Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania

Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego

Wojewdztwa lskiego

Opracowanie:

ul. w. Huberta 35

40-543 Katowice

tel.: 32 209 50 08

e-mail: [email protected]

Zesp autorski:

dr Micha Romaczyk

mgr Renata Bula

mgr Agnieszka Wroska

mgr Zdzisaw Wieland

dr Jerzy Parusel

mgr Krzysztof Sok

dr Alicja Miszta

mgr in. Szymon Beuch

Katowice, sierpie 2015

Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa lskiego strona [ 3 ]

SPIS TRECI

I. POOENIE I CHARAKTERYSTYKA OGLNA WOJEWDZTWA .................................................................................. 5

II. CHARAKTERYSTYKA STANU ORAZ FUNKCJONOWANIE RODOWISKA PRZYRODNICZEGO ...................................... 9

II.1. SYSTEM PRZYRODNICZY .................................................................................................................................................. 9 II.2. STRUKTURA UYTKOWANIA ZIEMI .................................................................................................................................. 12 II.3. CHARAKTERYSTYKA ELEMENTW RODOWISKA PRZYRODNICZEGO ORAZ ICH WZAJEMNYCH POWIZA I PROCESW ZACHODZCYCH W RODOWISKU PRZYRODNICZYM ............................................................................................................................................ 15

II.3.1. Budowa geologiczna wojewdztwa lskiego ............................................................................................... 15 II.3.2. Rzeba terenu w wojewdztwie lskim ........................................................................................................ 20 II.3.3. Gleby .............................................................................................................................................................. 25 II.3.4. Klimat............................................................................................................................................................. 31 II.3.5. Zasoby wd podziemnych .............................................................................................................................. 38 II.3.6. Zasoby wd powierzchniowych ..................................................................................................................... 48 II.3.7. Krajobraz naturalny ....................................................................................................................................... 61 II.3.8. Potencjalna rolinno naturalna .................................................................................................................. 66 II.3.9. Flora, mykobiota i rolinno rzeczywista ..................................................................................................... 72 II.3.10. Fauna ........................................................................................................................................................... 85 II.3.11. Struktury ekologiczne i powizania przyrodnicze z otoczeniem ................................................................... 98

II.4. OSTOJE PRZYRODY OYWIONEJ ................................................................................................................................... 114 II.4.1. Ostoje rolinne o znaczeniu europejskim Important Plant Areas (IPA) ........................................................ 114 II.4.2. Ostoje ptakw o znaczeniu europejskim Important Bird Areas (IBA) .......................................................... 116 II.4.3. Ostoje Corine ............................................................................................................................................... 120 II.4.4. Regionalne ostoje przyrody ......................................................................................................................... 128

II.5. WALORY PRZYRODY NIEOYWIONEJ .............................................................................................................................. 147

III. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA RODOWISKA PRZYRODNICZEGO WRAZ ZE WSTPN PROGNOZ ZMIAN ..................................................................................................................................................................... 160

III.1. DOTYCHCZASOWE ZMIANY RODOWISKA PRZYRODNICZEGO ORAZ PRZEBIEGU PROCESW W NIM ZACHODZCYCH....................... 160 III.1.1. Degradacja powierzchni ziemi ..................................................................................................................... 160 III.1.2. Zanieczyszczenie gleb .................................................................................................................................. 184 III.1.3. Zanieczyszczenie wd podziemnych ............................................................................................................ 198 III.1.4. Zanieczyszczenie wd powierzchniowych ................................................................................................... 216 III.1.5. Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego ............................................................................................ 232 III.1.6. Stan akustyczny rodowiska ........................................................................................................................ 267 III.1.7. Gospodarka odpadami ................................................................................................................................ 273 III.1.8. Zagroenie ruchami masowymi .................................................................................................................. 291 III.1.9. Zagroenie powodziami i suszami ............................................................................................................... 294 III.1.10. Przeobraenia bioty grzybw i porostw oraz szaty rolinnej ................................................................... 312 III.1.11. Stan zdrowotny i sanitarny lasw wojewdztwa lskiego ........................................................................ 319 III.1.12. Przeobraenia fauny................................................................................................................................... 329

III.2. UYTKOWANIE ZASOBW PRZYRODNICZYCH ................................................................................................................. 344 III.2.1. Zasoby i uytkowanie kopalin ...................................................................................................................... 344 III.2.2. Gospodarka lena ........................................................................................................................................ 379 III.2.3. Gospodarka owiecka .................................................................................................................................. 403 III.2.4. Gospodarka rybackowdkarska ................................................................................................................ 411 III.2.5. Gospodarka stawowa ................................................................................................................................. 429 III.2.6. Gospodarowanie i ochrona wd ................................................................................................................. 435 III.2.7. Gospodarka rolna i rolnicza przestrze produkcyjna .................................................................................. 449 III.2.8. Zasoby odnawialnych rde energii i moliwoci ich wykorzystania ......................................................... 471 III.2.9. Turystyka i rekreacja ................................................................................................................................... 498

III.3. OCHRONA PRAWNA ZASOBW PRZYRODNICZYCH .......................................................................................................... 515 III.3.1. Formy ochrony przyrody .............................................................................................................................. 515 III.3.2. Lasy ochronne ............................................................................................................................................. 532 III.3.3. Ochrona zasobw wodnych ........................................................................................................................ 535 III.3.4. Ochrona gruntw rolnych i lenych ............................................................................................................ 539 III.3.5. Ochrona z kopalin ................................................................................................................................... 540

III.4. WALORY KRAJOBRAZOWE I WARTOCI KULTUROWE ORAZ ICH OCHRONA PRAWNA ............................................................... 541 III.4.1. Krajobraz kulturowy .................................................................................................................................... 541

Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa lskiego strona [ 4 ] III.4.2. Zasoby Dziedzictwa Kulturowego wojewdztwa lskiego ....................................................................... 553

III.5. OCENA ZGODNOCI DOTYCHCZASOWEGO UYTKOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU WOJEWDZTWA Z UWARUNKOWANIAMI PRZYRODNICZYMI ............................................................................................................................................................ 562 III.6. OCENA ODPORNOCI RODOWISKA PRZYRODNICZEGO NA DEGRADACJ ORAZ JEGO ZDOLNOCI DO REGENERACJI ....................... 565

IV. WALORYZACJA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA RODOWISKA PRZYRODNICZEGO .......................................... 568

IV.1. OBSZARY O SZCZEGLNYM ZNACZENIU DLA ZACHOWANIA RNORODNOCI BIOLOGICZNEJ ORAZ PRAWIDOWEGO FUNKCJONOWANIA RODOWISKA PRZYRODNICZEGO - OBSZARY FUNKCJONALNE CENNE PRZYRODNICZO ...................................................................... 568 IV.2. OBSZARY OCHRONY ZASOBW PRZYRODNICZYCH ........................................................................................................... 570 IV.3. OBSZARY WYSTPOWANIA UCILIWOCI I ZAGROE RODOWISKA PRZYRODNICZEGO ......................................................... 572 IV.4. OBSZARY ROZWOJU FUNKCJI UYTKOWYCH .................................................................................................................. 576

IV.4.1. Tereny predestynowane do penienia funkcji rekreacyjno-wypoczynkowej oraz uzdrowiskowej ............... 576 IV.4.2. Tereny predestynowane do penienia funkcji lenych ................................................................................ 581 IV.4.3. Tereny predestynowane do penienia funkcji rolniczej ............................................................................... 583 IV.4.4. Tereny zurbanizowane i przydatne do intensywnej zabudowy mieszkaniowej .......................................... 585 IV.4.5. Tereny przemysowe i wskazane do penienia funkcji przemysowych ....................................................... 585 IV.4.6. Tereny komunikacyjne i wyznaczone do prawidowego funkcjonowania terenw uytkowych ................ 585 IV.4.7. Tereny predestynowane do rozwoju energetyki wykorzystujcej odnawialne rda energii.................... 587

V. PODSUMOWANIE I WNIOSKI DO PLANU ............................................................................................................. 589

BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................................................................... 603

SPIS TABEL ............................................................................................................................................................... 615

SPIS RYCIN ............................................................................................................................................................... 619

ZACZNIKI .............................................................................................................................................................. 623


I. POOENIE I CHARAKTERYSTYKA OGLNA WOJEWDZTWA Wojewdztwo lskie powstao 1 stycznia 1999 roku po reformie administracyjnej Polski

1, a

utworzone zostao z czci obszarw byych wojewdztw: katowickiego, bielskiego i

czstochowskiego. Pooone jest w poudniowej czci Polski i graniczy z wojewdztwami: opolskim,

dzkim, witokrzyskim i maopolskim. Poudniow granic wojewdztwa jest granica pastwa z

Czechami i ze Sowacj. Zajmuje powierzchni 12333 km2, co stanowi 3,9% powierzchni Polski. Liczba

ludnoci wojewdztwa lskiego wynosi 4 mln 616 tys. (12% ludnoci kraju), z czego 77,6% to

mieszkacy miast. Jest to najgciej zaludnione wojewdztwo w Polsce o gstoci zaludnienia 376

osb na 1km2, przy redniej krajowej wynoszcej 123 osoby na 1km

22.

Wojewdztwo lskie charakteryzuje si duym zrnicowaniem rodowiska geograficznego.

Wystpuj tu zarwno gry, jak i obszary wyynne i nizinne. Biorc pod uwag podzia

fizycznogeograficzny wg Kondrackiego3

, wojewdztwo lskie znajduje si w obrbie trzech

prowincji: Niu rodkowoeuropejskiego, Wyyn Polskich oraz Karpat Zachodnich z Podkarpaciem.

Szczegowy podzia fizycznogeograficzny przedstawia Tabela I-1 a obrazuje Ryc. I-1.

Tabela I-1. Regionalizacja fizycznogeograficzna wojewdztwa lskiego (wg Kondrackiego 2002)

Prowincja Podprowincja Makroregion Mezoregion

31 Ni rodkowo- europejski

318 Niziny rodkowopolskie

318.5 Nizina lska 318.57 Rwnina Opolska 318.58 Paskowy Gubczycki 318.59 Kotlina Raciborska

34 Wyyny Polskie 341 Wyyna lsko-Krakowska

341.1 Wyyna lska 341.11 Chem 341.12 Garb Tarnogrski 341.13 Wyyna Katowicka 341.14 Pagry Jaworznickie 341.15 Paskowy Rybnicki

341.2 Wyyna Wonicko-Wieluska

341.21 Wyyna Wieluska 341.22 Obnienie Liswarty - Prosny 341.23 Prg Wonicki 341.24 Prg Herbski 341.25 Obnienie Grnej Warty 341.26 Obnienie Krzepickie

341.3 Wyyna Krakowsko-Czstochowska

341.31 Wyyna Czstochowska

342 Wyyna Maopolska

342.1 Wyyna Przedborska 342.13 Prg Lelowski 342.14 Niecka Woszczowska

342.2 Niecka Nidziaska 342.22 Wyyna Miechowska 51 Karpaty Zachodnie (z Podkarpaciem)

512 Pnocne Podkarpacie

512.1 Kotlina Ostrawska 512.2 Kotlina Owicimska 512.21 Rwnina Pszczyska

512.22 Dolina Grnej Wisy 512.23 Podgrze Wilamowickie

513 Zewntrzne Karpaty Zachodnie

513.3 Pogrze Zachodniobeskidzkie

513.32 Pogrze lskie

513.4 - 5 Beskidy Zachodnie 513.45 Beskid lski 513.46 Kotlina ywiecka 513.47 Beskid May 513.48 Beskid Makowski 513.51 Beskid ywiecki

1 Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trjstopniowego podziau terytorialnego pastwa (Dz.U. 1998 nr 96 poz.

603 z pn. zm.) 2

GUS. May Rocznik Statystyczny Polski 2013.

3 Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, ss. 440.


Ryc. I-1. Regionalizacja fizycznogeograficzna wojewdztwa lskiego (wg Kondrackiego 2002)

rdo: opracowanie wasne

Centraln cz wojewdztwa stanowi Wyyna lska. W podou Wyyny lskiej znajduje

si niecka wypeniona wglononymi skaami karboskimi. W wapieniach i dolomitach triasowych w

formie y wystpuj rudy cynkowo-oowiowe. W poudniowej czci zagbia wglowego

wysychajce morze pozostawio zoa soli, gipsu i siarki. Bogactwo surowcw mineralnych

przyczynio si do rozwoju grnictwa i przemysu przetwrczego, czynic Wyyn lsk najgciej

zaludnion i najbardziej uprzemysowion czci Polski. Od poudnia na nieck wypenion skaami


wglononymi nasunite s paszczowiny karpackie, a od pnocy i wschodu zalegaj na niej skay

osadowe triasu i jury, ktre tworz charakterystyczne ostacowe wzgrza. Uksztatowanie

powierzchni jest zrnicowane, maksymalne wysokoci dochodz do 400 m n.p.m. (Gra w. Anny).

Na pnoc i pnocny wschd od Wyyny lskiej znajduj si pozostae dwa makroregiony

Wyyny lsko-Krakowskiej: Wyyna Wonicko-Wieluska i Wyyna Krakowsko-Czstochowska. W

obrbie Wyyny Wonicko-Wieluskiej wyrnia si trzy pasma wzniesie bdce progami bardziej

odpornych ska triasu i jury o przebiegu pnocny zachd - poudniowy wschd. Pomidzy

wzniesieniami znajduj si obnienia stanowice doliny rzeczne: Liswarty i Prosny oraz Warty. Mimo

duego zrnicowania uksztatowania powierzchni teren nie przekracza 380 m n.p.m. (cz

poudniowa Progu Wonickiego), a rednie wysokoci mieszcz si w granicach 220 - 300 m n.p.m.

W obrbie makroregionu Wyyny Krakowsko-Czstochowskiej na terenie wojewdztwa

lskiego znajduje si tylko Wyyna Czstochowska. Zbudowana jest z wapieni grnojurajskich, ktre

tworz na powierzchni charakterystyczne ostace skalne. Pomidzy wzniesieniami znajduj si

paskie doliny rzeczne wypenione piaskami, w ktrych wody pyn tylko okresowo, co zwizane jest z

budow geologiczn. Wystpuje tu te dua ilo jaski i innych form krasowych. Maksymalne

wysokoci dochodz do ponad 500 m n.p.m., a rednio mieszcz si w granicach 300-400 m n.p.m.

Z kolei od pnocy i zachodu Wyyn lsk otaczaj obszary bdce czci Niziny lskiej.

Nizina lska jest rozleg rwnin, ktra rozciga si po obu stronach Odry. Obszar ten znajdowa

si kiedy pod wpywem dziaalnoci lodowca, przez co obecnie znajdujemy tu liczne formy

polodowcowe. Klimat naley tu do najcieplejszych w Polsce - zima jest krtka, a lato suche i ciepe.

Jednak pomimo niskich opadw w obrbie samej niziny, wystpuj tam liczne wezbrania i powodzie

spowodowane wysokimi opadami w grach (skd wypywa cz zasilajcych Odr rzek) lub nagym

topnieniem niegw. Dziki korzystnym warunkom klimatycznym i glebowym Nizina lska staa si

jednym z najwaniejszych rejonw rolniczych w kraju.

Na pnocny wschd od Wyyny lsko-Krakowskiej pooona jest Wyyna Maopolska, w

obrbie ktrej na terenie wojewdztwa lskiego znajduj si Wyyna Przedborska oraz Niecka

Nidziaska. Wyyna Przedborska zbudowana jest ze ska kredy, jury i triasu, przykrytych w niektrych

miejscach gwnie w obnieniach utworami polodowcowymi. Region ten ma charakter

przejciowy midzy krajobrazami nizin i wyyn. Wysokoci sigaj tu przewanie do 300 m n.p.m. i

tylko w niewielu miejscach nieznacznie je przekraczaj.

Niecka Nidziaska jest obnieniem pomidzy Wyyn Krakowsko-Czstochowsk, a Wyyn

Kieleck. Jest ona bardzo zrnicowana litologicznie buduj j piaskowce, wapienie, iy, gipsy i lessy

a co za tym idzie, rwnie glebowo. Wyyna Miechowska cz Niecki Nidziaskiej w obrbie

wojewdztwa lskiego jest prawie w caoci pokryta lessem, dziki czemu s tam bardzo urodzajne

gleby, a obszar ten ma charakter typowo rolniczy z niewielkimi patami lasw.

Fragment poudniowo-zachodniej czci wojewdztwa lskiego w rejonie Zebrzydowic

stanowi Kotlina Ostrawska. Jest ona obnieniem, w podou ktrego znajduj si skay karboskie z

wglem kamiennym, a na nich pooone s skay osadowe przykryte utworami polodowcowymi.

Uksztatowanie powierzchni ma charakter czciowo rwninny, a czciowo pagrkowaty, przy czym

wysokoci nie osigaj 300 m n.p.m.

Od wschodu z Kotlin Ostrawsk graniczy Kotlina Owicimska. rodkow jej cz stanowi

Dolina Grnej Wisy, w obrbie ktrej mona spotka piaszczyste terasy zalewowe z niewielkimi

wydmami oraz charakterystyczn bardzo du ilo mniejszych i wikszych staww hodowlanych. Na

pnoc od doliny Grnej Wisy rozciga si Rwnina Pszczyska. Na jej powierzchni zalegaj utwory

czwartorzdowe o gruboci do 40 m. Jest to piaszczysta rwnina pokryta w znacznej mierze przez

lasy zwane Lasami Pszczyskimi. Wysokoci sigaj tu maksymalnie 270 m n.p.m. Natomiast na

poudnie od Doliny Grnej Wisy rozciga si Podgrze Wilamowickie. Wznosi si ono o 30-70 m

ponad dna dolin dopyww Wisy. Na powierzchni wystpuj tu utwory czwartorzdowe przykryte

lessem lub innym materiaem pylastym. W zwizku z tym wytworzyy si w tym miejscu dobre gleby,

co sprzyja rozwojowi rolnictwa.


Na poudnie od pasa kotlin rozciga si pas pogrzy. W obrbie wojewdztwa lskiego

znajduje si Pogrze lskie cz Pogrza Zachodniobeskidzkiego. Pogrze lskie zbudowane jest

gwnie ze ska fliszowych. Wysokoci sigaj tu maksymalnie do 520 m n.p.m., a przecitne wahaj

si w granicach 280 450 m n.p.m. Charakterystycznymi formami s tu stoki napywowe tworzone

przez rzeki wypywajce z gr na bardziej rwninne tereny np.: Wis, Brennic i So.

Poudniow cz wojewdztwa lskiego zajmuje makroregion Beskidy Zachodnie.

Zbudowane s one przede wszystkim z rnych rodzajw piaskowcw, a ich wysokoci mieszcz si

w granicach 700-1750 m n.p.m. W zalenoci od wysokoci poszczeglnych pasm grskich

wchodzcych w skad Beskidw Zachodnich wyrnia si tu od dwch do piciu piter

krajobrazowych: pogrskie, dolnoreglowe, grnoreglowe, subalpejskie i alpejskie. W obrbie tej

jednostki, a dokadniej w obrbie Beskidu ywieckiego znajduje si europejski dzia wodny

rozdzielajcy dorzecze Wisy od dorzecza Dunaju.

Przez obszar wojewdztwa lskiego przebiega dzia wodny rozdzielajcy dorzecza dwch

gwnych rzek Polski Wisy i Odry, a poza tym, jak ju wspomniano europejski dzia wodny. Do

wikszych rzek wojewdztwa mona zaliczy Wart, Liswart, Ma Panew, Pilic i So.

Na klimat wojewdztwa wpyw maj zarwno masy powietrza oceanicznego z zachodu, jak i

kontynentalnego ze wschodu. rednie roczne sumy opadw s wysokie, ze wzgldu na przewaajcy

wyynny charakter wojewdztwa, a rednia roczna temperatura waha si w przedziale 7-8oC.

Przewaaj tu wiatry zachodnie o niewielkiej prdkoci. Na naturalne procesy nakadaj si czynniki

antropogeniczne, co powoduje powstawanie lokalnych topoklimatw w obrbie terenw

zurbanizowanych, rnicych si warunkami od obszarw otaczajcych.

Najwiksz cz gruntw w wojewdztwie lskim stanowi uytki rolne 51,33%. Du

powierzchni zajmuj rwnie lasy i zadrzewienia 33,4% oraz grunty zabudowane i zurbanizowane -

12,18% (wrd ktrych najwiksz cz stanowi tereny mieszkaniowe i drogi). Wody stanowi 1,5%

powierzchni wojewdztwa4.

Wojewdztwo lskie jest jednym z najbardziej przeksztaconych antropogenicznie obszarw

Polski, jednak na jego terenie mona zaobserwowa wiele unikalnych wartoci przyrodniczych

czciowo objtych rnymi formami ochrony przyrody, a czciowo dopiero na to oczekujcych.

4

Analiza struktury wasnoci i sposobu uytkowania gruntw w wojewdztwie lskim w 2013 roku. Urzd Marszakowski Wojewdztwa

lskiego, Wydzia Geodezji, Kartografii i Gospodarki Nieruchomociami

Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa lskiego strona [9]

II. CHARAKTERYSTYKA STANU ORAZ FUNKCJONOWANIE RODOWISKA PRZYRODNICZEGO

II.1. SYSTEM PRZYRODNICZY System przyrodniczy jest otwartym, odnawialnym, przeksztacalnym, dynamicznie

zrwnowaonym i hierarchicznie uporzdkowanym ukadem ekologicznym, w skad ktrego wchodz

komponenty abiotyczne (nieoywione) i biotyczne (oywione) powizane wzajemnymi

oddziaywaniami umoliwiajcymi utrzymanie ycia w postaci, jaka wystpuje na ziemi. Posiada

wasn struktur, zmienno, histori oraz swoist dynamik i sposb funkcjonowania. Elementem

tego systemu jest czowiek i spoeczestwo.

Komponentami abiotycznymi s fizyczne i chemiczne czynniki danego rodowiska,

wystpujce w atmosferze, litosferze i hydrosferze, zwizane z klimatem (mezoklimat, topoklimat,

mikroklimat), rzeb terenu (morfologia, budowa geologiczna i wiek form oraz endogeniczne i

egzogeniczne siy, a take procesy formujce powierzchni ziemi), zjawiskami falowymi i

bioelektronicznymi. Kady z komponentw posiada swoist struktur fizyczn i chemiczn.

Najwaniejsze czynniki owego rodowiska to: temperatura, wilgotno, wiatr, promieniowanie

soneczne, pierwiastki i zwizki chemiczne, woda.

Komponentami biotycznymi s skadniki wszystkich poziomw organizacji ycia: molekuy,

organoidy, komrki, tkanki, narzdy i ukady narzdw, organizmy (osobniki), populacje, gatunki

prokariontw, grzybw, rolin i zwierzt, biocenozy, zbiorowiska rolinne i zwierzce, ekosystemy,

krajobrazy ekologiczne i biosfera. Kady z komponentw posiada swoist struktur fizyczn i

chemiczn oraz biologiczn i ekologiczn.

Komponentem integrujcym nieoywione czynniki danego rodowiska i ywe skadniki

systemu przyrodniczego jest pedosfera, czyli pokrywa glebowa.

Wszelkie komponenty abiotyczne i biotyczne wchodzce w skad systemu przyrodniczego s

ze sob wzajemnie i funkcjonalnie powizane, tak e zjawiska zachodzce w jednych skadnikach

wpywaj na procesy i stany w innych skadnikach systemu, a zjawiska w poszczeglnych skadnikach

uwarunkowane s przez stan systemu jako caoci. Wskazuje to na przemony wpyw stosunkw

wewntrznych na procesy zachodzce w obrbie systemu przyrodniczego.

System przyrodniczy zbudowany jest i zorganizowany zgodnie z nastpujcymi zasadami

biocenotycznymi: 1/ jednoci organizmu ze swym rodowiskiem, 2/ jednoci komponentw

abiotycznych i biotycznych, 3/ organizacji systemu, 4/ autonomii systemu, 5/ rwnowagi ekologicznej,

6/ sukcesji ekologicznej, 7/ ewolucji, 8/ optymalizacji produkcji biologicznej, 9/ stabilizacji procesw,

10/ zachowania obiegu materii i energii.

Wzajemne uwarunkowania wszystkich skadnikw systemu, organizacja wewntrzna i

odrbno terytorialna systemu stanowi o jego autonomii. Jednake ukad autonomiczny jest

jednoczenie ukadem otwartym (autarchicznym), gdy w systemie przyrodniczym zachodzi import i

eksport materii i energii, a acuchy pokarmowe i terytoria niektrych osobnikw przekraczaj

granice biocenoz i innych poziomw organizacji ycia.

Najwaniejsze cechy strukturalne systemu przyrodniczego, to: waciwoci fizyczne, skad

chemiczny i genetyczny, wielko i ksztat, obszar i granice, skad gatunkowy, liczebno i

zagszczenie, miertelno i rozrodczo, wiek, pe, rozmieszczenie pionowe i poziome, powizania

pokarmowe (acuchy i sieci pokarmowe) oraz zalenoci socjalne i zespoy konkurencyjne. Populacje

rnych gatunkw wystpuj w przyrodzie w postaci skomplikowanych zgrupowa biotycznych,


charakteryzujcych si niezwykle zoonymi zalenociami midzy poszczeglnymi organizmami oraz

pomidzy nimi a fizycznymi i chemicznymi czynnikami rodowiska. Pomidzy organizmami i

gatunkami zachodz nastpujce oddziaywania biotyczne: neutralizm, konkurencja, mutualizm,

protokooperacja, komensalizm, amensalizm, pasoytnictwo i drapienictwo. Osobniczymi

strukturami przestrzennymi systemu przyrodniczego s: miejsca, cigi i strefy. Najwaniejszymi

miejscami dla osobnikw s: miejsca erowania, miejsca (terytoria) godowe, miejsca (terytoria)

rozrodcze, miejsca wychowywania, miejsca mierci biologicznej oraz miejsca innych bytowa

czasowych i zachowa (odpoczynku, pierzowiska...). Charakter liniowy posiadaj nastpujce cigi i

strefy: erowania, wodopojowe, godowe, rozrodcze, propagacji, migracyjne (zwizane, np. z cyklami

klimatycznymi: wiosna-jesie czy pora sucha pora deszczowa, lub inne ruchy imigracyjne i

emigracyjne). W ujciu oglnym miejsce ycia danego organizmu (a take rozwoju gatunku,

zbiorowiska, biocenozy) nazywamy siedliskiem (biotopem), na ktre skada si caoksztat warunkw

glebowych, wodnych i klimatycznych (oraz w przypadku organizmw zwierzcych rolinno).

Wiele waciwoci strukturalnych zostao ustalonych w przeszoci skutkiem dziaania doboru

naturalnego w procesie ewolucji, przystosowujcego je do panujcych wwczas warunkw swego

rodowiska. Struktura fizyczna, chemiczna, biologiczna i ekologiczna komponentw systemu

wykazuje zmienno czasow (dobow, sezonow, roczn, wieloletni) oraz przestrzenn (pionow i

poziom).

Organizacja systemu przyrodniczego to funkcjonalne zalenoci pomidzy jego skadnikami.

System przyrodniczy jest stale zmieniajc si caoci, a zmiany w nim zachodzce odzwierciedlaj

skomplikowane zalenoci tworzce jego organizacj. Pod pojciem dynamiki systemu rozumie si

zmiany struktury w czasie. Dynamik wykazuj take cykle biogeochemiczne biogenw i cykl

hydrologiczny. Procesy warunkujce struktur i organizacj systemu przyrodniczego, to:

rozprzestrzenianie si gatunkw, oddziaywanie rodowiska abiotycznego, oddziaywanie rodowiska

biotycznego i rnorodno gatunkowa.

System przyrodniczy posiada zdolno produkowania materii organicznej w wyniku

przeksztacania fizycznej energii promieniowania w energi wiza chemicznych dokonywanego

przez roliny zielone tzn. producentw pierwotnych (ta cz materii organicznej, ktra wytwarzana

jest przez osobniki autotroficzne samoywne, to produkcja pierwotna) oraz przepyw tej zwizanej

energii od producentw do konsumentw I rzdu, tzn. do rolinoercw, a przez nie do wyszych

poziomw troficznych ekosystemw (ta cz materii organicznej, ktra jest wytwarzana przez

osobniki heterotroficzne cudzo-ywne, to produkcja wtrna). Przemiany te odbywaj si zgodnie z I

i II zasad termodynamiki.

System przyrodniczy znajduje si w stanie rwnowagi dynamicznej, co oznacza, e zarwno

stan stosunkw wewntrznych, jak i przebieg procesw ekologicznych waha si wok wartoci

rednich, bdc wynikiem wzajemnego dopasowania komponentw biotycznych systemu i ich

adaptowania do przecitnych warunkw danego rodowiska. Rwnowaga ta wyraa si przez

stabilno ukadu, jego skad gatunkowy i zmiany liczebnoci cakowitej lub zmiany biomasy

organizmw wchodzcych w skad biocenozy i innych poziomw organizacji ycia. Waciwoci

samoregulujce biocenozy i innych poziomw organizacji ycia su im jako caociom, a nie ich

poszczeglnym skadnikom. Komponenty biotyczne systemu rozwijaj si stopniowo w czasie,

poprzez zwikszanie stopnia zintegrowania jego skadowych oraz dostosowywanie si do

zmieniajcych si warunkw swego rodowiska. W przypadku wprowadzenia do systemu

przyrodniczego zmian fizycznych, chemicznych, biologicznych i antropogenicznych o dostatecznej sile

niszczcej, zdolnej do naruszenia mechanizmw regulacyjnych systemu, nastpuje zaamanie rwno-

wagi biocenotycznej. Radykalne i nieodwracalne zmiany rodowiska przyrodniczego powoduj

niejednokrotnie cakowite przebudowanie jakociowe komponentw biotycznych systemu. Przy

stopniowych i rwnomiernych zmianach warunkw danego rodowiska, skad biocenozy i innych

komponentw biotycznych systemu nie ulega zazwyczaj wikszym przeksztaceniom. Maj one

wwczas charakter gwnie ilociowy (zmniejsza si produktywno oraz biomasa i liczebno

organizmw).


System przyrodniczy posiada zdolnoci homeostatyczne, czyli utrzymywania lub odtwarzania

swej struktury i funkcji (powracania do stanu normalnego po jego naruszeniu) za porednictwem

mechanizmw biotycznych (demograficznych) i biogeochemicznych. System przyrodniczy odznacza

si stabilnoci, czyli zdolnoci utrzymywania podstawowych funkcji systemu w warunkach zmian

zewntrznych.

System przyrodniczy dojrzewa poprzez denie do stopniowych zmian struktury i funkcji w

czasie; zmiany te maj podoe ekologiczne i ewolucyjne. Wzrasta zoono struktury biotycznej,

wydajno procesw wykorzystania skadnikw pokarmowych i energii oraz rosn homeostatyczne

zdolnoci regulacyjne. Kocowym etapem dojrzewania biocenozy jest klimaks, charakteryzujcy si

najlepszym dostosowaniem struktury i funkcji do panujcych aktualnie warunkw danego

rodowiska.

System przyrodniczy podlega zmianom ewolucyjnym i sukcesyjnym. Organiczne procesy

zachodzce w systemie przyrodniczym prowadz zawsze do zmian ewolucyjnych u gatunkw

wchodzcych w skad tego systemu, a take do zmian w funkcjonowaniu caego systemu. Zmiany

ewolucyjne wynikaj z procesw doboru naturalnego sprzyjajcych tym cechom gatunkw, ktre

decyduj o zwikszonej zdolnoci do wykorzystywania zasobw otaczajcego je rodowiska. Sukcesja

jest procesem rozwoju, polegajcym na zastpowaniu jednych gatunkw drugimi. Proces ten moe

si odbywa na obszarach niezasiedlonych przez organizmy ywe (sukcesja pierwotna) i zasiedlonych

(sukcesja wtrna). Kulminacyjnym stanem procesu sukcesji jest biocenoza klimaksowa. Zmiany mog

by kierunkowe (postpowe i wsteczne) lub niekierunkowe (cykliczne).

System przyrodniczy podlega antropopresji, czyli zamierzonym i niezamierzonym dziaaniom

czowieka, powodujcym spodziewane i niespodziewane zmiany w przyrodzie, najczciej

negatywne. Skutkiem dziaalnoci czowieka jest pojawienie si antropogenicznych czynnikw

degradujco oddziaywujcych na system przyrodniczy takich, jak: zanieczyszczenia stae, gazowe i

cieke, efekt cieplarniany czy dziura ozonowa oraz antropogenicznych skadnikw dotd w nim

niewystpujcych, takich jak: organizmy genetycznie zmodyfikowane, biocenozy, zbiorowiska

rolinne i zwierzce oraz ekosystemy i krajobrazy ekologiczne synantropijne, a take noosfera. W

wyniku wzajemnego oddziaywania czowieka i przyrody powstay zintegrowane ukady naturalno-

antropogeniczne, w skad ktrych wchodz struktury przestrzenne o charakterze nieprodukcyjnym

(np. parki, kompozycje krajobrazowe) i produkcyjnym (np. pola uprawne, ki i pastwiska, lasy gospo-

darcze). Struktury te peni funkcje utylitarne i przyrodniczo-kulturowe. W zalenoci od sto-pnia

przeksztacenia komponentw przyrodniczych w tych ukadach przez czowieka, ich oddziaywanie

moe by negatywne (uproszczenie struktury, chemizacja, mechanizacja...) lub wzbogacajce

naturalne ukady przyrodnicze. W wyniku atropopresji powstaj rzeczywiste zbiorowiska rolinne i

zwierzce, ktre sw struktur i rozmieszczeniem rni si od rolinnoci i fauny potencjalnej, czyli

takiej, ktra uksztatowaaby si po zaniechaniu dziaalnoci czowieka. W planowaniu przestrzennym

jednostki potencjalne maj due znaczenie w ksztatowaniu i odtwarzaniu ekosystemw i

krajobrazw ekologicznych. Oddziaywanie czowieka na system przyrodniczy przyjmuje wspczenie

skal globaln, tak e ycie na ziemi moemy uzna ju za ukad antropogeniczny, a wolne od

wpyww czowieka s obecnie niewielkie, trudno dostpne skrawki naszej planety.

System przyrodniczy peni utylitarne funkcje wobec caego systemu ycia, zapewniajc

permanentne tworzenie i utrzymywanie podstawowych, niezbdnych warunkw do istnienia ycia na

ziemi. Zabezpiecza dziki fotosyntezie potrzebne iloci tlenu, utrzymujc waciwe proporcje

jakociowe skadu fizycznego i chemicznego biosfery. Jest poprzez zdolno destylowania wd

sonych gwarantem utrzymywania waciwych proporcji wody sodkiej na ziemi. Dziki

waciwociom wiata rolinnego zwaszcza wielkich obszarw lenych magazynuje (retencjonuje)

znaczce iloci sodkiej wody. System przyrodniczy jest wreszcie rdem wszelkiej energii (w tym:

wietlnej, cieplnej, elektrycznej, mechanicznej, motorycznej, pokarmowej...) oraz dziki

waciwociom akumulacyjnym wielorodzajowym, nieprzebranym jej rezerwuarem.


System przyrodniczy posiada take znaczenie kulturowe. Poszczeglne jego elementy,

procesy i zjawiska oddziauj na sfer duchow i zmysow czowieka, stajc si przedmiotem i

czynnikiem inspirujcym twrczo (literack, plastyczn, muzyczn, audiowizualn...), rytuay,

wierzenia oraz dziaania edukacyjne i ideay wychowawcze.

II.2. STRUKTURA UYTKOWANIA ZIEMI

Uytkowanie

Powierzchnia ewidencyjna gruntw ogem w wojewdztwie wedug stanu na dzie

01.01.2013 r. wynosia 1 232 366 ha. Rozkad powierzchniowy poszczeglnych form uytkowania

ziemi przedstawia Tabela II-1. Schemat struktury uytkowania ziemi przedstawia Ryc. II-1.

Tabela II-1. Struktura uytkowania ziemi w wojewdztwie lskim w roku 2013

Grupa uytkw gruntowych

Rodzaj uytkowania Powierzchnia [ha]

Udzia %

Uytki rolne Grunty orne 456 651 37,1 Sady 7 309 0,6 ki trwae 89 660 7,3 Pastwiska trwae 48 925 4,0 Grunty rolne zabudowane 19 400 1,6 Grunty pod stawami 7 619 0,6 Rowy 3 047 0,2

Grunty lene oraz zadrzewione i zakrzewione

Lasy 401 831 32,6

Grunty zakrzewione i zadrzewione 9 834 0,8

Grunty zabudowane i zurbanizowane

Tereny mieszkaniowe 47 074 3,8 Tereny przemysowe 21 349 1,7 Inne tereny zabudowane 14 524 1,2 Tereny zurbanizowane niezabudowane 6 363 0,5 Tereny rekreacjno-wypoczynkowe 7 768 0,6 Drogi 40 765 3,3 Tereny kolejowe 9 867 0,8 Inne tereny komunikacyjne 1 506 0,1 Uytki kopalne 878 0,1

Grunty nad wodami 18 488 1,5 Uytki ekologiczne 461 0,04 Nieuytki 14 403 1,2 Tereny rne 4 644 0,4

rdo: Analiza struktury wasnoci i sposobu uytkowania gruntw w wojewdztwie lskim

w 2013 roku. Urzd Marszakowski Wojewdztwa lskiego, Wydzia Geodezji, Kartografii i

Gospodarki Nieruchomociami

Najwiksze przestrzenie uytkowane rolniczo znajduj si w pnocnej czci wojewdztwa,

w powiatach kobuckim, czstochowskim, myszkowskim i zawierciaskim. Ten typ uytkowania

gruntw dominuje rwnie w powiatach raciborskim, wodzisawskim, bierusko-ldziskim oraz w

Jastrzbiu-Zdroju. Miasta na prawach powiatu w centralnej czci wojewdztwa (Ruda lska, Bytom,

witochowice, Chorzw, Katowice, Sosnowiec) cechuj si z kolei niewielkim udziaem uytkw

rolnych, nie przekraczajcym dla adnego z miast 22%. Grunty lene posiadaj najwikszy udzia w

powiatach lublinieckim, tarnogrskim, mikoowskim, cieszyskim i ywieckim oraz w miastach:

Katowicach i Jaworznie. Znacznym udziaem terenw zabudowanych, nieraz przekraczajcym 50%


charakteryzuj si miasta: Gliwice, Zabrze, Ruda lska, Bytom, witochowice, Chorzw, Katowice i

Sosnowiec, a take Czstochowa5.

Struktura wasnoci gruntw

W wojewdztwie lskim 52,44% powierzchni gruntw jest wasnoci osb fizycznych, w

tym grunty wchodzce w skad gospodarstw rolnych stanowi 42,27% powierzchni wojewdztwa.

Dua cz gruntw naley do Skarbu Pastwa (37,45%)6. Wrd gruntw Skarbu Pastwa w

wojewdztwie najwicej znajduje si w zarzdzie Pastwowego Gospodarstwa Lenego Lasy

Pastwowe (71,08%) oraz Zasobu Wasnoci Rolnej Skarbu Pastwa (8,55%)7. Grunty gmin zajmuj

5,99% powierzchni wojewdztwa, powiatw 0,23%, a grunty wojewdztwa jedynie 0,18%.

Wacicielami pozostaej czci gruntw s spdzielnie (0,91%), wsplnoty gruntowe (0,69%), kocioy

i zwizki wyznaniowe (0,54%) oraz spki prawa handlowego i inne podmioty (1,5%)6.

Najwikszy udzia grunty Skarbu Pastwa posiadaj w powiatach lublinieckim i tarnogrskim

oraz w miastach: Bytomiu i Katowicach. Znacznym udziaem gruntw bdcych wasnoci gmin

charakteryzuj si miasta na prawach powiatu: Zabrze, witochowice i Siemianowice lskie.

Grunty powiatw pooonych w pnocnej czci wojewdztwa (kobuckiego, czstochowskiego,

myszkowskiego i zawierciaskiego) nale w wikszoci do osb prywatnych. Podobnie jest w

powiatach wodzisawskim, bielskim i Jastrzbiu-Zdroju. Inaczej ma si sytuacja w miastach na

prawach powiatw w centralnej czci wojewdztwa Zabrzu, Rudzie lskiej, Bytomiu,

witochowicach, Chorzowie, Siemianowicach lskich, Chorzowie, Katowicach i Sosnowcu gdzie

udzia gruntw nalecych do osb prywatnych nie przekracza 6.

5

Analiza Struktury wasnoci i sposobu uytkowania gruntw w wojewdztwie lskim w 2013 r. Urzd Marszakowski Wojewdztwa

lskiego, Wydzia Geodezji, Kartografii i Gospodarki Nieruchomociami 6

Analiza Struktury wasnoci i sposobu uytkowania gruntw w wojewdztwie lskim w 2013 r. Urzd Marszakowski Wojewdztwa

lskiego, Wydzia Geodezji, Kartografii i Gospodarki Nieruchomociami 7

Majtek Skarbu Pastwa i pastwowych osb prawnych - sprawozdanie o stanie mienia Skarbu Pastwa na 31 grudnia 2012 roku

Ryc. II-1. Struktura uytkowania ziemi w wojewdztwie lskim


II.3. CHARAKTERYSTYKA ELEMENTW RODOWISKA PRZYRODNICZEGO ORAZ ICH WZAJEMNYCH POWIZA I PROCESW

ZACHODZCYCH W RODOWISKU PRZYRODNICZYM

II.3.1. BUDOWA GEOLOGICZNA WOJEWDZTWA LSKIEGO Wojewdztwo lskie rozciga si na styku dwch wielkich jednostek geologicznych Europy

Zachodniej: waryscyjskiej platformy w czci pnocnej i centralnej oraz alpejskiego pasma fadowego

w czci poudniowej.

Fundament dla modszych piter strukturalnych stanowi gboko zalegajce

prekambryjskie gnejsy i upki krystaliczne przykryte utworami kompleksu kaledoskiego (kambru, ordowiku i syluru). Gwnymi gbokimi jednostkami strukturalnymi jest blok maopolski oraz blok

grnolski, bdcy czci wikszej jednostki Brunovistulicum. Wan struktur tektoniczn jest

strefa przesuwcza Krakw Myszkw - Lubliniec pomidzy oboma paleozoicznymi blokami

grnolskim na poudniu i maopolskim na pnocy. W budowie blokw bior udzia skay

neoproterozoiczne i paleozoiczne (od ordowiku po karbon). Z punktu widzenia wpywu na

uksztatowanie powierzchni terenu oraz wystpowanie kopalin znaczenie ma pnocna cz bloku

grnolskiego zapadnita grnolska kra krystaliczna niecki grnolskiej oraz otaczajce j od

zachodu, pnocy i wschodu pasma grskie. Te drugorzdne jednostki powstay podczas

waryscyjskich ruchw grotwrczych, fadujcych i spitrzajcych skay osadowe powstae w dewonie

(wapienie i dolomity) i dolnym karbonie (piaskowce, szarogazy i upki) i obniajce dno zapadliska

(niecki) grnolskiego.

Od zachodu zapadlisko grnolskie ogranicza morawsko-lskie pasmo fadowo-nasuwcze,

obejmujce utwory karbonu zasypujce zapadlisko oraz skay starszego podoa. Wschodni granic

pasma jest nasunicie orowsko buguszowickie, granica zachodnia znajduje si daleko poza

obszarem wojewdztwa.

Od wschodu i pnocnego wschodu nieck grnolsk otacza krakowska ga waryscydw,

tworzca grnolsk stref fadow. Jest to kopalny uk grski przebiegajcy z poudniowego

wschodu ku zachodowi zerodowany i przykryty modszymi skaami mezozoicznymi i kenozoicznymi.

Utworzony jest z kilku asymetrycznych fadw, zbudowanych ze ska staro- i modopaleozoicznych,

niekiedy zmetamorfizowanych i zmineralizowanych. Lokalnie w te dolno- i grnopaleozoiczne skay

intrudoway skay magmowe, np. w rejonie Pilicy czy Mrzygodu, czego efektem jest okruszcowanie

mineraami polimetalicznymi. Midzy Zawierciem i Siewierzem skay budujce te fady lokalnie

wynurzaj si na powierzchni spod modszych utworw monokliny lsko-krakowskiej. W rejonie

wychodni, koo Siewierza, istniej czynne, due kamienioomy dolomitw dewoskich, szczeglnie

cenionych jako surowiec w hutnictwie stali.

W obrbie niecki grnolskiej - gwnej jednostki tektonicznej centralnej czci wojewdztwa

stara kra krystaliczna stopniowo zagbiaa si, a powstae zapadlisko wypeniane byo osadami

karbonie. Gwna o niecki biegnie ukiem od rejonu or po okolice Zawoi. Poudniow cz

jednostki przykrywaj struktury pitra alpejskiego. W karbonie grnym obszar niecki grnolskiej

podlega intensywnym ruchom obniajcym. Dno niecki byo zasypywane stopniowo, najpierw

gwnie osadami morskimi strefy przybrzenej, pniej czciej osadami delt rzecznych, do ktrych

cieki transportoway materia pochodzcy z niszczenia wypitrzanych wzniesie otaczajcych nieck.

Powierzchnia bya wielokrotnie zatapiana i przysypywana, a nastpnie zarastaa bujn rolinnoci,

bdc tworzywem dla pniejszych pokadw wgla kamiennego.

Osady karboskie maj w zapadlisku grnolskim miszo do ponad 8 tysicy metrw

(wiksz w zachodniej czci niecki). Karbon dolny reprezentuj przewanie wapienie i upki, a

podrzdnie dolomity. W stropie wystpuj drobnookruchowe osady morskie muowce i iowce, a w


czci wschodniej take piaskowce. Wskutek dugotrwaego, stopniowego wypeniania osadami

pogbiajcego si zapadliska, jest ono zbudowane gwnie z osadw karbonu grnego,

zawierajcych pokady wgla.

Osady serii paralicznej namuru A to piaskowce z przewarstwieniami zlepiecw oraz

naprzemianlege muowce oraz iowce z pokadami wgla. W namurze A nastpia zmiana facji z

morskiej na przybrzen i deltow. Cz zachodnia oraz wschodnia i pnocna wykazuj

zrnicowane wyksztacenie litologiczne. Wypitrzenie terenw na pnoc od niecki przerwao

poczenie z morzem otwartym - w namurze B nastay warunki limniczne, z pnocy rzeki znosiy

materia klastyczny. Osady serii limnicznej stanowi tzw. grnolska seria piaskowcowa: piaskowce,

upki i wgle (warstwy siodowe/zabrskie namuru B i rudzkie namuru C), seria muowcowa z licznymi i

cienkimi pokadami wgla (warstwy orzeskie i zaskie westfalu A i B) oraz krakowska seria

piaskowcowa: piaskowce, muowce, iowce z pokadami wgla (warstwy aziskie i libiskie westfalu C i

D).

Pod koniec karbonu osady wypeniajce zapadlisko grnolskie zostay sfadowane,

zwaszcza na zachodnich obrzeach niecki. W rejonie Rybnika i Gliwic wystpuj fady o osiach N-S:

nasunicie orowskie, michakowickie, niecka jejkowicka, chwaowicka i in. W pnocnej czci niecki

(rejon Bytomia i Katowic) znajduje si szeroka agodna antyklina o osi W-E zwana siodem gwnym, a

na pnoc od niej niecka bytomska. rodkow cze zapadliska grnolskiego stanowi niecka

gwna.

Pokady wgla kamiennego wystpuj na rnych gbokociach, gdy wskutek ruchw

grotwrczych osady karboskie zostay sfadowane i poprzecinane licznymi uskokami. W obrbie

warstw brzenych wystpuj pokady wgla s dobrej jakoci, ale majce ma grubo. W warstwach

siodowych i kowych (wystpujcych w centralnej czci niecki) pokady s liczne, ale wgiel jest

stosunkowo niskiej jakoci. Najbogatsze w wgiel s warstwy siodowe wystpujce na niewielkich

gbokociach w pnocnej czci zagbia, w obrbie rwnolenikowego wypitrzenia zwanego

siodem gwnym.

W permie utwory karbonu zostay gboko zerodowane i pocite uskokami. W saalskiej fazie

grotwrczej powsta rw Sawkowa, biegncy od Krakowa po okolice Piekar lskich. Jest wskim

zapadliskiem wypenionym gwnie zlepiecami, glinami i wulkanitami. Obok niego istniej rwnie mniejsze rowy tektoniczne, gwnie o orientacji rwnolenikowej, wypenione podobnymi osadami.

Gwne dyslokacje tektoniczne miay miejsce podczas modszych ruchw grotwrczych, dzielc

grotwr na liczne bloki o charakterze zrbowym (take wskutek pogbienia starszych przesuni).

W erze mezozoicznej, na zrwnane podoe paleozoiczne pnocnej i rodkowej czci

wojewdztwa cyklicznie wkraczay morza. W tych warunkach tworzyy si osady morskie rnych

stref gbokociowych, a podrzdnie take ldowe, triasu, jury i kredy.

Utwory mezozoiczne tworz zwart pokryw przede wszystkim na pnocno wschodnim

obrzeeniu Grnolskiego Zagbia Wglowego. W centralnej czci zapadliska grnolskiego

zalegaj jedynie patami na utworach karbonu. Tylko w pnocnej i pnocno-wschodniej czci niecki

wystpuj osady triasu lub triasu i dolnej jury, lece niezgodnie na skaach karboskich. Wypeniaj

podrzdne niecki: bytomsk i wilkoszysk.

Utwory mezozoicznego pitra strukturalnego zalegaj one niezgodnie na podou,

monoklinalnie nachylone ku NE pod ktem kilku stopni. Monoklin zaburzaj liczne struktury

drugorzdne.

Monoklina lsko-krakowska cignie si z NW na SE, od pnocnych granic wojewdztwa ku

zapadlisku przedkarpackiemu, omijajc od wschodu wynurzajce si dewoskie i karboskie warstwy

waryscydw. W pnocno-wschodnich kracach wojewdztwa lskiego monoklina lsko-krakowska

przechodzi w nieck miechowsk zbudowan z wapiennych osadw jury grnej oraz piaskowcw i

margli kredowych.


W obrbie monokliny lsko-krakowskiej mona wyrni kilka wyranych progw

morfologicznych: rodkowo- i grnotriasowy, rodkowo- i grnojurajski oraz pooony

fragmentarycznie w granicach wojewdztwa lskiego prg grnokredowy. Powstanie tych progw

uwarunkowane byo istnieniem ska odpornych, towarzyszcych mniej odpornym ogniwom

litologicznym w sekwencji sabo nachylonych warstw osadw, ktre podlegay wietrzeniu. Powstanie

monokliny i szeregu progw denudacyjnych zwizane jest z ruchami grotwrczymi na przeomie

jury i kredy, w kredzie grnej oraz w miocenie. Gwna faza niszczenia pokrywy osadowej,

uformowanie progw denudacyjnych oraz rozwj krasu przypada na trzeciorzd.

Prg rodkowotriasowy zbudowany jest z rnych rodzajw ska. Najstarszym ogniwem s

utwory pstrego piaskowca - piaskowce i iowce, najczciej zalegajce pod pokryw ska modszych.

Rozleglejsze s wychodnie wapieni i dolomitw retu oraz wapieni i margli warstw gogoliskich,

gradaskich, terebratulowych, karchowickich, jemielnickich i tarnowickich. Na znacznych

obszarach wojewdztwa, na Wyynie lskiej, wystpuj epigenetyczne dolomity kruszconone

(lokalnie zawierajce rudy cynkowo oowiowe) i syngenetyczne dolomity diploporowe. Dolomity

diploporowe cechuje znaczna rnorodno litologiczna i mineralogiczna. S niejednokrotnie silnie

porowate, kawerniste, czsty jest w nich kras, zwaszcza w strefach objtych niecigociami

tektonicznymi. Dolomity s wykorzystywane jako kamienie drogowe i budowlane jako nawz.

Prg grnotriasowy zbudowany jest z czerwonych iowcw zawierajcych nieliczne wkadki

wapieni (wapieni wonickich) lub brekcji wapnistej. Lokalnie bardziej misze poziomy wapieni

tworz niewielkie garby w morfologii. W obrbie progu miejscami zalegaj resztki zerodowanych

piaskw, piaskowcw, wirw, muowcw, iw, bd glinek ogniotrwaych jury dolnej. Cig warstw

osady te tworz w obnieniu midzy progiem grnotriasowym a rodkowojurajskim.

Prg rodkowojurajski buduj piaskowce, iy, zlepiece, syderyty warstw kocieliskich. Ku

pnocnemu wschodowi na piaskach i piaskowcach elazistych, czasem na iach jury dolnej, le iy

rudonone jury rodkowej (iy i muowce piaszczyste z wkadkami piasku oraz z syderytami). W dolnej

czci wystpuj syderyty ilaste, eksploatowane w przeszoci jako rudy elaza. Iy w grnej czci

profilu s uywane jako surowiec ceramiki budowlanej.

Prg grnojurajski tworz wapienie awicowe oraz wapienie skaliste i detrytyczne. Wapienie

skaliste ku wschodowi przechodz w wapienie okruchowe, kredowate. Stosunkowo odporne na

erozj wapienie grnojurajskie, szczeglnie skaliste, buduj pas wychodni skalnych o szerokoci

kilkunastu kilometrw. Na widoczny w krajobrazie skakowy charakter tych obszarw miay wpyw

rodzaj, zrnicowanie litologiczne i struktura wapieni oraz obecno spka, uskokw i stref

tektonicznych. Wystpuj tu rwnie rnorodne efekty procesw krasowych. Gwnym budulcem

wapieni skalistych byy biohermy rafopodobne budowle wglanowe, utworzone ze szkieletw

obumarych gbek i sinic. Poza bioherm powstaway mniej odporne na niszczenie wapienie pytowe. Na przedpolu Jury Polskiej wystpuj odizolowane ostace (azy, Niegowonice, Bdw).

Prg grnokredowy zbudowany jest z piaskowcw marglistych oraz margli i wapieni. Sabo

odznacza si ma powierzchni terenu na wyniesieniach w rejonie Szczekocin i Koniecpola.

Pod koniec ery mezozoicznej na poudniu wojewdztwa istniao gbokie morze, w ktrym

tworzy si flisz naprzemianlegle uoone piaskowce, upki i zlepiece oraz dodatkowo wapienie,

margle i skay krzemionkowe. Skay te powstaway w kredzie i starszym trzeciorzdzie paleogenie.

Miszo fliszu dochodzi do 7000 m.

Na przeomie mezozoiku i kenozoiku rozpoczy si ruchy tektoniczne orogenezy alpejskiej.

Pnocna cz wojewdztwa zostaa wydwignita i od pocztku trzeciorzdu jest stale ldem. W

warunkach ciepego i wilgotnego klimatu trzeciorzdu zachodziy procesy erozji, denudacji i

krasowienia ska wglanowych, ktre doprowadziy do czciowego zdarcia pokrywy osadw

mezozoicznych, a w rodkowej czci wojewdztwa do odsonicia podoa karboskiego.

W poudniowej czci wojewdztwa w wyniku orogenezy alpejskiej, na przeomie paleogenu

i neogenu, osady wypeniajce morze geosynklinalne zostay sfadowane i w postaci paszczowin


przemieszczone w kierunku pnocnym, na odlego do ok. 100 km. Najnisz jednostk stanowi

paszczowina podlska. Na powierzchni ukazuje si wzdu pnocnego brzegu Karpat, przed czoem

nasunicia paszczowiny lskiej oraz w oknach tektonicznych paszczowiny lskiej (m.in. Ustronia i

ywca). Najczciej zalega pod paszczowin lsk, miejscami nasunit najbardziej na pnoc.

Wysz jednostk jest paszczowina lska, ktra tworzy pasma Beskidu lskiego i Beskidu

Maego, stanowic gwny element tektoniczny Karpat brzenych. Paszczowina lska jest

zrnicowana dolny zesp tworzy paszczowina cieszyska (zbudowana z dolnych upkw, wapieni

i grnych upkw cieszyskich), a grny paszczowina godulska (zbudowana gwnie z piaskowcw,

zlepiecw i upkw wyszych ogniw serii lskiej). Paszczowina cieszyska, skadajca si z kilku

ponasuwanych na siebie i sfadowanych patw, tworzy obszar Pogrza Cieszyskiego. Flisz

przenikaj lokalnie niewielkie intruzje ska subwulkanicznych. Zwarty obszar wystpowania

paszczowiny cieszyskiej siga ku wschodowi po dolin Soy. Paszczowina godulska tworzy

centraln cz Beskidu lskiego. W poudniowej czci Beskidu lskiego na paszczowin godulsk

nasuwa si niewielka jednostka strukturalna zwana usk przedmagursk (rejon Koniakowa i

Istebnej).

Paszczowina magurska, zbudowana z modszych, paleogeskich, osadw fliszowych,

nasuna si pasko na paszczowin lsk. Jest gwnym budulcem masywu Beskidu ywieckiego.

Z fliszem zwizane s surowce skalne, gwnie piaskowce (istebniaskie, godulskie, lgockie,

magurskie) a take wapienie cieszyskie.

Na przedpolu fadujcych si gr powstao zapadlisko przedkarpackie, zalewane w miocenie

morzem. Miszo osadw mioceskich dochodzi do 1100 m. S to gwnie morskie iy i piaski,

podrzdnie piaskowce, zlepiece, a w rejonie Rybnika take osady pochodzenia chemicznego gipsy,

anhydryty i sole.

W plejstocenie na obszar wojewdztwa kilkakrotnie wkracza ldold. Zasig zlodowace by

zrnicowany Beskidy i wiksza cz Wyyny Czstochowskiej nie byy zlodowacone, inne obszary

- raz lub dwa razy. Podczas zlodowacenia sanu (poudniowopolskiego) ldold dotar do Pogrza

lskiego. Zlodowacenie odry (stadia maksymalny zlodowacenia rodkowopolskiego) objo

pnocn i zachodni cz wojewdztwa. Ldold wkroczy daleko na poudnie dolin Odry, na

wyynach opar si o wyniosoci starszej rzeby. Ldold zlodowacenia warty (modszy stadia

zlodowacenia rodkowopolskiego) dotar kilka kilometrw od pnocnej granicy wojewdztwa.

Na obszarze objtym zlodowaceniami obnienia terenu zostay zasypane osadami

lodowcowymi i rzecznolodowcowymi. S to bardzo zrnicowane gliny, piaski i wiry z gazami

narzutowymi moren dennych i czoowych, najczciej mukowo ilaste osady zastoiskowe,

piaszczyste i piaszczysto - wirowe osady pokryw i stokw sandrowych akumulowanych na

przedpolu ldolodu oraz osady kemw. Po ustpieniu lodowca osady te podlegay erozji. Znaczna

cz osadw zlodowacenia sanu zostaa zniszczona w okresie interglacjau mazowieckiego.

Najwikszy udzia w budowie pokrywy czwartorzdowej wojewdztwa maj osady zlodowacenia

odry. Intensywna erozja u schyku tego zlodowacenia przemodelowaa powierzchni zdeponowanych

osadw, gbokie rozcicia powstay w formujcych si lub odpreparowywanych dolinach rzecznych.

Podczas zlodowacenia warty doliny te zostay zasypane osadami rzecznymi, a pniej znw

odreparowane.

Ryc. II-2. Mapa geologiczna utworw powierzchniowych wojewdztwa lskiego


Podczas najmodszego zimnego pitra plejstocenu (zlodowacenie wisy) doliny gboko

wcite w starsze osady rzeczne i lodowcowe zostay ponownie zasypane osadami aluwialnymi, a u

schyku plejstocenu rozpocz si kolejny cykl ich odpreparowywania. Na wysoczyznach, w

warunkach klimatu peryglacjalnego, wietrzejce osady byy rozwiewane i przemieszczane.

Nastpowao sortowanie transportowanych ziaren mineralnych osadzanych nastpnie w rnej

odlegoci od miejsca pochodzenia i budujcych pokrywy piaskw eolicznych i wydmy oraz pokrywy

lessowe. Na stokach w wyniku powierzchniowych ruchw masowych powstaway osady deluwialne i

koluwialne. W holocenie w obrbie den dolin rzecznych erozja i akumulacja rzeczna prowadzi do

osadzania utworw korytowych i powodziowych oraz ich lokalnego usuwania. Lokalnie, w

zawodnionych obnieniach, powstaj torfy. W dalszym cigu zachodz, mniej intensywnie,

powierzchniowe ruchy masowe na stokach. Wietrzejcy, nie przemieszczany materia skalny buduje

pokrywy zwietrzelinowe.

Skay osadowe czwartorzdu s powszechnie wykorzystywane gospodarczo, gwnie jako

piaski podsadzkowe, kruszywa naturalne dla budownictwa, surowce ilaste do produkcji ceramiki

budowlanej.

II.3.2. RZEBA TERENU W WOJEWDZTWIE LSKIM Uksztatowanie terenu w wojewdztwie lskim jest bardzo zrnicowane, powstawao w

kilku etapach, przy udziale wielu czynnikw rzebotwrczych. Jest wynikiem ukadu struktur

geologicznych modelowanych przez ruchy tektoniczne oraz odmiennoci cech litologicznych

budujcych je ska, skutkujcych odmienn podatnoci na wietrzenie. Warunki klimatyczne,

zmieniajce si w kolejnych okresach geologicznych, powodoway zmiany przebiegu i intensywnoci

procesw wietrzenia, denudacji i erozji. Powstaway specyficzne dla danych warunkw typy pokryw

zwietrzelinowych i osadw oraz formy terenu. Pochodn zmian klimatu bya obecno w przeszoci

ldolodw skandynawskich, znaczco modyfikujcych uksztatowanie terenu znacznej czci

wojewdztwa oraz sposb wyksztacenia sieci rzecznej i zmiany zachodzce w jej ukadzie. Najstarsze

formy rzeby powstay w trzeciorzdzie, maj charakter erozyjno denudacyjny. Zasadnicza cz

rzeby wojewdztwa powstaa lub zostaa istotnie przeksztacona podczas czwartorzdu. Ma

charakter glacjalno peryglacjalny, fluwialny lub erozyjno denudacyjny, a lokalnie eoliczny.

Wspczenie znaczcy wpyw na rzeb terenu ma take dziaalno czowieka.

Dla obszaru wojewdztwa lskiego, podobnie jak dla caej Polski, charakterystyczny jest

pasowy ukad rzeby terenu. Rwnolenikowo rozcigaj si tu na pnocy i w centralnej czci

wojewdztwa Wyyna lsko-Maopolska o rzebie krawdziowej i zrbowej, a na poudniu

zapadliskowe Kotliny Podkarpackie i mode gry fadowe Karpaty. Cechy krajobrazu nizinnego

posiada Dolina Maej Panwi, wcinajca si klinem od zachodu w Wyyn lsk, dlatego w niektrych

regionalizacjach traktowana jest jako cz Rwniny Opolskiej zaliczanej do Nizin rodkowopolskich.

Rzeba wyynna

Spord trzech jednostek geomorfologicznych wyrnianych w obrbie Wyyny lsko-

Maopolskiej, dwie le w granicach wojewdztwa lskiego Wyyna lsko-Krakowska i pnocno

zachodnia cz Niecki Nidziaskiej. Na obszarze tym wystpuje rzeba strukturalna uwarunkowana

monoklinaln budow geologiczn. Utwory mezozoiczne o rnej odpornoci, zapadajce agodnie

ku pnocnemu wschodowi stworzyy w pnocnej czci Wyyny warunki do rozwoju rzeby

krawdziowej. Jej elementami s progi strukturalne (kuesty), powstae na wychodniach ska

odporniejszych na wietrzenie oraz rozdzielajce je rozlege obnienia denudacyjne wypreparowane w

utworach mao odpornych i wypenione utworami plejstocesko-holoceskimi. W obnieniach

wystpuj niekiedy garby i ostace, lodowcowe formy szczelinowe (kemy) lub pagrki wydm.


Obnienia midzyprogowe oraz kotliny rdprogowe wykorzystywane s wspczenie przez rzeki

pynce subsekwentnie.

Cz Wyyny leca na poudnie od uskoku krakowsko-bdzisko-hamburskiego ma

budow zrbow. Elementami rzeby s tam wyniesione tektonicznie paskowye, garby i wzgrza

zbudowane z wapieni, dolomitw lub piaskowcw, pomidzy ktrymi wystpuj obnienia zapadlisk i

roww tektonicznych. Na poudniowych kracach Wyyny rzeba tego typu zazbia si z rzeb kotlin

podkarpackich.

W czci Wyyny zbudowanej ze ska wglanowych wapieni, dolomitw i margli rozwina

si rzeba krasowa. Na Paskowyu Bytomskim zagbienia krasowe s cakowicie wypenione

zwietrzelin, pokryte modszymi osadami i nieczytelne w rzebie terenu. Wyrazista rzeba krasowa

wystpuje na Wyynie Czstochowskiej i Wieluskiej, ktre s czci kuesty zbudowanej z wapieni

grnej jury. Charakterystycznymi formami rzeby tego obszaru s wzgrza i ostace wapienne o

cechach twardzielcw oraz jaskinie krasowe. Pomidzy ostacami wystpuj zagbienia krasowe o

gbokoci 20-30 m, wypenione residuami wietrzeniowymi wapieni i piaskami formierskimi. Wyyn

Czstochowsk rozczonkowuj dugie i gboko wcite doliny grnej Wiercicy, Biaki Zdowskiej,

Krztyni i Pilicy oraz liczne doliny wodce szerokie, okresowo odwadniane, o paskim i piaszczystym

dnie.

Na Wyynie Wieluskiej, na pnoc od przeomu Warty pod Mstowem, rzeba krasowa

maskowana jest grub pokryw osadw plejstoceskich. Obszar ten ma charakter falistej wysoczyzny

morenowo-sandrowej urozmaiconej izolowanymi pagrami i garbami wapiennymi. Skrasowiae

pagry zostay niejednokrotnie przemodelowane przez nasuwajcy si ldold. Rzeba tej czci

wojewdztwa ma czsto cechy przejciowe midzy rzeb wyynn i nizinn.

Rzeba nizinna

Rzeba nizinna wystpuje w zachodniej czci wojewdztwa tam, gdzie Wyyna lsko-

Krakowska przechodzi stopniowo w Nizin lsk. Rwninne obnienia denudacyjne midzy progami

strukturalnymi, powstay w obrbie szerokiej doliny Maej Panwi, otwierajcej si na Rwnin

Opolsk. Wspczesna rzeba powstaa gwnie w wyniku erozyjno-denudacyjnego przeksztacania

powierzchni zasypanej podczas zlodowacenia odrzaskiego i warciaskiego piaszczystymi osadami

wodnolodowcowymi i rzecznymi. Rozlege, niskie i rwninne dziay przecite s tu paskodennymi

dolinami rzecznymi i przemodelowane przez procesy eoliczne.

Rzeba kotlin zapadliskowych

Pomidzy Wyyn lsko-Krakowsk a progiem Pogrza lskiego znajduje si rozlege

obnienie Kotliny Raciborsko-Owicimskiej i wschodni fragment Kotliny Ostrawskiej. Le one w

obrbie zapadliska przedgrskiego wypenionego osadami mioceskimi. Rzeba Kotlin jest

zrnicowana. W obrbie wojewdztwa lskiego w rodkowo-zachodniej czci Kotliny Raciborsko-

Owicimskiej rozcigaj si paskowye lessowe (Gubczycki i Rybnicki) rozdzielone poudnikowym

odcinkiem doliny grnej Odry oraz na og pagrkowate wysoczyzny wodnolodowcowe (Wysoczyzny

Przywyynne i Wysoczyzna Golejowska). Nisko pooona baza erozyjna w zlewni Odry powoduje, e

podatne na erozj paskowye lessowe s rozcinane gst sieci dolinek, paroww lub wwozw

tworzc warunki mao korzystne dla osadnictwa. W czci wschodniej Kotliny dolina Wisy i paskie

lub lekko faliste wysoczyzny (Tyska, Pszczyska oraz Wysoczyzny Przykarpackie). Paskowye i

wysoczyzny osigaj wysokoci 240-300 m n.p.m., dno doliny Odry w najniszym punkcie okoo 175

m n.p.m., a Wisy okoo 225 m n.p.m. Rwnolenikowy odcinek doliny Wisy wraz z Bram Bkowsk

biegnc na zachd od Strumienia uksztatowane zostay jako pradolina w okresie zlodowacenia

odrzaskiego, kiedy odprowadzay wody rzek grskich i wody roztopowe z ldolodu.


Wysoki poziom wd gruntowych w dolinach rzecznych i trudno przepuszczalne podoe na

Wysoczynie Pszczyskiej sprzyjaj narastaniu torfw i rozwojowi rzeby rwnin organogenicznych.

Rzeba pogrza i modych gr fadowych

Pogrze lskie

Pogrze lskie stanowi brzen cz Beskidw jest zbudowane z mniej odpornych ska

paszczowin podlskiej i cieszyskiej, czciowo pokrytych osadami plejstoceskimi: wirami

wodnolodowcowymi i rzecznymi, zwietrzelinami i utworami pylastymi przypominajcymi less.

Pokrywy te s podatne na erozj wwozow lub ruchy osuwiskowe. W granicach wojewdztwa

lskiego Pogrze osiga szeroko okoo 15 km w okolicach Cieszyna i okoo 5 km w rejonie

Wilamowic. Jego pnocn granic wyznacza stromy prg o charakterze denudacyjnym

(twardzielcowym). W czci zachodniej tworzy on wyrany stopie o wysokoci 30-50 m, natomiast na

wschodzie zanika i tam Pogrze przechodzi agodnie w Wysoczyzny Przykarpackie.

Falista powierzchnia Pogrza opada w kierunku pnocnym od okoo 400-500 m n.p.m. u

brzegu Beskidu do okoo 300 m n.p.m. w czci pnocnej. Ponad ni wznosz si pojedyncze

wzgrza zbudowane z twardszych piaskowcw i wapieni. Pogrze jest rozcite na kilka dziaw o

odmiennych cechach rzeby systemem poudnikowych odcinkw dolin rzecznych, wychodzcych z

Beskidw. Dolina Wisy w obrbie Pogrza rozszerza si tworzc Kotlin Ustronia, ktrej dno

wypeniaj stoki napywowe Wisy i jej dopyww. W dolinie Olzy koo Cieszyna gboko rozcicia

dochodzi do 100-150 m, ku wschodowi gboko rozci maleje do okoo 50 m. Inne rzeki i potoki

rwnie usypay przed progiem Beskidw rozlege stoki napywowe.

Beskidy

Granic midzy Pogrzem lskim a Beskidami tworzy bardzo wyrany prg o wysokoci

wzgldnej 500-800 m.

W Beskidach mona wyrni typy rzeby: gr rednich i niskich, pogrza i kotlin

rdgrskich oraz den dolinnych. Rzeba Beskidw nawizuje do zrnicowanej odpornoci ska

budujcych paszczowiny lsk i magursk oraz do tektoniki. Ksztatowana jest gwnie przez

procesy rzeczne i stokowe. Odporne piaskowce godulskie, lgockie i czciowo istebniaskie, budujce

serie fliszowe paszczowiny lskiej, tworz zwarte, monoklinalne bloki Beskidu lskiego i Maego.

Obok ska odpornych na denudacj, wystpuj tu serie mao odpornych upkw cieszyskich i

istebniaskich oraz rozsypliwych piaskowcw istebniaskich. Rozcinaj je gbokie doliny czsto o

niewyrwnanym profilu podunym i o stromych, niejednokrotnie skalistych zboczach. Masyw

Beskidu ywieckiego buduj serie odpornych piaskowcw magurskich i czciowo inoceramowych

paszczowiny magurskiej. Zrnicowanie odpornoci ska na wietrzenie i erozj decyduje o

kontrastach w rzebie Beskidu lskiego, Maego i ywieckiego oraz o rzebie pogrza i kotlin

rdgrskich. Na mao odpornych seriach skalnych wyksztacio si Obnienie Jabonkowskie. W jego

obrbie charakter pogrza ograniczonego grami ma obszar Bramy Koniakowskiej, za Kotlina

ywiecka i Kotlina Jeleni s kotlinami erozyjnymi.

W czasie ruchw grotwrczych w obrbie paszczowiny fliszowej doszo do powstania

przynajmniej trzech zrwna, ktrych fragmenty w postaci zaomw zboczowych widoczne s na

wysokociach od okoo 200 do 40 m nad dnami dolin.

W okresach chodnych intensywne procesy wietrzenia oraz ruchy masowe dostarczay

materia do rzek, a te wynosiy go na przedpole gr. W okresach ciepych przewaaa erozja wgbna i

boczna w dolinach ciekw. Intensywne zmiany w akumulacji zachodzcej w dolinach rzecznych

wywoa czowiek poprzez wylesienia i wprowadzanie upraw rolnych, co skutkowao wzmoon

denudacj i rozwojem osuwisk.


Ryc. II-3. Model rzeby terenu wojewdztwa lskiego


Ryc. II-4. Regionalizacja geomorfologiczna wojewdztwa lskiego


II.3.3. GLEBY

Gleby obszarw rolnych

Charakterystyk gleb obszarw uytkowanych rolniczo w wojewdztwie lskim opracowano

na podstawie mapy glebowo-rolniczej8 w skali 1:100 000 oraz materiaw zebranych w trakcie jej

sporzdzania. Prace z zakresu kartografii gleb prowadzono w latach 1965-1990 w oparciu o

metodyk Instytutu Uprawy Nawoenia i Gleboznawstwa w Puawach w skali 1:5 000. Podstaw

wydziele przestrzennych w postaci konturw kompleksw przydatnoci rolniczej gleb, stanowicych

tre map glebowo-rolniczych, byy opisy i wyniki bada ponad 30 000 profili glebowych. Analizy

waciwoci profili podstawowych i charakterystycznych wykonano w Stacjach Chemiczno-Rolniczych

w Gliwicach i Krakowie. Analizy profili wzorcowych, reprezentatywnych dla pokrywy glebowej w

poszczeglnych jednostkach fizjograficznych wykonano w Zakadzie Gleboznawstwa i Ochrony

Gruntw IUNG w Puawach. Mapa glebowo-rolnicza w swej treci, oprcz waciwoci siedliskowych i

typologii gleb, zawiera syntetyczne informacje charakteryzujce miszo i uziarnienie

poszczeglnych poziomw profilu glebowego. Podstawowym wydzieleniem na mapie glebowo-

rolniczej s kompleksy rolniczej przydatnoci gleb stanowice typy siedliskowe rolniczej przestrzeni

produkcyjnej. Kompleksy, ktrych nazwy pochodz od rolin wskanikowych dostosowanych do

warunkw siedliska, stanowi zespoy gleb o zblionej przydatnoci i charakterystyce

geomorfologicznej (pooenie w terenie), waciwociach wodnych, yznoci i produktywnoci. Z

punktu widzenia zagospodarowania przestrzennego wydzielenie siedlisk glebowych jednorodnych

pod wzgldem geomorfologicznym, hydrologicznym i stosunkw troficznych umoliwia racjonaln

ochron przestrzeni oraz planowanie nowych funkcji dla niektrych obszarw uytkowanych

rolniczo. Dotyczy to zwaszcza przedsiwzi zwizanych z zalesieniem gleb uytkw rolnych,

wprowadzaniem uytkw ekologicznych oraz fitomelioracyjnych zabiegw ochrony przeciwerozyjnej.

Wydzielenia kompleksw i charakterystyka budowy profilu glebowego oraz waciwoci

fizykochemicznych gleb, ustalone na podstawie wynikw bada profili wzorcowych s kluczowym

rdem informacji przydatnym w ksztatowaniu skadu gatunkowego lasw, zadrzewie i uytkw

ekologicznych, tworzonych na gruntach porolnych. Informacje dotyczce jakoci gleb pozwalaj na

precyzyjne wydzielenie obszarw o najniszej przydatnoci rolniczej, co do ktrych naley

przewidywa wyczenie z produkcji, ze wzgldu na jej nieopacalno. W perspektywie najbliszych

5-10 lat naley zakada du skal wyczania z produkcji i odogowania gleb kompleksw ytniego

bardzo sabego oraz najsabszych kompleksw grskich. Proces odchodzenia od rolniczego

uytkowania narzuca konieczno starannego monitorowania i opracowania strategii

zagospodarowania, bez czego istnieje powane ryzyko degradacji krajobrazu i adu przestrzennego w

tym zwaszcza funkcji estetycznych na obszarach podlegajcych marginalizacji.

Na terenie wojewdztwa wystpuj stosunkowo due zwarte kompleksy gleb dobrej jakoci

nalece do klas bonitacyjnych IIIa i IIIb. Na takich obszarach naley si liczy z potencjalnym

konfliktem pomidzy celami ochrony gruntw, wynikajcymi z zapisw ustawy

z dn. 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntw rolnych i lenych (t.j. Dz.U. 2013, poz. 1205), a potrzebami

inwestycyjnymi i zwizan z tym koniecznoci przeznaczenia czci gruntw na cele nierolnicze.

Istotnym czynnikiem ograniczajcym jest rwnie bardzo wysoki koszt wyczenia gruntw dobrych i

przeznaczenia ich na inne cele, co moe powodowa mniejsz atrakcyjno inwestycyjn obszarw z

dominacj gruntw o wysokiej bonitacji.

8

Mapa glebowo-rolnicza w skali 1:100 000 (IUNG)


Typy gleb

Zrnicowanie typw, gatunkw i rodzajw gleb oraz ich zmienno przestrzenna

w wojewdztwie lskim jest determinowana wieloma czynnikami przyrodniczymi, z ktrych do

najwaniejszych nale: podoe geologiczne, rzeba terenu, warunki wodne oraz szata rolinna.

Procentowy udzia poszczeglnych typw gleb w powierzchni uytkw rolnych przedstawia

Tabela II-2.

Tabela II-2. Zestawienie powierzchniowe typw gleb obszarw rolnych w wojewdztwie lskim

Typ gleby Symbol Powierzchnia (ha)

% uytkw rolnych

Gleby bielicowe i rdzawe A 140474,22 19,32

Gleby powe i brunatne AB 175009,27 24,07

Gleby brunatne waciwe B 21118,75 2,90

Gleby brunatne wyugowane i brunatne kwane Bw 163805,16 22,53

Czarnoziemy C 7270,10 1,00

Czarne ziemie D 46810,38 6,44

Gleby muowotorfowe i torfowomuowe E 23551,41 3,24

Mady F 71244,33 9,80

Gleby glejowe G 405,46 0,06

Gleby murszowomineralne i murszowate M 8930,38 1,23

Rdziny R 56628,12 7,78

Tn gleby torfowe i murszowotorfowe TN 11920,39 1,63

Uytki rolne 727167,97

Gleby bielicowe

Gleby biellicowe cznie z glebami rdzawymi zajmuj 19,32% powierzchni uytkw rolnych w

wojewdztwie lskim. S one wytworzone gwnie z piaskw o rnym pochodzeniu geologicznym,

gdzie na skutek mniej lub bardziej grubej warstwy prchnicy (butwiny) nastpuje proces

bielicowania. Gleby bielicowe waciwe s wytworzone z lunych i sabogliniastych piaskw z nisk

zawartoci prchnicy 0,5-1% i z silnym zakwaszeniem caego profilu glebowego (pH 3,5-5,0). Gleby

bielicowe wytworzone z suchych, lunych piaskw zaliczane s do klasy VI, kompleksu 7, a powstae z

piasku sabogliniastego, przewarstwionego glin lekk do klasy V, rzadko IV, kompleksu 6. Gleby

bielicowe podmoke tworz kompleksy rolnicze sabe 9. Gleby bielicowe murszaste wytworzone s z

piaskw lunych przy duych wahaniach poziomu wody gruntowej lub jej obnieniu i z zalegajcymi

warstwami torfu lub grubymi pokadami butwiny do 30-35 cm. Warto rolnicza tych gleb jest saba i

nale do kompleksu 9. Gleby te stanowi take przejcie do gleb glejowo-bielicowych o niskiej

wartoci rolniczej zaliczanej do kompleksu 9 i 3z. Gleby bielicowe torfiaste powstae przy stopniowym

podwyszaniu si wd gruntowych lub stagnacji wody z narastajac warstw torfow s sabymi

glebami uytkw lenych i sabych uytkw zielonych z kompleksu 3z.

Gleby bielicowe wykazuj niekorzystne waciwoci rolnicze, gdy s zbyt przepuszczalne, za

suche, ubogie w skadniki pokarmowe przyswajalne dla rolin i silnie kwane.

Gleby rdzawe

Utworzone z piaskw lunych lub saboglinastych i piaskowcw gruboziarnistych,

bezwglanowych. Wykazuj sabe uwilgotnienie z niskim przemieszczaniem si zwizkw elaza w

gb i kwany odczyn pH 4,5-5,0.Zawarto prchnicy jest niska 0,5-1% i czsto spada poniej 0,5%.

Ze wzgldu na konieczno intensywnego nawoenia i odkwaszania oraz niekorzystne warunki


wodno-powietrzne gleby te maj ograniczon przydatno dla celw rolniczych. Zalicza je si do

sabych gleb kompleksu 6 i 7.

Gleby powe

Gleby powe wraz z brunatnymi zajmuj 24,07% uytkw rolnych. Gleby te powstaj z

rnych utworw: piaskw, glin, iw i utworw lessowatych. Gleby powe wytworzone z piaskw s

bardzo ubogie w skadniki pokarmowe. Poziom prchniczny tych gleb rzadko siga 20 cm, a

zawarto prchnicy waha si od 1,0 do 1,3%. Zaliczane s najczciej do kompleksw 6, 7, 9 oraz 3z.

Gleby powe wytworzone z glin maj lepiej wyksztacone cechy genetyczne. Poziom prchniczny jest

tu bardziej miszy. Posiadaj waciwe stosunki wodne, tylko w obnieniach terenu mog by

nadmiernie uwilgotnione. Zalicza si je do kompleksw 4, 5 i 8. Gleby powe wytworzone z iw s ze

wzgldu na skad mechaniczny glebami cikimi i wadliwymi. Ich przydatno rolnicza ogranicza si

do kompleksu 8, 2z lub 3z. Gleby wyksztacone z utworw lessowatych wykazuj cechy przemycia i

brak wystpowania wglanw w profilu. S to gleby w wikszoci okresowo suche, tylko w

zagbieniach terenu wykazuj waciwe uwilgotnienie. Wystpuj w kompleksach 3 i 4.

Gleby brunatne

W obrbie wojewdztwa wystpuj wszystkie podtypy gleb brunatnych: brunatne waciwe,

brunatne wyugowane i brunatne kwane. Dwa ostatnie podtypy na mapie gleboworolniczej s

wydzielone cznie i opisane symbolem Bw. Gleby brunatne waciwe wytworzone z glin i iw

pylastych wystpuj fragmentarycznie na maych obszarach. cznie stanowi 2,9% uytkw rolnych.

Gleby brunatne wyugowane zajmuj 22,53% uytkw rolnych i s drugim pod wzgldem wielkoci

typem gleby w wojewdztwie. To gleby wytworzone z piaskw, glin, pyw, iw i utworw

lessowatych. Gleby te s silnie zakwaszone tylko w grnej czci profilu, podczas gdy nisze poziomy

wykazuj odczyn prawie obojtny. Spotyka si take gleby sabo kwane w caym profilu. Gleby te

charakteryzuj si najczciej nisk zasobnoci w skadniki pokarmowe. Zawarto prchnicy waha

si od 1-2%. Gleby brunatne wykazuj zrnicowan przydatno rolnicz i zaliczane s do

kompleksw od 2 do 6 oraz do kompleksu 8. Wystpuj w klasach bonitacyjnych od II do V.

Czarnoziemy

Czarnoziemy wystpuj jedynie w Kotlinie Raciborskiej i zajmuj zaledwie 1% uytkw

rolnych. Poziom prchniczny siga w nich do 40 cm, za zawarto prchnicy wynosi w przyblieniu

3%. S to gleby o odczynie obojtnym, o dobrych waciwociach fizycznych i optymalnym

uwilgotnieniu. Ska macierzyst czarnoziemw s utwory lessowate bogate w czci spawialne.

Czarnoziemy zaliczane s do kompleksw: 1, 2 i 4. Gleby te nale do najyniejszych w

wojewdztwie.

Czarne ziemie

Czarne ziemie zajmuj 6,44% uytkw rolnych wojewdztwa lskiego . Powstaway one w

obnieniach terenu, w warunkach duego uwilgotnienia, przy udziale rolinnoci kowej. Gleby te

wytworzyy si na piaskach, pyach, iach i utworach lessowatych. Przydatno rolnicza czarnych ziem

uwarunkowana jest gwnie stosunkami wodnymi. Czarne ziemie wytworzone z utworw ciszych

zaliczane s do kompleksw 2 i 8, natomiast czarne ziemie zdegradowane wytworzone z piaskw

wystpuj w kompleksie 9. Znaczna cz czarnych ziem wchodzi w skad uytkw zielonych rednich

(2z).

Gleby bagienne (organiczne)

Gleby organiczne w wojewdztwie stanowi 6,11% uytkw rolnych. Wyrnia si trzy

podtypy gleb bagiennych: muowo-torfowe (3,24%), torfowe (1,64%) oraz murszowo-mineralne

(1,23%). Gleby muowo-torfowe zbudowane s z naprzemianlegych warstw torfu i namuw

piaszczystych lub gliniastych. S to gleby okresowo lub stale podmoke. W caoci wystpuj pod

uytkami zielonymi i w zalenoci od stopnia uwilgotnienia zaliczono je do kompleksu 2z lub 3z.

Gleby torfowe wystpuj wycznie na trwaych uytkach zielonych w kompleksie 2z. W przypadku


nadmiernego uwilgotnienia zaliczono je do kompleksu 3z. Gleby murszowo-mineralne powstay na

skutek obnienia poziomu wody i odcicia dostpu powietrza, co spowodowao przerwanie procesu

torfotwrczego. Miszo warstwy murszowej nie przekracza 25 cm. Gleby te charakteryzuj si

okresowym nadmiarem wody wiosn , a w lecie jej niedoborem. Gleby te zaliczone zostay do

kompleksu 3z.

Mady

Mady zajmuj 9,8% uytkw rolnych regionu. W zalenoci od szybkoci przepywu oraz

skadu mechanicznego powstay mady zrnicowane pod wzgldem typologicznym i gatunkowym.

Na omawianym obszarze wyrnia si dwa typy mad: brunatne i czarnoziemne. Mady terenw

grskich charakteryzuj si du szkieletowoci i ma miszoci. Pod wzgldem genetycznym

zalicza si je do mad o niewyksztaconym profilu. Zdecydowana wikszo mad znajduje si pod

uytkami zielonymi (kompleksy 2z i 3z). Tylko nieznaczna cze jest uytkowana jako grunty orne.

Gleby glejowe

Gleby te zajmuj znikom cz uytkw rolnych zaledwie 0,06 %. Wyksztaciy si one w

wyniku procesw glejowych, w warunkach nadmiernego uwilgotnienia. Poziom wody gruntowej w

tych glebach wystpuje pytko i nie ulega wikszym wahaniom w okresie wegetacyjnym. Rolnicza

przydatno gleb glejowych jest ograniczona. Zalicza si je do kompleksu 3z.

Rdziny

Rdziny stanowi 7,79% uytkw rolnych wojewdztwa. Waciwoci rdzin s cile

zwizane z charakterem ska macierzystych. Z wapieni triasowych powstay rednio gbokie, sabo

szkieletowe rdziny, z wapieni jurajskich rdziny pytkie i szkieletowe, za z margli kredowych

gbokie i bezszkieletowe. Wyrniono dwa podtypy rdzin: brunatne i czarnoziemne. Rdziny

brunatne wystpuj w partiach stokowych lub grzbietowych wzniesie terenu. Rdziny czarnoziemne

powstay wycznie z wapieni kredowych w dugotrwaym procesie darniowym, w ktrym istniay

warunki gromadzenia prchnicy.

Gleby obszarw lenych

Na obszarach lenych wystpuj wszystkie typy gleb, jakie wyksztaciy si na obszarach

uytkowanych rolniczo, a ponadto kilka swoistych dla lasw. Poniej zestawiono gleby lene i

odpowiadajce im typy siedliskowe lasu (Tabela II-3). Waciwociami fizyko-chemicznymi i

biologicznymi, wyksztaceniem poziomw genetycznych i zawartoci materii organicznej gleby lene

rni si nieco od gleb rolnych, ktre poddawane s od wiekw zabiegom pratotechnicznym.

Tabela II-3. Gleby siedlisk lenych w lasach RDLP Katowice

Typ siedliskowy lasu Wystpujce typy i podtypy gleb % powierzchni lenej

Br suchy Bs

Gleby bielicowe, bielicowe waciwe 0,4

Br wiey Bw

Gleby bielicowe, bielicowe waciwe, bielicowane, bielice, rdzawe

12,5

Br wilgotny Bw

Gleby bielicowe, torfiasto-mineralne, glejowe 2,9

Br bagienny Bb

Gleby torfowo-murszowe, torfowe 0,1

Br mieszany wiey BMw

Gleby bielicowe waciwe, rdzawe 23,0

Br mieszany wilgotny BMw

Gleby bielicowe oglejone, bielicowe torfiaste 14,6

Br mieszany bagienny BMb

Gleby torfowo-murszowe, torfowe 0,3


Typ siedliskowy lasu Wystpujce typy i podtypy gleb % powierzchni lenej

Las mieszany wiey LMw

Gleby brunatne, brunatne wyugowane, powe, rdzawe 11,5

Las mieszany wilgotny LMw

Gleby glejowe, murszowo-glejowe, brunatne oglejone, czarne

ziemie

9,7

Las mieszany bagienny LMb

Gleby murszowo-torfowe, murszowo-mineralne, murszowo-glejowe, torfowe

0,2

Las wiey Ls

Gleby brunatne, powe, rdzawe, czarne ziemie 5,4

Las wilgotny Lw

Gleby brunatne oglejone, murszowo-glejowe, glejowe, czarne

ziemie

2,1

Ols Ol

Gleby torfowo-murszowe, torfowe, muowo-murszowe, murszowo-mineralne

0,9

Ols jesionowy OlJ

Gleby torfowo-murszowe, muowo-murszowe, muowo-glejowe, murszowo-mineralne, torfowe

0,4

Las gowy L

Mady inicjalne, mady, czarne ziemie 0,6

Br mieszany wyynny BMwy

Gleby bielicowe, brunatne kwane 0,1

Las mieszany wyynny LMwy

Gleby brunatne kwane, brunatne bielicowane 1,0

Las wyynny Lwy

Gleby brunatne waciwe, brunatne kwane, brunatne wyugo-wane, rdziny brunatne, rdziny waciwe, powe

2,0

Br grski BG

Gleby bielicowe murszowate +

Br wysokogrski BWG Gleby bielicowe waciwe, bielicowe murszowate, brunatne bielicowane, inicjalne

0,1

Br mieszany grski BMG

Gleby bielicowe, bielicowe murszowate, brunatne kwane 1,4

Las mieszany grski LMG

Gleby brunatne kwane, brunatne bielicowane, brunatne wyugowane

6,7

Las grski LG

Gleby brunatne kwane, brunatne wyugowane, powe 4,1

Las gowy grski LG

Mady brunatne, mady inicjalne, gleby muowo-glejowe, muowo-murszowe, torfy

+

W lasach wojewdztwa lskiego panuj zdecydowanie gleby bielicowe i rdzawe, ktre zajmuj

cznie 52,1% powierzchni (a na terenach rolniczych tylko 19,3%). Drugim dominujcym typem gleb s

gleby brunatne, powe i rdziny, ktre zajmuj 30,7% powierzchni (na terenach rolnych zajmuj wicej,

bo 57,3%). O wiele mniejszy area zajmuj organiczne gleby bagienne, glejowe, czarne ziemie i

czarnoziemy 16,6%; podobn powierzchni te gleby zajmuj take na terenach rolnych (13,6%).

Bardzo niewielki jest udzia mad, ktre wyksztaciy si zaledwie na 0,6% powierzchni lasw.

Zdecydowanie wikszy area gleby te zajmuj na terenach uytkowanych rolniczo (9,8%).

Ryc. II-5. Typy i podtypy gleb w wojewdztwie lskim


II.3.4. KLIMAT Klimat wojewdztwa lskiego, podobnie jak caej Polski, cechuje si przejciowoci

pomidzy klimatem umiarkowanym morskim a ldowym. Ksztatowany jest przede wszystkim przez

masy powietrza polarno-morskiego napywajce z zachodu (60%) oraz masy powietrza polarno-

kontynentalnego ze wschodu (30%). Przez okoo 6% dni w roku z pnocy napywa powietrze

arktyczne oraz najrzadziej (3%) z poudnia ciepe powietrze zwrotnikowe. Regionalna zmienno

klimatu wynika przede wszystkim z uksztatowania powierzchni terenu i wysokoci nad poziomem

morza oraz odlegoci od duych akwenw wodnych. Oglny pasmowy ukad krain geograficznych

wpywa na przewaajcy rwnolenikowy przebieg mas powietrza, a znaczne deniwelacje terenu

wynikajce z obecnoci masyww grskich, a take obszary zurbanizowane o znacznym stopniu

antropopresji przyczyniaj si do zrnicowania warunkw klimatycznych w poszczeglnych

obszarach.

W regionalizacji rolniczo-klimatycznej Gumiskiego9, zmodyfikowanej przez Kondrackiego

10,

wojewdztwo lskie pooone jest w zasigu siedmiu dzielnic (XV - czstochowsko-kieleckiej, XVI -

tarnowskiej, XIX - podkarpackiej, XXI - karpackiej, XVIII - podsudeckiej, XIV - wrocawskiej oraz X -

dzkiej) (Ryc. II-6), ktre wydzielone zostay na podstawie rnej wielkoci opadw, dugoci okresu

wegetacyjnego oraz czasu zalegania pokrywy nienej. Do dzielnic najcieplejszych, z dugim okresem

wegetacyjnym nale dzielnice wrocawska i tarnowska, przy czym druga z nich cechuje si wiksz

roczn sum opadw. Najwiksze roczne sumy opadw charakteryzuj dzielnic karpack, ale okres

wegetacji jest w niej stosunkowo krtki. W pozostaych dzielnicach omawiane wskaniki przyjmuj

wartoci porednie. Jest to uzalenione przede wszystkim od wysokoci bezwzgldnej np. dzielnica

czstochowsko-kielecka ma wysze opady i duej zalega w niej pokrywa niena ni np. w dzielnicy

dzkiej.

Z kolei wedug innej klasyfikacji regionalizacji klimatycznej wg W. Wiszniewskiego i

W. Chechowskiego11

obszar wojewdztwa lskiego znajduje si w obrbie czterech regionw:

Wyyny Krakowsko-Czstochowskiej, Lubusko-Dolnolskiego, dzko-Wieluskiego oraz Karpac-

kiego (Ryc. II-7). Regiony powstay poprzez naoenie na siebie map z rnymi parametr

Documents

Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania