Методические указания Форма Ф СО ПГУ 7.18.2/05

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Ќазаќ филологиясы кафедрасы

«Орфография, пунктуация» пәні бойынша 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына тәжірибешілік сабақтарға

арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Павлодар 2007

Лист утверждения к Форма методическим указаниям Ф СО ПГУ 7.18.1/05

БЕКІТЕМІН ФЖж¤ факультетініњ деканы

_________ Ж.Т.Сарбалаев « ___» ___________2007 жыл

Ќ±растырушы: оқытушы Кәріпжанова А.О.

Ќазаќ филологиясы кафедрасы

Әдістемелік нұсқауТәжірибешілік сабақтарға арналған

«Орфография, пунктуация» пәні бойынша 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығыныњ студенттері ‰шін

Қазақ филологиясы кафедрасының « » ________ 2007

ж. мәжілісінде ұсынылды. Хаттама №

Кафедра меңгерушісі: _____________ Жүсіп Қ.П. «___» ________ 2007 ж.

Филология, журналистика және өнер факультетінің 2007 жылғы «___»_______ әдістемелік кеңесінде мақұлданды. Мәжілісхат №

ӘК төрайымы:________________ М.В.Семенова

КІРІСПЕ

Мемлекеттік ұлттық тіліміздің баршаға ортақтығы белгілі бір заңдылықтардың, нормалардың болуын талап етеді. Ол нормалардың тіл білімінің барлық салаларында болатыны анық. Тілдің дыбыстық және мағыналық табиғаты мен таңбалануы, сандық ерекшеліктерінің үйлесімді болып келуі. Сауатты жазудың кепілі орфографиялық ережелерді мұқият сақтап отыруда. Аталған пәннің міндетті студенттерді оқытуда сауатты жазу мәселесіне баса назар аударту.

Кіріспе бөлімінде орфография және пунктуация пәнінің зерттеу бағыттары және негіздері қарастырылады. Жазудың шығу тарихы, жүйесі, саны, таңбасы, маңызы, түрлері және қазіргі жазу түрлері қарастырылады.

Орфография және пунктуацияны оқытудың басты мақсаты:

Мемлекеттік ұлттық тіліміздің белгілі бір заңдылықтарын, нормаларын сақтау, олардың тіл білімінің барлық салаларындағы орны, жазуға қойылатын талаптарды оқыту.

Тілдің дыбыстық және мағыналық табиғаты мен таңбалануы, сандық ерекшеліктерінің үйлесімді болып келуін дәлелдеу.

Ресми түрде қабылданған, бекітілген еміле, ережелерді оқыту.

Міндеті: Сөздедің дұрыс жазылуы мен айтылу нормаларын

сақтау. Буын, екпін, дыбыстардың үндесуін қадағалау.

Орфоэпия, графика, орфография ережелерін сақтау.

Этимология, семасиология, омоним, антоним, т.б. Күрделі сөздердің жазылу ерекшеліктерін

қарастыру. Қосымшалардың дұрыс жалғану мәселелерін

қарастыру. Сөздерді дұрыс топтастыру принциптерін білу. Сөз тіркестерінің байланысу түрлерін білу. Құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілері және

оларды бірізділікке түсіру мәселелерін қарастыру. Пәнді игеруде студенттер білуге тиіс

Сауатты жазуды білуі тиіс. Тыныс белгілерінің дұрыс қолданылуын білуі тиіс. Сөздердіің дұрыс жазылуы мен айтылу

нориаларын сақтауы тиіс. Буын, екпін, дыбыстардың үндесуі, орфоэпия,

графика, орфографиядан сауаттылықты сақтауы тиіс.

Күрделі сөздердің жазылу ерекшеліктеріне, қосымшалардың дұрыс жалғану мәселелері мен сөздерді топтастыру принциптерін білуі тиіс.

Сөз тіркестерінің байланысу түрлерін, құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілерін және оларды бірізділікке түсіру мәселелерін білуі тиіс.

Пән игеруде студенттер істей білуге тиісті Сауатты жазуды игереді. Тыныс белгілерін дұрыс қолдана алады. Сөздердіің дұрыс жазылуы мен айтылу

нориаларын сақтайды. Буын, екпін, дыбыстардың үндесуі, орфоэпия,

графика, орфографиядан сауаттылықты сақтайды.

Күрделі сөздердің жазылу ерекшеліктеріне, қосымшалардың дұрыс жалғану мәселелері мен сөздерді топтастыру принциптерін біледі.

Сөз тіркестерінің байланысу түрлерін, құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілерін және оларды бірізділікке түсіру мәселелерін біледі.

ТӘЖІРИБЕШІЛІК САБАҚТАРДЫҢ МАЗМҰНЫ № Тақырып Мазмұны

1 2 31. Кіріспе.

Орфография және пунктуация пәнінің зерттеу бағыттары, негіздері. Орфография туралы жалпы түсінік.

Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі (а, е, э, ы, і, и әріптерінің емлесі).1, 9,10, 11, 12 – жаттығулар. Ю, Я әріптерінің емлесі. 59,61,64,71 – жаттығулар.

2. Дауысты және дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі.

О, ө, ұ, ү, у әріптерінің емлесі. 13,16, 17, 19 – жаттығулар. В, ф, х, ш, щ, һ , ц, ч әріптерінің емлесі. 73, 75, 76, 81, 84, 89– жаттығулар.

3. Қосымшалардың жазылуы.

Қосымшалардың емлесі:- нікі, -дікі, -тікі, -тай, -дар, -еке;-бей, - би, -сер, -гер, -қор, -паз, -қой,-кеш, -хана, -кес;- көмектес септік жалғаулары;-ов, ова, ев, ева, ин, ина;- сөз х дыбысына аяқталғанда;-сөздің соңғы буынында ә әрпі жазылғанда. 120, 122, 124-жаттығулар.

4. Басқа тілдерден енген сөздерге қосымшалардың жалғануы.

Орыс тілінен енген сөздерге қосымшаның жалғануы:- жіңішкелік белгіге аяқталған сөзге дауыссыздан басталатын қосымша;- жіңішкелік белгіге аяқталған сөзге дауыстыдан басталатын қосымша;- қосымшаның жуан, жіңішке жалғануы;-аль, оль, уль аяқталғанда дауыстыдан басталатын қосымша;- ст, вт, зд, сть аяқталғанда соңғы әріптің түсіп қалуы;-сс, лл, мм, тт аяқталғанда соңғы әріптің түсіп қалуы;- рг, рк, кс, лк, ог, уг аяқталғанда

қосымшаның жіңішке жалғануы;- ск, кт, рв, нг, мб, мск, нд, дж, нк, мт,пт, рзь, нкт аяқталғанда, түбір мен қосымшаның арасына дәнекерлеуші ы, і әріптерінің қосылып жазылуы.-б, в, г, д дыьыстарына аяқталғанда, қосымшаның қатаңнан басталуы.- 126, 127, 128, 133, 136, 137,144,146,149-жаттығулар.

5. Бірге жазылатын сөздер.

-Қазақтың байырғы сөздері, араб-парсы тілдерінен кірген сөздер екі дауыссыздан басталғанда екі дауыссыздың арасына ы, і жазылуы;- кісі аттарының құрамында екі дауыссыз қатар келгенде, бірінің түсіріліп жазылуы;- ұлы, -қызы сөздерінің әкесінің атымен бірігіп жазылуы;- еш, әр, қай, кей, бір, әлде сөздерінің жазылу емлесі;- аралық, тану, салмақ, сымақ сөздерінің емлесі;- фото, электр, аэро, агро, авто, радио, авиа, теле сөздерінің жазылу емлесі.-102, 104, 105, 106, 110, 111, 113-жаттығулар.

6. Бөлек жазылатын сөздер.

-Күрделі атаулардың емлесі;- Фразалық тіркестердің емлесі;-Шылау, көмекші есім, көмекші етістіктердің емлесі;- 114, 115, 116, 117-жаттығулар.

7. Қос сөздер мен қысқарған сөздердің жазылуы

- Қос сөздердің жасалуының қалыптасқан заңдылықтары .-Қазіргі тілде қос сөздердің кейде бір, кейде екі сыңарының мағынасыз болуы;

- Қос сөздердің сыңарлары буын үндестігіне бағынбай, жуан, жіңішке сөздердің аралас келуі арқылы жасалуы;

- Қосарлама қос сөздердің мағынасындағы жинақтау, малпылау мәннің болуы;

- Қайталама қос сөздердің бірінші сыңарына ма,ме қосымшасының қосылуы;

- Қазақ тілінде адам атын қысқартып қолданудың түрлі жолдары;

- Мекемелер, ұйымдар атауларын қысқартып қолдану;

- Күрделі атаудың әр сөзінің бірінші әрпінен қысқартылуы.

Жаттығулар жинағымен жұмыс жүргізу(205-209жаттығулар)

8. Шылаулар мен одағайдың жазылуы

Шылаулардың зерттелу тарихы.Жалғаулықты, септеулікті, демеулікті шылаулардың емлесі.Одағайлардан соң қойылатын леп белгісі.Үтірмен ажыратылатын одағайлар.(Мәтіндермен жұмыс)

9. Бас әріптердің жазылуы.

Кісі аттары,тұрақты эпитеттері жалқы есімнің алдынан келгенде, географиялық,астраномиялық атаулар, мемлекет, республика аттарының жазылуы.160,161,164-жаттығулар.

10. Нүкте, көп нүкте, сұрау белгісі, леп белгісі

Сөйлемнің интонациясы. Нүкте қойылатын орындар.Сұрау белгісі қойылатын орындар.Леп белгісі қойылатын орындар.Сөйлем соңында қабаттасып Қолданылатын тыныс белгілері.-1-тапсырма, 2-жаттығу;-2-тапсырма, 3-жаттығу;-3-тапсырма, 4-жаттығу;4-тапсырма, 5,6-жаттығу.

11. Үтір, сызықша, қос нүкте, нүктелі үтір.

-Бірыңғай мүшелер, қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай, оңашаланған мүшелер, құрмалас сөйлемдер , аралас құрмалас сөйлемдер арасына қойылатын үтір.-Бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылатын, жалпылауыш сөздерге, оңашаланған мүшелерге, құрмалас

сөйлемдерге, ықшамдап қолданылуға байланысты қойылатын сызықша.- Қос нүкте қойылатын орындар;- Нүктелі үтір қойылатын орындар;- 7, 8, 9, 11-жаттығулар; 5-тапсырма, 12-жаттығу;6-тапсырма, 13-жаттығу; 7-тапсырма, 14-жаттығу;8-тапсырма, 15, 16-жаттығу.

12. Тырнақша -Тырнақша қойылатын орындар;-30, 31-жаттығулар.

13. Жақша -Жақша қойылатын орындар;-16-тапсырма, 32, 33 –жаттығулар.

14. Төл сөз. - Төл сөз бен автор сөзі туралы мәлімет.- Төл сөзінің тыныс белгілері;-34-жаттығу, мәтіндермен жұмыс.

15. Диалог -Диалог және оның тыныс белгілері;-35, 36, 37-жаттығулар.

Тәжірибе сабақтарының мазмұны

- Дауыстылар мен кейбір дауыссыздардың жазылуыМақсаты: Тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы туралы

ережелер жиынтығы. Тілдегі сөздердің, олардың түрлі тұлғаларының жазылу нормалары. Орфографиялық норманы сақтау, қабылданған орфографиялық ереже бойынша жазу. Тілдегі сөздердің сауатты және біркелкі жазылуы.

Міндеті: Студенттер ережелермен, жазылу нормаларымен танысады. Орфографиялық сөздіктермен жұмыс жасайды. Жаттығулар орындайды.

- Түбір сөздердің және қосымшалардың жазылуыМақсаты: Қосымшалардың буын, дыбыс үндесуі

бойынша сөзге жалғанып жазылу ережелері. Осы ережеге бағынбай жалғанатын қосымшалар. Буын үндестік заңына бағынбайтын жалғаулар. Фамилияға жалғанатын жұрнақтар.

Міндеті: Дидактикалық тапсырмалар жинағынан буын, дыбыс үндесуіне байланысты жаттығулар орындау. Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшаларды қатыстырып сөз тіркестерін, сөйлемдер құрау.

- Басқа тілдерден енген сөздерге қосымшалардың жалғануы

Мақсаты: Орыс тілінен кірген сөздерге қосымшалардың жалғану ережелері. Жіңішкелік белгіге аяқталатын сөздерге дауыстыдан және дауыссыздан басталатын қосымшалардың жалғану ережесі. Орыс тілінен кірген сөздерге қосымша соңғы буынның жуан, жіңішкелігіне байланысты жалғану ережесі. Қос дауыссыз дыбыстарға аяқталған сөзге қосымшаның жалғануы.

Міндеті: Басқа тілден еңген сөздерге қосымшалардың дұрыс жалғануын ескеру және сауатты жазу ережелерімен танысу. Жаттығулар орындау. Мысалдар талдау.

- Бөлек және бірге жазылатын сөздерМақсаты: Кіріккен және біріккен сөздер түсінігі,

жазылу ережелері. Біріккен сөздердің құрамындағы жеке сыңарлардың жазылу ережесі. Күрдеулі атаулар. Күрделі сөздің құрамындағы сөздердің жазылу ережелері. Фразалық тіркестер.

Міндеті: Бөлек және бірге жазылатын сөздердің емле - ерекшеліктерімен танысу. Дидактикалық тапсырмалар жинағынан жаттығулар орындау. (38-46 беттер)

- Қос сөздер мен қысқарған сөздердің жазылуыМақсаты: Қос сөздерде қолданылатын тыныс

белгілер. Бастапқы буынын сақтап қысқаратын сөздер және сөздің басқы әріптерінен қысқарған сөздердің жазылуы және ережелері.

Міндеті: Жаттығулардан емлесі қиын сөздерді теріп жаза білу. Орфографиялық сөздіктермен жұмыс жасау.

- Шылаулар мен одағайдың жазылуыМақсаты: Шылау, көмекші, есім, көмекші етістіктердің

жазылуы. Одағай туралы түсінік. Одағайлардың сөйлем құрамындағы өзге мүшелермен синтаксистік байланысқа түспеуі. Одағайдан кейін қойылатын тыныс белгілері.

Міндеті: Қосымшалар мен шылаулардың жазылуына фонетикалық принциптердің қолданылуын ескеру. Дидактикалық тапсырмалар жинағынан жаттығулар орындау.

- Пунктуация ережелеріМақсаты: Пунктуация және сауаттылық, сөйлем

соңына қойылатын тыныс белгілері, сұрау белгісінің қойылуы, леп белгісінің қойылуы, бастауыш пен баяндауыш арасына қойылатын сызықша. Қаратпа сөздің тыныс белгілері. Қыстырма сөздің тыныс белгілері.

Міндеті: Мәтіндердегі тыныс белгілерінің қойылу себебін түсіндіру. Дидактикалық тапсырмалар жинағынан жаттығулар орындау.

- Сызықша, дефис, нүкте, үтірМақсаты: Сөздің басқы әрпінен қысқарған сөздерге

қосымшаның дефис арқылы жазылуы. Цифрмен жазылған сан есімге, процент, градус, таңбалары бар цифрмен жазылған сан есімге қосымшаның дефис арқылы жазылуы. Кейбір шылаулардың дефис арқылы жазылуы. Сызықшаның мағынаға, интонацияға, сөйлемнің синтаксистік ерекшеліктеріне байланысты қойылуы.

Міндеті: Сызықша, дефис, нүкте, үтір арқылы берілген мысалдарды талдау, емле ережелерін түсіндіру, дәлелдеу. Дидактикалық тапсырмалар жинағынан жаттығулар орындау.

- Нүкте, қос нүкте, үтірМақсаты: Нүктенің қойылу ережелері. Көп нүктенің

қойылу ережелері. Олардың айырмашылығы. Үтір туралы мәлімет. Үтірдің сөйлемнің құрлысына, мағынасына байланысты қойылуы. Сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасына қойылатын үтір, оқшау сөздерді сөйлемнің өзге мүшелерінен ажырату үшін қойылатын үтір, сөйлемнің құрлысына, синтаксистік ерекшеліктеріне байланысты қойылатын үтір. Қос нүкте қойылатын орындар.

Міндеті: Пунктуация және сауаттылық, сөйлем соңына қойылатын тыныс белгілері, сұрау белгісінің қойылуы, леп белгісінің қойылуы, бастауыш пен баяндауыш арасына қойылатын сызықша, қаратпа сөздердің тыныс белгілері, қыстырма сөздің тыныс белгілері, одағайдың тыныс белгілері, айқындауыш және бірыңғай мүшелердің тыныс белгілері, құрмалас сөйлемнің тыныс белгілері, төл сөздің тыныс белгілері, қойылатын орындары жайлы мәлімет.

Тест тапсырмаларын орындаңыз.

1.Бөлек жазылатын сөзді көрсетіңіз.А) Ащы шек, Жез ҚазғанВ) Жел диірмен, Түйе жапырақС) Ат қора, бір қазанД) Шала сауатты, мақтау қағазЕ) Мойын жіп, мұз жарғыш

2. Аралас құрмаластағы жай сөйлемдер өзара жалғаулықтар арқылы байланысса, араларына қойылатын белгі.А) үтір, сызықшаВ) үтірС) сызықшаД) нүктелі үтірЕ) қос нүкте

3. Қате жазылған сөзді табыңыз.А) көрпені қабуВ) өнерді игеруС) теңді бууД) көмірді тасыуЕ) үйді жабу

4. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын көрсетіңіз.А) ұйтуВ) ұйыйтуС) ұйытуД) ұйітуС) ұйтыу

5. Орыс тілінен енген сөздерде ғана жазылатын дауыстыларды көрсетіңіз.А) ы,еВ) а,о С) э, еД) ю,яЕ) и, у

6. Қарсылықты салалас сөйлемге қойылып тұрған сызықшаны көрсетіңіз.А) Қатар-қатар тас қойдым, жирен атты бос қойдым.В) Халықаралық қарым-қатынас қалыпқа келіп қалды.С) Жел саябырлаған сияқты, -екпіні әлі қатты.Д) Көшенің арғы шетінде телефон-автомат тұр.Е) Бұл сессия көпке созылмады.

7. Тіл атадан балаға мирас болып қалып отыратын асыл қазына. Қойылмаған тыныс белгісін көрсетіңіз.

А) Нүктелі үтірВ) ДефисС) СызықшаД) ҮтірЕ) Қос нүкте

8. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.А) ЖиналысВ) СыйлықС) ҚиынД) ТиімдіЕ) Силық

9. Емле ережесіне сай сөзді көрсетіңіз.А) БасұуВ) КейидіС) СилаД) ҚойуЕ) Жұу

10. Тыныс белгісі дұрыс қойылған жерді көрсетіңіз.А) Байлықтың атасы-еңбек, анасы-жер.В) Байлықтың атасы-еңбек; атасы-жер.С) байлықтың атасы еңбек-анасы жер.Д) байлықтың атасы,еңбек: анасы,жерЕ) байлықтың атасы жер, анасы-еңбек.

11. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) байидыВ) баиыидыС) байыйдыД) байадыЕ) баииды

12. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) үюліВ) үйіуіС) үйіюліД) үйуліЕ) үйюлі

13. Жалпылауыш сөзге байланысты қойылған тыныс белгісін табыңыз.А) Қазақстанның ең ірі көлдері мыналар: Балқаш, Арал, Алакөл және Марқакөл.В) Ақылбай, Ербол және Мағаш келді.С) Үлкенді сыйлау-асыл қасиет.Д) Жел қатайып кетті, -күн суытпады.Е) Оқушылардың барлығы қысқы демалысқа тарап кетті де ,мектеп бос қалды.

14. Орфографиялық принципке бағынған сөз. А) ЕңкеюВ) КүндүзС) ЖұлдұзД) БейсембіЕ) Өнөр

15. Жіңішкелік белгісі бар сөзге қосымшаның дұрыс жалғануын көрсетіңіз.А) секретарігеВ) секретергеС) секретарьғаД) секретаргеЕ) секретарға

16. Тыныс белгісі дұрыс қойылған орынды көрсетіңіз.А) Арыстаным келеді: жолында тұрма.В) –Арыстаным келеді, жолында тұрма!С) Арыстаным келеді-жолында тұрма.Д) арыстаным келеді,-жолында тұрма.Е) Арыстаным келеді; жолында тұрма.

17. Орфографиялық нормаға сай жазылған түрін көрсетіңіз.А) ҚуттықтауВ) ҚұтұқтауС) ҚұтықтауД) КүтыктауЕ) құттықтау

18. Дәстүрлі принципке байланысты жазылған сөзді көрсетіңіз.А) АяныштыВ) БасшылықС) ҚапалануД) ШаруашылықЕ) Кейуана

19. Тыныс белгісі дұрыс қойылған төл сөзді көрсетіңіз.А) Ол, Батыр, хал қалай? деді.В) Ол, «Батыр, хал қалай?»-дедіС) Ол: «Батыр, хал қалай?»-деді.Д) Ол: «Батыр хал қалай?»-деді.Е) Ол: Батыр, хал қалай-деді.

20. Тыныс белгісі дұрыс қойылған қаратпа сөзді табыңыз.А) Естіп тұрсың ба Сұлтеке, мына баланың сөзін.В) Естіп, тұрсың ба Сұлтеке, мына, баланың, сөзін.С) Естіп тұрсың ба Сұлтеке мына баланың сөзін.Д) Естіп тұрсың ба, Сұлтеке, мына баланың сөзін?Е) Естіп тұрсың ба-Сұлтеке- мына баланың сөзін.

21. Сөздің орфографиялық нормаға сай жазылған түрін көрсетіңіз.А) Дүнияқор.В) ДүниехорС) ДүниеқорД) ДуниеқорЕ) Дүние қор

22. Тыныс белгісі дұрыс қойылған орынды көрсетіңіз.А) Ал, шырақ, әңгімеңді айта бер.В) Ал шырақ, әңгімеңді айта бер.С) Ал, шырақ, әңгімеңді айта, бер.Д) –Ал, шырақ,- әңгімеңді айта бер.Е) Ал, шырақ әңгімеңді, айта бер.

23. Бас әріппен жазылмайтын орынды белгілеңіз.А) төл сөздер мен цитаттар.В) Сөйлем басындағы бірінші сөз.С) Мал, ит, құсқа қойылған аттар.Д) Адам аты-жөні.Е) Мамандық, кәсіп атаулары.

24.Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.А) комиссияВ) фестивальС) федерацияД) кейуанаЕ) адютант

25. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын көрсетіңіз.А) үхіледіВ) үһіледіС) үһледіД) үхиледіЕ) үхыледі

26. Мына төл сөздің қайсысына тыныс белгілері дұрыс берілген? А) –Көрдің ғой, генерал. Дер кезінде келдің:-деді. В) –Көрдің ғой генерал. Дер кезінде келдің,-деді. С) –Көрдің ғой, генерал. Дер кезінде келдің,-деді. А) –Көрдің ғой, генерал. Дер кезінде келдің-деді. А) –Көрдің ғой, генерал. Дер кезінде келдің;-деді.

27. Офография бойынша дұрыс жазылғанын көрсетіңіз.А) Есен келді.В) Есең келді.С) ЕсеңгелдіД) Есен гелдіЕ) Есең гелді

28. Қай сөздің айтылуы мен жазылуында айырмашылық бар?А) асауВ) жауС) тоқД) жаюЕ) рас

29. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.А) лестіруВ) лашықС) ілгішД) рақметЕ) лайық

30. Орфографиялық заңдылыққа бағынбай жазылған сөз.А) қала В) бұрұмС) данаД) ақшылЕ) кілт

31. Үтір дұрыс қойылған жерді көрсетіңіз.А) Не әскери мектепке, не химия институтына түседі.В) Дана сөзді ұғу да, айту да, даналық.С) Шөлде мына ағаштар өсе алады:сексеуіл, итмұрын тікенді, тал-шіліктер.Д) Ұра су, дами берсе, көл болады.Е) Шаңғы тепкен, із кескен, ит жүгірткен, адамдар көрінеді.

32. Біріңғай мүшелердің тыныс белгілерінің дұрыс қойылғанын табыңыз.А) Ол біресе желеді, біресе жүгіреді, біресе тоқтайды.В) Ол, біресе желеді, біресе жүгіреді біресе, тоқтайды.С) Ол біресе, желеді, біресе, жүгіреді, біресе тоқтайды.Д) Ол біресе, желеді біресе, жүгіреді біресе ,тоқтайды.Е) Ол біресе, желеді біресе жүгіреді , біресе тоқтайды.

33. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.А) лестіруВ) лашықС) ілгішД) рақметЕ) лайық

34. Орфографиялық заңдылыққа бағынбай жазылған сөз.А) қалаВ) бұрұмС) данаД) ақшылЕ) кілт

35. Аралас құрмаластар өзара жалғаулық шылаулар арқылы байланысса, араларына қойылатын белгі.А) нүктелі үтірВ) үтір, сызықшаС) үтірД) сызықшаЕ) қос нүкте

36.Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) ЫлайқВ) лайқС) ләйықД) ылайықЕ) лайық

37.Тырнақшамен жазылатын сөздерге, атауларға қосымша қалай жазылалады?А) бөлекВ) сызықша арқылыС) біргеД) дефис арқылыЕ) үтір арқылы

38. Дәстүрлі принципке сай жазылып тұрған сөзді көрсетіңіз.А) АяққапВ) ҚауіпсіздікС) ТаянышД) Ақ шағалаЕ) Миуа ағашы

39. Аралас құрмалас сөйлемнің арасына үтір менсызықша неліктен қойылады?Егер мұғалім болғымыз келсе, жалдайтын ауыл да табылады, менің жалданғым да келді,- оған Баймағамбет болмады.А) Бірыңғай мүшегеВ) Қалған сөйлемге басыңқы сыңар ұйытқы болғандықтанС) Қарама-қарсылық мәні болғандықтанД) Себеп мәнді мағыналы болғандықтанЕ) Күрделі сөз тіркестерінің арасына

40. Үтір дұрыс қойылған жерді көрсетіңіз.А) Қына тасқа бітеді, білім басқа бітедіВ) Аз ауыл, өсіп-өнсе, ел боладыС) Өлеңім, шарла, ауылдыД) Каспий теңізіне Еділ, Жайық, Терек, өзендері құядыЕ) Қазақстан, айналайын, атыңнан

41. Қаратпа сөзге байланысты қойылып тұрған үтірді көрсетіңіз.А) Уа туған жер аша бер құшағыңды

В) Уа, туған жер аша бер құшағыңдыС) Уа туған жер, аша бер құшағыңдыД) Уа туған жер аша бер, құшағыңдыЕ) Уа, туған жер, аша бер құшағыңды

42. Емле ережесіне сай сөзді көрсетіңіз.А) ЖұуВ) ҚойуС) БайидыД) БарууЕ) Басұу

43. «Ә» әрпінің емлесіне байланысты дұрысын көрсетіңіз.А) Жәяу, рәсуәВ) Жәй, шайС) Сәтен, пәтуаД) Жәйлау, құндызЕ) Жиһанкез, жәйлау

44. Қате жазылған сөз.А) Ата мекенВ) Ала бұлтС) БасаразД) АқсүйекЕ) Бейтаныс

45. Сызықша дұрыс қойылған жерді табыңыз.А) Болаттың жасы-қырық бестерде ме?В) қара жолмен өрлеп- бір арбалы келедіС) Көшірі –ұзын БайболД) Бұл –сурет көрмесіне келдімЕ) Класта жирма бес –адам бар ма?

46. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.А) ФедерацияВ) КомиссияС) КейуанаД) АдютантЕ) Фестиваль

47. Қате жазылған сөз.А) СыйымВ) ҚиынС) СыйлықД) ЖыйынЕ) Тыйым

48. Қос нүкте қойылмайтын орынды көрсетіңіз.А) Іліктес салалас құрмаласқаВ) Одағай сөзден кейін

С) Төл сөздің алдынан келген автор сөзінен кейінД) Жалпылама мәнді зат есімнен кейінЕ) Бірыңғай мүшелердің алдынан келген жалпылауыштан кейін

49. Орфографиялық принципке бағынған сөз?А) ҚұндүзВ) ЖұлдұзС) БейсембіД) ӨнөрЕ) Еңкею

50. Орфография сөзінің мағынасы.А) Қалыптасқан жүйемен жазуВ) Әдеби тілде сөйлеуС) Біркелкі жазуды талап ететін, дұрыс жазуды зерттейтін тіл білімінің саласыД) Дұрыс сөйлеуЕ) Сауатты жазу

51. «Әр» сөзінің қай сөзден бөлек жазылатынын көрсетіңіз.А) Әр(қайсысы)В) Әр(не)С) Әр(кім)Д) Әр(кісі)Е) Әр(бір)

52. Қарсылықты салалас сөйлемге байланысты қойылып тұрған сызықшаны көрсетіңіз.

А) Жел саябырлаған сияқты, - екпіні әлі қаттыВ) Халықаралық қарым-қатынас қалыпқа келіп қалдыС) Қатар-қатар тас қойдым, жирен атты бос қойдымД) Көшенің арғы шетінде телефон –автоиат тұрЕ) Бұл сессия көпке созылмайды

53. Бірыңғай мүшелердің тыныс белгілерінің дұрыс қойылғанын табыңыз.

А) Ол біресе, желеді, біресе, жүгіреді, біресе тоқтайдыВ) Ол біресе желеді, біресе жүгіреді, біресе тоқтайдыС) Ол біресе, желеді біресе жүгіреді, біресе тоқтайдыД) Ол біресе, желеді біресе, жүгіреді біресе, тоқтайдыЕ) Ол, біресе желеді, біресе жүгіреді біресе, тоқтайды

54. Қойнына салған хаттың оған ыстықтығы сонша төс қалтасында қағаз емес, тірі Дәулеттің соғып тұрған жүрегі сияқты.

Сөйлемге қандай тыныс белгісі жетпей тұр.А) Қос нүктеВ) Көп нүктеС) СызықшаД) ҮтірЕ) Нүктелі үтір

55. Қосымшаны ажыратыңыз.А) ШұңғылВ) ЛарС) МысД) ОһоЕ) Әрі

56. Тыныс белгілері дұрыс қойылған орынды көрсетіңіз.А) Елге мойнымды созам, көрінбейдіВ) Елге мойнымды созам,- көрінбейдіС) Елге мойнымды созам: көрінбейдіД) Елге мойнымды созам -көрінбейдіЕ) Елге мойнымды созам; көрінбейді

57. Тыныс белгілері дұрыс қойылған қаратпа сөзді табыңыз.А) «Кел, балалар, оқылық!» - деді ЫбырайВ) «Кел, балалар оқылық, - деді, ЫбырайС) «Кел балалар, оқылық» - деді ЫбырайД) «Кел балалар –оқылық, - деді ЫбырайЕ) «Кел, балалар, оқылық - деді Ыбырай

58. Қате жазылған сөзді табыңыз.А) ӨзенгеВ) Бара алмадыС) ЖібекД) Доб ойнауЕ) Құлын

59. Қате жазылған сөзді көрсетіңіз.А) ЦехтіңВ) КлубтарС) ТарихтыД) ТабеліЕ) Металдарға

60. Қай сөзде «көк» сөзі бірге жазылатынын көрсетіңіз.А) Көк(көйлек)В) Көк(майса)С) Көк(шөп)Д) Көк(құтан)Е) Көк(күмбез)

61. Орфографиялық принціпке бағынған сөз?А) БейсембіВ) КүндүзС) ЕңкеюД) ЖұлдұзЕ) Өнер

62. Қайсысы дұрыс?А) ҚұландаВ) КүләндаС) ГүләндаД) ГүләндәЕ) Күләндә

63. Салаласқа енген жай сөйлемдер «бірақ», «өйткені», «сондықтан», «дегенмен», «алайда» деген жалғаулықтармен келгенде қойылатын тыныс белгісі.

А) Жалғаулықтардан соң үтір, сызықшаВ) Жалғаулықтардан бұрын үтірС) Жалғаулықтардан кейін үтірД) Жалғаулықтардан бұрын сызықшаЕ) Еш нәрсе қойылмайды

64. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.А) СыйлықВ) Қиын С) ТиімдіД) ЖиналысЕ) Силық

65. Орфография принципіне сай емес сөз қайсы?А) Қайыр-зекетВ) ҚақайтуС) ҚайыстануД) ҚайызғақЕ) Қайыршылану66. Қате жазылған сөзА) ТыйымВ) СыйлықС) СыйымД) ҚиынЕ) Жыйын

67. Драмалық шығармалардағы кейіпкерлердің аты –жөндерінен кейін қойылатын белгі

А) Қос нүктеВ) Нүктелі үтірС) НүктеД) ЖақшаЕ) Көп нүкте

68. Жалпылауыш сөзге қойылған тыныс белгісін табыңыз.А) Менің байқауымшаВ) Үйге Әсия, шешем, мен – үшеуіміз ғана кірдікС) Төрт бұрышты қара – ЖәнібекД) Екеуі ымырт жабыла бергенде Бөкенші жайлауы – Жәнібекке тартты

Е) Біз, тіміскілегіш балалар, тұтқындардың қайда екенін тез тауып алдық

69. Дұрыс жазылмаған сөзді көрсетіңіз.апА) ЖиналысВ) ТиімдіС) СыйлықД) СилықЕ) Қиын

70. Тек орыс тілінен енген сөздерде қолданылатын белгілер.А) ь, оВ) ъ, ьС) а, ъД) е, аЕ) ъ, е

71. Бағыныңқы сөйлем басыңқының ортасында келсе, үтірдің қалай қойылатынын анықтаныз

А) Алғашқы сөйлемнен соң сызықша қойыладыВ) Еш нәрсе қойылмайдыС) Үтір алғашқы сөйлемнен кейін қойыладыД) Үтір бағыныңқының екі жағынан қойыладыЕ) Үтір екінші сөйлемнен соң қойылады

72. Бөлек жазылатын сөзді көрсетіңіз.А) Ақан сері, қол қоюВ) Он бірлерде, күн бағысС) Қақ жару, ит мұрынД) Алып қашпа сөз, аса таяқЕ) Қатырма қағаз, қалжың бас

73. Тыныс белгісі дұрыс қойылған орынды көрсетіңіз.А) – Е, Жұмеке, мал-жан бала-шағаңыз аман ба?В) – Е, Жұмеке, мал-жан, бала-шағаңыз аман ба?С) – Е Жұмеке, мал-жан, бала-шағаңыз аман ба?Д) – Е, Жұмеке мал-жан, бала-шағаңыз аман ба?Е) – Е, Жұмеке, мал-жан - бала-шағаңыз аман ба?

74. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) МыйлыВ) МилыС) МийлыД) МиылыЕ) Мыйылы

75. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) ҚияңқыВ) ҚиянқыС) Қианқы

Д) ҚыяңқыЕ) Қиаңқы

76. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) ТыйядыВ) ТыядыС) ТыйадыД) ТиядыЕ) Тийады

77. Ер төстік көзді ашып жұмғанша Темір ханның аулына жетіп келді.

Мына сөйлемге қандай тыныс белгісі қойылатынын анықтаңыз.А) Қос нүктеВ) Көп нүктеС) Еш нәрсе қойылмайдыД) ҮтірЕ) Нүктелі үтір

78. Тыныс белгісі дұрыс қойылған қаратпа сөзді табыңыз.А) Естіп, тұрсың ба Сұлтеке, мына, баланың, сөзінВ) Естіп тұрсың ба – Сұлтеке - мына баланың сөзінС) Естіп тұрсың ба Сұлтеке, мына баланың сөзінД) Естіп тұрсың ба, Сұлтеке, мына баланың сөзін?Е) Естіп тұрсың ба, Сұлтеке мына баланың сөзін

79. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) ИризаВ) ЫризаС) РизаД) ЫразыЕ) Ырыза

80. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) ҰйітуВ) ҰйыйтуС) ҰйтуД) ҰйтыуЕ) Ұйыту

81. Жіңішкелік белгісі бар сөзге қосымшаның дұрыс жалғануын көрсетіңіз.

А) СекретергеВ) СекретаргеС) СекретарігеД) СекретарғаЕ) Секретарьға

82. Сұрау белгісі қойылмайтын орынды табыңыз.А) Абай Оспанды мерт бола ма деп қорықты

В) Бұл кім өзіС) Мен қазір кітап оқимын, сіз шеД) Балтабектің үйін білесіз беЕ) Балалар пойызы осы ғой, ә

83. Қыстырма сөзге байланысты қойылып тұрған тыныс белгіні табыңыз.

А) Менің бұлай ашық, мойындап -отырғаныма кеибір бала, қайранВ) Менің бұлай ашық мойындап отырғаныма, байқаймын, кеибір бала қайранС) Менің бұлай ашық мойындап отырғаныма, байқаймын кеибір бала қайранД) Менің бұлай ашық мойындап отырғаныма –байқаймын-кеибір бала қайранЕ) Менің бұлай ашық мойындап отырғаныма байқаймын, кеибір бала қайран

84. Қате жазылған сөзді табыңызА) Бара алмадыВ) ҚұлынС) Доб ойнауД) ЖібекЕ) Өзенге

85. Буын талғайтын әріппен келген сөз.А) ЕрВ) АнаС) СәнД) ТерЕ) Уық

86. Аралас құрмаластағы жай сөйлемдер өзара жалғаулық шылаулар арқылы байланысса, араларына қойылатын белгі.

А) СызықшаВ) Үтір, сызықшаС) Нүктелі үтірД) ҮтірЕ) Қос нүкте

87. Орфографиялық нормаға сай жазылған түрін көрсетіңіз.А) ҚұтықтауВ) ҚұтұқтауС) ҚұттықтауД) КүтыктауЕ) Қуттықтау

88. Орфография бойынша дұрыс жазылған сөзді табыңыз.А) СыйдіруВ) СийдіруС) Сидыру

Д) СыйдыруЕ) Сыйыдыру

89. Орыс тілінен енген сөздерде жазылатын дауыстыларды көрсетіңіз.

А) и, уВ) а, оС) ю, яД) э, ёЕ) ы, е

90. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) ҚиалиВ) ҚиялиС) ҚийалиД) ҚыйалиЕ) Қыяли

91. Қате жазылған сөз.А) КласқаВ) ДонбасстанС) МеталлғаД) КузбассқаЕ) Грамдап

92. Нүктелі үтір қойылатын орынды көрсетіңіз. А) Дәйексөздің қайдан алынғанын көрсететін жердеВ) Санамалап айтылған, мағыналары ыңғайлас сөйлемдер арасынаС) Ой ерекше дауыспен көтеріңкі айтылсаД) Оңашаланған айқындауышқа байланыстыЕ) Төл сөзге байланысты

93. Орфоэпия нормасына сай емес сөз қайсы?А) ШомылдыруВ) ШоқысыуС) ШолпылдатуД) ШөбереЕ) Шому

94. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) ӘззәзілВ) ӘззезілС) ӘзәзілД) ӘзәзіЕ) Әзезіл

95. Қарсылықты салалас сөйлемге байланысты қойылып тұрған сызықшаны көрсетіңіз.

А) Бұл сессия көпке сөзылмайдыВ) Көшенің арғы шетіне телефон-автомат тұр

С) Жел саябырлаған сияқты, - екпіні әлі қаттыД) Қатар-қатар тас қойдым, жирен атты бос қойдымЕ) Халықаралық қарым-қатынас қалыпқа келіп қалды

96. Бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылған сызықшаны табыңыз.

А) Жанымыз төртеуВ) Қыс қаттыС) Күн ашықД) Екі сегіз – он алтыЕ) Татулыққа табыс мол

97. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) Әлде - кім В) Әлде - гімС) ӘлдекімД) Әлде кімЕ) Әлдегім

98. Орфография бойынша дұрыс жазылғанын табыңыз.А) АқыйуВ) АхиюС) АқиюД) АқіиуЕ) Ақиу

99. Орфографиялық заңдылыққа бағынбай жазылатын сөз.А) АқшылВ) КілтС) ДанаД) ҚалаЕ) Бұрұм

100. Амал қанша, жуық арада бітіре ала емеспін.Тыныс белгісінің қойылу себебі.А) Бірыңғай мүшеВ) Оқшау сөзС) Қаратпа сөзД) ОдағайЕ) Қыстырма

Қолданылатын єдебиеттерНегізгі:

1. Аманжолов С. «Новый алфавит орфография казахского литературного языка».-Алматы, 1940

2. Балақаев М. «Қазақ тілінің мәдениеті».-Алматы, 19713. Балақаев М. «Емле сөздігі».-Алматы, 19484. Балақаев М. «Вопросы казахской графики и орфографии».-

Алматы,1957

5. Жұбанов К. «Қазақ тілінің емлелері мен әріптеріне кіргізілген өзгерістердің жобасы».-Алматы, 1965

6. Оралбаева Н., Абылақов Ә. «Қазақ тілі».-Алматы, 19927. Оралбаева Н. «Қазақ графикасы мен орфографиясының

негіздері».-Алматы, 19698. Сыздықова Р. Орфография мен пунктуация анықтағышы. – А.,

1971.Ќосымша:

9. Басымов Х. «Сөйлемнің тыныс белгілерін дұрыс жаза білетін халық мұғалімі».-Алматы, 1939

10. Жиенбаев С. «Сөйлемнің тыныс белгілері».-алматы-194011. Мусабекова Ф. «Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем

пунктуациясының негіздері».-Алматы, 195912. Сарыбаев Ш.Х. «Қазақ тіліндегі үтірдің жазылатын

орындары».-Алматы, 199613. Сарыбаев Ш.Х. «Сызықшаның бастауыш пен басқа мүшелер

арасында жазылуы».-Алматы, 193814. Хасенов Ә. «Синтаксис пен пунктуацияның кейбір

мәселелері».-Алматы, 195715. Хасенов Ә. «Пунктуацияны оқыту жолдары».-Алматы, 195716. Ысқақов А., Хасенов Ә. «Тыныс белгілері».-Алматы, 1951