ŚREDNIOWIECZE

Omówienia i materiały do nauki historii sztuki

część 3

ŚREDNIOWIECZE V – XV w.

1.Sztuka BIZANTYŃSKA (V-XV w.) I PRAWOSŁAWNA

2.Sztuka WCZESNOŚREDNIOWIECZNA V – X w.

(Renesans karoliński, Sztuka przedromańska)

ŚREDNIOWIECZE V – XV w.

3.Sztuka ROMAŃSKA (ROMANIZM) XI – XIII w.

4.Sztuka GOTYCKA (GOTYK) poł. XII – pocz. XVI w.

○ wczesny gotyk XII- pocz. XIII w.

○ dojrzały gotyk XIII w.

○ późny gotyk XIV – pocz. XVI w.

MIĘDZY STAROŻYTNOŚCIĄ A ŚREDNIOWIECZEM CHRONOLOGIA HISTORII BIZANCJUM

• Późny antyk III/IV – V n.e.

• 313 r. n.e. - Edykt Mediolański

• 324 r. n.e. - założenie Konstantynopola przez Konstantyna Wielkiego na miejscu osady Bizancjum

• 395 r. n.e. - podział Cesarstwa na Zachodnie i Wschodnie czyli Bizantyjskie

• 476 r. n.e. - UPADEK CESARSTWA ZACHODNIEGO – KONIEC STAROŻYTNOŚCI I POCZĄTEK ŚREDNIOWIECZA

• 527-565 r. - panowanie cesarza Justyniana

• 726-842 r. okres ikonoklazmu, czyli obrazoburstwa za dynastii izauryjskiej

Ikonoklaści – przeciwnicy kultu obrazów

Ikonoduli – zwolennicy obrazów

• 1054 r. - schizma wschodnia, rozłam Kościoła chrześcijańskiego

na wschodni: grecki, prawosławny i zachodni: łaciński

• 1204 r. – IV krucjata – zdobycie Konstantynopola przez Krzyżowców

• 1453 r. - UPADEK CESARSTWA WSCHODNIEGO – KONIEC ŚREDNIOWIECZA I POCZĄTEK NOWOŻYTNOŚCI

CECHY ARCHITEKTURY BIZANTYJSKIEJ • Monumentalne budowle o skomplikowanych planach i bryle.

• We wczesnej fazie łączenie planu centralnego i podłużnego (o bazylikowym charakterze).

• Preferowanie planów centralnych: krzyża greckiego, wieloboku, koła, kwadratu; zazwyczaj łączonych ze sobą.

• Obecność kopuł jako dominanty bryły świątyni. Hierarchicznie pomniejszone kopuły umieszczane nad bocznymi częściami budowli.

• W przestrzeni wewnętrznej istotną rolę odgrywają półkoliste eksedry, empory umieszczane nad obejściami lub nawami bocznymi; wyodrębnione prezbiteria z apsydami. Przed wejściem wydzielony narteks, w pierwszych wiekach architektury bizantyńskiej poprzedzony atrium.

• Konstrukcja budowli opiera się na kamiennych murach, wielobocznych filarach i kolumnach z geometrycznymi, dekorowanymi reliefami kapitelami z impostami (w pierwszych wiekach). Kopuły wsparte na pendentywach.

• Dekoracja zewnętrzna skromna – ściany rozczłonkowane lizenami, wzbogacone blendami.

• Wnętrza mroczne, tajemnicze, oświetlone niewielkimi półkoliście zwieńczonymi oknami.

• Wnętrza o ścianach i sklepieniach bogato dekorowanych mozaikami lub freskami, prezbiterium oddzielone przegrodą ołtarzową (ikonostasem).

narteks

obejście

przestrzeń centralna

eksedry

prezbiterium z apsydą

Kościół San Vitale w Rawennie, 1 poł. VI .w.

przestrzeń centralna z kopułą filary

pendentywy (żagielki) przypora

eksedry nawa boczna

empora

Kościół Mądrości Bożej (Hagia Sofia) w Konstantynopolu, 1 poł. VI .w.

przestrzeń centralna z kopułą

eksedry

filary

nawy boczne

prezbiterium z apsydą

narteks

Cechy malarstwa bizantyjskiego

• hieratyczna stylizacja – symboliczne ukazywanie postaci i świata

• rytmiczność, powtarzalność

• izokefalizm

• dekoracyjność, ornamentalizm

• frontalizm, sztywność postaci

• Płaskość, brak wyraźnego modelunku pod szatami

• linearność, konturowość, graficzność modelunku

• wydłużenie proporcji postaci - deformacja

• konwencja, przestrzeganie ustalonych wzorców ikonograficznych

Rodzaje malarstwa bizantyńskiego: • monumentalne (ścienne) • tablicowe (ikona) • miniatorskie (iluminacje książkowe)

Techniki malarstwa bizantyńskiego: • malarstwo monumentalne: fresk, mozaika • malarstwo tablicowe (ikony): enkaustyka, tempera • malarstwo miniatorskie: gwasz

IKONY

• Ikona [eikón obraz] obraz kultowy ukształtowany w sztuce wczesnochrześcijańskiej wyobrażający osoby święte, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne.

• Charakterystyczna dla chrześcijańskich kościołów wschodnich, w tym prawosławnego i grekokatolickiego.

• Główne typy ikonograficzne i sposoby malowania ustaliły się w Bizancjum w okresie obrazoburstwa (ikonoklazmu)730-843 r.

• Na Soborze Nicejskim II 787 postanowiono, że: • „Kompozycja obrazu religijnego nie może zależeć od artysty, ale ma się opierać na

zasadach sformułowanych przez Kościół i tradycję.”

• Przestrzegano kanonu ikonograficznego i metody malowania według wzoru.

• Legendarnie autorem pierwszych ikon miał być Łukasz Ewangelista.

• Najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. z klasztoru św. Katarzyny na Synaju.

Ikonoklazm - spór o obrazy w Cesarstwie Bizantyńskim w latach 726-843

Cesarz Leon III - przywódca ikonoklastów; wydał rozkaz zniszczenia wszystkich wizerunków w cesarstwie.

Święty Jan z Damaszku - duchowny, w swoich kazaniach i pismach bronił kultu obrazów, uzasadniając go teologicznie. Uważany za przywódcę ikonoduli.

„Czemuż byśmy oddawali sobie wzajemnie szacunek, jeśli nie dlatego, że uczynieni jesteśmy na podobieństwo Boga? Jako powiada przez Boga natchniony Bazyli, uczony w sprawach boskich: Cześć oddawana obrazowi przechodzi na jego pierwowzór. Pierwowzorem jest temat przedstawiony, od którego wykonuje się rzecz pochodną.”

• Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym

• Sens i znaczenie ikony zostały sformułowane w teologii ikony w IX w.

• Podstawą istnienia ikony jest dogmat Wcielenia Chrystusa

• Ikona, jako święty wizerunek nie jest po prostu przedstawieniem postaci świętego ani ilustracją Pisma ale przypomnieniem tego co niewidzialne; zawiera w sobie pełną łaski obecność świętego, stanowi emanację bóstwa.

Typy ikonograficzne

• Hodegetria [przewodniczka, wskazująca drogę] Matka Boża prawą dłonią wskazuje na Chrystusa, trzymanego na lewym ramieniu;

określenie nawiązuje do nazwy świątyni w Konstantynopolu, ton Hodegon, w którym była przechowywana najstarsza ikona tego typu.

• Eleusa [czułość, miłosierdzie] Maria z Dzieciątkiem siedzącym na ramieniu i przytulającym policzek do jej twarzy.

• Pantokrator [Wszechwładca, Pan wszystkiego] Chrystus, jako władca i sędzia Wszechświata, tronujący, ujęty frontalnie z księgą lub

zwojem i drugą dłonią ze wzniesionymi dwoma palcami.

• Acheiropoietos [nie ręką ludzką uczyniony] Mandylion, Weraikon najstarsze przedstawienie Chrystusa w formie samej twarzy lub twarzy na

rozwiniętej chuście.

• Deesis [modlitwa, prośba] w centrum Chrystus Pantokrator obok Maria i Jan Chrzciciel (tzw. małe Deesis),

Archaniołowie Michał i Gabriel, Apostołowie (tzw. wielkie Deesis w ikonostasie).

Ikony namiestne i wrota

Rząd świąteczny

Grupa Deesis

Rząd proroków i Ojców Kościoła

Patriarchowie

carskie wrota

Zwiastowanie

Ostatnia Wieczerza

wielkie święta Prazdniki

diakońskie wrota

lokalny święty patron cerkwi MB CH

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE CHRONOLOGIA

Sztuka wczesnego średniowiecza inaczej sztuka przedromańska od 500 r. do 1000 r.

1. Sztuka okresu Wędrówki Ludów IV – VIII w. (przedkarolińska)

2. Sztuka Karolińska (renesans karoliński) VIII – IX w.

3. Sztuka Ottońska – X w. (pokarolińska)

Ornament wczesnośredniowieczny - PLECIONKA

• 370 r. Hunowie atakują plemiona germańskie wkraczając na stepy czarnomorskie uruchamiając wielką wędrówkę ludów

• 378-382 najazd Wizygotów na Bałkany zakończony traktatem z cesarzem Teodozjuszem Wielkim

• 410 Wizygoci dowodzeni przez Alaryka wkraczają do Rzymu

• 409 początek inwazji Germanów na Półwysep Iberyjski

• 429 Wandalowie zdobywają Północną Afrykę

• 440 inwazja Anglów, Sasów i Jutów na Brytanię

• 452 r. inwazja Hunów pod wodzą Attyli na Italię

• 455 r. Wandalowie zdobywają i łupią Rzym

• 481 r. początki inwazji Franków w Galii

• 568 r. Longobardowie tworzą swoje państwo w Italii Płn.

WIELKA WĘDRÓWKA LUDÓW IV – VI WIEK

ILUMINATORSTWO

WYSP BRYTYJSKICH - IROSZKOCKIE

• Ewangeliarz z Durrow 675 r.

• Ewangeliarz z Lindisfarne 698 – 721 r.

• Księga (Ewangeliarz) z Kells 800 r.

Program dekoracyjny ewangeliarza:

Trzy stronice iluminowane poprzedzające każdą Ewangelię

1. z symbolem ewangelisty - autor

2. strona dywanowa (kobiercowa)

3. strona inicjału początku tekstu

PAŃSTWO FRANKÓW

• 481 królem Franków zostaje Chlodwig

• 486 chrzest Chlodwiga

• 732 zwycięstwo w bitwie pod Poitiers, pod wodzą Karola Młota (założyciela późniejszej dynastii karolińskiej) powstrzymanie ekspansji Arabów

• 751 detronizacja ostatniego króla merowińskiego – królem zostaje Pepin Krótki

• 768 syn Pepina Karol zostaje królem Franków

• 800 Karol Wielki zostaje cesarzem w Rzymie

• 843 Traktat w Verdun, państwo Karola Wielkiego podzielone między synów Ludwika Pobożnego:

Lotara, Karola Łysego i Ludwika Niemieckiego

• Lotar: tytuł cesarza; Italia i pas ziem od Flandrii po północną Italię i brzegi Morza Śródziemnego

• Ludwik Niemiec Francia Orientalis

• Karol Łysy Francia Occidentalis

Akwizgran, Pałac Karola Wielkiego, ok.800 r. rekonstrukcja

Kaplica pałacowa

Klasztor Sankt Gallen ok. 830 r.

Kościół - bazylika dwuchórowa

Klasztor

Wirydarz krużganki

SZTUKA ROMAŃSKA Chronologia

• Okres przedromański – 2 połowa X wieku

• Wczesny romanizm - XI wiek 1000-1080

• Dojrzały romanizm - XI/XII i XII wiek

• [we Francji równolegle od 1144 rozwija się styl gotycki]

• Późny romanizm - 1 poł. XIII wieku

Hildesheim, kościół św. Michała - 1010-1240r., plan, przekrój i bryła

Hildesheim, kościół św. Michała – od 1010 r., plan, przekrój i bryła

CECHY ARCHITEKTURY ROMAŃSKIEJ • Budowle wysokie, masywne, wieloczłonowe o formach geometrycznych, prostych i

surowych; o zwartych oraz ciężkich proporcjach, przejrzystym układzie spiętrzonych i schierarchizowanych brył.

• Czytelność brył wynikiem addycyjności - dodawania osobnych, autonomicznych jednostek przestrzennych.

• Plany budowli przeważnie podłużne, bazylikowe - często wykorzystujące formę krzyża łacińskiego; występują też układy dwuchórowe (z dwiema apsydami od wschodu i zachodu - nieraz wtopioną wraz z emporą w westwerk); pojawia się też prezbiterium otoczone ambitem (obejściem) z wieńcem apsyd.

• Cechy przestrzeni: wyodrębnianie poszczególnych przestrzeni, artykulacja, wymierność, rytm jednostek przestrzennych; wnętrza mroczne, tajemnicze.

• Wnętrza przekryte drewnianym stropem lub sklepieniami (głównie kolebkowymi lub krzyżowymi, wzmocnionymi pasami gurtów).

• Zazwyczaj skromna dekoracja zewnętrzna oparta na blendach, lizenach i gzymsach, niewielkie okna zamknięte półkoliście; biforia i triforia; fryzy arkadowe i kostkowe; kapitele kolumn i portale uskokowe z dekoracją rzeźbiarską.

• Konstrukcja budowli prosta, oparta na grubych murach i wewnętrznych filarach, wzniesionych najczęściej z kamiennych ciosów.

• Górujący nad okolicą, sięgający nieba Zamek Boży

Sklepienia:

Przywrócenie umiejętności przesklepiania dużych powierzchni.

Typy sklepień:

• Kolebkowe

• Kolebkowe na gurtach

• Krzyżowe

NIEMIECKIE KATEDRY CESARSKIE

• Katedra NMP i św. Stefana w Spirze 1027-1061 i po 1080 r.

• Katedra św. Piotra w Wormacji, 1110 – 1181 r.

• Katedra św. Marcina i Szczepana w Moguncji, 1100 – 1137 r.

• Kościół opacki Maria Laach, XII w.

FRANCJA - KOŚCIOŁY REFORMY KLUNIACKIEJ

• Kościoły opactwa CLUNY, Burgundia:

Cluny I - 1 poł. X w.

Cluny II - X/XI w.

Cluny III 1088 – 1110

• kościół opacki Notre Dame Paray-le-Monial, Burgundia, 1 poł. XI

• Kościół opacki św. Marii Magdaleny w Vézelay, Burgundia, kon. XI/XII w.

OPACTWO BENEDYKTYNÓW W CLUNY

Opactwo zostało założone w 910 r. przez księcia Akwitanii Wilhelma Pobożnego. Wilhelm nadał klasztorowi w Cluny przywilej uwalniający benedyktynów od wszystkich przyszłych zobowiązań wobec władcy i jego rodziny innych niż modlitwa, oraz nadał opactwu przywilej nominacji kolejnych opatów. Oba te przywileje uwalniały klasztor od wszelkich powiązań z władzą świecką. Opactwo zostało podporządkowane bezpośrednio papieżowi. W X w. taka wolność od wpływów świeckich była ewenementem, jako że był to szczytowy okres dominacji Cesarstwa nad Papiestwem. Normą była symonia i zwierzchność władzy świeckiej nad majątkami kościelnymi. Za postępującą feudalizacją Kościoła następował rozkład moralny - duchowni zajmowali się przede wszystkim zarządzaniem swoimi dobrami zamiast duszpasterstwem. Częste były nawet odstępstwa od reguły celibatu, bowiem duchowni woleli przekazywać swoje dobra w ręce dzieci, niż je porzucać. W tej sytuacji wprowadzona w klasztorze w Cluny surowa reguła narzucająca "wieczną modlitwę" trafiła w potrzebę odnowy religijnej i stała się bardzo popularna. Dzięki popularności swojej reguły, klasztor w Cluny zaczął wkrótce zakładać zgromadzenia podległe i przyciągać do siebie inne klasztory benedyktyńskie. Jednak w przeciwieństwie do luźno powiązanych ze sobą do tej pory zgromadzeń, klasztory kluniackie były ściśle podporządkowane domowi macierzystemu w Cluny, tworząc swoisty system feudalny.

Cluny stworzyło dużą kongregację, w której administratorzy podległych klasztorów służyli jako zastępcy opata Cluny i byli przed nim odpowiedzialni. Przeorowie, jak ich nazywano, byli mianowani przez opata i spotykali się w Cluny raz na rok, aby omówić sprawy administracyjne i złożyć sprawozdania.

W szczytowym okresie potęgi opactwa, w XII wieku, posiadało ono, według różnych źródeł, od 800 do 1200 klasztorów podległych. W całej kongregacji kluniackiej żyło wtedy jakieś 20 000 mnichów.

Trzeci kościół St-Pierre-et-St-Paul w Cluny inaczej Cluny III 1088 - 1110

narteks z 2-wieżową fasadą

pięcionawowy korpus

dwa transepty z

wieżami i apsydami

prezbiterium

obejście z wieńcem

apsyd

Kościół pielgrzymkowy – pseudobazylika Nawa główna wyższa od naw bocznych, ale nie posiada własnych okien z powodu empor znajdujących się nad

nawami bocznymi.

FRANCJA – HISZPANIA: KOŚCIOŁY PIELGRZYMKOWE

• Santiago de Compostela, Hiszpania, XI-XII w.

• katedra Saint Sernin w Tuluzie, Francja, XI-XII w.

• kościół opacki Sainte Foy w Conques, Francja, 2 poł.XI-1 poł. XII w.

CYSTERSI

• 1098 oddzielenie się mnichów z Cluny pod przewodem Roberta, zakładają w Citeaux [Cisercium] zakon.

• Zakon kontemplacyjny o ścisłej i surowej regule.

• Św. Bernard z Clairvaux [1091-1153] najwybitniejszy cysters, mistyk, inicjator II krucjaty.

Cechy architektury

• Bazyliki z bezwieżowymi fasadami i prosto zamkniętym prezbiterium.

• Zastosowanie elementów konstrukcji architektonicznej używanych w gotyku.

• Oszczędność środków wyrazu, surowe, proste bryły, bez dekoracji rzeźbiarskiej.

• Ważna rola światła - wyraz mistycznej jedności z Bogiem. Rzeźby zastępuje światło.

Kościół klasztorny Kapitularz

Skryptorium

Wirydarz z krużgankami

Refektarz Kuchnia

Kuźnia Młyn

Gołębnik Piekarnia Furta klasztorna

Biblia Pauperum (biblia ubogich)

Zasada uzasadniająca obecność przedstawień religijnych w obrębie kościoła ich

użytecznością w objaśnianiu prawd wiary wiernym.

Założenie służebności obrazu:

"Obraz jest w tym celu wystawiany w kościele, aby ci, co nie umieją czytać, przynajmniej patrząc na ściany czytali na nich to, czego nie mogą czytać w książkach.„

Św. Grzegorz Wielki

Funkcje:

• Dydaktyczna - postulat czytelności przekazu

• Komemoracyjna - łatwo zapadająca w pamięć, sugestywna

• Dekoracyjna

RZEŹBA ROMAŃSKA Największa zdobycz romańszczyzny:

pojawienie się rzeźby figuralnej w tradycyjnym materiale, (kamieniu) wymagającym opanowania zapomnianej od 800 lat techniki, w dużej skali i doskonałej formalnie.

Charakterystyka: • Antynaturalistyczna deformacja

• Zrytmizowanie postaci ludzkiej

• Swobodne przekształcenia dające figurze swoistą ekspresję

• Odnalezienie trójwymiarowego sensu rzeźby

• Prawo ramy - dopasowanie figury do wyznaczonej przez architekturę powierzchni

1.

2.

3.

4.

5.

4.

1. Tympanon 2. Nadproże 3. Filar środkowy 4. Węgary 5. Archiwolty 6. Ościeża uskokowe z kolumienkami Romański portal uskokowy

6.

Tuluza, Saint Sernin, Maiestas Domini, ok. 1096

Święty Jan - orzeł Święty Mateusz -

anioł

Święty Łukasz- wół Święty Marek - lew

Prorok Izajasz, kościół Sainte-Marie w Souillac, XII w.

• Relief wypukły

• Kompozycja wertykalna

• Postać wpisana w wydłużony prostokąt

(prawo ramy)

• Postać o wydłużonych proporcjach

• Postać rozczłonkowana (wyodrębnienie

poszczególnych części anatomii)

• antynaturalistyczna deformacja

• Anatomia zaznaczona schematycznie

• Zrytmizowanie układu postaci

• Linearyzm w budowaniu formy

• Dekoracyjność przedstawienia

• Nienaturalne wygięcie ciała nadaje

całości swoistej ekspresji

• Brak wyrazu emocjonalnego na twarzy

GOTYK TERMIN

• Nazwa Gotyk przejęta od XVI wiecznego twórcy Giorgio Vasariego, który w Żywotach najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów sztukę przedrenesansową nazywa sztuką barbarzyńskich Gotów ponoszących według niego odpowiedzialność za upadek kultury starożytnego Rzymu.

• Zmianę pejoratywnego nastawienia do gotyku przynosi wiek XIX.

CHRONOLOGIA GOTYKU

2 połowa XII – XV w. • Narodziny około połowy XII wieku w domenie królów francuskich na obszarze

Ile-de-France w rejonie Paryża

• Początek gotyku: 1144 r. konsekracja chóru kościoła opackiego Saint-Denis pod Paryżem

• Anglia od ok.1170 r. do XVII w.

• Inne kraje: Hiszpania, Niemcy, Skandynawia, Europa Środkowa: XIII - pocz. XVI w.

• W czasie wypraw krzyżowych dociera na Cypr i Bliski Wschód

• Włochy do początku XV w., w okresie XIII w. [duecento] i XIV w. [trecento] współistnieje z protorenesansem

• Wczesny gotyk - 2 połowa XII w.

• Dojrzały gotyk – XIII w.

• Późny gotyk - XIV, XV do XVI w.

CECHY GOTYKU

System szkieletowy pełniący funkcję nośną:

• Sklepienie wsparte na żebrach ze zwornikami

• Filary wiązkowe

• System przyporowy: przypory i łuki przyporowe

• Łuk ostry

• Strzelistość - wertykalizm

• Unifikacja planu, bryły i przestrzeni

• Redukcja powierzchni ścian

• Duże, zamknięte ostrołukowo okna

• Wykorzystanie światła - dematerializacja wnętrza

• Chór z obejściem i wieńcem kaplic ułożonych promieniście

• Bogata dekoracja architektoniczna, ornamentalna i rzeźbiarska elewacji zewnętrznych

Katedra w Amiens

Podstawowe elementy szkieletowej konstrukcji gotyckiej

łuk ostry

Filary (wewnętrzne) wiązkowe

Przypory

System łuków odporowych

Żebra i zworniki sklepienia

GOTYCKA DEKORACJA ARCHITEKTONICZNA

1. Maswerk – dekoracyjny, wewnętrzny podział w oknie gotyckim.

2. Wimperga – trójkątne zwieńczenie architektoniczne gotyckich portali, okien, wnęk itp.

3. Pinakiel, fiala – obeliskowa sterczyna w formie wieżyczki stosowana jako dekoracja w architekturze gotyckiej.

• Kwiatony – dekoracyjne zwieńczenia w formie stylizowanych kwiatów, umieszczane na szczytach wimperg, kwiatonów itp.

• Żabki (pełzanki, czołganki) – dekoracyjne wypustki w formie stylizowanych listków umieszczane w rzędach na krawędziach gotyckich profili, wimperg i pinakli.

• Żygacze, gargulce – zoomorficzne lub demoniczne figury umieszczane w górnych partiach gotyckich kościołów (pod linią dachów lub na wieżach) najczęściej pełniące rolę rynien odprowadzających wodę deszczową na zewnątrz linii murów.

sklepienie sześciodzielne sklepienie krzyżowo-żebrowe

sklepienie wachlarzowe

sklepienie palmowe

sklepienie gwiaździste sklepienie sieciowe sklepienie kryształowe

sklepienia z żebrami krzywobieżnymi

FRANCJA

• Wczesny gotyk 1144-1200

• Dojrzały gotyk 1200-1299

• Późny gotyk – płomienisty [flamboyant] 1300-1500

KOŚCIÓŁ OPACTWA SAINT-DENIS

• Przebudowa z inicjatywy opata Sugera - chór i fasada

• 14 lipca 1140 położenie kamienia węgielnego, 1144 konsekracja chóru w obecności króla Henryka VII i królowej Eleonory Akwitańskiej.

• Po raz pierwszy zastosowano gotycki system konstrukcji

• Suger opisał budowę nowego kościoła zaznaczając szczególny charakter działania światła.

• O chórze i półkolistym wieńcu kaplic pisał, że:

„Kolumny chóru ustawiono za pomocą narzędzi geometrii i arytmetyki tak by szerokość chóru była odpowiednio równa nie wliczając w to wspaniałych i trafnie pomyślanych kaplic obejścia, dzięki którym cały kościół będzie błyszczał cudownym i nieprzerwanym światłem najświętszych okien przenikającym wewnętrzne piękno.”

ANGLIA

• Wczesny angielski [Early English] ostatnia ćw. XII - 1poł XIII w.

• Styl dekoracyjny [Decorated Style] 2 połowa XIII - XIV w.

• Styl perpendykularny [Perpendicular Style] koniec XIV - XV/XVI w.

KRAJE NIEMIECKIE

• Gotyk wczesny 1230-1300

• Gotyk dojrzały Hohgotik 1 połowa XIV w.

• Późny gotyk Spät [Sonder] 2 połowa XIV-XV w.

• W połowie XIV w. wykształca się nowy typ kościoła - hala, która zastępuje bazylikę (kościół halowy – świątynia o nawach wewnętrznych równej wysokości)

• W XIV w. następuje podział architektury na tym obszarze na kamienną (południe: Bawaria, Austria, Czechy i ceglaną (północne pobrzeża Morza Bałtyckiego, Polskę, Skandynawię)

• W architekturze północy przewagę zdobędzie model redukcyjny gotyku (gotyk redukcyjny – nurt gotyku o uproszczonej konstrukcji szkieletowej i zredukowanej, skromnej dekoracji).

WŁOCHY

• Gotyk wczesny i dojrzały: Duecento (1200) -XIII w.

• Późny gotyk: Trecento (1300) - XIV w.

obejmuje również jeden z nurtów sztuki Quattrocenta (1400) - XV w. równoległego do Wczesnego Renesansu.

• Rola zakonów (cystersów, franciszkanów i dominikanów) w pojawieniu się i rozprzestrzenianiu gotyku we Włoszech i ukształtowania się nurtu redukcyjnego.

• Odmienność charakteru gotyku włoskiego w stosunku do francuskiego, jak i pozostałych krajów Europy.

• Rola architektury świeckiej wyrażającej potęgę północnowłoskich republik kupieckich w tym okresie.

• Protorenesans – zjawiska w sztuce włoskiej XIII-XIV w. odwołujące się do Antyku a wyrastające z budzącej się świadomości odrębności narodowej i kulturowej, zapowiadające nadejście Renesansu w XV w.

POLSKA

• Rozwój gotyku wiązał się z konsolidacją królestwa i szybką urbanizacją kraju

• Wczesny gotyk 1240 – 1300 współistnienie i przełamywanie się form romanizmu

i gotyku

• Dojrzały gotyk 1300 – 1450 kształtują się odrębne środowiska artystyczne

• Późny gotyk 1450 – 1520 1519 budowa Kaplicy Zygmuntowskiej

• Dominujący na ziemiach polskich model architektury to gotyk redukcyjny związany z wpływami architektury cystersów i zakonów żebraczych

• Podział pod względem materiałowym:

1. Małopolska i Śląsk: kamień i cegła

2. Wielkopolska, Pomorze: cegła

URBANISTYKA I ARCHITEKTURA ŚWIECKA

• Wzrost znaczenia miast i mieszczaństwa od XII w.

• Między rokiem1100 a 1300 liczba mieszkańców Europy potroiła się.

• Przechodzenie od feudalnej gospodarki rolniczej do ekonomii opartej na handlu.

• Pionierska rola miast włoskich bogacących się na handlu z Lewantem i przewożeniu uczestników krucjat, w których kształtują się podstawy bankowości i produkcji nakładczej.

• W połowie XII w. Europa była słabo zaludnionym kontynentem wieśniaków, gdzie klasztory i zamki możnych stanowiły ośrodki władzy i nauki. Ambicje biskupów by mieć własne potężne katedry stanowiły przejaw rozbudzenia cywilnej dumy miast. 150 lat później miasta rozrosły się do rozmiarów rojnych centrów handlowych a mieszczanie czuli coraz bardziej niezależni od władzy kościoła i panów feudalnych.

• Rozwój ośrodków uniwersyteckich.

• Urbanistyka: regularne plany szachownicowe, prostokątny rynek o wymiarach 60x50 m. lub 100x200 m.

• Główne budowle: kościół farny, ratusz, waga, sukiennice.

ZAMKI GOTYCKIE

• Podział:

• Wyżynne – wznoszone na wzgórzach o najczęściej nieregularnym planie, zależnym od charakteru szczytu.

• Nizinne – o regularnym planie.

• Donżon [stołp], wieża obronna - budowla wyjściowa w kształtowaniu się formy zamku

• Zamek Górny – główna część zamku z donżonem i pałacem

• Zamek Dolny – zabudowania gospodarcze i mieszkania służby

CHRAKTERYSTYKA RZEŹBY GOTYCKIEJ

• Nowa postawa aprobująca życie doczesne związana z rozwojem nauki (pierwsze uniwersytety), oraz rosnącym znaczeniem mieszczaństwa.

• Afirmatywna koncepcja świata w pismach św. Tomasza z Akwinu [1225-1274] i nauczaniu św. Franciszka z Asyżu [1182-1226]

• Odchodzenie od fantastyki romańskiej na rzecz realnego odzwierciedlania rzeczywistości.

• Bogactwo tematów: dzieje Marii i świętych, ziemskie życie Chrystusa; uczłowieczenie postaci i aktualizacja przedstawień religijnych.

• Ewolucja formy prowadziła od stylizacji i idealizacji ku realizmowi i coraz większej ekspresji, czasem prowadzącej do deformacji figury.

• Środki wyrazu artystycznego:

- poszukiwanie naturalności, realizm

- przedstawienia więzi uczuciowej, np. Matka Boska i Dzieciątko

- odrzucenie hieratyzmu sztuki romańskiej

- uniezależnienie rzeźby od architektury (zanik „prawa ramy”)

RZEŹBA PÓŹNOGOTYCKA XIV – XV w.

• Materiał: drewno lub kamień; polichromia • XIV w. - nurt doloryzmu (misteryjny) Krucyfiksy mistyczne, Piety; Sztuka o silnej ekspresji, podkreślająca ludzki wymiar Chrystusa i Marii –

wyrastająca z kaznodziejskiej działalności dominikanów i franciszkanów, skierowanej do ludności miast XIV w. w obliczu dramatycznych plag, które nękały Europę w tym okresie (wojny, klęski głodu, epidemie – „Czarna Śmierć ” w 1348r.).

• Gotyk międzynarodowy, styl szat miękkich, koniec XIV w. do połowy XV w. Piękne Madonny Nurt sztuki późnogotyckiej wyrażający estetyczne ideały feudalnych elit (władców,

książąt, rycerstwa, a także hierarchii kościelnej: papieży, kardynałów, biskupów). Sztuka subtelna i wyrafinowana, ukazująca ówczesny ideał piękna kobiecego, o delikatnej, stonowanej ekspresji.

• Styl szat łamanych - realizm mieszczański, druga połowa XV w. Sztuka późnogotycka powstająca jako wyraz mecenatu mieszczańskiego,

świadczącego o zamożności i aspiracjach elit miejskich XV w. Uwspółcześnianie przedstawień religijnych i nasycanie ich realistycznymi i rodzajowymi elementami zaczerpniętymi z rzeczywistości. W draperiach szat stosowane charakterystyczne „ostre” łamania.

• Materiał i technika: • Rzeźbiona w drewnie i polichromowana • Kompozycja i stosunek do przestrzeni: • Rzeźba figuralna, wolnostojąca • Maria siedząca, trzymająca ciało

Chrystusa – układ schodkowy • Kompozycja statyczna, oparta na pionach

i poziomach, z lekkim skosem – postać Chrystusa

• Grupa zwarta, ujęta od przodu, zamknięta na przestrzeń

• Środki artystycznego wyrazu i ekspresja: • Formy twarde, zgeometryzowane • Odchodzenie od realizmu • Zachwiane proporcje postaci • Deformacja podkreślająca dramatyzm

sceny • Eksponowanie ran i wychudzenia ciała

Chrystusa • Silna ekspresja – twarz Marii zeszpecona

bólem • Dekoracyjny układ szat

Pieta z Lubiąża, ok. 1360 MNW

• CECHY FORMY • Materiał i technika: • Kuta w kamieniu; polichromowana • Kompozycja i stosunek do przestrzeni: • Rzeźba figuralna pełnoplastyczna • Madonna stojąca z Dzieciątkiem trzymanym

na ręku • Postać ujęta w gotyckim kontrapoście

(esowate wygięcie ciała) • Statyczna, zwarta (mimo prześwitów) • Wertykalna • Ujęta od przodu, obojętna na przestrzeń • Środki artystycznego wyrazu i ekspresja: • Wydłużenie proporcji postaci • Idealizacja – subtelne podkreślenie urody

Marii • Dekoracyjność głęboko modelowanych fałd

szat • Podkreślenie relacji emocjonalnych matki i

syna • Eksponowanie gestów Marii i Jezusa • Nastrój intymności, macierzyństwa

Piękna Madonna z Wrocławia, ok. 1390 MNW

SARKOFAG TUMBOWY

• typ nagrobka wykształcony w XIII wieku we Francji;

• zawiera treści religijne, świeckie i polityczne;

• płyta wierzchnia z pełnoplastyczną leżącą figurą zmarłego z atrybutami władzy ziemskiej; oglądana z góry sprawia wrażenie stojącej (otwarte oczy) - prezentacja zmarłego przed Sądem Ostatecznym;

• na bokach tumby (skrzyni) - uroczystości pogrzebowe, płaczkowie;

• Odmianą nagrobka jest sarkofag tumbowy z baldachimem.

OŁTARZ SZAFIASTY (SZAFA OŁTARZOWA) Późnogotycka nastawa ołtarzowa (retabulum), wykształcone w XIV w. i charakterystyczne dla wnętrz kościelnych w XV i XVI w. o złożonej strukturze, składającej się z: • Szafy środkowej z rzeźbami lub malowanej; • predelli, umieszczonej poniżej szafy środkowej, poziomej części z przedstawieniami; • skrzydeł bocznych, zamykających szafę środkową; w zależności od ilości par skrzydeł wyróżniamy: 1. TRYPTYKI – z jedną parą skrzydeł. 2. PENTAPTYKI – z dwiema parami skrzydeł. 3. POLIPTYKI – z wieloma parami skrzydeł. • Zwieńczenie w formie architektonicznej,

umieszczone nad szafą środkową, z figurami.

Niemiecki rzeźbiarz późnogotycki, jeden z przedstawicieli nurtu mieszczańskiego realizmu. W 1477 przybył do Krakowa z Norymbergii, jako w pełni ukształtowany artysta, dla realizacji zmówienia na ołtarz główny w kościele miejskim, który kończy w 1489 roku. W Krakowie spędza 20 lat. W roku 1496 wyjeżdża do Norymbergii. Dzieła Wita Stwosza w Polsce: • Ołtarz Mariacki w kościele Mariackim w Krakowie (1477-1489 r.) • Nagrobek króla Kazimierza Jagiellończyka w katedrze na Wawelu (1492 r.) • Krucyfiks ołtarza bocznego (zwany Schlackerowskim) w kościele Mariackim w Krakowie (1496 r.) • Nagrobek biskupa Piotra z Bnina w katedrze we Włocławku (1493-95 r.) • Nagrobek arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego w katedrze w Gnieźnie (po 1493 r.) • Płyta epitafijna Filipa Buonaccorsiego zwanego Kallimachem kościele dominikanów w Krakowie (ok. 1500 r.)

Wit Stwosz (Veit Stoss) ok. 1448-1533

Szafa zamknięta

12 scen z życia Marii i Jezusa

Szafa otwarta

na ruchomych skrzydłach:

6 Radości Maryi

od Zwiastowania

po Zesłanie Ducha Świętego