ZA PETTO ODDELENIE ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE

VIOLETA MITOVSKA OLIVERA VELI^KOVSKA

VESNA GAVRILOVSKA ‡ AVRAMOVSKA

ZA PETTO ODDELENIE

VIOLETA MITOVSKA OLIVERA VELI^KOVSKA

VESNA GAVRILOVSKA ‡ AVRAMOVSKA

ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE

Recenzenti:

Pretsedatel: Antonela Petkovska

^len: Liljana Stojanovska ^len:Sowa Pal~evska ‡ ]oseva

Lektor:

Marija An|eleska

Sorabotnici:

Biljana Krtolica

Anastasija Stojanova

Komjuterska podgotovka: Biljana Krtolica

So re{enie na Ministerstvoto za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija broj odgodina, se odobruva upotrba na ovoj u~ebnik.

Izdava~: MINISTERSTVO ZA OBRAZOVANIE I NAUKANA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Kolku ja poznava{ tvojata tatkovina kako del od globalniot svet?

Ovoj u~ebnik }e bide tvojot vodi~ koj }e te zapoznae i }e gi nadgradi tvoite znaewa za Republika Makedonija, nejzinite karakteristiki i obele`ja, minatoto, kulturnoto nasledstvo, Evropskata Unija i nejzinite institucii. ]e gi zapoznae{ osnovnite ~ovekovi prava, pravata na decata, no i pravata i odgovornostite na gra|anite na Republika Makedonija. ]e se zapoznae{ sebe si kako li~nost i kako del od grupata . ]e osoznae{ mnogu ne{ta i za globalniot svet i aktuelnite svetski problemi. U~ebnikot i brojnite istra`uvawa, tehnikite na u~ewe, proektite, rabotnite zada~i }e te naso~at od kade da crpe{ znaewa i da gi pro{iruva{ ve}e steknatite.

Dosega nau~enoto nadopolni go! Osoznavaj i pro{iruvaj gi svoite znaewa.

Po~ituvaj gi pravilata za rabota, slu{aj, istra`uvaj, diskutiraj, analiziraj , nabquduvaj, argumentiraj ...

Od avtorite

ZAPOZNAJ SE SO U^EBNIKOT

1.Tema: NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA

2.Tema: LI^NOSTI VO GRUPATA I VO OP[TESTVOTO

3.Tema: REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT

Likovi kako va{i dugar~iwa {to }e ve vodat niz u~ebnikot:

- ubavinite na na{ata tatkovina;

- mestopolo`bata na R.M ;

- nejzinite sosedi ;

- nejzinata istorija i minato;- glavniot grad;

- zo{to e zna~ajno edna zemja da bide

e demokratska.

]E RAZGOVARAME ZA: - Makedonija kako del od Evropa i Balkanot;

- Skpoje- glaven grad na R.M;

- Dr`ava i dr`avnoto ureduvawe i dr`avni

instituci;

- periodizacija na makedonskoto minato

- stopanstvoto vo R.M ;

- turizmot vo Makedonija;

- pravata i dol`nostite na gra|anite;

- kulurniot `ivot vo tvojata dr`ava ;

- sociodemografskite karakarakteristiki.

]E U^IME ZA:

TVOJA ZADA^A ]E BIDE:

- da istra`uva{ za bogatstvata i ubavinite na

tvojata tatkovina,sosednite dr`avi;

- da izraoti{ album i izve{taj za gradot

Skopjei sociodemografskite

karakteristiki vo R.M;

- preku grozd tehnikata da gi pretstavi{

prirodnite osobenosto na Makedonija;

- da izraboti{ proekt za makedonskoto

minato;

- da izraboti{ turisti~ka karta na R.M;

- da izraboti{ T- tabela so pravata

i dol`nostite na gra|anite vo tvojata zemja.

NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Karta na Republika Makedonija

Za podobro da ja zapoznae{ svojata tatkovina, za da gi nadgradi{ svoite znaewa, }e koristi{ enciklopedii, knigi, fotografii, videozapisi...Potrebni }e ti bidat i geografski karti na: Republika Makedonija, Balkanskiot Poluostrov, Evropa .. . Posetuvaj ja bibliotekata, koristi internet!!!

6

Makedonija e zemja koja ja krasat mnogu prirodni ubavini. Bogata e so: {umi,

livadi, plodni poliwa, ezera i reki, klisuri, pe{teri, vodopadi, kulturno-

istoriski spomenici... Izobiluva so raznoviden rastitelen i `ivotinski svet.

Taa e lulka na pismenosta, a vo nea tvorat istaknati umetnici. Istra`uvaj,

osoznavaj i dopolni vo albumot!

Tatkovina e nasledstvo, a istovremeno i sostojba na poseduvawe na zemja, teritorija, duhovni vrednosti i sodr`ini koi ja so~inuvaat kulturata na eden narod.

Napravete pro{etka preku videozapis i zapoznajte se so Republika Makedonija! Razovarajte i iznesete gi svoite soznanija za prirodnite ubavini na tatkovinata i za mestata {to ste gi posetile. Podgotvete se, soberete fotografii, razglednici, tekstovi. Potrebniot materijal baraj go na internet, vo spisanija,vo vesnici, turisti~ki agencii...

Panoramski pogled na Radika Istekuvawe na rekata Crni Drim od Ohridskoto Ezero

Stobi Vodopadi ‡ Kole{ino

7

REPUBLIKA MAKEDNIJA I SOSEDNITE DR@AVI

Istra`uvajte so pomo{ na geografskata karta!

Pronajdete gi sosednite dr`avi i nivnite glavni gradovi.

Opredelete koja dr`ava na koja strana se grani~i so Makedonija!

Koi dr`avi imaat delovi od na{ite prirodni ezera?

Osoznajte nekoi karakteristiki na sosednite dr`avi na Republika

Makedonija! (golemina, reljef ..)

BUGARIJA

REPUBLIKA

MAKEDONIJA

GRCIJA

ALBANIJA

KOSOVO

SRBIJA BUGARIJA

Karta na Republika Makedonija i nejzinite sosedni dr`avi Znamiwa na

sosednite dr`avi

KOSOVO

GRCIJA

ALBANIJA

SRBIJA

8

Republika pretstavuva pravno-politi~ka zaednica so koja se ozna~uva

politi~koto ureduvawe vo odredena dr`ava.

Poteknuva od latinskiot izraz res publica {to vo prevod zna~i javni raboti.

Iako ~esto republikata se poistovetuva so demokratijata, faktot deka {efot

na dr`avata se izbira na izbori, ne mora da zna~i deka vo odredena republika

vladee demokratija.

Dr`ava e zbir na institucii koi ja imaat mo}ta da gi sozdavaat pravilata

{to vladeat so lu|eto vo edno ili pove}e op{testva.

[efot na dr`avata vo republikata mo`e da bide individualen organ

( pretsedatel) ili kolektiven (pretsedatelstvo). Naj~esto {efot e

individualen organ ‡ pretsedatel.

Dr`avna teritorija spa|a se {to e vo ramkite na granicite na RM, vklu~uvaj}i go kopnoto, vodite i vozdu{niot prostor nad Makedonija.

Podelete se vo grupi i sekoja grupa neka istra`uva za edna

sosedna dr`ava, a potoa prezentirajte!

Teritorijata na Republika Makedonija se nao|a na severnata i isto~nata

polutopka na Zemjata.

Sosedni dr`avi na Republika Makedonija se:

na sever ‡Srbija, so glaven grad Belgrad i Kosovo so glaven grad Pri{tina; na

jug ‡Republika Grcija, so glaven grad Atina; na istok ‡ Republika Bugarija, so glaven grad Sofija;

na zapad - Republika Albanija, so glaven grad Tirana.

Dol`inata na granicite e vkupno 766 kilometri , i toa: Albanija ‡ 151 kilometar;

Bugarija ‡ 148 kilometri; Grcija ‡ 246 kilometri; Srbija i Kosovo ‡ 221 kilometar.

Severnata granica so Kosovo i so Srbija ima naporedni~ki pravec na protegawe, po~nuvaj}i od Korabskiot planinski masiv, pa preku [ar Planina, Skopska Crna Gora, Kozjak i German Planina. Isto~nata granica se protega po Osogovskite planini i po planinite Vlaina i Ogra`den, i se iska~uva na planinata Belasica. Ju`nata granica, so Grcija, se protega preku planinite Belasica, Ko`uf, Nixe i Baba. Zapadnata granica vodi preku planinite Gali~ica i Jablanica, do Korapskiot

planinski masiv.

9

DR@AVNI SIMBOLI

Denes nad Makedonija se ra|a

Denes nad Makedonija se ra|a

novo sonce na slobodata.

makedoncite se borat

za svoite pravdini.

Od novo sega znameto se vee

na Kru{evskata Republika.

Goce Del~ev, Pitu Guli,

Dame Gruev, Sandanski.

Gorite makedonski {umno peat

bojni pesni, novi vesnici,

Makedonija slobodna

slobodno `ivee.

Razgovaraj so drugar~iwata i so roditelite; pobaraj pomo{ na internet i vo enciklopedii. Razgledaj gi dr`avnite simboli na Republika Makedonija i istra`uvaj koi se nivnite glavni karakteristiki! Koga se koristat dr`avnite simboli?

10

Na ~asot po likovno obrazovanie izrabotete gi znameto i grbot na Republika Makedonija i pritoa koristete razli~ni materijali i likovni tehniki!

Na ~asot po muzi~ko obrazovanie slu{ajte ja i nau~ete ja himnata na Republika Makedonija!

Dr`avni simboli na Republika Makedonija se: grbot, znameto i himnata.

Znameto na Republika Makedonija e crveno, kako krvta {to ja proleaja na{ite borci za sloboda. Od sredinata, kon kraevite na znameto, rasposlano e `oltoto sonce so osum kraci. ( koe pretstavuva simbol na svetlinata i na slobodata). Dr`avnoto zname se vee na site dr`avni ustanovi, na ulicite za vreme na dr`avni praznici, na sportski i kulturni manifestacii, za do~ek na zna~ajni doma{ni i stranski gosti... Koga dr`avnoto zname e na polovina kopje, zna~i deka vo dr`avata e proglasena `alost.

Grbot na Republika Makedonija e pole obgradeno so venec ispleten so `itno klasje, afion i tutun. Vo sredina se na{ite planinski vrvovi, a vodata gi pretstavuva na{ite reki i ezera.

Himnata pretstavuva sve~ena pesna za sekoja dr`ava. So na{ata himna se iska`uva minatoto i sega{nosta. Himnata se pee na manifestacii, za dr`avni praznici, na sportski natprevari, za do~ek na stranski dr`avni gosti. Za vreme na peeweto na himnata, od po~it kon nea i kon dr`avata {to ja pretstavuva, site treba da stanat.

Razvioreno zname po povod 11 Oktomvri vo Ohrid

11

SKOPJE GLAVEN GRAD NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Skopje vo XVII vek

Skopje po zemjotresot

Razgledajte ja kartata na Republika Makedonija i odredete ja mestopolo`bata na glavniot grad! Formirajte grupi i podelete gi aktivnostite me|u sebe, istra`uvajte i doznajte {to pove}e podatoci za Skopje kako glaven grad na Republika Makedonija.Od vas se baraat: - geografski podatoci, - stopanski centri, - kulturni i nau~no-obrazovni centri, - administrativno politi~ki, i - turisti~ki lokacii. Koristete razni izvori na informacii (knigi, enciklopedii, spisanija, internet...) Prezentirajte pred oddelenieto! Ne zaboravajte da soberete i fotografii i razglednici!

12

Podelete se na grupi spored toa {to ste posetile ili do kakov materijal ste do{le. (Nastavnikot gi opredeluva grupite.) Sekoja grupa neka napi{e izve{taj za toa {to ste videle i kakov vpe~atok ste dobile. Od izve{taite, od tekstovite i od slikite napravete oddelenski album. Napi{i raskaz ili pesna za Skopje.

Skopje denes

Glavniot grad na Republika Makedonija se nao|a na severniot del od na{ata tatkovina, vo Skopskata kotlina. Izgraden e vo blizina na staro Skupi i po toa go dobil svoeto ime. Skopje se nao|a od levata i od desnata strana na rekata Vardar, kade {to e izgraden i Kameniot most, koj e simbol na gradot. Nad nego se izdignuva tvrdinata Kale. Mnogu e interesna i Starata skopska ~ar{ija vo koja ima mnogu zanaet~ii. Gradot ima dolgo minato. Pre`iveal mnogu vojni, palewa, zemjotresi, bolesti...

Sekoga{ povtorno se obnovuva. Za Skopje se veli deka e grad na solidarnosta. Vo

1963-ta godina stra{en zemjotres go razru{il, no so pomo{ta od lu|eto od celiot

svet povtorno bil izgraden.

Skopje e glaven grad, metropola na Republika Makedonija.

Tuka se smesteni najva`nite dr`avni ustanovi: Vladata, Parlamentot, Ustavniot i

Vrhovniot sud.

Denes Skopje e modern grad so stari i moderni visokokatnici, bulevari, parkovi.

Ima razviena industrija, stopanstvo, turizam... Ima pove}e kulturni ustanovi

(teatri, opera, kina, biblioteki, muzei istoriski spomenici...), obrazovni

ustanovi ( fakulteti, u~ili{ta, gradinki...) i verski objekti.

Skopje sé pove}e zali~uva na svetskite metropoli.

Skopje e politi~ki, kulturen, prosveten, industriski, trgovski... centar na

Republika Makedonija.

Grb na grad Skopje

Zname na grad Skopje

13

REPUBLIKA MAKEDONIJA NA BALKANSKIOT POLUOSTROV

Pogledni ja kartata na Balkanskiot Poluostrov. Obidi se da ja pronajde{ Republika Makedonija.

Pronajdi gi sosednite dr`avi.

Koi drugi dr`avi se nao|aat na Balkanskiot Poluostrov?

Opredeli ja mestopolo`bata na tvojata tatkovina na Balkanskiot Poluostrov!

So koi zemji od Balkanskiot Poluostrov e povrzana na{ata zemja i so {to?

Republika Makedonija se nao|a vo sredi{niot del na Balkanskiot Poluostrov. Balkanskiot Poluostrov ima povolna mestopolo`ba zatoa {to soobra}ajno povrzuva tri kontinenti. Zatoa i Republika Makedonija, kako balkanska dr`ava, isto taka ima povolna mestopolo`ba. Taa pretstavuva raskrsnica na zna~ajni pati{ta koja n# povrzuva so site balkanski dr`avi. Me|u niv najzna~ajni se avtopatot E - 75 i `elezni~kata pruga Skopje-Gevgelija. Republika Makedonija e balkanska zemja.

Mestopolo`ba na Republika Makedonija na Balkanskiot Poluostrov

14

REPUBLIKA MAKEDONIJA VO EVROPA I SVETOT

Republika Makedonija e evropska zemja. Se nao|a na jugoisto~niot del na kontinentot Evropa, na Balkanskiot Poluostrov. Makedonija ne izleguva na

more. Zatoa taa e i kontinentalna zemja. No, sepak ima povolna geografska polo`ba. Preku patnite, avionskite i `elezni~kite linii e povrzana so mnogu evropski dr`avi. Preku vozdu{na linija e povrzana i so site kontinenti.

Na hamer nacrtaj ja kartata na Balkanskiot Poluostrov.

Oboj go samo delot, odn. kartata na Republika Makedonija.

Zapi{i gi imiwata na na{ite sosedi!

Razgledaj ja kartata na Evropa i opredeli ja mestopolo`bata na Balkanskiot Poluostrov i na Republika Makedonija vo Evropa! So koi evropski dr`avi e povrzana Republika Makedonija? Opredeli ja mestopolo`bata na RMakedonija i so pomo{ na u~ili{niot globus! Na koj kontinent se nao|a Balkanskiot Poluostrov?

Karta na Evropa

15

PRIRODNI OSOBENOSTI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Republika Makedonija raspolaga so mnogu prirodni osobenosti. Raznovidnite prirodni osobenosti i davaat poseben beleg na Republika Makedonija.

klima

reljef

ezera

reki

PRIRODNI OSOBENOSTI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

ramnini

planini

vodi

Razmisluvaj i dopolni!

Pobaraj sliki i tekstovi za prirodnite osobenosti na na{ata zemja. Preku tehnikata grozd pretstavi gi prirodnite osobenosti na Republika Makedonija! Razgovaraj, istra`uvaj! Razgledaj ja kartata na Republlika Makedonija i pronajdi gi prirodnite osobenosti na na{ata zemja!

16

Obele`je na Republika Makedonija se risot, pastrmkata, jagulata, molikata…

Reljefot na Republika Makedonija e ridsko - planinski. Go so~inuvaat tri celini: Zapadniot del se karakterizira so visoki planini, a me|u niv se

nao|aat dlaboki dolini; Sredi{niot, vo koj se nao|aat kotlini, nekoi me|usebno povrzani so

klisuri; Isto~niot del e ponizok od zapadniot i gi opfa}a levite pritoki na

rekata Vardar.

17

planini Poznati planini: [ar

Planina, Bistra, Korab, Osogovski Planini, Belasica,Ogra`den,

Skopska Crna Gora, Ko`uv…

Vo Makedonija vladee umereno - kontinentalna klima koja ja karakteriziraat

topli i suvi leta, i studeni i vla`ni zimi. Srednite godi{ni temperaturi opa|aat od sever kon jug. Vodite, rekite, ezerata se golemo prirodno bogatstvo na Republika

Makedonija. Niz cela Republika Makedonija ima mineralni izvori koi slu`at

za lekuvawe i za zagrevawe oran`eriite. Najdolga reka e Vardar so 338 kilometri (od koi vo 301 kilometar vo Republika Makedonija) i vo najgolem del te~e niz centralniot del na dr`avata.

Na ju`nata granica na Republika Makedonija le`at tri golemi prirodni ezera:

Ohridsko Ezero koe e podeleno me|u Republika Makedonija i Republika Albanija

Prespanskoto Ezero koe e podeleno me|u Republika Makedonija, Republika Albanija i Republika Grcija

Dojranskoto Ezero koe e podeleno me|u Republika Makedonija i Republika Grcija

So pregraduvawe na re~nite dolini ~ovekot izgradil ve{ta~ki ezera. Tie se koristat za navoduvawe na obrabotlivite povr{ini, za proizvodstvo na elektri~n energija , za obezbeduvawe voda za piewe, za turizam, sport i rekreacija.

ezera prirodni: Ohridsko, Prespansko i Dojransko Ezero

ve{ta~ki: Mavrovsko, Debarsko, Tikve{ko Ezero, Kalimanci...

Istra`uvajte, a potoa izrabotete tabelaren prikaz vo koj }e pretstavite:

visinata na planinite vo RepublikaMakedonija,

dol`inata na rekite.

reki Vardar,

Crna Reka...

bawi Bansko, Ke`ovica,

Kosovrasti, Debarski bawi, Katlanovski Bawi...

ramnini: Pelagonija,

Polog,Tikve{,Gevgelisko - valandovskata, Strumi~kata Ov~e Pole, Skopska Kotlina...

18

PERIODIZACIJA NA MAKEDONSKOTO MINATO od Aleksandar Makedonski do car Samuil

Rabota vo grupi Pobarajte materijali za

najdale~noto minato na va{eto

mesto na `iveewe i na Republika Makedonija (enciklopedii, knigi nameneti za deca od vremeto na Aleksandar i Stara Makedonija, istorii, videozapisi, sliki, filmovi...). Pogledaj gi slikite koi se hronolo{ki podredeni.

Izrabotete proekti za oddelnite istoriski periodi.

Pro{irete so nastani od va{iot kraj!

Makedonski sloveni

Aleksandar Makedonski

Moneta od vremeto na Aleksandar

Istorijata na makedonskiot narod ili voop{to istorijata na makedonskoto `iveeewe i prisustvoto na teritorijata na Makedonija, datira so pronao|awe na najstariot ~ove~ki skelet na ovaa teritorija, star 160 iljadi godini (period na neolitot ‡ novoto kameno vreme).

Prvata dr`avna organizacija e Anti~koto makedonsko kralstvo. Vo VIII vek pred novata era zapo~nalo obedinuvaweto na makedonskite plemiwa vo edinstvena dr`ava. Na ~elo na dr`avata stoel kral. Za osnova~ na makedonskat dr`ava se smeta kralot Perdika. Naslednicite na kralot Perdika nastojuvale da ja zacvrstat i da ja pro{irat svojata dr`ava. Najgolem podem makedonskata dr`ava do`ivuva vo vremeto

koga vladeele makedonskite kralevi Filip II Makedonski (359-336 g.p.n.e.) i

Aleksandar III Makedonski (336-323 g.p.n.e.). Toga{ Makedonija se izdignala vo mo}na svetska sila ‡ ,,Gospodarka na svetot", kako {to ja narekuvale anti~kite avtori. So

doa|aweto i naseluvaweto na makedonskite plemiwa vo VI vek i nivno me{awe so starosedelskoto anti~ko makedonsko naselenie, kone~no, vo X i XI vek se formira likot na sovremeniot makedonski narod, koj se do denes postoi kako mnozinstvo na teritorijata na Makedonija. Prvoto Makedonsko Carstvo ‒

Филип 2., Александар 3., до Персеј. Carstvo e op{testveno ureduvawe koe e upravuvano od car. Sekoj car ja nasleduva krunata od svojot tatko.

Carstvoto e pogolemo od

kralstvoto, opfa}a pogolema teritorija.

Imperija e carstvo - dr`ava {to dr`i pod svoja vlast tu|i posedi. 19

Period na Samuilovoto carstvo

Makedonija ima bogato i ta`no istorisko minato. Na prostorite na dene{na Republika Makedonija `iveele anti~kite Makedonci. Anti~kite Makedonci bile hrabri i vredni lu|e. Se zanimavale so

zemjodelstvo, sto~arstvo, rudarstvo...

Starite Sloveni `iveele zad planinite Karpati. Baraj}i podobri uslovi za

`ivot ja napu{tile svojata stara tatkovina i trgnale vo tri pravci: istok,

zapad i jug. Onie {to trgnale na jug se nare~eni ju`ni Sloveni.

Ju`nite Sloveni vo VI vek se doselile na teritorijata na Makedonija, na

teritorijata na Srbija, na Hrvatska, na Slovenija, Crna Gora i dr. Za pobrza

hristijanizacija na makedonskite Sloveni, bra}ata Kiril i Metodij ja sozdale

prvata slovenska azbuka ‡ glagolicata, a nivnite u~enici Kliment i Naum ja

uprostile glagolicata i novoto pismo go narekle kirilica.

Makedonskite Sloveni prvata svoja dr`ava ja formirale vo H vek. Na ~elo na

dr`avata zastanal Samuil koj bil proglasen za car na makedonskta dr`ava.

Car Samuil imal silna vojska. Ja pro{iril svojata dr`ava na sever, do Dunav i

Sava, pa do Jadransko i Crno More.

Vo bitka na Belasica, so Vizantija, car Samuil bil pobeden, a negovite 14000

vojnici bile oslepeni. Vedna{ po toj nastan carot Samuil po~inal.

Vojskata na Samuil Car Samuil

Najdi i pro~itaj nekoj raskaz ili kniga za prvata makedonska dr`ava i za car Samuil! Podatoci mo`e{ da pobara{ i na internet .

20

PERIODIZACIJA NA MAKEDONSKOTO MINATO od osmanliskoto ropstvo do podelbata na Makedonija

Rabota vo grupi Pobarajte materijali za minatoto na Republika Makedonija i tvojot

kraj: enciklopedii, istorii, video zapisi, sliki... Pogledaj gi slikite, koi se hronolo{ki podredeni.

Izrabotete proekti za oddelnite istoriski periodi. Pro{iri so nastani od tvojot kraj!

Od vremeto na Osmanliskoto vladeewe

Podelbata na Makedonija

21

Vo sredinata na HIV vek turskata dr`ava bila silna. Turcite-Osmanlii,

uspeale da navlezat na Balkanskiot Poluostrov.

@ivotot na makedonskiot narod pod osmanliskoto vladeewe bil mnogu te`ok.

Bile maltretirani, ograbuvani, pla}ale golemi danoci..

Makedonskiot narod ~esto se buntuval i kreval vostanija. Najzna~ajno vostanie

e Ilindenskoto vostanie krenato na 2 avgust 1903 god. Vo borbite za sloboda,

pokraj Makedoncite, u~estvo zemale i site narodnosti {to `iveele na

makedonska teritorija (Vlasi, Albanci, pa i Turci).

Poznati revolucioneri od toa vreme se: Goce Del~ev ( bil ubien pred da se

digne vostanieto), Dame Gruev, \or~e Petrov, Pere To{ev.

Vo oslobodenoto Kru{evo e formirana Kru{evskata Republika. Za

pretsedatel e nazna~en Nikola Karev.

Kru{evskata Republika opstojala samo deset dena.

Goce Del~ev Dame Gruev \or~e Petrov Nikola Karev

Revolucionerno zname na kru{evskata ~eta

Kru{evski manifest

22

Prvata i vtorata Balkanska vojna Golem tovar i brojni `rtvi vo balkanskite vojni podnel makedonskiot narod. Makedonskiot narod na razli~ni na~ini, samostojno ili vo sostavot na bugarskata, srpskata i gr~kata vojska u~estvuval vo ovie vojni.

Dvete Balkanski vojni se vodele na teritorijata na jugoisto~niot del od Balkanskiot Poluostrov vo 1912 i 1913 godina.

Prvata balkanska vojna se vodela pome|u Otomanskata Imperija i Balkanskiot Sojuz sostaven od Bugarija, Grcija, Crna Gora i Srbija. Najgolemiot broj od Makedoncite bile regrutirani vo bugarskata vojska, a del od niv i vo redovite na srpskata i gr~kata vojska. Ovaa vojna zavr{ila so mirovniot dogovor vo London i kone~no e staven kraj na pet vekovnoto osmanlisko vladeewe na Balkanot. Porazenata Turcija so namera da zadr`i pogolema teritorija na Balkanot predlo`ila na Makedonija da i dade avtonomija pod nejzin suverenitet. Balkanskite sojuznici ne se slo`ile so predlogot na Turcija.

Vtorata Balkanska vojna izbila na 16 juni 1913 godina, koga Bugarija, nezadovolna od podelbata na teritorijata gi napadnala svoite porane{ni sojuznici, Srbija i Grcija. Vtorata

balkanska vojna zavr{uva so dogovorot vo Bukure{t. So ovoj dogovor Makedonija e podelena me|u Srbija, Grcija i Bugarija. Pirinskiot del i pripadnal na Bugarija, Egejskiot del na Grcija, a Vardarskiot del na Srbija. Golemite sili ne gi zele predvid barawata na makedonskiot narod za za~uvuvawe na svojot identitet i edinstvo na makedonskata teritorija. Se smeta deka vo dvete Balkanski vojni zaginale nekolku desetici iljadi makedonci, a golem del od niv emigrirale poradi do`iveaniot teror.

Primerok od Bukure{kiot dogovor

Karta za

podelbata na Makedonija po Bukure{kiot dogovor od 1913 godina

23

PERIODIZACIJA NA MAKEDONSKOTO MINATO

Prva svetska vojna

Prvata svetska vojna ili Golemata vojna e svetski konflikt koj {to zapo~nuva vo Evropa vo 1914 i trae do 1918 godina. Ovaa vojna e eden od najkrvavite nastani vo istorijata na svetot. Vo Prvata svetska vojna za prv pat e iskoristeno hemiskoto oru`je i izvedeni se prvite masovni bombardirawa {to dovelo do golem broj na `rtvi me|u civilnoto naselenie. Na bojnoto pole bile mobilizirani ogromen broj na vojnici.

Makedonija zaradi svojata mestopolo`ba stanala front i bila pat preku koj sojuzni~kite vojski i pomagale na Srbija vo borbata protiv Bugarija i Avstro-Ungarija. Vo Prvata svetska vojna makedonskiot narod bil podlo`en na novi okupacii, voeni razoruvawa i delbi. Srbija, Bugarija i Grcija prisilno regrutirale Makedonci. Golemite voeni operacii na Makedonskiot front, predizvikale te{ki posledici za makedonskiot narod. Okupatorite vo Makedonija vr{ele grabe`i na nacionalnoto bogatstvo i sproveduvale masovna prinudna rabota,prisilni iseluvawa na naselenieto. Makedonskiot narod daval razni formi na otpor. Vo vojnata te{ko nastradale mnogu makedonski gradovi: Bitola, Serez, Lerin, Dojran. Zavladeal pusto{, glad i zarazni bolesti. Novata podelba na Makedonija mu donela na makedonskiot narod u{te pogolemi ugnetuvawa. Makedoncite vo stranstvo organizirani se obra}ale do vladite na golemite sili baraj}i re{avawe na makedonskoto nacionalno i dr`avno pra{awe. Tie jasno mu poka`ale na svetot deka makedonskiot narod e re{en Makedonija da bide slobodna, obedineta i nezavisna dr`ava na Balkanot. Makedonskoto pra{awe bilo tretirano kako malcinsko pra{awe od golemite sili, a Makedonija pome|u Kralstvoto na SHS (Jugoslavija), Grcija i Bugarija.

@rtvi od Prvata svetska vojna

Bitola razurnata od

bombardiraweto vo Prvata svetska vojna

Istra`uvawe: Prva i Vtora svetska vojna Koristej}i internet informiraj se za Prvata i Vtorata svetska vojna na sledniot link http://www.soros.org.mk/archive/indeks.htm http://mk.wikiphttp://mk.wikipedia.org/wiki/Vtora_svetska_vojna So tvoite drugari vo oddelenieto diskutiraj na dadenata tema

24

Makedonija vo Vtorata svetska vojna

Vtorata svetska vojna e globalen vooru`en konflikt koj zapo~nal so napadot na fa{isti~ka Germanija vrz Polska na 1 septemvri 1939 godina. Vtorata svetska vojna gi zafatila mnozinstvoto zemji vo svetot.

Na 6 april 1941 godina po bombardiraweto na Belgrad, Skopje, Bitola, Veles i pova`nite objekti na prugata Ni{-Skopje-Solun, germanskite sili preku Bugarija od tri pravci navlegle vo Makedonija. Od zapadniot del Makedonija bila napadnata od italjanskite sili, a potoa i od bugarskite vooru`eni sili.

So kapitulacijata na Kralstvoto Jugoslavija, Makedonija bila povtorno podelena, ovoj pat od fa{isti~kite okupatori - Bugarija, Germanija i Italija (Albanija). Makedonskiot narod do`iveal nova podelba, prosledena so ugnetuvawa i eksploatacija. Na teritorijata na Makedonija bile koncentrirani mnogubrojni voeno-policiski sili. Makedonskiot narod bil izlo`en na masoven teror, sudski procesi i progoni. Okupatorot sproveduval i sistematska kulturno-prosvetna propaganda. Narodot daval silen otpor protiv

okupatorot. Komunisti~kata

partija na Jugoslavija (KPJ),

rakovodena od Josip Broz Tito,

odnosno Komunisti~kata partija

na Makedonija (KPM) zazela

re{itelen stav za borba protiv

fa{izmot, prezemaj}i ja ulogata na

organizator i rakovoditel na

oru`enoto vostanie za nacionalno

osloboduvawe i za formirawe na

makedonska dr`ava, poradi {to

naselenieto masovno se vklu~ilo

vo vooru`ena borba.

Na 22 avgust 1941 godina, blizu Skopje e formiran Skopskiot partizanski odred koj gi prezel prvite partizanski akcii. Bile formirani i Kumanovskiot i Prilepskiot odred, ~ii {to akcii na 11 oktomvri 1941. god. go ozna~uvaat po~etokot na vostanieto na makedonskiot narod.

11 Oktomvri se slavi kako Den na vostanieto na makedonskiot narod.

Bugarskata policiska stanica vo Prilep - objekt na edna od prvite vostani~ki akcii

na makedonskite partizani, so skica na napadot -11 oktomvri 1941

25

Na 18 avgust 1943 godina e formirana prvata pogolema voena edinica -

bataljonot "Mir~e Acev", so {to po~nal procesot na sozdavawe na

makedonska vojska. Ovoj datum se slavi kako Den na Armijata na Republika Makedonija.

Na Vtoroto zasedanie na AVNOJ, odr`ano na 29 noemvri 1943 e priznat ramnopravniot status na Makedonija vo jugoslovenskata federacija, makedonskata nacija i makedonskiot jazik.

Zimata i proletta 1944 godina makedonskata vojska prezema pogolemi voeni akcii, Fevruarskiot pohod i

Proletnata ofanziva, nanesuvaj}i mu seriozni zagubi na bugarskiot okupator.

Na 2 avgust 1944 godina vo manastirot Prohor P~inski e odr`ano Prvoto zasedanie na ASNOM, na koe se doneseni odluki od golemo zna~ewe za formirawe na makedonskata dr`ava kako federalna edinica vo jugoslovenskata federacija i na koe e oficijaliziran makedonskiot jazik. Za prv pretsedatel e

izbran Metodija Andonov ‡^ento.

Esenta vo 1944 godina makedonskata vojska prezema zna~ajni ofanzivi, osloboduvaj}i go najgolemiot del od teritorijata na na Makedonija. Na 13 noemvri e osloboden i glavniot grad na Makedonija - Skopje. Po ~etirigodi{na borba Makedonija bila oslobodena. Vo vojnata Makedonija dala mnogu `rtvi

Stra{o Pinxur, Mir~e Acev, Ibe Paliku}a, Vera Ciriviri - Trena, Kuzman Josifovski-Pitu, Cvetan Dimov...

Po Vtorata svetska vojna se ostvareni vekovnite streme`i i ideali za formirawe na makedonska dr`ava i za nacionalno osloboduvawe na makedonskiot narod.

Makedonija e proglasena za ramnopravna vo sostavot na jugoslovenskata federacija, makedonskiot jazik e priznat, gra|anite koi `iveat vo Makedonija, bez razlika na vera,

nacionalnost i pol, se ramnopravni gra|ani.

Makedonski voeni edinici koi u~estvuvale vo Fevruarskiot pohod i Proletnata ofanziva

(1944)

Formiraweto na bataljonot Mir~e Acev na Slavej Planina

26

PRV PRETSEDATEL NA MAKEDONIJA

U~am da nau~am,...

http://my.opera.com/ancientmacedonia/blog/metodija-andonov-cento http://en.wikipedia.org/wiki/Metodija_Andonov- Cento

So va{iot nastavnik podgotvete se za proektna nastava! Izrabotete istra`uva~ki proekt na tema:

Ne go zaboravajte krugot na pravila! Diskutirajte i osoznajte gi fazite na proektot! Iskoristete gi prethodnite znaewa, iskustva, no i `elbata za steknuvawe novi!

Da doznaeme za istorijata na Republika Makedonija!

[to sakame da doznaeme?

Kako }e go napravime toa?

So prezantacija, na javen ~as!

Metodija Andonov ‡ ^ento (1902-1957), politi~ar i patriot. Bil pretsedatel na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM (1943),

na Narodnoto sobranie na Makedonija (1945). Dosleden borec za nacionalno osloboduvawe na makedonskiot narod i za samostojna i obedineta Makedonija.

27

NEZADOL@ITELNO, NO ZANIMLIVO

Za minatoto na tatkovinata Gradot Aleksandrija go sozdal Aleksandar Makedonski i e nare~en Aleksandrija spored sozdatelot. Pro~ueniot kow na carot Aleksandar se vikal Bukefal.

Imperijata na Aleksandar Makedonski

Vo svojata stara tatkovina Slovenite nemale pismo, dolgo vreme "so crti~ki i reski ~itaa i gataa". Imale nekoj vid rabu{. Koga do{le na Balkanot i se pokrstile, slovenskite zborovi gi pi{uvale so rimski i gr~ki bukvi, bez pravila. So takvo pismo ne bilo mo`no to~no da se napi{at mnogu slovenski

zborovi. Vo gr~kata azbuka nemalo bukvi za mnogu slovenski glasovi. "Potoa Sveti Konstantin ‡ Kiril im sozdal 38 bukvi, edni spored gr~kite bukvi, drugi po potrebata na slovenskiot jazik."

Za vreme na osmanliskoto carstvo, pokraj drugite danoci, postoel i danok vo

krv. Toa pretstavuvalo nasilno odzemawe na ma{kite deca od roditelite. Decata gi nosele vo Turcija, gi vospituvale i gi u~ele da stanat najsurovi

vojnici. Tie vojnici se nare~eni jani~ari.

REVOLUCIONERI OD NOV

28

29

Sigurno, sobiraj}i materjali, slu{aj}i na ~as i re{avaj}i gi zada~ite vo rabotnite listovi ve}e si nau~il. Ovie zada~i se samo da si gi proveri{ tvoite znaewa i da si dopolni{ tamu kade ti e potrebno. Zada~ite se re{avaat spored nastavnite sodr`ini, ne na eden ~as.

Na nema karta na RM samo so granici, ili vo tetratkata nacrtaj gi

granicite na Republika Makedonija, a potoa vnesuvaj spored barawata:

So crveno moliv~e vnesi gi sosednite dr`avi i nivnite glavni gradovi!

So sino moliv~e zapi{i gi imiwata na trite kotlinski ezera!

So crno moliv~e ozna~i go glavniot grad na republikata i tvoeto mesto na

`iveewe (zapi{i gi nivnite imiwa)!

Spored bojata so drveni boi~ki (blago) ozna~i go reljefot na RM!

Pod kartata odgovori: kade se nao|a Republika Makedonija na Balkanskiot

Poluostrov, kade vo Evropa, a kade vo svetot?

Spored koi starosedelci Makedonija go dobila imeto?

Po {to e zna~aen Aleksandar Makedonski?

Koga do{le Starite sloveni, i koga ja sozdale prvata dr`ava?

Kade se vodela poslednata bitka, i {to se slu~ilo so vojnicite na Car Samoil?

Koga Makedonija podpadnala pod tursko ropstvo?

Zo{to e te`ok `ivotot pod ropstvo?

Opi{i {to znae{ za Ilindenskoto Vostanie i Kru{evskata Republika!

Zo{to bil sklu~en Balkanskiot sojuz?

Kakvi bile posledicite od vojnata?

Koga e podelena Makedonija i od kogo?

Me|u koi dr`avi se vodela Prvata svetska vojna?

Nabroj gi borcite {to gi znae{ od toj period!

Zo{to Kralstvoto Jugoslavija go napadnale fa{isti~kite sili?

Koga po~nala NOV vo Makedonija i {to pretstavuva toj den?

Pod ~ie rakovodstvo se borele na{ite borici?

Koga bila sozdadena prvata pogolema voena edinica vo Makedonija?

Koga i kade e odr`ano Prvoto zasedanije na ASNOM?

Zo{to e mnogu zna~ajno za makedoncite Prvoto zasedanie na ASNOM?

Koj e izbran za prv pretsedatel na makedonskata dr`ava?

Koga kone~no bila oslobodena Makedonija?

Od sobranite materijali napravete pano. Ako ste napravile

panoa i od drugite periodi od na{eto minato, podredete gi site

pod eden naslov: VREMEPLOV

v: Minatoto na mojata tatkovina. 29

30

KLU^NI ZBOROVI

KRALSTVO

CARSTVO

IMPERIJA

TATKOVINA

REPUBLIKA

DR@AVA

METROPOLA

X vek ‡Prva makedonska dr`ava na ~elo so car Samuil

Od 1395 godina Makedonija e vo period na te{ko petvekovno tursko ropstvo

Prva balkanska vojna 1912 godina

Podelba na Makedonija

Vtora svetska vojna ( 1941 ‡1945 godina)

Od 1945 Makedonija vo sostav na Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija ( SFRJ)

Od 1991 godina Makedonija e samostojna suverena republika

Vtora balkanska vojna 1913 godina

Prva svetska vojana( 1914 ‡ 1918 godina)

30

SOVREMENA MAKEDONSKA DR@AVA Posle vtorata svetska vojna

Pobaraj sliki i napisi od stari vesnici (gradski /selski, u~ili{ni biblioteki) od vremeto na izgradbata na na{ata zemja po Vtorata svetska vojna. Doznaj {to e izgradeno i fomirano vo Republika Makedonija. Kako se gradela tatkovinata? Kako se sozdavala sovremena makedonska dr`ava? Vo kakva zaednica bila Republika Makedonija? Ako ima{ nekoj blizok {to u~estvuval vo rabotnite akcii neka ti raska`uva. Site podatoci {to }e gi nau~i{, kako i sobraniot material, sredi gi zaedno so

drugar~e ili vo grupa. Napi{i gi svoite vpe~atoci, a potoa iznesi gi pred oddelenieto.

Mladinski rabotni akcii vo obnova i izgradba na zemjata

31

Kako ramnopravna dr`ava, Makedonija po

Vtorata svetska vojana e vo zaednica so: Srbija,

Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Hrvatska i

Slovenija. Zaedni~kata dr`ava e nare~ena

SFRJ (Socijalisti~ka Federativna Republika

Jugoslavija).

Pretsedatel na zaedni~kata dr`ava e Josip

Broz Tito.

Po NOV, Makedonija bila sosema razru{ena.

Potrebno bilo odnovo da se izgradi i obnovi.

Vo izgradbata u~estvuvale site gra|ani na

Republikata preku rabotni akcii.

Se gradele: `elezni~ki prugi, pati{ta, brani i

hidrocentali, kanali za navodnuvawe,

ve{ta~ki ezera, aerodromi, bolnici, u~ili{ta,

fakulteti, teatri, opera, biblioteki,

izdava~ki ku}i, Makedonskata Akademija na

Naukite (MANU)...

Makedonija se razvivala vo sî po sovremena

dr`ava, zaedno so drugite pet republiki {to

bile vo zaednicata SFRJ, se do 1991-ta godina.

Od pronajdenite materjali, zapisi, od iska`uvawata, sliki i drug materjal izraboti pano.

Makedonska radio i televizija

Aerodrom vo Skopje

Univerzitet SV. KIRIL I METODIJ

32

NEZAVISNA SAMOSTOJNA MAKEDONSKA DR@AVA Pobaraj sliki i napisi vo vesnici od 8 septemvri 1991 god. ili od

internet.

Razgovaraj so nekoj vozrasen za toa kako e proslaven denot na

nezavisnosta na Republika Makedonija.

[to zna~at zborovite samostojna nezavisna i suverena dr`ava?

Kako napreduva{e Republika Makedonija od toj den?

[to zna~i vizna liberalizacija?

Obidi se da go objasni{ zborot referendum.

Sobir po povod proglasuvaweto na nezavisnosta na na{ata zemja vo 1991 godina

33

Gra|anite na na{ata dr`ava na 8 septemvri 1991 god., na referendum se

izjasnija za samostojna i nezavisna Republika Makedonija.

Od toj den Republika Makedonija se pove}e se razviva politi~ki, stopanski,

kulturno, obrazovno...

Na 8 april 1993 godina Republika Makedonija e primena kako ramnopravna

~lenka vo OON (Organizacija na Obedinetite Nacii).

Zna~aen nastan za makedonskite gra|ani e i viznata liberizacija so koja na

na{ite gra|ani im se otvorija vratite da patuvaat bez vizi vo evropskite zemji.

Samostojna ‡ ne e zdru`ena so drugi dr`avi.

Nezavisna ‡ sama donesuva odluki.

Suverena dr`ava ‡ slobodna.

Referendum ‡ demokratsko izjasnuvawe na gra|anite za odredeno

pra{awe.

Prviot referendum vo Republika Makedonija e odr`an na 8. IX 1991 god. So

pra{aweto Dali ste za suverena i samostojna dr`ava Makedonija...

Makedonskiot narod gordo ka`a DA.

Glasa~ko mesto

34

DR@AVNO UREDUVAWE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Sud i Ustav vo Republika Makedonija Poseti go Ustavniot sud (ako si od Skopje) ili sudot vo tvoeto mesto. Napravi intervju so sudija! Doznaj {to e toa sud, a {to Ustav. Soberete gi podatocite, a potoa referirajte vo oddelenieto.

Demokratija postoi vo op{testvo vo koe gra|anite imaat pravo da donesuvaat odluki koi se od interes za nivno zaedni~ko `iveewe. Po~ituvaweto na ~ovekovite prava e osnova na sekoja demokratska dr`ava.

Republika Makedonija e samostojna, demokratska i suverena dr`ava. Makedonija po svoeto dr`avno ureduvawe e republika. Organizacijata na vlasta zazema zna~ajno mesto vo ustavot na sekoja zemja.

So Ustavot na Republika Makedonija od 1991 godina oganizacijata na vlast se

zasniva vrz principot na podelba na zakonaodavna, sudska i izvr{na. Sudot e nositel na sudskata vlast. Sudovite se specifi~ni institucii za za{tita na ustavnosta i zakonitosta. Vo edinstveniot sudski sistem vo Republika Makedonija, sudskata vlast ja

vr{at Osnovni, Apelacioni i Vrhovniot sud na Republika Makedonija. Sudiite gi izbira i razre{uva Sobranieto na RM po predlog na Republi~kiot sudski sovet. Republi~kiot sudski sovet e organ koj pridonesuva za zacvrstuvawe i ostvaruvawe na sudskata funkcija i dejstvuvaweto na sudstvoto. Sovetot go so~inuvaat sedum ~lenovi koi gi izbira Sobranieto na RM, od koi dvajca predlaga pretsedatelot na dr`avata. ^lenovite na Sovetot se izbiraat od redot na istaknati pravnici.

Osnoven sud ‡ Skopje

35

Pretsedatel, Vlada i Sobranie Razgovaraj so vozrasnite, pronajdi i na internet, vo spisanija, vo enciklopedii, i odgovori na pra{awata: Kakvo dr`avno ureduvawe ima vo Republika Makedonija! Koi se najva`ni dr`avni ustanovi! Koj raboti vo niv? Koi zada~i treba da gi izvr{uvaat? Koj be{e prv pretsedatel na Samostojna i nezavisna Republika Makedonija? Koj e sega pretsedatel na tvojata tatkovina?

Vlada na Republika Makedonija

Sobranie na Republika Makedonija

36

Pretsedatelot na dr`avata ja pretstavuva republikata. Toj

e {ef na dr`avata i vrhoven komandantna vooru`enite sili.

Ustavot na RM od 1991 g. predviduva izbor na pretsedatel na RM

na op{ti i neposredni izbori, so tajno glasawe, so mandat od pet godini.

Vladata na RM e nositel na izvr{nata vlast vo Republika Makedonija.

Vladata ja izbira Sobranieto na RM, po predlog na mandatarot, opredelen od

pretsedatelot na Republikata. So vladata rakovodi Premier na vladata.

Sobranieto na RM go so~inuvaat gra|ani ‒ pratenici izbrani od narodot.

Sobranieto e nositel na zakonodavnata vlast vo Republika Makedonija za period od ~etiri godini. Pretsedatelot, vladata i pratenicite se gri`at za dobroto i za potrebite na narodot, za napredok na stopanstvoto, kulturata, obrazovanieto...

Jas sum pratenik vo Sobranieto na RM!

‡ igra ‡

Jas gi zastapuvam site

deca od Republika

Makedonija i baram...

Igra:,,Izberete pratenik od va{eto oddelenie" Formirajte 3 grupi! Sekoja grupa neka predlo`i pretstavnik! Pratstavnicite na grupite neka iznesat svoi argument za {to bi se zalagale i {to bi napravile kako pratenici! Potoa glasajte koj od niv }e ve pretstavuva.

37

Sudijata gi {titi zakonite i zakonski propi{anite prava i obvrski.

Za sovremena makedonska dr`ava

Koi dr`avi bile vo zaednicata nare~ena SFRJ?

Kako se gradela na{ata tatkovina po Vtorata svetska vojna?

[to prvo trebalo da se izgradi?

Do koga Republika Makedonija bila vo sostav na SFRJ?

Koga Makedonija stanala samostojna dr`ava?

Koi zna~ajni nastani za na{ata zemja se slu~ile od osamostojuvaweto?

Na koj na~in gra|anite na Republika Makedonija se izjasnija za samostojna,

nezavisna, suverena i demokratska dr`ava?

Koi se najva`ni dr`avni institucii vo RM?

Kako i za kolku godini se izbira pretsedatel na dr`avata?

Kako i za kolku godini se izbiraat Vladata i ~lenovite vo Sobranieto?

[to pretstavuva Ustavot vo edna zemja?

Koja e glavnata zada~a na sudovite vo dr`avata?

Jas sum sudija za maloletnici!

‡ (SIMULIRAJ IGRA)_

38

NASELENIE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Demografski karakteristiki na naselenieto se: dinamika na naselenieto, gustina na naselenieto, prirodniot prirast, polovata i starosna struktura i etni~kite odliki.Naselenieto na edna dr`ava go so~inuvaat lu|eto koi `iveat na nejzinata teritorija.

Za brojot na naselenieto vo na{ata zemja posto-jat podatoci u{te od 1900 godina, no tie podatoci ne se verodostojni bidej}i ne se sobrani na slu`ben popis. Prviot oficijalen popis vo Republika Makedonija bil napraven vo 1921 godina. Spored ovoj popis Republika Makedonija imala 797 841 `itel. Popisot na naselenieto se pravi sekoi 10 godini.

1921

1931

1948

1953

1961

1971

1981

1991

2001 2002

797 841

937 643

1 152 986

1 394 514

1 400 003

1 647 308

1 909 146

2 033 964

2 022 547 2 042 316

Godina na popis

Broj na `iteli

Broj na naselenieto po popisni

godini.

Brojot na naselenieto vo Republika Makedonija postojano se zgolemuva i se menuva. No so popisot od 2002 godina negovatadinamika e ne{to pobavna.

Toa mo`e da se zaklu~i od statisti~kite podato- ci dobieni od popisot na naselenie.

Napravi istra`uvawa za: - [to e demografija i {to prou~uva taa?

- Koristi internet i pronajdi statisti~ki podatoci za brojot i

sostavot na naselenieto vo na{ata zemja, gustina na naselenost, prirodniot porast, polovata i starosna struktura i etni~kite odliki!

http://mk.wikipedia.org/wiki/Демографија_на_Република_ Македонија

Od sobranite materijali napravete pano so naslov:

Naselenie i etni~ki grupi vo Republika Makedonija

Dinamika na naselenieto

Demografski karakteristiki

Gustina na naselenost

Razvitokot na industrijata i podobrite uslovi za `ivot pridonele za zgolemuvawe na naselenieto vo gradovite, a namaluvawe vo selskite sredini. Taka e sozda dena neramnomerna gustina na naselenost vo Republika Makedonija. Najgusta naselenost ima vo skopskiot, polo{kiot i kumanovskiot region, a najmala naselenos ima vo Mariovskiot, Pore~kiot i drugi regioni.

39

Prirodniot prirast

Prirodniot prirast na naselenieto pretstavuva

razlika me|u rodenite (natalitet) i umrenite

( mortalitet).

Goleminata na prirodniot prirast na naselenieto zavisi od pove}e faktori:

‡ `ivotniot standard;

‡ zdravstvenata za{tita;

‡kulturno obrazovno ramni{te; i drugi faktori.

Prirodniot godi{en prirast na naselenieto postojano se namaluva, no ne sekade podednakvo. Kaj golem del od etni~kite zaednici ima pogolem priroden prirast. No najmal priroden priras ima kaj makedonskoto naselenie,toa e poradi razni ekonomski, kulturno ‡obrazovni pri~ini.

Struktura na naselenie

Naselenieto vo Makedonija e klasificirano spored:

‡ polovata struktura;

‡ starosnata struktura;

‡ etni~kata struktura; i drugi strukturi koi }e gi u~i{ vo pogornite oddelenia.

Polovata struktura pretstavuva soodnos me|u ma{koto i `enskoto naseleni vo daden prostor.

Vo Makedonija preovladuva ma{koto naselenie, nasproti `enskoto.

Polovata struktura e va`na komponenta od koja zavisi prirodniot prirast na naselenieto.

[to misli{ zo{to e va`no da se izvr{i podelbi na naselenieto?

Starosnata struktura pretstavuva demografski element od koj se gleda zastapenosta na vozrasnite

grupi.

Naselenieto se deli na:

‡ do 19 godini mlado naselenie;

‡ od 20 do 65 godini zrelo

naselenie;

‡ nad 65 godini staro naselenie Starosna struktura na naselenieto

nad 65 god

do 19 god.

20 - 65 god.

40

Etni~ki zaednici

Sekoja etni~ka zaednica ima svoi belezi kako {to se: narodnite nosii, obi~ai, predanija, predmeti, verski obredi i sli~no. Etni~kite zaednici i makedonskiot narod imaat isti prava: pravo da u~at na svojot maj~in jazik, pravo na zdravstvena za{tita, pravo na vrabotuvawe, pravo na prezentirwe i neguvawe na svojata kultura i drugo. Po Balkanskite Vojni i Vtorata Svetska Vojna, po podelbata na Makedonija, mnogu Makedonci ostanale da `iveat vo sosednite dr`avi: Republika Grcija, Republika Bugarija, Republika Albanija. Makedonci ima i vo mnogu evropski i prekuokeanski zemji. Makedoncite koi `iveat vo drugite dr`avi se grupiraat vo etni~ki zaednici vo taa zemja.

[to e etni~ka zaednica? Koi belezi gi imaat oddelnite etni~ki grupi? Napravi izve{taj od istra`uvaweto, sostavi album i prezentiraj pred oddelenieto!

Zaklu~ocite sporedi gi so na{ite.

Makedonski nosii Turski nosii

Albanskii nosii Romski nosii

41

STOPANSTVO VO REPUBLIKA MAKEDONIJA Doznaj kade i {to rabotat tvoite roditeli i vozrasnite {to te opkru`uvaat. Vo koja stopanska granka spa|a nivnata rabota. Razgovaraj za prirodnite resursi na Republika Makedonija za razvitok na stopanstvoto. Kolku se va`ni klimata i reljefot na edna zemja za razvitok na stopanstvoto?

Objasni gi zborovite: resursi, stopanski dejnosti (pobaraj vo re~nik, vo enciklopedija ili od roditelot). Pobaraj sliki i tekstovi od razni stopanski granki (fabriki, hidrocentrali, bawi, oran`erii...). Poseti ja metorolo{kata stanica i razgovaraj so vrabotenite za klimata vo Republika Makedonija i za mo`nostite za razvitok na stopanstvoto.

Pred sebe imaj ja i kartata na Republika Makedonija.

Ading

Rafinerija OKTA

42

Alkaloid

Stopanstvo e celokupnata smislena ~ovekova dejnost ~ija cel e proizvodstvo, raspredelba, razmena i potro{uva~ka na materijalni dobra na dadeno podra~je i na odreden stepen na razvoj. Stopanstvoto vo Republika Makedonija se odlikuva so nekolku razvojni periodi i toa : do Vtorata svetska vojna, po Vtorata svetska vojna i Suverena Republika Makedonija.

Stopanski dejnosti se onie dejnosti {to u~estvuvaat vo sozdavawe na materijalni bogatstva, odnosno predmeti, hrana, obleka i drugo... nameneti za proda`ba. Stopanskite dejnosti se delat na primarni, sekundarni i tercijalni. Vo Republika Makedonija se zastapeni slednive stopanski dejnosti:

- primarni: zemjodelstvo, sto~arstvo, {umarstvo,p~elarstvo lov i ribolov. -sekundarni dejnosti: rudarstvo, industrija, energetika, proizvodnoto zanaet~istvo i grade`ni{tvo.

- tercijalni dejnosti: uslu`no zanaet~istvo, soobra}aj, trgovija , zanaet~istvo i turizam.

Resursi ‒ mo`nosti za razvitok. Razvitokot na stopanstvoto vo edna zemja zavisi od slednive faktori:

klimata, bogatstvoto so voda, {umi, ramnini, rudno bogatstvo,

istoriski i prirodni ubavini,...

Ako go ima seto toa, toga{ ima razvieno stopanstvo i razviena industrija.

Na{ata zemja ima povolni uslovi za razvitok na pove}e stopanski granki.

Ohis

43

43

Sekoja od ovie stopanski dejnosti ima svoi granki.

Vnimatelno razgledaj, razmisli i donesi svoi zaklu~oci za prisutnosta na nekoja od ovie stopanski granki vo tvoeto mesto na `iveewe.

ZEMJODELSTVO

INDUSTRIJA

ZANAET^ISTVO

TRGOVIJA

TURIZAM I UGOSTITELSTVO

SOOBRA]AJ

prirodni ubavini

turisti~ka agencija

turisti~ki rabotnik

turist

trgovec/ kupuva~

pari

zanaet~ija

hemiska

drvna

prehranbena

metalna

poljodelstvo sto~arstvo

gradinarstvo ovo{tarstvo

lozarstvo

p~elarstvo lov

ribolov

44

Vlijanieto na prirodnite faktori vo razvitokot na stopanstvoto

Prezentiraj gi soznanijata {to gi dobi od posetata na meteorolo{kata stanica! Kakva e klimata vo tvojot kraj, a kakva vo RM?

Koi vetrovi duvaat vo tvojot kraj, a koi vo RM?

[to ka`aa meteorolozite za narednite denovi?

Klimata e va`en uslov za razvoj na mnogu stopanski dejnosti.

Vo Republika Makedonija ima umerena kontinentalna klima ‡

umereno topli leta i umereno ladni zimi. Klimata ne e ista vo site delovi od

Republikata. Kolku se poblisku do more ( Gevgelija, Dojran, Strumica...)

predelite imaat poblaga klima.

Mestata kraj rekata Vardar imaat postudena klima, a na planinskite predeli ima planinska klima. Srednite godi{ni temperaturi opa|aat od sever kon jug. Naj~esti vetrovi vo RM se: Jugo, Vardarec i Severec.

Vo zavisnost od klimata razvieno e i zemjodelstvoto (ramninite) i

sto~arstvoto (planinite). Tie ovozmo`ija uslovi za raznovidni kulturi vo

strumi~ko-radovi{kata i vo Gevgelisko-valandovskata kotlina.

Vodata e faktor koj direktno vlijae vrz stopanstvoto.

Metorolo{ki bilten za denes ‡ ~etvrtok

Skopje 8 S¸ Gevgelija 15 S¸ Berovo 4S¸

45

Rudnoto bogatstvo ‒ faktor vo razvitokot na stopanstvoto

Pronajdi sliki i napisi za rudnite bogatstva vo RM.

Doznaj dali ima nekoj rudnik vo tvojot kraj i kakva ruda se vadi.

Pobaraj zbirka na rudi od u~ili{teto i zapi{i gi: imeto na rudata, bojata,

te`inata... i od kade poteknuva. Koristi ja kartata na RM.

Rudnite bogatstva se faktor od koj zavisi razvojot na rudarstvoto i razvojot na industrijata.

Makedonija e bogata so raznovidna ruda: jaglen (Bitolsko, Ki~evsko,

Mariovsko); olovno - cinkova ruda ( Osogovskite Planini); bakarna ruda

(Bu~im kaj Radovi{). Vo sostavot na bakarnata ruda ima i zlato, srebro, antimon (Kavadare~ko)...

Vo Republika Makedonija lu|eto se zanimavaat so rudarstvo, odnosno so

prerabotka na rudata ‒ te{ka industrija.

Rudi: bakar vo

Bu~im; jaglen Bitolsko; olovo i cink vo Sasa...

Bakarna ruda Vadewe na mermer ‡Prilep

Rudnik za bakar Bu~im ‡ Radovi{ ( bakarna ruda)

46

Reljefot i razvitokot na stopanstvoto

Potseti se za reljefot na RM! Pronajdi gi na kartata na RM pogolemite planini (obrni vnimanie na kafenite boi). Spored bojata na kartata pronajdi gi i ramninite! Razgovaraj so roditelite, a potoa najdi materijal {to }e ti pomogne da odgovori{ na slednite pra{awa: [to rabotat lu|eto {to `iveat vo planinskite predeli? Pronajdi gi ramninite( pogledaj na zelenite povr{ini). So {to se zanimavaat lu|eto koi `iveat vo ramni~arskite delovi? Koe stopanstvo e razvieno na planinskite, a koe na ramni~arskite predeli? Koi pogolemi fabriki se nao|aat na planinskite, a koi na ramninskite predeli?

Planta`a pod vinova loza vo Tikve{kata kotlina

Niva so tutun vo Prilepsko Ovci na planinski pasi{ta ‡

[ar Planina

Avtopatot E ‡75

47

Makedonija e planinska zemja. Pogolemi planini vo isto~niot del na zemjata

se: Osogovskite Planini, Ogra`den, Male{evskite Planini i Belasica...

Vo zapadniot del na tatkovinata se planinite: [ar Planina, Bistra, Korab...

Lu|eto {to `iveat vo planinskite predeli se zanimavaat najmnogu so

sto~arstvo i so prerabotka na meso, mleko, volna.

Pome|u planinite vo Republika Makedonija ima i ramnini. Najgolemi ramnini

se: Pelagonija (`itnica na Makedonija), Polog, Tikve{, Ov~e Pole, Skopska

Kotlina, Gevgelisko-valandovsksta kotlina.

Lu|eto {to `iveat vo ramni~arskite delovi se zanimavaat so zemjodelstvo i so

prerabotka na zelen~ukovi i ovo{ni plodovi.

So prerabotka na sto~arskite i zemjodelskite proizvodi se razvivaat

prehranbenata, ko`arskata i tekstilnata industrija.

Sistem za navodnuvawe so ve{ta~ki do`d

Fabri~ko proizvodstvo ‡to~ilnica za dobivawe na voda

Mesna industrija

48

TURIZAM VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Potseti se! Vo po~etokot od tebe se bara{e da sobere{ materijal za ubavite mesta vo tvoeto mesto i onie vo Republika Makedonija. Materijalot iskoristete go sega i odgovorete na pra{awata: Koi se najposeteni mesta vo tvojot kraj i zo{to? Koi se najposeteni mesta vo Republika Makedonija i zo{to? Koi mesta se zna~ajni po prirodnite ubavini? Koi mesta se zna~ajni po istoriskite spomenici? Za koi prirodni retkosti si slu{nal? Kakov turizam e razvien kaj nas?

Izraboti turisti~ka karta na Republika Makedonija!

Dojransko Ezero

Pejsa` od [ar Planina

49

Turizam e stopanska granka {to e naso~ena kon organizirawe patuvawa i privremeno smestuvawe. Lu|eto patuvaat za odmor, od zabava, za rehabilitacija, za poseta na kulturni i sportski nastani, prirodni atrakcii, istoriski spomenici.

Vo Republika Makedonija razvieni se planinskiot, ezerskiot i re~niot turizam. Postepeno se razviva i selskiot turizam. Za mnogu doma{ni i

stranski turisti interesni se i mnogubrojnite pe{teri, istoriskite spomenici i iskopini, prirodnite retkosti... Po skija~kite tereni poznati se [ar Planina, Kru{evo i dr. Na daleku e poznato Ohridskoto Ezero, kako i istoriskite spomenici (crkvi, iskopini od dale~noto minato...). Ezerskiot turizam e razvien i na Prespanskoto i na Dojranskoto Ezero. Re~niot turizam glavno e za izleti, prirodni ubavini, klisuri i kajak na voidi po Radika.

Vo Makedonija ima dosta pe{teri, iskopini (Heraklea, Stobi, Skupi...), prirodni retkosti (Kokino...) Od stopanskite granki turizamot zavzema visoko mesto.

Matka ‡ Skopje Kokino

Manastirot Joakim Osogovski ‡ Kriva Palanka Stalagmiti ‡ selo Treson~e

50

50

Dozna li deka vo minato vo Ohrid imalo 365 crkvi?

Znae{ li deka vo Dojranskoto Ezero se lovat ribi so pomo{ na pticite

kormorani?

Za Kukle{ ima legenda: Eden mlado`enec na denot na svadbata zaka`al so dve

nevesti. Koga se sretnale svatovite, izmamenata nevesta gi prokolnala

mom~eto, nevestata i svatovite: Da dade Gospod da se skamenite za ova {to

mi go napravivte. Se skamenile. Podredenite karpi nalikuvaat na svatovi,

mom~e i nevesta, i slu`at kako atrakcija i priroden fenomen.

za stopanstvoto vo Republika Makedonija?

Od {to zavisi koja stopanska granka }e bide razviena vo edna zemja?

Na koi stopanski granki vlijae klimata?

Koi vetrovi duvaat vo Republika Makedonija? Vo koj del na dr`avata duva

Vardarecot?

Koi rudni bogatstva gi ima vo na{ata dr`ava?

Koja industriska granka se razviva so prerabotkata na rudite?

Kako vlijae reljefot na zemji{teto za razvitok na stopanstvoto?

Koi se pogolemi planini vo Makedonija?

Koja stopanska granka e razviena vo planinskite predeli?

Koi se pogolemi ramnini vo tatkovinata?

Koi stopanski granki se razvieni vo ramni~arskite predeli?

Koi industriski granki se razvivaat so prerabotka na sto~arskite i

zemjodelskite proizvodi?

Kakov turizam ima vo Republika Makedonija?

51

PRAVA I DOL@NOSTI NA NA GRA\ANITE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

^ovekovi prava spored zakonite vo na{ata zemja, a i spored Evropskata konvencija za ~ovekovi prava se:

1. Pravo na sloboda ( ako ne

zgre{il po zakonot).

2. Pravo na `ivot ( nikoj ne sme

namerno da bide li{en od `ivot).

3. Da ne e maltretiran (nikoj ne smee da bide ma~en ili poni`uvan).

4. Zabraneto ropstvo ili prinuda na rabota.

5. Pravo na sloboda i sigurnost

6. Sekoj ima pravo na pravi~no sudewe.

7. Da nema kazna bez zakon.

8. Pravo na po~ituvawe na privaten i semen `ivot.

9. Sloboda na uverenie, sovest i religija.

10. Sloboda na izrazuvawe.

11. Sloboda na sobirawe i zdru`uvawe.

12. Pravo na brak.

13. Pravo na lekuvawe i lekarstva...

Izraboti T ‡ tabela so pravata i dol`nostite na gra|anite na Republika Makedonija. a.

Sekoj ~ovek ima svoi

prava, no i dol`nosti kon

samiot sebesi, kon drugite

lu|e vo zaednicata, bez

razlika na uveruvawata

i verata. Kon Zakonite

i ustavot na

dr`avata...

1.

52

KULTUREN @IVOT VO MAKEDONIJA

Povrzi makedonski jazik so op{testvo! Potseti se {to u~e{e po makedonski jazik za kulturnite ustanovi! Doznaj koi kulturni ustanovi gi ima vo tvoeto mesto na `iveewe! Pobaraj sliki i napisi od kulturni ustanovi vo tatkovinata! Organizirajte poseta na teatarska prestava, balet, opera ili kino! Najdi odgovor na postavenite pra{awa:

Zo{to se zna~ajni kulturnite ustanovi? Kakvi kulturni ustanovi ima vo Makedonija? Kako se odnesuva{ koga odi{ vo nekoja kulturna ustanova?

Univerzitetska bibloteka -Skopje

Univerzitetska bibloteka -Skopje

MAKEDONSKA OPERA I BALET ‡ SKOPJE

53

Kultura e celina na ~ove~ko znaewe, veruvawe i odnesuvawe. Kulturnoto

`iveewe se zbogatuva so `elbata za pove}e u~ewe. Sekoj ~ovek ima potreba od

kvaliteten kulturen `ivot, a toa se postignuva so mnogu u~ewe, poseti na

kulturni ustanovi: biblioteki, kina, teatri,operi, baleti, muzei, galerii...

Pri poseta na kulturnite ustanovi mnogu e va`no da gi po~ituva{, a toa zna~i

da se odnesuva{ primerno.

Teatar e granka na scenski umetnosti {to se zanimava so izvedba na prikazni

pred publikata kombiniraj}i ”i so instrumenti kako govor, gest, muzika, zvuk i

spektakal.

Opera e muzi~ko-scensko delo. Sodr`i dramski tekst, muzika, igra i likovno

scenski izrazi koi se zdru`eni vo edna umetni~ka forma. Baletot e tanc koj se izveduva so pridru`ba na klasi~na muzika.

Simon Trp~evski‡ pijano virtuoz

Baletska izvedba vo Makedonskiot Naroden Teatar od 60- te godini

Pretstavata Krpen `ivot, na Prilepskiot teatar.

Boris Trajanov‡ bariton

54

RELIGII I VERSKI ZAEDNICI

Raspra{aj se kolku religiozni i verski zaednici ima vo tvoeto mesto?

Kakvi verski objekti ima izgradeno vo tvojot kraj? Koi verski zaednici gi ima vo Republika Makedonija? Koj se moli vo crkvite, a koj vo xamiite? Doznaj za verskite razliki {to postojat! [to e zaedni~ko za u~eweto na razli~nite religii? Doznaj {to zna~i izrazot verska zaednica? [to zna~i izrazot religiski zaednici? Na postavenite pra{awa najdi odgovori preku razgovori, literatura {to }e ti ja poso~i bibliotekarot ili od internet.

Pravoslavna Hristijanska crkva Katoli~ka crkva

Biblija

55

Verski zaednici se religiozni organizacii i grupi na vernici na nekoja religija. Najgolem del od makedonskiot narod í pripa|a na hritijanskata verska zaednica. Vo hristijanskite zaednici vleguvaat: Makedonskata pravoslavna crkva, Katoli~kata crkva i dr. Eden del od makedonskiot narod, od etni~kite grupi Albanci, Turci, Romi i dr., pripa|aat na islamskata verska zaednica. Verskite zaednici se oddeleni od dr`avata i se ednakvi pred zakonot.

Religija e odnosot na lu|eto kon Gospod ili nekoi bogovi. Najosnoven element na religijata e obo`avaweto, vistinskoto veruvawe, u~estvoto vo religioznite institucii... I hristijanite i muslimanite veruvaat vo Gospod. Muslimanite go narekuvaat Alah. Verskite objekti se razlikuvaat. Pokraj crkvite ima kambanarija, a vnatre mnogu ikoni, a pokraj xamiite ima minariwa.

Zaedni~ko za site verski u~ewa se ubeduvawata za: mir, sloga, da se pomaga na

bolnite, slabite i siromasite, da ne se nanesuva bolka na drugiot ‒ Ne pravi go na drugiot toa {to ne saka{ da ti go napravat tebe ...

Xamija Kuran

56

56

NE[TO NEZADOL@ITELNO, NO INTERESNO

Znae{e li deka Makedonija se smeta za sveta zemja zatoa {to na ovie prostori, prvo vo Makedonija e zapo~nato hristijanskoto u~ewe i {ireweto

na hristijanskata vera. Hristijanstvoto vo Makedonija prv go propovedal i {irel Apostol Pavle. Vo Republika Makedonija ima i drugi religiozni zaednici i religiozni

objekti: Evrejska zaednica, Evangelisko - metodisti~kata crkva i dr pomali zaednici.

Nabroj gi osnovnite prava na gra|anite na Republika Makedonija! Ka`i gi obvrskite {to gi imaat na{ite gra|ani! Kako go razbira{ zborot kultura? Koi kulturni ustanovi gi ima vo tvoeto mesto? Kako treba da postapuva{ za da ima{ kvaliteten kulturen `ivot? Opi{i go tvoeto odnesuvawe pri poseta na kulturna ustanova!

[to zna~i izrazot verska zaednica? Objasni go zborot religija! Koi religii se najzastapeni vo Republika Makedonija? Nabroj gi osnovnite razliki me|u hristijanskata i muslimanskata religija i religioznite objekti! [to pou~uvaat site religii?

Evrejska zaednica Evangelisko - metodisti~kata crkva

57

]E RAZGOVARAME ZA:

- kako go pominuva{ slobodoto

vreme i so kogo naj~esto;

- li~nost i grupa;

- pri~inite za egoizmot;

- solidarnosta kako doblest na

li~nosta;

- zo{to semejstvoto e va`en faktor

za razvoj na li~nosta;

- pri~ini za devijantno odnesuvawe;

- tvoeto dobro i lo{o odnesuvawe.

- zo{to e zna~ajno edna zemja da bide

e demokratska ]E U^IME ZA:

- li~niot i grupniot `ivot;

- socijalizacija na li~nosta;

- solidarnost i egoizam;

- faktori na socijalizacija;

- devijacija i devijantno

odnesuvawe;

- pravilata na odnesuvawe vo

sredinata i dol`nostite;

- ~ovekovite prava i dol`nosti;

- konlikt i re{avawe na

konfliktot.

TVOJA ZADA^A ]E BIDE:

- da izraboti{ plakat za postapki

pri egoizmot i T- tabela vo koja }e

gi iznese{ svoite stavovi;

- da izraboti{ esej za "Grupata vo

koja pripa|a{";

- da napi{e{ sostav na tema "Mojata solidarnost nasmea mnogu lica";

- da istra`uva{ za detskta ambasada,

nejzinite celi i zada~i.

58

LI^NIOT I GRUPNIOT @IVOT

IGRA Nekolku deca se dr`at za race i formiraat krug! Eden u~enik dobrobolno se javuva da vleze vo krugot na bilo koj na~in. No, celta e ~lenovite od krugot cvrsto da se dr`at za racete i da ne dozvolat krugot da se raskine. Ova e samo igra, no kako se ~ustvuvaa ~lenovite od krugot? Kako se ~ustvuva{e u~enikot koj dobrovolno se prijavi za da na bilo koj na~in vleze vo krugot?

Opi{i se sebe si (vnatre{ni i nadvore{ni osobini)! [to najmnogu ti se dopa|a kaj sebe, a {to bi sakal da promeni{? [to podrazbira{ pod poimot li~nost? Dali mo`e{ da `ivee{ i napreduva{ sam kako edinka?

Jas sum poseben i se razlikuvam od drugite! Imam svoi li~ni osobini, sposobnosti i karakteristiki, kako i ne{ta {to bi sakala da gi promenam..

Jas sum li~nost i se razlikuvam od drugite spored moite biolo{ki,socijalni i psihi~ki osobini!

Li~nost e zbir na site psihi~ki pojavi, procesi i sostojbi kaj ~ovekot, koi kaj sekoj poedinec se organizirani na specifi~en na~in. Toa e rezultat na vlijanieto na: nasledstvoto, sredinata i aktivnosta na poedinecot.

59

Lu|eto imaat potreba da pripa|aat vo grupa, da se dru`at i da bidat zaedno so drugi lu|e. Mnogu e neprijatno ~uvstvoto koga sakame, a ne mo`eme da bideme del od grupata. Site nie sme svesni deka sekojdnevno na{iot `ivot go

pominuvame so odredena grupa na lu|e ‒ so na{ite vrsnici, so roditelite,so vozrasnite,so poznati i nepoznati, so prijatni i neprijatni lu|e.

Semejstvoto, u~ili{teto, klubot, dvorot, ulicata i u{te mnogu drugi mesta kade {to go minuvame na{eto vreme, pred s# zna~at mesta na koi kumunicirame so lu|eto i oformuvame nekakvi vrski i odnosi. Vo grupata nie komunicirame, razmenuvame informacii, misli, idei, ~uvstva , podr{ka i prijatelstvo.

Postojat formalni grupi. Tie imaat opredelena struktura i se organizirani so posebno delegirani ulogi na ~lenovite. Takvi se ~lenovite na sekcija, u~ili{te, sportski klubovi, izdava~ki dru{tva, nevladini organizaciii sl. Vo formalnite grupi e mnogu va`no da postojat odnapred opredeleni ulogi za ~lenovite vo grupata za da mo`e grupata da funkcionira i

uspe{no da gi izvr{uva zada~ite. Zamislete kako bi izgledalo igraweto fudbal bez odnapred opredeleni ulogi? Postojat i neformalni grupi. Na del od niv im pripa|ame i nie samite. Kako {to e grupata vrsnici, grupata qubiteli na ist vid muzika ili hrana, grupa na postari bra}a i sestri i sli~no.

KAKO GO MINUVA[ SLOBODNOTO VREME ? VO KOJA OD SLIKITE SE PRONAO\A[?

[TO PRETSTAVUVA GRUPATA?

Pripa|am na odredena grupa Sakam, no nemo`am da bidam del od grupa

60

1. [to e li~nost?

2.Koi se formalni grupi? 3.Za koi grupi velime deka se neformalni? Zo{to? 4. Koja uloga vo grupata najdobro ja ~uvstvuvate na ~asovite vo u~ili{te?

Vo grupata mojata li~nost mo`e da dojde do poln izraz.

Grupata me po~ituva, ceni, ohrabruva i mnogu sum posigurna vo svoeto odnesuvawe.

Grupata me {titi od nadvore{en pritisok, se ~uvstvuvam bezbedno.

^uvstvuvam bliskost i iskrenost od ~lenovite . Ulogite vo grupata se razli~ni.

Mnogu e va`no da se po~ituvaat pravilata vo grupata. Koga odlu~uvame mnogu ni pomaga ako ja znaeme celta {to sakame da ja postigneme. Za da ja postigneme celta treba da znaeme koi aktivnosti da gi prevzememe. Isto taka e va`no misleweto na sekoj vo grupata i sekoj da bide odgovoren za ostvaruvawe na celta.

Razmisli, pobaraj literatura, konsulturaj se so povozrasnite i

izraboti kratok esej spored dadenive pra{awa: Kako se sozdavaat grupite? [to e toa {to gi motivira lu|eto da se zdru`uvaat ? Na koj na~in komuniciraat lu|eto vo grupata ? Kolku vidovi na grupi postojat i kakva e razlikata me|u niv?

Grupa vo koja sakam da bidam

61

SOCIJALIZACIJA NA LI^NOSTA VO GRUPATA

Socijalizacijata zapo~nuva so ra|aweto. Od momentot na ra|aweto dobivame narakvica so broj za da ne mo`at da n# zamenat so drugi, dobivame sina ili rozeva obleka za da n# identifikuvaat kako

ma{ko ili `ensko. So samiot toj ~in zapo~nuva proces na u~ewe na na{ite ulogi

vo op{testvoto. Na primer, voo~livo e deka ma{kite i `enskite deca razli~no se odnesuvaat. Kaj ma{kite se pottiknuva agresivnosta zatoa {to taa se smeta za prirodna. Prirodno e da im kupat igra~ki koi ja simboliziraat agresivnosta kako {to se: pi{toli, pu{ki, figuri na mali vojnici i sl. Od druga strana pak kaj `enskite deca e sosema poinaku. Kaj niv se pottiknuva stereotipnoto odnesuvawe na majki i `eni , pa im se kupuvaat kukli, mali kujni za igrawe i sli~no. Vo site tie ulogi decat se ~uvstvuvaat ubavo. Na nekoi devoj~iwa im pretstavuva zadovolstvo da igraat fudbal, a na ma{kite da igraat so kukli, no op{testvoto uspeva da im gi nametnestandardnite i stereotipni oblici na odnesuvawe. Psiholozite upatuvaat na toa deka vo izgraduvawe na osobinite na li~nosta osobeno se va`ni iskustvata od prvata godina od `ivotot .

Koja e tvojata omilena boja? Koja e tvojata prva igra~ka? Pra{aj gi tvoite roditeli koj ja odbral i zo{to tokmu takva igra~ka? Kako go pominuva{ slobodnoto vreme? So kogo saka{ da si najgolem del od vremeto? Koga nau~i da ~ita{ i pi{uva{ ? Koja e tvojata prva pro~itana kniga?

[TO E OP[TESTVO?

Op{testvoto e grupa na lu|e koi `iveat i rabotat zaedno.

Razliki vo odnesuvawe, oblekuvawe, igra...

62

Socijalizacijata pretstavuva proces kade li~nosta go u~i na~inot na `iveewe vo op{testvoto ili grupata i taka se osposobuvaat za `ivot vo nea. Toa u~ewe se ostvaruva preku zaemna povrzanost pome|u ~lenovite vo edno op{testvo. Preku socijalizacijata ~ovekot, koj e roden kako bespomo{no i potpolno zavisno su{testvo od drugite, se razviva vo op{testveno su{testvo so mnogu ve{tini i znaewa.

Detstvoto e najva`nata faza od procesot na socijalizacija. Prvoto ne{to niz koe {to pominuvaat lu|eto se narekuva primarna socijalizacija vo koja decata razvivaat karakter, motorni sposobnost, sposobnosti za rasuduvawe, go u~at jazikot i {to e najva`no, razvivaat sposobnost za samosvest. Podocna vo detstvoto se zapoznavaat so ulogite, vrednostite i pravilata. Ako ne se nau~at i razvijat ovie ve{titni na po~etokot od `ivotot, te{ko deka vo podocne`nite fazi ~ovek mo`e voop{to da gi stekne, pri {to nema da bide sposoben da stane ~len na op{testvoto.

Primarna socijalizacija

Socijalizacija na li~nost vo grupata

63

63

1. [to e socijalizacija?

2. Koga zapo~nuva procesot na socijalizacija?

3. Dali ti se ~uvstvuva{ socijalizirano?

Zo{to?

4. Za koja li~nost velime deka e nedovolno

socijalizirana? Kako se odnesuva taa

li~nost?

64

SOLIDARNOSTA I EGOIZMOT

Li~nosta vo svoeto grupno `iveewe osoznava deka negoviot li~en napredok zavisi od napredokot vo grupata. Poradi toa kaj li~nosta

se razviva ~uvstvoto za drugarstvo, za solidarnost, prijatelstvo, za odnosi me|u polovite i sli~no.

Dokolku deteto ne e dovolno socijalizirano kaj nego se protkajuva egoizmot, koj se provlekuva od ranoto detstvo. Kolku e pomalo deteto, tolku e posebi~no i se smeta deka e centar na svetot. Toa ne e vo sostojba da sfati deka negoviot razvoj zavisi od brojnite socijalni kontakti so drugite lu|e. So drugi zborovi, nema dovolno socijalno iskustvo za dru`ewe. Vo u~ili{nata vozrast ve}e se sozdadeni osnovnite uslovi za uspe{na komunikacija na decata so drugi deca i uslovi za sozdavawe na postabilni drugarski odnosi. Ovie osobini na deteto treba da se sledat i da se naso~uvat so opredeleni vospitni metodi, sodr`ini i oblici.

Podelete se vo dve grupi, pro~itajte gi pra{awata, diskutirajte i zazemete svoj stav vo odnos na pra{awata! [to zna~i za tebe zborot solidarnost? Dali i ti nekoga{ si bil solidaren? Koga ? Kako se odnesuva{ koga vo tvoeto dru{tvo ima{ drugar~e koe ne saka da spodeluva ni{to so tebe i dava otpor? Dali i ti si se odnesuval nekoga{ taka? Zo{to? [to bi napravil koga nekoj }e pobara pomo{ od tebe ? Dali sekoga{ ~eka{ da ti pobaraat pomo{ ili to~no znae{ da proceni{ koga nekoj o~ekuva tvoja poddr{ka? Objasni!

Rabota vo grupi Razgovaraj za razli~ni postapki pri egoizam i solidarnost, a potoa izraboti plakat i prezentiraj go pred oddelenieto!

Mojot pomal brat

65

Svojot stav vo odnos na pra{aweto vnesi go vo” T” tabela ! Dali go opravduvate egoizmot?

[to zna~i da bide{ solidaren?

Objasni go zborot egoizam!

Zo{to nekoi deca se egoisti?

Koja e pri~inata za egoizam?

Jas sum ZA!

Na ~asot po makedonski jazik napi{i sostav odbiraj}i eden od slednive naslovi:

“Mojata solidarnost nasmea mnogu lica” “Egoizmot ja uni{tuva qubovta vo mene”

Se soglasuvam, zatoa {to...

stavovi Ne se soglasuvam, zatoa {to...

66

FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA

Razgledaj gi vnimatelno slikite ! [to zabele`uva{? Dali se pronao|a{ ti vo edno od ovie semejstva? Zo{to? Dali se ~uvstvuva{ bezbedno, sre}no i ispolneto koga si so tvoeto semejstvo? Objasni zo{to?

Debatiraj na tema: ,,Semejstvoto ‒ presuden faktor za socijalizacijata na

li~nosta.”

67

67

Semejstvoto pretstavuva zaednica me|u deca i potomci. Toa e prvata, najprirodnata i najneposrednata socijalna sredina vo koja l~nosta go zapo~nuva svojot `ivot i razvitok. Pod vlijanie na semejstvoto se opredeluva i formira prviot odnos kon op{testvoto. Qubovta i sigurnosta {to decata ja dobivaat vo semejstvoto ne mo`e da ja zameni nikoj drug. Qubovta me|usebno gi vrzuva roditelite i decata. ^ustvoto za bezbednost i sigurnost {to im go dava semejstvoto na decata vlijae na nivniot pravilen i vramnote`en razvitok. Ako otsustvuvaat, toga{ toa se odrazuva vrz moralniot i umstven razvoj na decata. Vo onie semejstva kade {to postoi qubov, srde~nost, me|usebna ~ove~ka komunikacija, po~ituvawe, zaemno pomagawe, decata se razvivaat normalno, so ~uvstvo na bezbednost, emotivno se postabilni i dostoinstveni. Kaj decata na predu~ili{na vozrast decata se mnogu ~uvstvitelni i zatoa najsilnoto

vospitno sredstvo za nego e qubovta. Istra`uvawata poka`ale deka decatata koi bile li{eni od semejna atmosfera i qubov zaostanuvale vo sekoj pogled vo razvojot.

Roditelot za razvojot na deteto pretstavuva model so koj toa nastojuva da se identifikuva. Mnogu e zna~aen i kulturniot ambient vo semejstvoto, kade deteto }e crpi kulturni vrednosti (likovna umetnost, kniga , teatar, muzika itn).

FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA

MAS-MEDIUMI GRUPA NA

VRSNICI

SEMEJSTVO

[TO E SEMEJSTVO?

Sorabotka u~enik ‡nastavnik ‡roditel

68

GRUPA NA VRSNICI, U^LI[TE, MAS-MEDIUMITE KAKO FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA

Grupata vrsnici e neformalna grupa koja e eden od osnovnite faktori na socijalizacija. U~enikot vo grupnoto `iveewe osoznava deka negoviot li~en uspeh ili negoviot neuspeh e usloven od uspehot ili neuspehot na grupata. Na primer: ako dru{tvoto so koe minuvame del od vremeto se odnesuva nesocijalizirano, nie kako li~nost mo`eme da go prifatime i opravdame nivnoto odnesuvawe. No, mo`eme da gi sogledame nivnite nedostatatoci i da im uka`eme na toa. Grupata vrsnici mo`e da vlijae pozitivno ili negativno vrz socijalizacijata na li~nosta so nivnite postapki i odnesuvawe.

U~ili{teto e takva socijalna grupa vo koja sekoj ~len na grupata mo`e da se doka`e sebe si kako li~nost koja ne{to zna~i pred sebe si i pred drugite. Svoite stavovi i odnosi postepeno gi usoglasuva so onie koi gi ceni ili uva`uva vo grupata . Na ovoj na~in li~nite egoisti~ni streme`i, `elbi i ambicii se usoglasuvaat so onie {to gi po~ituva grupata. Niz procesot na obrazovanieto i vospituvaweto na u~enicite treba da se dejstvuva na gradewe pozitiven stav kon op{testvoto, u~ili{teto, roditelite i generacijata.

Dali si prifaten od tvoite vrsnici? Kako se ~uvstvuva{ koga si so niv? Kako se odnesuva{ kon niv i tie kon tebe? Kako se ~uvstvuva{ dodeka si na u~ili{te? Koga gi koristi{ mas-mediumite? Zo{to?

U~ili{te

U~ilnica

69

DA Dali mas-mediumite vlijaat vrz

socijalizacijata podednakvo kaj

sekoja li~nost?

NE

Sredstvata za masovno vlijanie ili komunikacija kako {to se: radioto, telivizijata, filmot, pe~atot, teatarot; so svoite razli~ni sodr`ini i metodi, imaat za cel da informiraat i da vlijaat vrz odnesuvaweto na li~nosta. Isto taka vlijaat vrz izgraduvawe na stavovite, mislewata i pogledite za op{testvoto, prirodata ili `ivotot. Efektot na vlijanieto kako i negoviot kvalitet (dali }e bide pozitivno ili negativno) zavisi od golemiot broj faktori koi proizleguvaat od strukturata na li~nosta koja e korisnik na mediumite.

MRE@A NA DISKUSIJA

Treba da se ima predvid deka sredstvata za masovno komunicirawe vo odredni situacii imaat pointenzivno vlijanievrz formirawe na li~nosta otkolku drugite faktori.

Dneven pe~at

70

70

1. [to e semejstvo?

2. Kako treba da funkcionira edno semejstvo?

3. Koi se osnovnite faktori na socijalizacija?

4. Kako vlijae grupata vrsnici vrz formirawe na li~nosta?

5. Zo{to u~ili{teto e zna~aen faktor za socijaizirawe na li~nosta?

6. Objasni kakvo e vlijanieto na mas-mediumite vrz socijalizacijata?

7. Koj e najva`niot faktor na socijalizacija? Zo{to?

Rabota vo parovi U~enicite gradat svoi stavovi za prethodno gledan film.

Rabota vo grupi - se delat vo tri gruppi (DA, NE, VOZDR@ANI) 2-3 para gi spodeluva svoite argumenti. U~enicite vnimatelno slu{aat i zavzemaat eden stav (DA,NE). Dokolku ima vozdr`ani ostanuvaat vo sredina, onie {to se opredelile za DA od edna strana, NE od druga strana. U~enicite od zavzemenite strani so najsilni argument diskutiraat i za toa vreme mo`e da dojde do promena na stvovite. Po debatata sekoja grupa nominira po 1 lice koe }e go zavr{i izlagaweto na grupata.

71

DEVIJACIJA I DEVIJANTNO ODNESUVAWE NA LI^NOSTA VO GRUPATA

Ve}e spomenavme deka semejstvoto e osnovata kade se formira li~nosta na deteto, pa zatoa toa ima golemo zna~ewe i odgovorna funkcija vo izgraduvawe na zdrava i tvore~ka li~nost vo op{testvoto. Postojat i takvi faktori koi imaat negativno vlijanie vrz formirawe na li~nosta na mladiot ~ovek. Toa se:

‒ slaba roditelska qubov i pasivno roditelsko odnesuvawe;

‒ konflikt me|u roditelite;

‒ pregolema strogost kon decata ili davawe pregolema sloboda;

‒ fizi~ko maltretirawe na decata;

‒ slabi semejni finansii;

‒ odvoenost od roditelite itn.

Ako preovladat ovie faktori, }e se javat naru{uvawa vo semejnite odnosi, a so toa semejstvoto na deteto ne }e mo`e da mu ovozmo`i toplina, harmoni~en `ivot, taka {to deteto do`ivuva traumi i pre~ki vo negoviot razvoj. Toga{ doa|a do otstapuvawe i prekr{uvawe na op{testvenite i kulturnite pravila.

Ovoj proces se narekuva devijacija, a odnesuvaweto na li~nosta devijantno odnesuvawe .

Razgledaj gi vnimatelno slikite! [to zabele`uva{? Zo{to decata se vo takva polo`ba? Koja e pri~inata za toa? Dali ste bile svedoci na nekoe nasilstvo?

Devijantno odnesuvawe

72

[to bi napravil dokolku vidi{ ili slu{ne{ vo tvojata okolina nekoj koj e `rtva na devijantno odnesuvawe?

Terminot alkoholizam go upotrebuvame za da go objasnime poimot alkoholi~ar, a toa zna~i li~nost {to e zavisna od alkohol. Ova e op{testveno negativna pojava zatoa {to uslovuva psihi~ki i fizi~ki rastrojstva kaj ~ovekot. Prvo nastapuva intelektualno propa|awe na li~nosta, zabaveni reakcii, sklonost kon kriminalno odnesuvawe,se gubi ~uvstvoto za tolerantnost, li~na zapu{tenost i propa|awe na li~nosta.

Pod devijantno odnesuvawe podrazbirame: kriminal, narkomanija , ubistvo, alkoholizam, nasilstvo itn.

1. [to e devijacija?

2. Koja e pri~inata za

devijantnoto odnesuvawe?

3. Dali znaete {to e toa SOS

telefon?

4. [to bi napravil dokolku

tvojot najdobar drugar

devijantno se odnesuvawe?

Izrabti pano od fotografii, tekstovi i drugi ilustracii pri {to }e giklasificira{ raznite devijantni pojavi!

Narkoman e li~nost {to e zavisen od droga. Narkomanite se povrzani so krimianlitetot. Zavisnosta od droga go doveduva do situacija narkomanot po sekoja cena da najde droga i da ja plati onolku kolku {to e potrebno.

73

PRAVILA NA ODNESUVAWE VO SREDINATA I ISPOLNUVAWE NA DOL@NOSTITE

1.U~enicite se delat vo grupi i imaat za zada~a na list da napi{at po dve pravila, i toa pravilo koe im e najlesno da go po~ituvaat i pravilo koe im e najte{ko da go po~ituvaat i treba da objasnat zo{to. Potoa pravilata se lepat na tabla i se ~itaat. Pritoa treba da se naglasi koi pravila se praktikuvaat vo u~ili{te, kako i sankciite, odnosno kaznite {to se primenuvaat dokolku dojde do nivno prekr{uvawe. 2.Ima li pravila vo va{ite igri?

Jas ne sum sam. Okolu mene ima mnogu lu|e.

^ovekot so samoto svoe ra|awe stanuva del na nekoja op{testvena sredina. Vo op{testvenata sredina lu|eto me|u sebe sorabotuvaat, se dru`at, tvorat, istra`uvaat, razmenuvaat misli, se po~ituvaat. Rabotat na svoite rabotni mesta, gi sakaat ~lenovite od svoeto semejstvo, `iveat vo svoite domovi, imaat svoi obi~ai i naviki. Nie ne sme sami. @iveeme zaedno vo ista sredina i pripa|ame na ista `ivotna

zaednica. Lu|eto i nivnite me|usebni odnosi ja so~inuvaat na{ata op{testvena sredina.

U~ilnica

74

@ivotot vo taa sredina e ureden spored nekoi pravila na odnesuvawe koi se prifateni od site lu|e vo sredinata. Isto taka, bez postoewe na jasni i odnapred definirani pravila mnogu aktivnosti ne bi mo`ele voop{to da se izvedat. Pravilata ovozmo`uvaat uslovi za nepre~eno odvivawe na aktivnostite i ramnopraven tretman na site u~esnici vo aktivnostite. Pravilata ednakvo va`at za site, ne mo`e za nekogo da nema ili da ne va`at pravilata. Dokolku ne se po~ituvaat pravilata ili dojde do nivno prekr{uvawe sleduvaat sankcii.

Mo`e da postojat pove}e pri~ini poradi koi nekoi pravila pote{ko se po~ituvaat od ostanatite. Nekoi pravila mo`e da se sprotivni od na{ite `elbi i potrebi, drugi da se mnogu strogi, nekoi da ni se nametnati i taka natamu. Zatoa za pogolemo po~ituvawe na pravilata potrebno e da se u~estvuva vo nivnoto donesuvawe.

Fudbalsko igrali{te

75

Sekoga{ bidi nasmean, qubezen,odgovoren, sovesen, dobronameren.

Pomagaj im na starite i bolni lu|e. Ne navreduvaj nikogo.

Bidi vnimatelen sogovornik.

Bidi veren drugar i dobar prijatel.

Ne docni! Na vreme doa|aj vo u~ili{te. Na ~asovite bidi vnimatelen i ne razgovaraj so tvoite drugar~iwa.

Odr`uvaj ja higienata vo u~ilnicata i ~uvaj go inventarot.

Bidi odgovoren, vnimatelen i aktiven. Bidi toleranten.

Bidi veren drugar i dobar prijatel. Ne frlaj otpadoci. Ne gi kr{i drvcata. Odr`uvaj go zeleniloto.

Pravila na ubavo odnesuvawe vo op{testvenata sredina

1. Koj ja so~inuva op{testvenata sredina? 2. Kako e ureden `ivotot vo op{testvenata sredina? 3. [to ovozmo`uvaat pravilata? 4. [to se toa sankcii?

5. Dokolku vo va{ata u~ilnica nema pravila za ubavo odnesuvawe, site zaedno( u~enicite) formulirajte gi i dogovorete se za sankciite za nivno nepo~ituvawe.

76

^OVEKOVI PRAVA

1. Potseti se za tvoite prava i dol`nosti.

2. Popolni ja prizmata so klu~en termin ~ovekovi prava i pravo na sloboda i sigurnost.

SLOBODA

Razgovaraj za tvoite vrednosti. Na list hartija napi{i gi osobinite (i karakternite i fizi~kite) koi te pravat da bide{ porazli~en od tvoeto drugar~e.

77

Lu|eto za da mo`e da opstanat vo op{testvoto potrebno e da poseduvaat opredeleni znaewa, veruvawa, da znaat da razlikuvaat dobro od lo{o, da gi usvojat elementite na kulturata. Nitu eden ~ovek sam ne mo`e da opstane, toj e zavisen od drugite lu|e. Ako lu|eto se zavisni edni od drugi, toga{ tie treba da

bidat i ednakvi vo svoite prava. Pravata se vrednosti spored koi se reguliraat odnosite pome|u lu|eto vo edno op{testvo. Decata na slikata se razlikuvaat me|u sebe. Razlikite ne smeat da bidat pri~ina za da ne se dru`ime. Sekoja individua ima svoja vrednost. Vrednostite na site lu|e treba da se po~ituvaat. Lu|eto se razli~ni me|u sebe po mnogu ne{ta: bojata na ko`ata, rodot, religiskata i etni~kata pripadnost, jazikot na koj zboruvaat, bogatstvoto, obrazovanieto i drugo. No, site lu|e

treba da bidat ramnopravni me|u sebe. Ne treba da postoi diskriminacija poradi bojata na ko`ata, rodot, religiskata ili etni~kata pripadnost. Kako razli~nite lu|e mo`at da bidat ednakvi, ramnopravni me|u sebe?

Ednakvosta (ramnopravnosta ) se gleda vo ednakvite prava za site lu|e. No

ednakvosta ne mo`e da se odvoi od slobodata. Slobodata zna~i ednakvo pravo za sekogo pred zakonot. Eden ~ovek velime deka u`iva sloboda ako toj vo

zaednicata mo`e da go iska`e svoeto mislewe, ako mo`e slobodno go izbere u~ili{teto vo koe }e se obrazuva, mesto na `iveewe i drugo. Za pojavata i razvitokot na ~ovekovite prava ne e zaslu`en samo eden narod. U{te od minatoto mo`e da se najdat elementi koi uka`uvaat na ~ovekovite prava. ^ovekovite prava se univerzalni i im pripa|aat na site lu|e vo svetot.

Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot e usvoena na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii vo Pariz, na 10 dekemvri 1948 godina.

Razl~no no ednakvo

78

78

Sloboda na: veroispoved, mislewe i izrazuvawe.

Izbira~ko pravo.

Pravo na `ivot.

Pravo na dr`avjanstvo.

Pravo na obrazovanie.

Pravo na rabota i za{tita od nevrabotenost. Ednakva plata za

ednakov trud.

Site prava i slobodi proglaseni vo Univerzalnata deklaracija mu pripa|aat na sekoe lice, bez ogled na rasata, bojata na ko`ata, polot, jazikot, veroispovedta, imotnata sostojba i dr`avata vo koja `ivee.

1.[to se toa prava? 2.Objasni ja ednakvosta i ramnopravnosta vo ~ovekovite prava. 3.Zo{to velime deka Deklaracijata za ~ovekovi prava e univerzalna?

Za najzna~ajni ~ovekovi prava se smetaat slednive:

UNICEF e organizacija pri Obedinetite nacii koja se gri`i za ~uvawe,za{tita i napredok na detskiot `ivot.

79

DETSKI PRAVA

Trgnuvaj}i od Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot, i decata gi u`ivaat site prava kako i sekoe ~ove~ko su{testvo. No decata kako posebna grupa imaat svoi prava i odgovornosti, a tie prava se utvrdeni so Konvencijata za pravata na deteto koja ednoglasno be{e usvoena od Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii vo 1989 godina. Republika Makedonija ova Konvencija ja potpi{a vo 1993 godina. Toa zna~i deka Vladata treba da se potrudi sekoe dete vo Makedonija da gi ima pravata zapi{ani vo Konvencijata. So Konvencijata se opfateni op{tite normi za obezbeduvawe na za{titata na decata od zapostavuvawe, eksploatacija, i im se garantiraat osnovnite ~ovekovi prava. Pravata na decata se od golema va`nost zatoa {to vrednostite vo edno op{testvo se opredeluvaat vrz osnova na po~ituvawe na osnovnite slobodi i prava. U~ili{teto treba da bide mesto kade {to decata }e u~at za svoite prava i kade {to se o~ekuva nivnite prava da bidat za{titeni.

Dete e sekoja li~nost koja ne napolnila 18 godini.

Sekoe dete ima pravo da gi znae svoite prava.

Pravo na `ivot Sekoe dete so samoto ra|awe ima pravo na `ivot.

Decata imaat pravo na igra.

Sekoe dete ima pravo na sre}a i semen `ivot, pravo na roditelska gri`a i qubov.

Sekoe dete ima pravo na ime i dr`vjanstvo.

Pravo na opstanok, rastewe i razvoj.

Decata koi nemaat roditeli imaat pravo na posebna za{tita i pomo{.

Sekoe dete ima pravo da `ivee i da se razviva slobodno, bez nasilstvo.

Decata se delat vo grupi i sekoja grupa dobiva list hartija na koj e napi{an nekoe pravo ili pak samite izbiraat za koe pravo }e razgovaraat od Konvencijata za pravata na decata. Grupata ima za zada~a da porazgovara za pravoto kako i za na~inot na negovoto prekr{uvawe.Grupata mo`e da podgotvi i situacija vo koja }e odglumi.

80

Site prava se povrzani i zavisni edni od drugi. Pravoto na `ivot e povrzano so pravoto na zdravje, a toa pak e povrzano so pravoto na obrazovanie. Pravoto na igra e povrzano so pravoto na slobodno vreme. Vo nekoi zemji vozrasnite ne gi po~ituvaat ovie prava. Mnogu deca nemaat semejstvo. Vo svetot ima mnogu nepismeni lu|e kako i zemji vo koi, poradi razni bolesti, smrtnosta na decata e golema. Golem broj na deca umiraat od glad, od `ed, od ne~ista hrana i voda. Vo nekoi zemji decata gi iskoristuvaat za fizi~ka rabota. Pravata podrazbiraat na{a sopstvena odgovornost za nivnoto praktikuvawe.

Pravata se vo zaemen odnos so odgovornostite {to gi imate kon drugite. Decata imaat pravo na udoben dom, no tie se odgovorni domot da go ~uvaat ~ist i ureden. Decata imaat pravo na zdrava hrana, no imaat i odgovornost da ne ja frlaat hranata. Imaat pravo na obrazovanie, no imaat obvrska redovno da go posetuvaat u~ili{teto, da se primerni u~enici i da gi po~ituvaat svoite

nastavnici. Decata imaat obvrska da gi po~ituvaat svoite roditeli, da ne gi povreduvaat i diskriminiraat drugite, da ne gi povreduvaat i navreduvaat drugite so svoeto mislewe, da ja ~uvaat i da ne ja zagaduvaat `ivotnata sredina.

Sekoe dete ima pravo na zdravstvena gri`a i lekarska nega.

Decata imaat pravo na obrazovanie i redovno odewe na u~ili{te.

Sekoe dete ima pravo da zboruva na svojot jazik i da si ima svoja kultura.

Decata imaat pravo na zdrava hrana i na ~ista voda.

Sekoe dete ima pravo na za{tita od diskriminacija, poni`uvawe i zloupotreba.

Decata imaat pravo da se zdru`uvaat, da se dru`at i da sorabotuvaat.

Decata imaat pravo da `iveat vo mir i sloboda.

Sekoe dete ima pravo da go iska`e svoeto mislewe.

Deteto ima pravo na privatnost.

Nikoj nema pravo da gi navreduva decata.

Podelete se vo grupi i istra`uvajte koi se celite i zada~ite na detskite ambasadi. Koja e prvata detska ambasada? Koj drug se gri`i za za{tita na pravata na decata?

81

KONFLIKT

Ponekoga{ i vozrasnite i decata se odnesuvaat kako na ovie fotografii. Se raspravaat, im raste lutinata, a toa mo`e da ima lo{i posledici po niv ili po drugite so koi se raspravaat. Konfliktite se sostaven del od na{eto sekojdnevie. Da se `ivee vo op{testvenata sredina zaedno so drugite lu|e zna~i sekojdnevno da se komunicira so razli~ni tipovi na lu|e koi imaat razli~ni karakteri. Za da ima konflikt minimum se potrebni dvajca. I dvete strani so svoeto odnesuvawe vlijaat vrz konfliktnata situacija so svoite sprotivstaveni mislewa, obvinuvawa, navreduvawa, zakanuvawa i primena na sila. Dokolku ne se razre{i konfliktot, toj }e pretstavuva zakana za dobrite odnosi me|u lu|eto i neguvawe na me|usebni pozitivni ~uvstva. Vozrasnite, a i decata ~esto sozdavaat mislewe bez da imaat to~ni informacii i mnogu lesno mo`e da dojde do nedorazbirawe i nesoglasuvawe so drugite koi imaat sosema sprotivno mislewe, odnosno gledawe na istata situacija. Za da ne dojde do pogolemi nesoglasuvawa, treba da se obideme ne{tata da gi gledame i niz o~ite na drugite. Site nie imame sekojdnevni potrebi. Potreben ni e odmor.

Zborot konflikt ozna~uva sudir,raspravija,borba, vojna, primena na sila i nasilstvo.

Razgovaraj za tvoeto dobro i za tvoeto lo{o odnesuvawe.

Bura na idei: Razgledaj gi vnimatelno slikite i razgovaraj na {to te asociraat. Koj zbor vi pa|a na pamet koga }e go slu{nete zborot konflikt?

Izraboti T tabela za …

Moeto dobro odnesuvawe

Moeto lo{o odnesuvawe

Raspravija so mo`ni posledici

82

Na ovie sliki e prika`an konflikt kade imame primena na sila i nasilstvo .

[to }e se slu~i ako vo momentot koga imame potreba da se odmorime, nekoj pravi vreva? Imame potreba od sigurnost, od qubov i prijatelstvo, od po~ituvawe, potreba za hrana, za samodoka`uvawe i mnogu drugi potrebi.. Koga ni se zadovoleni potrebite nie se ~uvstvuvame sre}ni i zadovolni. No ako se popre~i zadovoluvaweto na nekoja potreba, nastanuva konflikt.

1. [to e toa konflikt?

2. Koga imame konflikt?

3. Kakov mo`e da bide konfliktot?

Verbalen konflikt

Postoi verbalen konflikt i konflikt so primena na sila.

Na ~asot po makedonski jazik napi{i kratok sostav koga ne e

zadovolena nekoja potreba i nastanuva konflikt. Pritoa daj tvoe

re{enie za konfliktot.

83

RE[AVAWE NA KONFLIKTOT

Metodi na razre{uvawe na konflikti

Pregovarawe, razgovarawe ‒ stranite vo konfliktot se obiduvaat preku adekvatna komunikacija sami da go razre{at konfliktot. Vo ovie situacii, vo razgovaraweto najdobro e da se trgne od samiot sebe i da se ka`e kako se ~uvstvuvame koga sme navredeni ili nekoj ni go skratuva pravoto na zadovoluvawe na nekoja potreba. Vo prvata grupa Goran mo`e da í se obrati na majka mu: ,,Jas se ~uvstvuvam navreden zatoa {to ti ne saka{ da me soslu{a{. Te molam prvo da razgovarame, pa potoa odredi ja kaznata".

Posreduvawe ‒ treto lice pomaga vo re{avawe na konfliktot.

Izbegnuvawe ‒ nenavleguvawe vo duel so onoj {to go predizvikal konfliktot.

Ako vo tretata grupa reagirame so sprotistavuvawe konfliktot nema da se re{i tuku mo`e da se dojde i do primena na sila. Izbegnuvaweto isto taka ne nudi re{enie na problemot, tuku sekoga{ postoi mo`nost povtorno da se pojavi konfliktot.

1. [to mo`e{ da napravi{ koga si svedok na konfliktna situacija?

2. Kakvi ~uvstva se javuvaat kaj vas vo konfliktni situacii? 3. Kako naj~esto reagira{ vo konfliktna situacija ? 4. Razmisli kako e najdobro da se razre{i konfliktot? 5. [to dobiva{ so re{avawe na konfliktot?

84

Ako vo tretata grupa izbereme izbegnuvawe, vo toj {to e ,,namerno udren" postojano }e tlee `elbata za odmazda vo nekoja druga situacija. Samo so razgovor mo`e konfliktot trajno da se re{i.

Konfliktite se postojano okolu nas i nie vo sekojdnevniot `ivot ne mo`eme da gi izbegneme. No zatoa treba da bideme pred s# tolerantni, popustlivi, da nau~ime da se spravuvame so konfliktite i da te`neeme kon nivno re{avawe, sekoga{ preku razgovor.

Napravete simulacija na konfliktot preku igrawe na ulogi, kako i negovo razre{uvawe. Prva grupa: Goran, po zavr{uvaweto na ~asovite, treba vedna{ da si pojde doma. No eden den nastavni~kata go zamoluva po ~asovite da go isprati do doma drugar~eto David zatoa {to ne mu e dobro. Goran zadocnuva doma i majka mu naluteno go ~eka. Za kazna ne mu dozvoluva da ja igra svojata omilena igra. Vtora grupa: Vo edna kutija staven e predmet. U~enicite imaat za zada~a preku dopir na predmetot, bez da go vidat, da go opi{at i da ka`at za koj predmet se raboti. ]e ima sprotistaveni mislewa. Treta grupa: Kako }e reagira{ ako nekoj namerno te udri? Ako dojde do konflikt, kako bi go re{il?

1. Nabroj gi metodite za razre{uvawe na konfliktite i objasni gi!

2. Koj metod za tebe e najprifatliv? Zo{to?

Podaj raka za da go izbegne{ konfliktot

85

LI^NOSTA VO GRUPATA I OP[TESTVOTO

KONFLIKTI

PRAVILA NA ODNESUVAWE

SOCIJALIZACIJA

FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA

DEVIJANTNO ODNESUVAWE

DOL@NOSTI

DETSKI PRAVA

86

86

KLU^NI ZBOROVI

DEVIJACIJA

ALKOHOLIZAM

NARKOMANIJA

KONFLIKT

1. Za koja li~nost velime deka e

socijalizirana? Objasni!

2. Koja e pri~inata za devijantnoto

odnesuvawe?

3. Dali si go upotrbil do sega SOS

telefon? Zo{to?

4. Nabroj gi detskite prava i

obvrski!

5. [to bi napravil dokolku tvojot

najdobar drugar/ka se najde vo

konfliktna situacija?

0800 1 2222 - BESPLATEN SOS TELEFONSKI BROJ ZA

DECA I MLADI PRI PRVATA DETSKA AMBASADA VO

SVETOT - ME\A[I. DECATA I MLADITE MO@AT DA SE

JAVAT I DA ZBORUVAAT ZA PROBLEMITE KOI GI IMAAT SEKOJ

RABOTEN DEN OD 8.00 DO 20.00 ^ASOT.

87

- da poseti{ arheolo{ko nao|ali{te;

- da istra`uva{ za kulturnoto nasledstvo na

Makedonija;

- da izraboti{ izve{taj za spomenicite na

kulturata;

- da izraboti{ proekt za" Mojata sredba so edn

stranec"; - da napi{e{ pismen sostav na tema" Eden

isellenik raska`uva" ;

- istra`uvaj vo uloga na novinar za Strancite vo

R.M i pri~inite za nivniot presto;

- da izraboti{ hronolo{ka lenta na Evropskata

unija ;

- da izraboti{ dnevnik so dvoen zapis za

problemite vo globalniot svet.

TVOJA ZADA^A ]E BIDE:

- Kulturnoto nasledstvo na na

prostorite na R.M;

- spomenici na kulturata;

- iseleni{tvo od R.M vo

svetot i pri~ini za iseluvawe;

- strancite vo R.M;

- Evropska unija;

- Evropska integracija;

- globalizacija i problemite vo

globalniot svet ;

- energija i alternativni mo`nosti

globalniot svet i soobra}ajot.

]E U^IME ZA:

]E RAZGOVARAME ZA:

- na{ite rodnini i prijateli koi

`iveat vo stranstvo;

- pri~inite za iseluvawe od na{ata

zemja;

- zo{to e zna~ajno ~lenstvoto vo Evropskata Unija;

- potencijalnite izvori na energija.

88

KULTURNO NASLEDSTVO NA PROSTORITE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Razgledaj gi vnimatelno fotografiite! Koi objekti gi prepozna? Si posetil li nekoj od niv? Nabroj drugi gradbi od minatoto {to gi znae{!

Makedonija e prekrasna zemja, so bogata tradicija, koja se meri vo mileniumi, i so neprocenlivo kulturno bogatstvo, koe se sre}ava na sekoj ~ekor. Sekoja naselba, sekoj grad se gordee so svoeto minato. Lu|eto so golemo zadovolstvo i interes gi prou~uvaat ostatocite na minatoto.

Vo minatoto, na teritorijata na na{ata zemja se gradele mnogu naselbi, na razli~ni mesta i vo razli~ni periodi. Denes, Republika Makedonija e vistinska riznica na kulturno nasledstvo.

89

KULTURNO NASLEDSTVO

STARI

GRADBI ‒ ARHITEKTURA ARHEOLO[KI

NAO¿ALI[TA

FRESKOSLIKARSTVO,

IKONOPIS,

KOPANI^ARSTVO

MANASTIRI,

CRKVI,

XAMII

DOPOLNITELNA AKTIVNOST: Na internet otvori na slednata adresa: www.org.mk/gradovi.htm . Dolgotrajno istra`uvawe: Pribiraj osnovni podatoci ‡ fotografii za kulturnoto nasledstvo na Makedonija.

Pronajdeni se mnogu arheolo{ki nao|ali{ta i ostatoci ‡ od stari gradbi, crkvi, manastiri, xamii, freski ‡ koi zboruvaat za golemoto

kulturno nasledstvo na Republika Makedonija. Mnogu gradbi od minatoto se uni{teni od zemjotresi, od poplavi ili po`ari, no i so razurnuvawa od osvojuva~ki vojni. Denes mnogu od tie gradbi od minatoto lu|eto gi restavriraat ( popravaat ) za da izgledaat kako nekoga{.

Arheologija e nau~no istra`uvawe na ~ove~kite civilizacii i kulturi.

Arheologot go istra`uva `ivotot na prvite lu|e i objektite {to tie gi ostavile zad sebe.

So nastavnikot posetete arheolo{ko nao|ali{te. Izraboti pismen sostav ( izve{taj) za istiot!

90

ISKOPINI I OSTATOCI

Od praistorijata Makedonija imala zna~aen kulturen razvoj. Svedo{tva na materijalnata kultura se otkrienite arheolo{ki nao|ali{ta na teritorijata na na{ata zemja. Zna~ajni ostatoci se

iskopani vo Pelagonija, Trebeni{te ‒ Ohridsko, Maxari ‒ Skopsko, Tarinci ‒ [tipsko. Brojni praistoriski predmeti od keramika i alatki

od kamen se nao|aat vo muzeite na Makedonija. [irum celata teritorija pronajdeni se ostatoci {to datiraat od anti~kiot period. Osobeno zna~ajni od ova vreme se gradovite, so mozaicite i skulpturite:

Heraklea ‒ Bitola

Stobi ‒ vo sredinata na Povardarieto

Lihnidos ‒ Ohrid Skupi ‒ Skopje

Heraklejski mozaici

Kokino se nao|a vo blizina na

Kumanovo i e najstarata

opservatorija na Balkanot.

Posebno obele`je pretstavuva

starogradskata arhitektura, koja mo`e da se

do`ivee vo starite delovi na Ohrid, vo Kru{evo i vo Starata skopska ~ar{ija.

So~uvani do dene{en den se tvrdinite:

Skopsko Kale, Samoilovata tvrdina vo Ohrid, Markovite Kuli vo Prilep.

91

SPOMENICI NA KULTURATA Soberi osnovni podatoci za nekoj spomenik na kulturata {to se nao|a vo tvoeto mesto na `iveewe.

Izraboti izve{taj po sledniot plan: 1. Koga e sozdaden? 2. Koj go izgradil? 3. Za {to se koristel vo minatoto? 4. Kakva e negovata namena denes?

Most Kratovo Arabati Baba Te}e ‡Tetovo

Sveti Pantelejmon ‡ Nerezi/ Skopje Sveti ¿or|ija ‡ [tipsko

92

Makedonskoto kulturno nasledstvo e izvonredno bogato so golem broj stari gradbi, crkvi i manastiri, vo ~ija izgradba u~estvuvale vrvni majstori. Tie so svojata majstorska ve{tina sozdale prekrasni dela vo vnatre{nosta na crkvite i manastirite.

Freskoslikarstvoto (yidno slikarstvo) e eden od najubavite delovi na Vizantiskata umetnost. Freskoslikarite, zografite, pod vlijanie na hristijanskata kultura, sozdavale freski i `ivopisi so ogromna umetni~ka vrednost.

Kopani~arstvo (rezbarska umetnost) ‒ kopani~arite, so dleto, od drvoto sozdavale rasko{ni ikonostasi, koi i denes krasat nekoi od makedonskite crkvi.

Sv.Spas ‒ kolektiven avtoportret Bigorski drvorez ‒ Sv. Jovan Bigorski

Freskopis ‒ Lesnovski manastir

Oplakuvaweto na Hristos Sv. Bogorodica - ikona Sv. Pantelejmon‒ Nerezi

93

Silen pe~at vo kulturnoto nasledstvo, osobeno vo arhitekturata, ostavilo

vlijanieto na islamot: verskite objekti ‒ xamii, anovite (preno}i{ta), amami

(bawi), saat kuli, mostovi.

Kur{umli-an, Skopje

Saat kula vo Bitola Vnatre{nosta na [arena xamija

Na{e kulturno bogatstvo se i `ivopisnite narodni nosii, vezovi , nakitot, ubavite narodni pesni i ora, obi~ai, praznicite, narodnite veruvawa i drugo.

Narodna nosija Naroden vez Ohridski biseri

94

MAKEDONIJA ‒ MULTIKULTURNA RIZNICA

Folklorot preku pesna ja opeva sudbinata na makedonskiot narod i nacionalnostite {to `iveele vo Makedonija. Obele`je na makedonskiot melos e 7/8 (sedum osminskiot) takt. Dali znae{ nekoja makedonska narodna pesna? Koi se karakteristi~ni makedonski instrumenti? Napravi sporedba ‡ sli~nosti i razliki so narodniot melos na drugite etni~ki zaednici.

Obi~aite, narodnite nosii se zna~aen del od kulturata na na{iot narod. Za~uvanite pisma i rakopisi, pi{uvani na naroden jazik, so kirilsko pismo,

govorat za makedonskiot jazik, iskonski po svoeto postoewe. Opi{i gi obi~aite na verskiot praznik koj go proslavuva{ vo tvojot dom !

MULTIKULTURA

‒ KULTURNA RAZLI^NOST;

POSTOEWE NA

POVE]E KULTURI.

Od sobranite materijali od istra`uvaweto, na ~asot po likovno obrazovanie, izrabotete pano na tema:

“Makedonija ‒ multikulturna

riznica”!

Niz vekovite se razvivale mnogu zanaeti, nekoi od niv do

sovr{enstvo: filigranstvo, grn~arstvo; tuka se vbrojuvaat i kazanxiite, opin~arite, bojaxiite itn..

Ohrid, drevniot Lihnidos, prepoln so tragi od vremeto e

pod za{tita na UNESKO .

Mestopolo`bata na Republika Makedonija i vlijanieto, osobeno na religiite, a najmnogu na hristijanstvoto i islamot, pridonelo taa da bide multikulturna zaednica. Brojnite gradbi i spomenici od minatoto zboruvaat deka na nejzinata teritorija se isprepretuvale pove}e kulturi.

Razmisli! Kako treba da go neguvame kulturnoto nasledstvo?

Dokolku vo tvoeto mesto na `iveewe ima nekoja zanaet~iska rabotilnica, poseti ja . Izraboti vremenska lenta na taa zanaet~iska rabotilnica.

95

NE[TO NEZADOL@ITELNO, NO KORISNO

MUZEJ NA GRAD SKOPJE

OSNOVNI PODATOCI Sekoj narod saka da go so~uva svoeto nacionalno bogatstvo, odn. bogatstvoto na svoeto minato.

Kade bi go so~uval nacionalnoto bogatstvo dokolku ne bi postoele muzeite? Muzeite se institucii vo koi se pribira, se ~uva i prezentira kulturno-istoriskoto nasledstvo na Makedonija, od praistorijata, pa do denes. Pove}e gradovi vo Makedonija imaat svoi muzei. Vo niv se ~uvaat eksponati od predmeti, dokumenti, fotografii, knigi, ... Lu|eto( posetitelite) gi posetuvaat muzeite na brojnite prireduvani izlo`bi kade mo`at da go po~uvstvuvaat duhot na minatoto i barem za moment da otkradnat eden mig od istorijata koja ja sozdavale minatite generacii.

96

Muzejot na grad Skopje e osnovan vo 1949-ta godina. Od 1970 godina se smestuva vo adaptiraniot del na starata `elezni~ka stanica. Od toga{, do denes, muzejot ja povrzuva dejnosta na umetnosta vo grad Skopje.

Osnovna zada~a na muzejot e muzejskata dejnost ‡ istra`uvawe, pribirawe, sreduvawe, za{tita i ~uvawe na muzejskiot materijal.

Muzejot go so~inuvaat osum oddelenija, koi funkcioniraat samostojno no i se nadopolnuvaat me|usebno: ‒ ARHEOLO[KO ODDELENIE;

‒ ISTORISKO ETNOLO[KO ODDELENIE;

‒ ISTORIJA NA UMETNOSTA; KONZERVATORSKO;

DOKUMENTACIONO;

FOTO-FILMSKO; PEDAGO[KO-PROPAGANDNO I OP[TO

ODDELENIE.

Vo muzejot rabotat stru~ni lica ‡ kustosi, koi gi imaat site informacii, pa mo`at da ti objasnat za s# {to te interesira vo vrska so nekoj star predmet, dokument, fotografija, rakopis...

DOZNAJ POVE]E!

www.muzejbt.org.mk www.museumstruga.mk ISTRA@UVAJ !

1. Ako vo tvoeto mesto na `iveewe ima muzej / muzei, poseti go /gi. Razgovaraj so vrabotenite i vodi pribele{ki. Steknatite soznanija zapi{i gi vo tvojot

dnevnik ‒ Eksponati od moeto minato.

2. Ako vo tvoeto u~ili{te se organizira NAU^NA EKSKURZIJA niz na{ata

tatkovina, poseti gi muzeite vo: isto~na Makedonija ‡ Zavod i Muzej vo Strumica, Narodniot muzej vo Gevgelija; zapadna Makedonija

‡ Prirodonau~niot muzej vo Struga.

‡ Dokolku tvoeto mesto na `iveewe ne e glavniot grad na Makedonija, poseti go muzejot na grad SKOPJE.

Za kulturnoto nasledstvo na na{ata zemja se gri`i

Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija.

REDOVNO POSETUVAJ IZLO@BI VO MUZEJ!

97

[to go so~inuva kulturnoto nasledstvo na eden narod?

Koja e najstarata opservatorija na Balkanot?

Koi arheolo{ki nao|ali{ta vo Republika Makedonija gi znae{?

Kade se nao|aat najpoznatite mozaici od anti~kiot period?

Koi tvrdini se so~uvani do denes?

Starogradskata arhitektura e obele`je na koi gradovi?

Nabroj crkvi ili manastiri zna~ajni po starite freski i rezbi?

Preku koi objekti se gleda vlijanieto na islamot?

Nabroj gi!

Koi objekti se obele`ja na glavniot grad na

Republika Makedonija?

Koi stari zanaeti gi znae{?

Pod ~ija za{tita e gradot Ohrid?

Kakvi institucii se muzeite?

[to e del od sovremenoto kulturno nasledstvo na

Republika Makedonija?

Zo{to Makedonija e multikulturna riznica?

Kako vo minatoto, taka i vo i vo sega{nosta lu|eto ne prestanuvaat da gradat. Dene{nite gradbi se razlikuvaat od gradbite vo minatoto. Nabroj gi novite sovremeni gradbite {to se zna~ajni za tvoeto mesto na `iveewe.

98

PRI^INI ZA ISELUVAWE OD REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT

Vnimatelno pro~itaj go tekstot ( razgovorot na trite deca). Iznesi svoe mislewe. Sekoj od nas ima svoi bliski ili podale~ni rodnini i prijateli koi se iselile od na{ata dr`ava i `iveat vo druga dr`ava, nadvor od granicite na Makedonija. Razgovaraj, spodeluvaj!

Jas sum Makedonka, no `iveam so moite roditeli vo [vajcarija.

I jas sum Makedonec, no `iveam so moite roditeli vo Avstralija.

E, e, e i jas sum Makedonec no `iveam so moite roditeli vo Kanada.

Kolku godini `iveete vo Avstralija?

Baba mi i dedo mi po poteklo se od Egejskiot del na Makedonija. Za vreme na balkanskite vojni se iseliele od Makedonija vo Sidnej, Avstralija.Toa zna~i deka tie se tuka re~isi 90 godini. No tie se po~inati. A jas tuka sum roden i tuka `iveam. No, mojata tatkovina ne ja zaboravam. Te~no go govoram makedonskiot jazik i sekoe leto gi posetuvam moite rodnini vo Makedonija.

Jas sum roden vo Makedonija, vo Kratovo. Moite roditeli ne bea vraboteni. Uslovite za `ivot bea mnogu te{ki. Seto toa jas ne go razbirav, za{to bev mnogu mal. Prvo zamina mojot tatko, a potoa zaminavme majka mi, sestra mi i jas.

99

Makedonija ima dolgo istorisko minato. Naselenieto vo Makedonija niz istorijata postojano se razmestuvalo.

NIZ ISTORIJATA, GLAVNI PRI^INI ZA ISELUVAWE NA NASELENIETO OD MAKEDONIJA SE:

‡ osmanliskoto vladeewe;

‡ balkanskite vojni;

‡ Prvata i Vtorata svetska vojna;

‡ doseluvaweto na naselenie od drugi zemji ( vo vremeto na osmanliskoto

vladeewe);

‡ siroma{tijata.

DEBATIRAJ ‡ DA ILI NE TEMA: PODOBARI MO@NOSTI ZA @IVOT NADVOR OD GRANICITE NA MAKEDONIJA Podelete se vo dve grupi. Prvata grupa neka gi nabrojuva site pri~ini za DA, a drugata grupa za NE.

Debatirajte, po~ituvaj}i go tu|oto, a iznesuvaj}i go svoeto mislewe. Treba da iznesete {to pove}e obrazlo`enija so koi }e gi opravdade svoite stavovi.

NO NAJNAPRED... DEBATA e razgovor vo koj sogovornicite iznesuvaat svoe mislewe na nekoja tema ili problem.

Mo`nosta za podobar `ivot za sebe i za semejstvoto navele mnogu generacii Makedonci da zaminat vo zemjite {to ovozmo`uvaat podobri mo`nosti za vrabotuvawe i zarabotka.

100

ISELENI[TVOTO OD REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT

Migracija pretstavuva iseluvawe ( emigracija) na naselenieto od edno mesto i doseluvawe ( imigracija ) na drugo mesto na `iveewe. Naselenieto vo Makedonija naj~esto migrira od:

‒ socijalni pri~ini ‡ vo potraga po podobri uslovi za `iveewe;

‒ politi~ki pri~ini ‡ prisilni;

‒ verski pri~ini.

Spored toa kade se odvivaat, migraciite se delat na vnatre{ni i nadvore{ni.

Vnatre{ni migracii ‡ preselbi na naselenieto od edno vo drugo mesto, vo granicite na na{ata zemja .

Kako del od vnatre{nite migracii postojat dnevni i sezonski dvi`ewa. Koj u~estvuva vo tie dvi`ewa? Nadvore{na migracija ‡ doseluvaweto vo tu|a zemja, odnosno iseluvaweto od svojata zemja Iselenicite so svojata zemja se vo postojana vrska preku: Agencijata za

iseleni{tvo, Ambasadite na Republika Makedonija, Konzulatite, Maticata na iselenici od Makedonija.

Zo{to golem broj Makedonci `iveat i rabotat nadvor od svojata tatkovina? Navedi gi pri~inite.

selo ‒ grad

Tie se organiziraat vo makedonski iseleni~ki organizacii: kulturno umetni~ki dru{tva, klubovi,sportski manifestacii, asocijacii, u~ili{ta,pe~ateni mediumi, crkovni op{tini, televizija, radio... Iselenicite od Makedonija go neguvaat svojot maj~in jazik, obi~aite i tradicijata na svojata zemja. Voedno aktivno se vklu~eni vo afirmirawe na Makedonija vo svetot.

101

Razgledaj ja slikata!

Diskutiraj! Vo koi zemji ima najmnogu iselenici od Makedonija?

Na ~asot po makedonski jazik izraboti pismen sostav na tema:

,, Eden iselenik raska`uva...

Amerika

Kanada

Avstralija

Evropa

Обединета Македонска Дијаспора или ОМД е меѓународна организација основана во 2004-та година, со седиште во Вашингтон, САД, која се грижи за интересите и потребите на македонските заедници ширум светот. ОМД има претставништва, македонски заедници ширум светот.

102

STRANCITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Stranec е lice koe ne e dr`avjanin na Republika Makedonija ili li~nost koja se nao|a na teritorijata na edna dr`ava, a poseduva dr`avjanstvo na druga dr`ava. Stranstvo e s# {to e nadvor od granicite na dr`avata vo koja `iveeme, odnosno

pod stranstvo se podrazbiraat site drugi dr`avi. Vo Republika Makedonija prestojuvaat stranci od pove}e dr`avi, najmnogu od sosednite. No, ima i stranci od celiot svet.

Pri~inite za nivniot prestoj se najrazli~ni: ‡ turizmot (na{ata dr`ava ja posetuvaat mnogu turisti); ‡ diplomatsko-konzularnite pretstavni{tva na stranski dr`avi vo Republika Makedonija; ‡ slu`benite misii za svojata Vlada ili za Me|unarodnata organizacija; ‡ vrabotuvawe, {koluvawe, specijalizacija, nau~no istra`uvawe ili vr{ewe na odredena profesionalna dejnost; ‡ kongresi, seminari i drugi manifestacii; ‡ politi~ki, nau~ni, kulturni, sportski ili verski nastani; ‡ medicinski pregledi ; ‡ stranski investicii i dr.

Kulturni znamenitosti Nacionalni jadewa Obi~ai

Kako dobri doma}ini razmislete: kako i na koj na~in }e mu ja pretstavite svojata zemja na eden stranec?

Pro{irete gi znaewata i steknete se so soznanija za strancite vo Republika Makedonija!

Vo uloga na novinar-istra`uva~ doznaj: ( Prethodno podgotvi lista so

pra{awa. Pra{wata треба da bidat konkretni, kratki i jasni. Pomogni mu na ovoj mlad

novinar-istra`uva~ da ja

sostavi listata so pra{awa.)

Koja e nivnata zemja?

Kolku vreme i zo{to prestojuvaat vo Makedonija?

Koi se nivnite vpe~atocite od na{ata zemja?

Pri~inite za prestoj vo Makedonija se razli~ni, no kulturnoto nasledstvo, tradicijta, obi~aite i nacionalnite jadewa se isti.

Zo{to?

103

Da doznaeme za strancite vo Republika Makedonija!

So va{iot nastavnik podgotvete se za proektna nastava! Izrabotete istra`uva~ki proekt na tema:

Ne go zaboravajte krugot na pravila! Diskutirajte i osoznajte gi fazite na proektot! Iskoristete gi prethodnite znaewa, iskustva, no i `elbata za pro{iruvawe na istite!

[to sakame da doznaeme?

So prezantacija, na javen ~as!

Kako }e go napravime toa?

104

Formirajte timovi i opredelete gi zada~ite! Opredelete go vremeto potrebno za podgotovka!

Istra`uvajte!

Posetete institucii i poedinci (li~nosti)! Napravete izbor na materijali i informacii:

‒ tekstovi od vesnici, internet, mediumi;

‒ sliki, fotografii;

‒ napravete intervju, razgovor so stranec; vo zavisnost od mo`nostite, toa

napravete go li~no ili koristete telefon, meil;

‒ li~ni soznanija i soznanija od vozrasnite.

Sostavete pra{awa! Svoite vpe~atoci i zaklu~oci od istra`uvaweto ubavo podgotvete gi za prezentacija! So nastavnikot i celiot proekten tim napravete me|usebna procena na site materijali!

[to e migracija?

Kakvi migracii ima?

Nabroj nekolku pri~ini za migrirawe!

Vo koi zemji ima najmnogu iselenici od Makedonija?

Kako se organizirani iselenicite vo zemjite vo koi {to prestojuvaat?

Preku koi institucii iselenicite odr`uvaat vrska so tatkovinata?

[to e stranstvo?

Za koja li~nost velime deka e stranec?

Nabroj nekolku stranski ambasadi vo Republika Makedonija.

[to najmnogu gi impresionira strancite vo na{ata zemja?

105

NE[TO ZADOL@ITELNO, NO KORISNO

Na ilustracijata e prika`an eden od sedumte kontinenti na Zemjata. Otkrij koj! Koi dr`avi go so~inuvaat? Dali znae{ kolkav e nivniot broj? Koja e najgolema dr`ava, a koja e najmala? Koi jazici se govorat?

Evropa e kontinent so mnogu zemji, od najmali do najgolemi. Najgolema dr`ava e Ruskata Federacija, a najmalata e Vatikan. Se govorat stotici jazici .

Karta na Evropa

106

[TO PRETSTAVUVA EVROPSKATA UNIJA?

Op{ti podatoci Evropskata Unija e me|uvladina i nadnacionalna zaednica na demokratski zemji-~lenki. Evropskata Unija ja so~inuvaat dvaeset i sedum evropski zemji, no taa e otvorena za pro{iruvawe so novi dr`avi.

Evropskata Unija, pod ova ime, e osnovana vo 1993-ta godina, so Dogovorot od Mahstrit, koj bil potpi{an vo 1991 godina.

Ideja i pri~ini za sozdavawe na EU Idei za obedineta Evropa odamna postoele. Istorijata na kontinentot bele`i postojani obidi za zdru`uvawe na razli~nite evropski narodi. No, razlikite {to postoele me|u dr`avite i narodite vo Evropa predizvikuvale napnatost, vojni, sudiri. Katastrofata od dvete svetski vojni, `elbata da ne se povtori u`asot i `elbata Evropa da se obnovi, se dvi`e~ka sila za formirawe na zaednicata. Vo 1951 godina {est zemji od Evropa: Belgija, toga{na Zapadna Germanija, Luksemburg, Francija, Italija i Holandija go obedinile proizvodstvoto na

jaglen i ~elik i ja sozdale Evropskata zaednica za jaglen i ~elik .

Viktor Igo prv dal ideja za mirno obedinuvawe na evropskite dr`avi, preku sorabotka i ednakvost na ~lenkite.

So potpe{uvawe na Rimskiot dogovor vo 1957 godina, Zaednicata za jaglen i

~elik prerasnuva vo Evropsko-ekonomska zaednica. Ottoga{ Evropskata zaednica se pro{iruva so novi dr`avi-~lenki.

‒ Doznajte gi imiwata na zemjite ~lenki na Evropskata Unija, kako i na zemjite kandidati za vlez vo Unijata!

‒ Na ~asot po likovno obrazovanie izrabotete aplikacii so znamiwata na zemjite! ‒ Izrabotete plakat so tabelaren prikaz ( vremenska lenta)!

Evropskata Unija so svoeto sozdavawe ovozmo`i slobodno dvi`ewe na stokite, uslugite, kapitalot, a so dogovorot vo [engen i slobodno dvi`ewe na lu|eto.

107

SIMBOLI NA EVROPSKATA UNIJA

Zname na Evropskata Unija Himna na Evropskata Unija

Znameto, himnata i mototo na EU simboliziraat pripadnost i ~uvstvo na zaedni{tvo.

EVROTO e vovedeno kako nacionalna valuta na

1 januari 2002 i pretstavuva unikaten primer vo svetskata istorija.

Obedineti vo razli~nosta e mototo na Evropskata Unija!

Razgledaj gi simbolite na Evropskata Unija i istra`uvaj koi se nivnite glavni karakteristiki!

Oda na radosta Radost bistra ubos ~ista }erko od Elizija Opivna si mo} {to pliska zanes i poezija tvojte sni{ta spokoj {irat zloto {to go skrotuva site lu|e da se smirat duhot tvoj gi splotuva...

Znameto na Evropskata unija e sostaveno od 12 `oltozlatni yvezdi

raspredeleni vo krug, vrz sina osnova. Pette kraci na yvezdite go simboliziraat edinstvoto na narodite od Evropskata unija, a izborot na brojot na yvezdite se dol`i na simbolikata na brojot. Broj 12 pretstavuva simbol na

sovr{enost i edinstvo. Himna na Evropskata unija e Odata na radosta. Kompozitorot Ludvig van Betoven ja sozdal vo 1823 godina vo potpolna gluvost, koja pretstavuva izraz na vizijata za zbli`uvawe na narodite i rasite vo svetot.

Evropskata Unija ne e dr`ava, no ima svoi simboli!

Na ~asot po muzi~ko obrazovanie slu{ajte ja himnata na EU! Razgovarajte i otkrijte go nejzinoto simboli~ko zna~ewe!

108

INSTITUCII NA EVROPSKATA UNIJA Evropskata Unija ima zaedni~ki institucii koi gi zastapuvaat interesite na Unijata, no i interesite na zemjite-~lenki.

Najva`ni institucii na Evropskata Unija se: Sovetot na EU, u{te poznat kako Sovet na ministri, e vode~ka institucija, koja gi pretstavuva interesite na site zemji ~lenki na Unijata. Ima 27 ~lenovi. Negova nadle`nost se zakonodavstvoto, buxetskite pra{awa, problemite so kriminalot i sli~no. Sedi{teto mu e vo Brisel.

Evropskiot parlament e prestavni~ko telo na gra|anite na EU. Toj ima tri glavni nadle`nosti: zakonodavna, kontrolna i buxetska. Rabotata na Evropskiot parlament e postojano otvorena i dostapna za site gra|ani koi se zainteresirani vo `ivo da gi sledat debatite i glasawata {to se odvivaat vo Parlamentot. Rabotata na Evropskiot parlament se odviva na dve lokacii: vo Brisel i vo Strazbur.

Evropskiot parlament vo Brisel

Sovetot na EU vo Brisel

109

gi pretstavuva i gi {titi interesite na zaednicata. Sostavena e od 27 komesari. Evropskata komisija e edinstvenata institucija koja ima pravo da predlaga novi zakoni vo ramkite na Unijata. Za svoeto rabotewe Komisijata e odgovorna edinstveno pred Evropskiot parlament.. Sedi{teto $ e vo Brisel.

Evropski sud na pravda ja ima sudskata vlast vo svoi race za sproveduvawe na zakonskite odredbi na EU. Re{ava sporovi po tu`bite na dr`avite-~lenki i gra|anite ~ii prava se povredeni so nekoja od odlukite na telata na Unijata. Sudot e sostaven od 15 sudii koi se menuvaat na sekoi 6 godini. Sedi{teto mu e vo Luksemburg.

Evropskiot sovet ne e telo, no ima zna~ajna uloga. Sostaven e od {efovite na dr`avite-~lenki. Glavna cel na ovoj sovet e da go pottiknuva razvojot na EU. Postojat i drugi tela, sovetodavni komiteti, kako i golem broj specijalizirani agencii.

Podelete se vo parovi i izrabotete

T-tabela spored nasokite!

Evropski institucii:

Osnovni funkcii na Evropskite institucii:

Zgradata na Evropskata komisija vo Brisel

110

EVROPSKATA INTEGRACIJA

Европската интеграција (pro{iruvaweto) na Evropskata unija e od golemo zna~ewe.Site zemji koi sakaat da stanat ~lenki na EU treba da pominata dolg proces.

Европскиот совет, како одлучувачко тело на Унијата, зацрта критериуми кои земјите - кандидатки мораат да ги исполнат за да станат членки. Пред зачленувањето, земјите -

кандидати мора да имаат: institucii koi garantiraat demokratija, po~ituvawe na ~ovekovite prava i malcinstvata, sпособност да се преземат обврските што ги носи членството во Унијата, како и спремност да се даде поддршка на Унијата за остварува-ње на нејзините цели.

So integrirawe na novi zemji-~lenki vo Unijata se zgolemuva demokratijata, mirot, stabilnosta, bezbednosta na narodite vo Evropa. Pro{iruvaweto na Evropskata unija zna~i otvorawe na novi rabotni mesta vo starite i novite zemji-~lenki na Unijata. So vlezot vo EU gra|anite ja dobi-vaat mo`nosta nepre~eno da patuvaat, da u~at i da rabotat vo bilo koja druga zemja-~lenka na Unijata.

Koja e nadle`nosta na sovetot na Evropskata unija?

Mojata zemja se stekna so statusot zemja-kandidat za ~lenstvo vo Unijata.

111

REPUBLIKA MAKEDONIJA I EVROPSKATA INTEGRACIJA Zapoznajte se so temata! Pro~itjte tekst! U~ete kooperativno preku tehnikata KOCKA! Podelete se vo {est grupi! Razmislete, razgovarajte, konsultirajte se i sorabotuvajte me|u sebe vo

grupata. Po~ituvajte go tu|oto mislewe, a iznesete go svoeto. Treba da iznesete {to pove}e obrazlo`enija so koi }e gi opravdate svoite!

Prva grupa: ( op{to)

Republika Makedonija

‒ sostaven del na Evropa

Vtora grupa: (sporedi )

^ekori {to gi

napravi Makedonija kon

evrointegraciite

Treta grupa: (asociraj)

Evropska integracija ‒ Makedonija, zemja-kandidat za vlez vo EU

^etvrta grupa: (analiziraj)

Pridobivki od pristapuvawe na

Makedonija vo EU

Petta grupa:

(primeni)

[to treba da napravi

Makedonija za da stane ~lenka na

EU?

[esta grupa: (diskutiraj)

Zazemi stav za navedenite argumenti!

112

Republika Makedonija, so poddr{ka od gra|anite, go ~ekori patot kon

evrointegracijata.

NO NAJNAPRED [TO TREBA DA SE NAPRAVI? DA SE ^EKA MISLEWETO NA EVROPSKATA KOMISIJA, po {to }e sledi pokana za ~lenstvo vo Unijata.

Republika Makedonija se stekna so

statusot zemja-kandidat za ~lenstvo vo

Evropskata Unija.

Procesot na integracija e dolg i

naporen.

Za da se pribli`i do vrednostite na

Evropskata Unija, Makedonija vlo`i

silen anga`man i napravi mnogu

reformi.

Republika Makedonija treba da gi

ispolni site obvrski za da stane ~lenka

na Unijata:

‒ da vospostavi traen mir i

bezbednost na svojata teritorija;

‒ da ovozmo`i vladeewe na pravoto i

~ovekovite prava;

‒ da ja zajakne demokratijata;

‒ da obezbedi podobra socijalna

za{tita na gra|anite;

‒ da go zgolemi ekonomskiot razvoj;

‒ da ja namali nevrabotenosta;

‒ da go namali zagaduvaweto na

`ivotnata sredina.

Samo so upornost do celta

113

1. Kakva zaednica e Evropskata Unija? 2. Kako poteknala idejata za sozdavawe na

zaednicata? 3. Koga e osnovana Unijata pod ova ime? 4. Kolku zemji ja so~inuvaat Evropskata

Unija? 5. Koi se simboli na EU? 6. Vo koi evropski gradovi se nao|aat

instituciite na EU? 7. Nabroj gi najva`nite institucii na

EU? 8. Koi se nivnite osnovni funkcii? 9. [to im ovozmo`i Unijata na gra|anite

so nejzinoto sozdavawe? 10 Kakov status ima Republika

Makedonija vo EU? 11. Koi kriteriumi treba da gi ispolni

Makedonija za da stane zemja ~lenka na Unijata?

12. Kakvi pridobivki bi imala Makedonija ako stane del od Evropskata Unija?

Izraboti hronolo{ka lenta na Evropskata Unija po dadenite podatoci.

1951 ‒ Belgija, toga{na Zapadna Germanija, Luksemburg, Francija, Italija i

Holandija;

1973 ‒ Danska , Irska , Obedineto Kralstvo; 1981 ‒ Grcija;1986 ‒ [panija i Portugalija; 1995 ‒ Avstrija , Finska i [vedska;

2004 ‒ Kipar , ^e{kata Republika , Ungarija , Estonija , Letonija , Litvanija,

Malta, Polska , Slova~ka i Slovenija; 2007‒ Bugarija i Romanija.

114

Denes svetot se soo~uva so mnogu problemi koi treba da se re{avaat globalno.

Globalizacijata e obele`je na dene{nicata. Masovnite vojni se del od svetskata istorija. Teroristi~kite napadi, opasnosta od nuklearnoto vooru`uvawe, ekolo{kite i energetskite problemi, globalnite soobra}ajni vrski, internetot kako

na~in na komunikacija ‒ so seto ova se

soo~uva globalniot svet.

OSNOVNI PROBLEMI VO SVETOT I VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

^UVAWE NA SVETSKIOT MIR

Razmisli i razgovaraj! Koi se glavnite zakani na mirot vo svetot? Razgleduvaj fotografii! Koristi spisanija, vesnici, internet! Kako Republika Makedonija pridonesuva vo za~uvuvawe na mirot vo svetot?

Razmeni mislewa vo oddelenieto! Teroristi~kite napadi predizvikuvaat strav, ~ove~ki `rtvi i ogromni materijalni {teti. Republika Makedonija dava svoj pridones kon za~uvuvawe na svetskiot mir, bezbednosta i borbata protiv terorizmot so aktivno u~estvo na edinicite na ARM vo mirovnite misii. Osobeno treba da se istakne sorabotkata na Republika Makedonija vo ramkite na Evroatlanskiot partnerski sovet i Partnerstvoto za mir, kako i sorabotkata so NATO-zemjite vo jaknewe na zaedni~kata bezbednost i mirot vo svetot.

115

EKOLO[KI PROBLEMI NA GLOBALNIOT SVET Igra: Reciklirame da so~uvame! Podelete se vo grupi! Zapi{ete, a potoa razgovarajte:

[to naj~esto zavr{uva vo korpa za otpadoci kaj vas doma?

Sega prezemete akcija! Vklu~ete se na svoj na~in vo spas na planetata Zemja!

Da smislime kako korisno mo`at da se upotrebat limenkite?

Kako korisno mo`e da se upotrebi hartijata?

Kako da ja upotrebime hranata {to ja frlame?

[to mo`e da se napravi od plasti~nite {i{iwa?

Zagrevaweto na zemjinata atmosfera, ozonskite dupki, uni{tuvaweto na {umite, su{ite, zagaduvaweto na vozduhot i vodite, najslikovito gi

pretstavuvaat ekolo{kite problemi na globalniot svet. Bez somne`, toa se problemi {to moraat da se re{avaat globalno. Vo svetot postojat i za{titeni `ivotni sredini, no i tie se soo~uvaat so ekolo{ki problemi. Republika Makedonija, kako i zemjite vo svetot, e posvetena na za{titata i opstanokot na planetata. So donesuvawe Zakon za za{tita na `ivotnata sredina, kolektivno sobirawe na otpad i mnogu ekolo{ki akcii, taa aktivno raboti na za{titata na `ivotnata sredina.

,,Zasadi ja svojata idnina" e mototo na najmasovnata ekolo{ka akcija {to se organizira po povod Denot na drvoto vo Republika Makedonija.

Aktivnosti: Izrabotete likovni tvorbi na tema:

,, Za{tita na `ivotnata sredina" Ne zaboravajte da koristite prirodni materijali!

Organizirajte izlo`ba!

116

-

Dobro e da znaete deka:

na edno plasti~no {i{e ili kesa potrebni mu se 500

godini da se razgradi; vo EU vo prosek 16 % od cenata na nekoj proizvod se za

ambala`a, koja naj~esto zavr{uva vo korpa za otpadoci; pove}eto semejstva frlaat okolu 40 kg plasti~ni

proizvodi godi{no, koi uspe{no mo`at da se recikliraat; stakloto mo`e da se reciklira 100%, neograni~eno i

uspe{no; stakloto koe se frla na |ubri{te nikoga{ nema da se

razgradi; edno reciklirano stakleno {i{e mo`e da so~uva tolku

energija, kolku {to mu e potrebna na kompjuter da raboti 25 minuti;

aluminiumskite konzervi mo`at da se recikliraat i da

bidat povtorno upotreblivi za samo {est nedeli; 80% od delovite na avtomobilite mo`e da se recikliraat; edna reciklirana konzerva {tedi tolku energija, {to bi ja

koristel televizor 3 ~asa.

^OVEKOT NE E SOPSTVENIK NA ZEMJATA TUKU SAMO NEJZIN ZA[TITNIK I ^UVAR!

117

ENERGIJA ‒ ALTERNATIVNI MO@NOSTI

Pobaruva~kata na energija na svetsko nivo e vo postojan porast. Proizvodstvoto na energija vo izminatiot period se sostoi od upotreba na jaglen, nafta, priroden gas i nuklearna energija. No tokmu ovie goriva se glavni zagaduva~i na `ivotnata sredina i pri~ina za globalnoto zatopluvawe. Ova go stava ~ovekot vo pozicija da razmisluva za promena na na~inite na proizvodstvo na energija, kako i za racionalno koristewe na istata. Globalniot svet se soo~uva so problemot za neophopdno voveduvawe merki za energetska efikasnost. Energetskite potrebi na naselenieto, ekonomskiot razvoj i namalenoto zagaduvawe na `ivotnata sredina se pri~ina za iznao|awe novi resursi i alternativni izvori na energija.

Edna od klu~nite potrebi na ~ove{tvoto pokraj drugoto e i

energijata.

Niz vremeto i razvitokot na svetot

se pojavuvale novi izvori na energija.

ENERGIJATA GO

ODR@UVA SVETOT!

Doznaj nekoi osnovni podatoci za alternativnite izvori na energija! Nabroj gi alternativnite izvori na energija! Kako se dobivaat? Koi se nivnite prednosti vo sporedba so drugite izvori na energija? Kolku se koristat alternativnite izvori na energija vo Republika Makedonija? Koristi enciklopedii, internet, spisanija i drugi izvori na informacii. Napravi izve{taj, prezentiraj gi i sporedi gi tvoite soznanija so soznanijata na drugite u~enici.

Za{tedata na energija e od su{tinska va`nost. So prekumerno i nekontrolirano tro{ewe se uni{tuvaat prirodnite bogatstva. So {tedewe energija se {titime samite, ja {titime prirodata.

118

Makedonija ima ogromen potencijal za iskoristuvawe od obnovlivite energetski izvori, kako {to se vodite, sonceto, veterot. Republika Makedonija prevzema aktivnosti za da ja zadovoli zgolemenata pobaruva~ka na energija, nejzina upotreba i za{teda. Vo taa nasoka Agencijata za energetika ima ostvareno me|unarodna sorabotka i ima potpi{ano pove}e me|unarodni dogovori. Reguliraweto na energetskata efikasnost e sodr`ano vo Zakonot za energetika i Nacionalnata strategija za ekonomski razvoj.

Iscrpenite resursi na neobnovlivite izvori na energija baraat iznao|awe na re{enija za koristewe na obnovlivi izvori na energija. Obnovlivite izvori na energija se nasekade okolu nas, a za najzna~ajni se smetaat:

son~evata energija hidroenergija

energija na vetrot geotermalna energija biodizel gorivo

Aktivnosti: Preku tehnikata naso~ena imaginacija aktivirajte ja svojata fantazija i mislite preto~ete gi vo zborovi. Zamislete si go svetot bez elektri~na energija. Na ~asot po makedonski jazik

napi{ete sostav na tema ,,Prikazna za planetata bez svetilki,,!

119

GLOBALNIOT SVET I SOOBRA]AJOT

Izraboti tabela na poimi!

Karakteristiki na vidovite soobra}aj!

Vo redovite vmetni gi poimite {to se sporeduvaat (vidovi soobra}aj ‒

paten, ... avio-soobra}aj, internet). Vo kolonite vmetni karakteristiki spored koi se sporeduvaat vidovite soobra}aj (brzina, dostapnost, ekolo{ka prifatlivost, ekonomi~nost, bezbednost ...).

Koristi prethodni soznanija, podatoci od spisanija, internet! Prezentiraj i sporedi gi podatocite so drugar~iwata vo oddelenieto!

So zgolemeniot porast na dvi`eweto na lu|e i stoki, vo svetski razmeri se javuva problem so soobra}ajnata infrastruktura i potreba od za{tita na ~ovekovata okolina za `iveewe. Slo`enite soobra}ajni i transportni problemi baraat specijalizirani znaewa so cel da se iznajdat re{enija za bezbednost, ekonomi~nost i ekolo{ka prifatlivost vo soobra}ajot.

brzina dostapnost bezbednost ekonomi~nost prifatlivost

paten

`elezni~ki

voden

avio

internet

Soobrakajot bil i e sostaven del na ~ovekovoto `iveewe. Osobeno denes,

lu|eto sekojdnevno u~estvuvaat vo soobrakajot, zatoa {to toa e neminovno.

120

Transportniot sistem na edna zemja e krvotok na nejziniot ekonomski razvoj. Republika Makedonija, kako del od Evropa i svetot, vlo`uva vo razvojot na soobra}ajot preku modernizacija na postoe~kite i izgradba na novi pati{ta, modernizacija na aerodromite, nosewe novi zakoni za bezbednost vo soobra}ajot, edukacija na stru~ni kadri kako i na u~esnicite vo soobra}ajot u{te od najrana vozrast.

Tehnolo{kite novini, posebno napredokot vo oblasta na razmena na

informacii i na komunikacii ‒

internet, igraat edna od najzna~ajnite ulogi vo nastanuvawe i razvitok na globalniot svet.

Republika Makedonija, so voveduvawe na informati~kata tehnologija vo site segmenti na op{testvoto, osobeno so modernizacija na obrazovnieto, postigna zna~aen napredok. Informati~kata tehnologija vo Republika Makedonija otvara novi mo`nosti za efikasno odvivawe na soobra}ajot.

ENIAC e prviot kompjuter. Napraven e vo 1945 godina. Bil ogromen, zazemal prostor kolku edna u~ilnica i te`el 30 toni. Za rabota i prenesuvawe na informacii koristel golemi cevki koi brzo se zagrevale, pa doa|alo do pote{kotii vo rabotata na kompjuterot. Toplinata privlekuvala insekti {to mu predizvikuvale pre~ki vo rabotata. Zaradi toa i denes gre{kite vo rabotata na kompjuterite se narekuvaat buba~ki. Vo 1980 godina proizveden e prviot personalen kompjuter - RS. Kompjuterskoto vreme zapo~na......

121

So pomo{ na tehnikata dnevnik so dvoen zapis povtori go izu~enoto! Podgotvi se! ^itaj, razmisli, zapi{i! Na prazen list povle~i vertikalna linija na sredina. Od levata strana zapi{i

gi problemite so koj se soo~uva globalniot svet, kako i Republika Makedonija: -so~uvuvawe na mirot vo svetot, energetski, ekolo{ki i soobra}ajni problemi. Od desnata strana zapi{i svoi mislewa, komentari i ne{to pove}e ako si doznal pri istra`uvaweto! Razgovarajte, spodelete gi soznanijata vo oddelenieto, no razmenete i sopstveni zabele{ki!

PROBLEMI VO

GLOBALNIOT SVET

I VO MAKEDONIJA

KOMENTARI,

SOZNANIJA

I NA^INI ZA

RE[AVAWE

122

A Alternativa- izbor me|u dve mo`ni re{enija Amam- turska bawa so parea

An- kafeana, kr~ma

Anti~ki- se odnesuva na staro vreme

G Globalen- se odnesuva na celata na{a planeta, na celiot svet

Globalizacija- ne{to {to se pravi da bide pro{ireno na celiot svet

D Datira- poteknuva, ima poteklo od nekoja vremenska granica Demokratija- vlast na narodot, ednakvost i pravo na sekoj gra|anin da u~estvuva vo donesuvawe odluki za javnite i dr`avni raboti

Deligirani - izbrani

E Evrointegracija- zdru`uvawe na evropskite narodi Edukacija- obrazovanie, vospituvawe na mladite

Energetska efikasnost- energetskite potrebi se zadovoluvaat so proizvodstvo na pomalo koli~estvo energija

Etni~ka zaednica ‡ grupa na lu|e koi pripa|aat na edna narodnost.

Esej-literaturen obid, kratka rasprava za nekoe nau~no, umetni~ko ili drugo pra{awe

Efekt- pozitiven rezultat,silen vpe~atok

I Imaginacija- fantazija, me~ta Integracija- zdru`uvawe, obedinuvawe Infrastruktura- osnova, podloga za stopanski i op{testven razvoj {to ja so~inuvaat soobra}ajnicite (pati{ta, `eleznici i dr

Identifikacija -prepoznavawe

Institucija- ustanova,zavod ureden so dredena cel

K Komesar- vladin pretstavnik zadol`en za odredena oblast

Kooperativno- zaedni~ko rabotewe za postigawe na odredena cel

Kopani~ar- rezba~ na drvo M Me|uvladina- vklu~enost na dve ili pove}e vladi

Metropola-glaven grad na nekoja zemja

123

Migracija- preselba

Moral - zbir na pravila koi ovozmo`uvaat harmoni~en i uspe{en razvoj(ispravnost, ~esnost)

Moralen- ispraven, ~estit, ~esen N Nadnacionalna- proekt ili politika sprovedena od strana na pove}e dr`avi

NATO- me|unaroden voen sojuz

Nuklearna energija- O Ozon- obvivka vo atmosferata koja gi apsorbira ultravioletovite zraci Ozonska dupka- del od ozonskata obvivka koj e o{teten po pat na zagaduvawe

Opservatorija- mesto opremeno za nabquduvawe na yvezdi

P P roces - tek, razvitok, napreduvawe Primarna -osnovna

Protkajuva-provlekuva

R Riznica- bogatstvo

Reciklirawe, recikla`a- povtorna upotreba vo orginalnata forma ili vo malku izmeneta forma

S Sankcii- kazni Segment- poseben del od nekoja celina

Status- polo`ba vo odnos na drugite

Specif~en -osoben, odreden ,opredelen

Stereotipni-sekoga{ isti , sekojdnevni, Simulacija-prepravawe, glumewe

T Tajfa- grupa

Terorizam- upotreba na nasilstvo i zakani za da se zapla{at i prisilat drugite Tlo- zemja

Traumi- silen du{even stress poradi nekoja nesre}a ili {ok

U UNESKO- agencija na Obedinetite Nacii zadol`ena za obrazovanieto, naukata i umetnosta

Usloven -zavisen F Filigran- fina izrabotka od srebrena ili zlatna `ica vo vid na mre`i~ka

Folklor- narodni pesni, prikazni, pogovorki, obi~ai, nosii, tanci i sli~no

Freska- slika naj~esto golema, rabotena so vodeni boi na sve` malter

124

SODR@INA

NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA

NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA

REPUBLIKA MAKEDONIJ I SOSEDNITE DR@AVI

DR@AVNI SIMBOLI SKOPJE GLAVEN GRAD NA REPUBLIKA MAKEDONIJA REPUBLIKA MAKEDONIJA NA BALKANSKIOT POLUOSTROV REPUBLIKA MAKEDONIJA VO EVROPA I SVETOT

PRIRODNI OSOBENOSTI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA PERIODIZACIJA NA MAKEDONSKOTO MINATO od Aleksandar Makedonski do car Samuil

Period na Samoilovoto carstvo PERIODIZACIJA NA MAKEDONSKOTO MINATO od osmanliskoto ropstvo do podelbata na Makedonija

Prva i vtora Balkanska vojna PERIODIZACIJA NA MAKEDONSKOTO MINATO

Prva svetska vojna Vtora svetska vojna NEZADOL@ITELNO, NO ZANIMLIVO [TO NAU^IVME SOVREMENA MAKEDONSKA DR@AVA Posle vtorata svetska vojna

NEZAVISNA SAMOSTOJNA MAKEDONSKA DR@AVA DR@AVNO UREDUVAWE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Sud i ustav vo Republika Makedonija

6 8 10 12 14 15 16 19 20 21 23 24 25 28 29 31 33 35

125

Pretsedatel, vlada i sobranie NASELENIE ETNI^KI ZAEDNICI STOPANSTVO VO REPUBLIKA MAKEDONIJA Vlijanieto na prirodnite faktori vo razvitokot na stopanstvoto Rudnoto bogatstvo faktor vo razvitokot na stopanstvoto Reljefot i razvitokot na stopanstvoto TURIZAMOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA NE[TO POVE]E [TO NAU^IVME PRAVA I DOL@NOSTI NA NA GRA\ANITE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

KULTUREN @IVOT VO MAKEDONIJA RELIGII I VERSKI ZAEDNICI

NE[TO NEZADOL@ITELNO NO INTERESNO [TO NAU^IV

LI^NOSTA VO GRUPATA I OP[TESTVOTO LI^NIOT I GRUPNIOT @IVOT SOCIJALIZACIJA NA LI^NOSTA VO GRUPATA

SOLIDARNOSTA I EGOIZMOT FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA GRUPA NA VRSNICI, U^ILI[TE, MAS-MEDIUMITE KAKO FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA DEVIJACIJA I DEVIJANTNO ODNESUVAWE NA LI^NOSTA VO GRUPATA

36 39 40 42 43 44 47 49 51 51 52 53 55 57 57 59 62 65 67 69

72

126

PRAVILA NA ODNESUVAWE VO SREDINATA I ISPOLNUVAWE NA DOL@NOSTITE ^OVEKOVI PRAVA DETSKI PRAVA KONFLIKT RE[AVAWE NA KONFLIKTI [TO NAU^IV

REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT

KULTURNO NASLEDSTVO NA TLOTO NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

ISKOPINI I OSTATOCI SPOMENICI NA KULTURATA MAKEDONIJA- MULTIKULTURNA RIZNICA

NE[TO NEZADOL@ITELNO NO KORISNO [TO NAU^IV

PRI^INI ZA ISELUVAWE OD REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT ISELENI[TVOTO OD REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT STRANCITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA PROEKTNA NASTAVA

NE[TO ZADOL@ITELNO, NO KORISNO [TO PRETSTAVUVA EVROPSKATA UNIJA

SIMBOLI NA EVROPSKATA UNIJA INSTITUCII NA EVROPSKATA UNIJA

74 77 80 82 84 86 89 91 92 95 96 98 99 101 103 104 106 107 108 109

127

EVROPSKATA INTEGRACIJA REPUBLIKA MAKEDONIJA I EVROPSKATA INTEGRACIJA

[TO NAU^IV ^UVAWE NA SVETSKIOT MIR EKOLO[KI PROBLEMI NA GLOBALNIOT SVET

EKOLO[KI ZANIMLIVOSTI ENERGIJA-ALTERNATIVNI MO@NOSTI GLOBALNIOT SVET I SOOBRA]AJOT [TO NAU^IV TERMINOLO[KI RE^NIK

SODR@INA

111 112 113 114 115 116 117 118 120 122 123 125

128