VIOLETA MITOVSKA OLIVERA VELI^KOVSKAVESNA GAVRILOVSKA - AVRAMOVSKA ZA PETTO ODDELENIE ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE CIP - . , 373.3.016:316.3(075.2)=163.3, / , , -. - : , 2010 . - 128 . : . ; 28 ISBN 978-608-228-001-31. , []2.-, []COBISS.MK-ID 84084490 . 224617/1 19.08.2010 , :.- .- - - - - :- : : : , : 16.200 .19-6285/1 27.08.2010 Kolku ja poznava{ tvojata tatkovina kako del od svetot? Ovoju~ebnik}ebidetvojotvodi~,koj}etezapoznaei}egi nadgraditvoiteznaewazaRepublikaMakedonija,zanejzinite karakteristikiiobele`ja,zanejzinotominato,zakulturnoto nasledstvo,kakoizaEvropskataUnijainejziniteinstitucii.]e gizapoznae{osnovnite~ovekoviprava,pravatanadecata,noi pravata i odgovornostite na gra|anite na Republika Makedonija. ]e sezapoznae{sebesikakoli~nostikakodelodgrupata.]e osoznae{mnogune{tazasvetotizaaktuelnitesvetskiproblemi. U~ebnikotibrojniteistra`uvawa,tehnikitenau~ewe,proektite i rabotnite zada~i }e te naso~at od kade da steknuva{ znaewa i da gi pro{iruva{ ve}e steknatite. Nadopolnigidosega{nitepoznavawa!Osoznavajipro{iruvaj gi svoite znaewa. Po~ituvajgipravilatazarabota,slu{aj,istra`uvaj, diskutiraj, analiziraj , nabquduvaj, argumentiraj ...

Avtorite ZAPOZNAJ SE SO U^EBNIKOT 1.Tema: NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA 2.Tema: LI^NOSTI VO GRUPATA I VO OP[TESTVOTO 3.Tema: REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT Likovi kako va{i dugar~iwa {to }e ve vodat niz u~ebnikot:

5 | V ]E RAZGOVARAME ZA:- ubavinite na na{ata tatkovina; - mestopolo`bata na Republika Makedonija nejzinite sosedi ; - nejzinata istorija i minatoto; - glavniot grad; - zo{to e zna~ajno edna zemja da bide demokratska?- Makedonija kako del od Evropa i od Balkanot; - Skopje glaven grad na Republika Makedonija; - Dr`ava, dr`avno ureduvawe i dr`avni institucii; - periodizacija na makedonskoto minato; - stopanstvoto vo Republika Makedonija;- turizmot vo Makedonija; - pravata i dol`nostite na gra|anite;- kulurniot `ivot vo tvojata dr`ava;- naselenie i struktura na naselenie.]E U^IME ZA:- da istra`uva{ za bogatstvata i ubavinite na tvojata tatkovina, sosednite dr`avi; - da izraboti{ album i izve{taj za gradot Skopje i sociodemografskite karakteristiki vo Republika Makedonija; - preku grozd- tehnikata da gi pretstavi{ prirodnite osobenosti na Makedonija;- da izraboti{ proekt za minatoto na na{ata tatkovina ; - da izraboti{ turisti~ka karta na Republika Makedonija; - da izraboti{ T- tabela so pravata i dol`nostite na gra|anite vo tvojata zemja . TVOJATA ZADA^A ]E BIDE:7 | V NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA UBLIKA MAKZapodobrodajazapoznae{svojata tatkovina, za da gi nadgradi{ svoite znaewa,}ekoristi{enciklopedii, knigi, fotografii, videozapisi.. .. Potrebni}etibidatigeografski kartina:RepublikaMakedonija, Balkanskiot Poluostrov, Evropa .. . Posetuvajjabibliotekata,koristi internet!Bura na idei: poim tatkovina Makedonija e dr`ava koja ja krasat mnogu prirodni ubavini. Bogata e so {umi,livadi,plodnipoliwa,ezeraireki,klisuri,pe{teri,vodopadi, kulturno-istoriskispomenici...Izobiluvasoraznovidenrastiteleni `ivotinskisvet.Taaelulkanapismenosta,vokojatvoratistaknatidejci. Istra`uvaj, osoznavaj i doznaj pove}e karakteristiki za tvojata tatkovina. Dr`ava e zbir na institucii spored koi se odnesuvaat lu|eto.Republika Makedonija e samostojna, nezavisna i demokratska dr`ava. Republikapretstavuvaobliknadr`avnoureduvawe.Vo republikatavlastajaizbiranarodotnademokratskiizboriza opredelen broj godini. Pretsedatelot na republikata isto taka e izbran od strana na narodot. Tatkovinaenasledstvo,aistovremenoisostojbanaposeduvawena zemja,teritorija,duhovnivrednostiisodr`inikoijaso~inuvaat kulturata na eden narod. Republika Makedonija e na{ata tatkovina. Tatkovina toa si ti,i jas sum toj, site nie! Toa e ogromno toplo sonce vo na{ite gradi {to bie. Vidoe Podgorec Karta na Republika Makedonija 8 | V

Istra`uvajte so pomo{ na geografskata karta! Pronajdetegisosednitedr`aviinivniteglavnigradovi. Opredelete koja dr`ava na koja strana se grani~i so Makedonija!Vo koi dr`avi ima delovi od na{ite prirodni ezera? Osoznajtenekoikarakteristikinasosednitedr`avinaRepublika Makedonija! (golemina, reljef...)

REPUBLIKA MAKEDONIJA GRCIJA KOSOVO SRBIJA BUGARIJA ALBANIJA Karta na Republika Makedonija i nejzinite sosedni dr`avi Znamiwa na sosednite dr`avi KOSOVO BUGARIJA GRCIJA ALBANIJA SRBIJA

Sosednidr`avinaRepublikaMakedonijase:RepublikaSrbija, RepublikaKosovo,RepublikaBugarija,RepublikaGrcijaiRepublika Albanija.Makedonija i nejzinite sosedi 9 | V Republika Makedonija na sever grani~i so Republika Srbija, so glaven gradBelgrad.RepublikaSrbijaneizleguvanamore.ReljefotnaSrbijae raznoviden. Klimata glavno e umereno-kontinentalna.Na{atatatkovinanajuggrani~isoRepublikaGrcija.Glavengrade Atina. Taaepoluostrovskaiostrovskazemja.^lenkaenaEvropskaUnija. Izleguva na Egejsko More, Jonsko More, Jadransko More i Sredozemno More. ReljefotnaGrcijaeglavnoplaninski.Klimataesredozemnomorskai planinska. RepublikaMakedonijanaistokgrani~isoRepublikaBugarija,so glavengradSofija.Bugarijae~lenkanaEvropskataUnija.NizBugarija minuvaedenodnajzna~ajnitekoridorinaBalkanskiotPoluostrov.Bugarija izleguvanaCrnoMore.Klimataeprimorska,umereno-kontinentalnai planinska. Najgolemiot del od reljefot e planinski.Makedonijanazapadgrani~isoRepublikaAlbanija,soglavengrad Tirana.Albanijaemediteranskaibalkanskazemja.IzleguvanaJadranskoi naJonskoMore.KlimatavoRepublikaAlbanijaesredozemnomorskai umereno-kontinentalna. Reljefot e prete`no planinski. Na severozapad grani~i so Republika Kosovo so glaven grad Pri{tina. ReljefotnaRepublikaKosovoeraznoviden.Klimataekontinentalna,so topli leta i ladni i sne`ni zimi.

1. Opi{i gi karakteristikite na Republika Makedonija kako dr`ava! 2. Objasni go poimot tatkovina! 3. [to pretstavuva republika? 4. Kakva dr`ava e Republika Makedonija? Zo{to? 5. So koi dr`avi grani~i Republika Makedonija? 6. Napravi sporedba na Republika Makedonija so nejzinite sosedi i sogledaj gi razlikite! Istra`uvaj! So pomo{ na geografski karti, internet i drugi u~ebnici doznaj pove}e za reljefot za sosednite dr`avi.10 | V DR@AVNITE SIMBOLI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Dr`avni simboli na Republika Makedonija se: znameto, grbot i himnata.

Razgovaraj so drugar~iwata i so roditelite; pobaraj pomo{ na internet ivo enciklopedii.Razgledaj gi dr`avnite simboli na Republika Makedonija i istra`uvaj koi se nivnite glavni karakteristiki! [to simboliziraat boite na znameto? ZnametonaRepublika Makedonijaecrveno.Odsredinatakon kraevitenaznameto,rasposlanoe `oltoto sonce so osum kraci.Dr`avnotoznameseveenasite dr`avniinstitucii,nauliciteza vreme na dr`avni praznici, na sportski ikulturnimanifestacii,zado~ekna zna~ajni doma{ni i stranski gosti... Kogadr`avnotoznameena polovinakopje,zna~idekavodr`avata e proglasena `alost. GrbotnaRepublikaMakedonijaepole obgradenosovenecispletenso`itnoklasje, afionitutun.Vosredinatasena{ite planinskivrvovi,avodatagipretstavuva na{ite reki i ezera.Grbotevoupotrebau{teod27juli 1946,ana16noemvri2009eotstraneta crvenata petokraka. 11 | V DENES NAD MAKEDONIJA SE RA\A Denes nad Makedonija se ra|a novo sonce na slobodata. Makedoncite se borat za svoite pravdini. Od novo sega znameto se vee na Kru{evskata Republika. Goce Del~ev, Pitu Guli, Dame Gruev, Sandanski. Gorite makedonski {umno peat bojni pesni, novi vesnici, Makedonija slobodna slobodno `ivee. Himnatapretstavuvasve~enapesnazasekojadr`ava.Sona{ata himna se iska`uva minatoto i sega{nosta.Himnatasepeenamanifestacii,zadr`avnipraznici,nasportski natprevari, za do~ek na stranski dr`avni gosti. Zavremenapeewetonahimnata,odpo~itkonneaikondr`avata {to ja pretstavuva, site treba da stanat. Na~asotpolikovnoobrazovanieizrabotetegiznametoigrbot naRepublikaMakedonijaipritoakoristeterazli~ni materijali i likovni tehniki! Na ~asot po muzi~ko obrazovanie slu{ajte ja i nau~ete ja himnata na Republika Makedonija! Tekstot na himnata go napi{al Vlado Maleski (1941), muzikata Todor Skalovski (1943), a prifatena e vo 1944 godina. 1.Nabroj gi i objasni gi dr`avnite simboli na Republika Makedonija! 2.Koga se istaknuva znameto? 3.Koga se pee himnata? 12 | V SKOPJE GLAVEN GRAD NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Glavniot grad na Republika Makedonija se nao|a vo severniot del od na{ata tatkovina, vo Skopskata kotlina. Skopje se nao|a od levata i od desnata strana na rekata Vardar, kade {to e izgraden i Kameniot most, koj e simbol na gradot. Nad nego se izdignuva tvrdinata Kale. Mnogu e interesna i Starata skopska ~ar{ija vo koja ima mnogu zanaet~ii. Skopjeeglavengrad,metropolanaRepublikaMakedonija.Tukase smesteninajva`nitedr`avniustanovi:Vladata,Sobranieto,Ustavnioti Vrhovniot sud. Gradotimadolgominato.Pre`ivealmnoguvojni,palewa,zemjotresi, bolesti... Sekoga{povtornoseobnovuval.ZaSkopjesevelidekaegradna solidarnosta.Vo1963godinaSkopjebilrazru{enodstra{enzemjotres,noso pomo{ta na lu|eto od celiot svet povtorno bil izgraden. Gna{ataRazgledajtejakartatanaRepublikaMakedonijaiodredeteja mestopolo`bata na glavniot grad! Formirajte grupi i podelete gi aktivnostite me|u sebe, istra`uvajte i doznajte {to pove}e podatoci za Skopje kako glaven grad na Republika Makedonija:geografskipodatoci,stopanskicentri,kulturnii nau~noobrazovnicentri,administrativno-politi~kicentrii turisti~ki lokacii. Koristeterazniizvorinainformacii(knigi,enciklopedii, spisanija, internet...) Prezentirajte pred oddelenieto! Ne zaboravajte da soberete i fotografii i razglednici! Skopje denes Grb na grad Skopje Zname na grad Skopje 13 | V DenesSkopjeemoderengradsostarigradbiimodernivisokokatnici, bulevari,parkovi.Imarazvienaindustrija,stopanstvo,turizam...Imapove}e kulturniustanovi(teatri,opera,kina,biblioteki,muzei,istoriski spomenici...),obrazovniustanovi(fakulteti,u~ili{ta,gradinki...)iverski objekti. Skopje e administrativen, kulturen, prosveten, politi~ki, industriski i trgovski centar na Republika Makedonija.

Podelete se na grupi spored toa {to ste posetile ili do kakov materijal ste do{le.Nastavnikot gi opredeluva grupite. Sekoja grupa neka napi{e izve{taj za toa {to ste videle i kakov vpe~atok ste dobile. Od izve{taite, od tekstovite iod slikite napravete oddelenski album. Skopje vo XVII vek Skopje po zemjotresot So tehnikata " Skeleten prikaz"pretstavi go gradot Skopje niz vremeto (od negovoto nastanuvawe do denes). 1.Opi{i gi karakteristikite na glavniot grad na Republika Makedonija! 2.Koi se osnovnite stopanski, politi~ki i kulturni funkcii na glavniot grad na Republika Makedonija? 14 | V MESTOPOLO@BA I PRIRODNI OSOBENOSTI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Svetot go so~inuvaat golemi kopneni povr{ini nare~eni kontinenti. Tie le`at na Zemjinata topka. Dr`avnateritorijaopfa}as {toevoramkitenagranicitenaedna dr`av vklu~uvaj}i go kopnoto, vodite i vozdu{niot prostor, so site prirodni bogatstva.

dr`av Istra`uva~ki aktivnosti! Koi se kontinentite na Zemjinata topka? Opredeli ja mestopolo`bata na Republika Makedonija so pomo{ na u~ili{niot globus ili geografskata karta na svetot! So koi evropski dr`avi e povrzana Republika Makedonija? Karta na Evropa Mestopolo`ba na Republika Makedonija na BalkanskiotPoluostrovRepublikaMakedonijaeevropska zemja.Taasenao|anajugoisto~niotdel nakontinentotEvropa,vosredi{niot del na Balkanskiot Poluostrov. BalkanskiotPoluostrovima povolnamestopolo`bazatoa{to soobra}ajnopovrzuvatrikontinenti. Najzna~ajnisoobra}ajniciseavtopatot E75i`elezni~kataprugaSkopje Gevgelija. RepublikaMakedonija,kako balkanskadr`ava,istotakaima povolna mestopolo`ba. Taa pretstavuva krstosnicanazna~ajnipati{takojanpovrzuva so site balkanski dr`avi.Makedonijanizleguvanamore. Zatoataaeikontinentalnazemja.No, sepak ima povolna geografska polo`ba. Prekupatnite,avionskitei `elezni~kiteliniiepovrzanaso mnogu evropski dr`avi i kontinenti.15 | V RepublikaMakedonijajakarakteriziraatmnoguprirodniosobenostikoii davaat poseben beleg. klima reljef ezerareki PRIRODNI OSOBENOSTI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA ramnini planini vodi Razmisluvaji dopolni! Pobarajslikiitekstovizaprirodniteosobenostinana{ata zemja. Prekugrozd-tehnikatapretstavigiprirodniteosobenostina Republika Makedonija! Razgovaraj, istra`uvaj!RazgledajjakartatanaRepublikaMakedonijaipronajdigi prirodnite osobenosti na na{ata zemja!16 | V Obele`je na Republika Makedonija se risot, pastrmkata, jagulata, molikata Reljefot na Republika Makedonija e ridsko planinski. Go so~inuvaat tri celini: zapadniotdel,kojsekarakterizirasovisokiplanini,ame|univse nao|aat dlaboki dolini; sredi{niot,vokojsenao|aatkotlini,odkoinekoime|usebnose povrzani so klisuri; isto~niotdel,kojeponizokodzapadniot igiopfa}alevitepritoki na rekata Vardar. PELISTER PASTRMKA RIS JAGULA Nacionalniot park Pelisterenajstar vona{atazemja. Karakteristi~enepoendemi~nite rastenijairetki `ivotnikako risot,me~kata, elenotidivata koza. Pastrmkata e endemna slatkovodna riba, `ivee vo Ohridskoto Ezero. Jagulata `ivee vo vodite na Ohridskoto Ezero.

VoMakedonijaprete`novladeeumereno-kontinentalnaklimakojaja karakteriziraat topli i suvi leta i studeni i vla`ni zimi. Vodite(rekiteiezerata)segolemoprirodnobogatstvonaRepublikaMakedonija.NizRepublikaMakedonijaimamineralniizvorikoislu`atza lekuvawenalu|etoizazagrevawenaoran`eriite.NajdolgarekaeVardari vo najgolem del te~e niz centralniot del na dr`avata. Izvira vo podno`jeto na [ar Planina od silen izvor kaj seloto Vrutok i se vleva vo Egejsko More. RekataCrniDrimistekuvaodOhridskotoEzero.Nejzinatadesnapritoka Radika e edna od najubavite, naj~istite, naj`ivopisni reki vo Makedonija. Rtri c17 | V Na ju`nata granica na Republika Makedonija le`at tri golemi prirodni ezera:

Sopregraduvawenare~nitedolini~ovekotizgradilve{ta~ki ezera.Tiesekoristatzanavoduvawenaobrabotlivitepovr{ini,za proizvodstvonaelektri~naenergija,zaobezbeduvawevodazapiewe,za turizam, sport i rekreacija. planiniPoznati planini: [ar Planina, Bistra, Korab, Osogovski Planini, Belasica,Ogra`den, Skopska Crna Gora, Ko`uv ezera prirodni: Ohridsko, Prespansko i Dojransko Ezero. ve{ta~ki: Mavrovsko, Debarsko, Tikve{ko Ezero, Kalimanci... Istra`uvate, a potoa izrabotete tabelaren prikaz vo koj }e gi pretstavite: - visinata na planinite vo Republika Makedonija;- dol`inata na rekite. - na koi drugi dr`avi pripa|aatdelovi od prirodnite ezera.planini reki Vardar, Radika, Bregalnica ,Crna Reka... bawi Bawa Bansko, Ke`ovica, Kosovrasti, Debarski bawi, Katlanovski Bawi... PRESPANSKO EZERO Ohridskoto Ezero e najgolemo prirodno ezerovoRepublikaMakedonija.Toaeiednood najdlabokiteinajprovidniteezeravoEvropa. Zaradibrojnitezalivi,poluostrovi,ubavinite naokolniteplaniniipostoewetonapreku140 vidoviendemski`ivotni,OhridskotoEzeroe vlezenovolistatanaprirodniretkostina UNESKO. VtoropogoleminavoRepublika MakedonijaePrespanskotoEzero.Toase karakteriziraporazgranetostanabregotso zalivi,poluostrovi,peso~nipla`iiedenmal ostrov koj se vika Golem Grad.NajmaloprirodnoezeroeDojranskoto Ezero.Bogatoeso`ivsvet,osobenosoribi,a pokraj bregot ima {irok pojas na trska. 1.Zo{to Republika Makedonija ima povolna mestopolo`ba? 2.Koi se prirodnite karakteris- tiki na Republika Makedonija? 3. Nabroj gi sli~nostite i razlikite pome|u prirodnite ezera! DOJRANSKO EZEROOHRIDSKO EZERO ramnini Pelagonija, Polog, Tikve{, Gevgelisko valandovskata, Strumi~kata, Ov~e Pole, Skopskata Kotlina... 18 | V GradotAleksandrijagosozdalAleksandarMakedonskiie nare~en Aleksandrija spored sozdatelot.Pro~ueniot kow na carot Aleksandar se vikal Bukefal. PERIODIZACIJA NAMAKEDONSKOTO MINATO

iie

Pobarajte materijali za najdale~noto minato na va{eto mesto na `iveewe i na Republika Makedonija (enciklopedii, istorii, video zapisi, sliki, filmovi, internet...). Izrabotete proekti za oddelnite istoriski periodi. Pro{irete so nastani od va{iot kraj! Posetete arheolo{ki lokaliteti, kulturno- istoriski spomenici... Aleksandar MakedonskiMoneta od vremeto na Aleksandar I

OdkrajotnaVIIIvekprednovataerazapo~naloobedinuvawetona makedonskiteplemiwavoedinstvenadr`ava.Na~elonadr`avatastoel kral.Zaosnova~namakedonskatadr`avasesmetakralotPerdika. NaslednicitenakralotPerdikanastojuvaledajazacvrstatidaja pro{irat svojata dr`ava. Najgolem uspeh makedonskata dr`ava do`ivuva vo vremetokogavladeelemakedonskitekraleviFilipI I Makedonskii AleksandarI I I Makedonski.Toga{Makedonijaseizdignalavomo}na svetskasila,,Gospodarkanasvetot",kako{tojanarekuvaleanti~kite avtori. Carstvoemonarhisko dr`avnoureduvawena ~elosocar.Sekojcarja nasleduvakrunataod svojottatko.Carstvotoe pogolemoodkralstvoto, opfa}apogolema teritorija. Imperijaecarstvo dr`ava {to dr`i pod svoja vlast tu|i posedi. 19 | V VosvojatastaratatkovinaSlovenitenemalepismo,dolgovreme"so crti~kiireski~itaaigataa".Kogado{lenaBalkanotisepokrstile, slovenskite zborovi gi pi{uvale so rimski i gr~ki bukvi, bez pravila. So takvo pismo ne bilo mo`no to~no da se napi{at mnogu slovenski zborovi. Vo gr~kata azbukanemalobukvizamnoguslovenskiglasovi."PotoasvetiKonstantin Kirilimsozdal38bukvi,ednisporedgr~kitebukvi,drugipopotrebatana slovenskiot jazik." Iskoristi gi svoite soznanija od istra`uva~kite aktivnosti preku bura na idei. Izraboti sporedbena tabela: nekoga{ i sega. Iskoristi gi svoite soznanija od istra`uva~kite aktivnosti preku bura na idei. Izraboti sporedbena tabela: nekoga{ i sega.Makedonija vo sredniot vek Kon krajot na VI vek i po~etokot na VII vek na teritorijata na Makedonija sedoselileSlovenite.Nivnatapratatkovinasenao|alazadKarpatite,no poradi lo{ite uslovi za `ivot, kako i napadite od sosedite, tie zapo~nale da se preseluvaat.Nekoizaminalenaistok,nekoinazapad,aoniekoizaminalena jug i se naselile na Balkanskiot Poluostrov se nare~eni Ju`ni Sloveni. Bra}ataKiriliMetodijbilemnoguu~enilu|e.Tiejasozdaleprvata slovenskaazbukaglagolicata,anivniteu~eniciKlimentiNaumja uprostileglagolicatainovotopismogonareklekirilica.Sosozdavawetoi {irewetonaslovenskatapismenostikni`evnostMakedonijadalazna~aen pridones vo svetskata kultura. Sveti NaumSveti Kiril i MetodijSveti Kliment Napi{isostav vo forma na izve{taj za zna~eweto na sv. Kiril i sv. Metodij.Kse dosel20 | V VosredinatanaXvekbilasozdadenamakedonskatasrednovekovna dr`ava.Na~elonadr`avatasenao|alcarSamuil.Tojimalsilnavojska.So osvojuva~kitevojnikoigivodeljapro{irildr`avatanaseverdoDunavi Sava, na jug do Tesalija, na zapad do Jadransko i na istok do Crno More. Vo bitka na planinata Belasica (1014 g.), so vizantiskiot imperator VasilijII, carotSamuilbilporazen,azarobenite~etirinaesetiljadivojnicibile oslepeni.Vedna{potojnastancarotSamuilpo~inal.Srednovekovnata makedonskadr`avapostoelado1018godinakogabilavklu~enavoramkitena Vizantija.

Makedonija za vreme na Osmanliskoto vladeewe KonkrajotnaXIVvekMakedonijabilaosvoenaodTurcite-Osmanliii vlegla vo sostavot na Osmanliskata mperija. Makedonskiotnarod~estosebuntuvalikrevalvostanijazaosloboduvaweod osmanliskata vlast. Najstara oru`ena forma na otpor bilo ajdutstvoto. PrvotopogolemovostanievoMakedonijaizbuvnalovo1689godinapod vodstvo na ajdutinot Karpo{.VoformitenaotporprotivOsmanliskataImperijau~estvuvali skopskiot biskup Pjeter Bogdani. Osloboditelnotodvi`ewevoMakedonijasezasililovoXIX vek.Toga{ bile podignati pove}e vostanija (Negu{ko, Razlove~ko, Kresnensko). Kvl vvvvvvv egla v

Vojskata na SamilCar Samuil Najdi i pro~itaj nekoj raskaz ili kniga za prvata makedonska dr`ava i za car Samuil! Jane Sandanski so svojata ~eta Makedonsko selo vo vremeto od Osmanliskoto vladeewe21 | V Za vreme na Osmanliskoto carstvo, pokraj drugite danoci, postoel i danok vo krv. Toa pretstavuvalo nasilno odzemawe na ma{kite deca od roditelite. Decata gi nosele vo Turcija, gi vospituvale i gi u~ele da stanat najsurovi vojnici. Tie vojnici se nare~eni jani~ari.Jas sum novinar istra`uva~!

Zamisli deka si novinar.Smisli i napi{i vest za Kru{evo - grad bogat so nastani i li~nosti. Odsitebuniivostanijanajzna~ajnovostanieeIlindenskotovostanie krenato na 2 avgust 1903 godina. Vo borbite za sloboda, osven Makedoncite zele u~estvo i Albancite, Turcite i Vlasite. Poznatirevolucioneriodtoavremese:GoceDel~ev,PituGuli,Jane Sandanski, Dame Gruev, \or~e Petrov, Pere To{ev i dr.VooslobodenotoKru{evoeformiranaKru{evskataRepublika.Bil formiranSovetnaRepublikatakojgoso~inuvale60gra|aniiPrivremena vladaod6~lena.Na~elonavladatastoelVan|elDinu,apretsedatelna Republikata bil Nikola Karev. Kru{evskata Republika opstojala deset dena. Ilinden ima osobeno zna~ewe vo istorijata na makedonskata dr`ava. vojnici. Tie vol i danokkk lite. vi Goce Del~evDame Gruev\or~e PetrovNikola Karev Vo odbranata na Kru{evo vostanicite koristele top. Tvoja zada~a e da otkrie{ od kakov materijal e izraboten ? Kru{evskoto cre{ovo top~e Pitu Guli 22 | V Po Balkanskite vojni, vo 1914 godina zapo~nala Prvata svetska vojna, koja traela ~etiri godini. Vo Prvata svetska vojna makedonskiot narod bil podlo`en na novi okupacii, voeni razoruvawa i delbi. Balkanski vojni i Prva svetska vojna Golemtovaribrojni`rtvi,vojni,podnelmakedonskiotnarodvo Balkanskite vojni (1912-1913 g.).

Prvatabalkanskavojnasevodelapome|uOsmanliskataImperijai Balkanskiot Sojuz sostaven od Bugarija, Grcija, Crna Gora i Srbija. Vo vojnata u~estvuvaleiMakedoncite,samostojnoilivosostavotnavojskitena balkanskite sojuznici. Tie se nadevale deka }e se oslobodat od turskata vlast i }esozdadatsvojadr`ava.No,nivniteo~ekuvawaneseostvarile.Makedonija bila okupirana i podelena pome|u Srbija, Grcija i Bugarija. GoVtoratabalkanskavojnaizbuvnalavo juni1913godina,kogaBugarija,nezadovolna odpodelbatanateritorijataginapadnala svoiteporane{nisojuznici,Srbijai Grcija. Vtorata balkanska vojna zavr{uva so dogovorotvoBukure{t.Soovojdogovor bilapotvrdenapodelbatanaMakedonija. @rtvi od Prvata svetska vojna Objasni spored koi starosedelci Makedonija go dobila imeto. Definiraj go zna~eweto na Aleksandar Makedonski.Napravi pregled za doa|aweto na starite Sloveni isozdavaweto prvata dr`ava. Opi{i ja bitkata na planinata Belasica. Opredeli go vremeto koga Makedonija potpadnala pod osmanliska vlast. Opi{i {to znae{ za Ilindenskoto vostanie i za Kru{evskata Republika! Objasni koga e podelena Makedonija i od kogo. 23 | V FORMIRAWE NA SOVREMENATA MAKEDONSKADR@AVA Makedonija vo Vtorata svetska vojna Sovremenata makedonska dr`ava e sozdadena vo tekot na ~etirigodi{nata antifa{isti~kainacionalnoosloboditelnavojna(1941-1944g.).Vtorata svetskavojnazaMakedonijazna~elanovoraspar~uvawenanacionalnata teritorija, nacionalna asimilacija i ekonomska eksploatacija. Zastanuvajki na stranatanaantifa{isti~katakoalicija,makedonskiotnarodtrgnalvo oru`ena borba za ostvaruvawe na vekovnite ideali i strme`i - osloboduvawe i sozdavawe na svoja nacionalna dr`ava.Antifa{isti~kiototporbil organiziranpodvodstvona Komunisti~katapartijanaJugoslavija (KPJ)na~elosoJosipBrozTito, odnosnonaKomunisti~katapartijana Makedonija (KPM). BorbatazaslobodavoMakedonija zapo~nalana11oktomvri1941godina. Toga{bileispukaniprvitepu{ki protivneprijatelotvoPrilepivo Kumanovo. Zatoa 11 Oktomvri se slavi kakoDen na vostanieto . Odoviegradoviborbatasepreneslaniz celatazemja.Borbatajavodele partizanite.VovojnataMakedonijadala mnogu`rtvime|ukoiseinarodnite heroi:Stra{oPinxur,Mir~eAcev,Ibe Paliku}a,VeraCiriviriTrena, KuzmanJosifovski-Pitu,LimanKaba, Cvetan Dimov, Bajram [abani i drugi.

FO Salata vo koja se od`alo Prvotozasedanie na ASNOM Na2avgust1944godinavo manastirotProhorP~inskieodr`ano PrvotozasedanienaASNOM ( Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawenaMakedonija).Naova zasedaniebiledonesenipove}ere{enija sokoieproglasenosozdavawetona makedonskatadr`avaibileutvrdeni nejzinite najvisoki organi. ZaprvpretsedateleizbranMetodija Andonov ^ento.ZaMakedonijaASNOMimagolemo zna~ewe:Makedonijaeproglasenaza dr`ava;makedonskiotjazikepriznat kakoslu`benjazik;gra|anitekoi`iveat voMakedonijabezrazlikanavera, narodnost i pol se ramnopravni gra|ani... mmPB ugarskata policiska stanica vo Prilep - objekt na edna od prvite vostani~ki akcii na makedonskite partizani, so skica nanapadot -11 oktomvri 1941 24 | V ! 16 1945 . , . MetodijaAndonov^ento(1902-1957),politi~aripatriot.Bil pretsedatelnaInicijativniot odborzasvikuvawenaASNOM (1943),pretsedatelnaPrezidiumot naASNOM.Dosledenborecza nacionalnoosloboduvawena makedonskiotnarodizasamostojna i obedineta Makedonija. Zada~a : istra`uvajte, pribirajte podatoci za u~esnici vo na{ata borba za sloboda za vreme na Vtorata svetska vojna. 25 | V Od pronajdenite materijali, zapisi, od iska`uvawata, od sliki i drug materijal izraboti pano. Istra`uva~ki postapki na tema: Se}avawa za referendumot od 8 septemvri 1991 godina [to zna~i zborot suverenost?Obidi se da go objasni{ zborot referendum. PoVtoratasvetskavojnaMakedonijaevosostavotnaJugoslovenskata federacija (SFRJ) kako ramnopravna republika. Pobarajslikiinapisiodvremetonaizgradbatanana{atazemjapoVtorata svetska vojna. Koristi i internet! Doznaj {to e izgradeno i formirano vo Republika Makedonija. Ako ima{ nekoj blizok {to u~estvuval vo rabotnite akcii neka ti raska`uva. Site podatoci {to }e gi nau~i{, kako i sobraniot materijal, sredi gi zaedno so drugar~e ili vo grupa, a potoa spodeli gi so ostanatite vo oddelenieto.

edno ooooo sssssooooooooPovojnataMakedonijaerazurnata inerazvienazemja.Raspolo`ivite prirodnibogatstvaiu~estvotona narodotvoizgradbataiobnovatana zemjatanosatbrzekonomskiistopanski razvoj. Makedonija se gradi i napreduva, se vr{ielektrifikacijanaselata,se gradatmodernipati{ta,`elezni~ki prugi,fabriki,hidrocentrali, zdravstveni,kulturniiobrazovni institucii. Gra|anitenana{atadr`avana8septemvri1991god.,nareferendumse izjasnija za samostojna, suverena i nezavisna Republika Makedonija.Naovojdensekojagodinasve~enoseodbele`uvaiproslavuvanezavisnostana na{ata tatkovina. Osmi septemvri e dr`aven praznik na Republika Makedonija!Na17.XI1991godinaSobranietonaRepublikaMakedonijagoizglasaprviot UstavnanezavisnaisuverenaRepublikaMakedonija.Ustavotenajvisokpravenakt na edna dr`ava. Kakonezavisnaisamostojnadr`ava,na8april1993godina,Makedonijae primena kako ramnopravna ~lenka vo OON (Organizacija na bedinetite acii). Zna~aennastanzamakedonskitegra|anieiviznataliberalizacijasokojana na{itedr`avjaniimseovozmo`uvadapatuvaatvozemjiteodEvropskataUnijabez vizi. Mladinska rabotna akcija 26 | V So va{iot nastavnik podgotvete se za proektna nastava! Izrabotete istra`uva~ki proekt na tema:

Ne go zaboravajte krugot na pravila! Diskutirajte i osoznajte gi fazite na proektot! Iskoristete gi prethodnite znaewa, iskustva, no i `elbata za steknuvawe novi! Da doznaeme za istorijata na Republika Makedonija! [to sakame da doznaeme? Kako }e go napravime toa?So prezentacija, na javen ~as! Na ~asot po makedonski jazik izrabotete pismen sostav na tema: ,, Kako be{e formirana mojata dr`ava Referendumpretstavuvademokratsko izjasnuvawenagra|anitezaodredeno pra{awe zna~ajno za dr`avata.Glasa~ko mesto Suverenostsamostojnodonesuvawena odlukivovnatre{niterabotinazemjata i odnosite so drugite dr`avi. Sobir po povod proglasuvawe na nezavisnosta na na{ata dr`ava vo 11 godina27 | V Sigurno,sobiraj}imaterijali,slu{aj}ina~asire{avaj}igizada~itevo rabotnite listovi ve}e si nau~il. Ovie zada~i se samo da si gi proveri{ svoite znaewa i da si dopolni{ tamu kade ti e potrebno. Zada~ite se re{avaat spored nastavnite sodr`ini, ne na eden ~as. Na nema karta na Republika Makedonija: obele`i, imenuvaj, zapi{i, ozna~i, utvrdi i zaklu~i : So crveno moliv~e sosednite dr`avi i nivnite glavni gradovi! So sino moliv~e imiwata na trite kotlinski ezera! So crno moliv~e glavniot grad na Republikata i tvoeto mesto na `iveewe (zapi{i gi nivnite imiwa)! So drveni boi~ki ozna~i go reljefot na RM!

Na geografskata karta otkrij: Kade se nao|a Republika Makedonija na Balkanskiot Poluostrov, kade vo Evropa, a kade vo svetot? Navedi koga po~nala borbata za sloboda vo Makedonija i objasni {to pretstavuva toj den za Makedonija. Koga i kade e odr`ano Prvoto zasedanie na ASNOM? Napravi analiza za zna~eweto na Prvoto zasedanie na ASNOM. Iskoristi gi istra`uvawata i napravi analiza za prviot pretsedatel na makedonskata dr`ava. 28 | V Od sobranite materijali napravete pano. Ako ste napravile panoa i od drugite periodi od na{eto minato, podredete gi site pod eden naslov: VREMEPLOV. KLU^NI ZBOROVI KRALSTVO CARSTVO IMPERIJA TATKOVINA REPUBLIKA DR@AVA METROPOLA Od 1991 godina Makedonija esamostojna suverena republika Makedonska dr`ava na ~elo so car Samuil VIII vek X vek 1903 g. 1914 -1918g. 1941- 1945g. 1945 -1991g. Izrabotihronolo{ka lenta na makedonskoto minato po oddelni periodi.Prodol`i kako {to e zapo~nato. 29 | V DR@AVNOTO UREDUVAWE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Kakva dr`ava e Republika Makedonija? Demokratijaevidnaop{testvenoureduvawevokoegra|anitenajavni izbori,sotajnoineposrednoglasaweizbiraatsvoipretstavnicivo Sobranieto.Zna~ajnozaednodemokratskoop{testvoepo~ituvawetona pravata, slobodite i obvrskite na gra|anite. So Ustavot na Republika Makedonija organizacijata na vlasta se zasnova vrz principot na podelba na: -zakonodavna -izvr{na -sudska Sobranie na Republika Makedonija Sobranieto e nositel na zakonodavnata vlast vo Republika Makedonija za period od ~etiri godini. SobranietonaRepublikaMakedonijagoso~inuvaat120(stodvaeset)pratenici, izbrani od narodot.SobranietogodonesuvaUstavot,donesuvazakoni,jaizbiraVladatana Republika Makedonija, izbira sudii itn.

ite na javniAktivnosti: Prekutehnikata,,buranaideinau~etepove}ezadr`avnoto ureduvawe na Republika Makedonija! Sobranie na Republika Makedonija Jas sum pratenik vo Sobranieto na Republika Makedonija! igra na Republika Makedonija 30 | V Vladata na Republika Makedonija Vlada na Republika Makedonija VladatanaRepublikaMakedonijaenositelnaizvr{natavlastvo dr`avata. Vladata ja izbira Sobranieto na Republika Makedonija po predlog na mandatarotopredelenodpretsedatelotnaRepublikata.Vladatajaso~inuvaat pretsedatel na Vlada i ministri. Vladata gi izvr{uva Zakonite {to gi doneslo sobranieto,mupredlaganaSobranietozakoniidrugipropisi,odlu~uvaza priznavawenadr`aviivladi,vospostavuvadiplomatskiodnosisodrugi dr`avi i dr. adata na Republika MakedonijaVladatanaRepublikaMakedonija enositelnaizvr{natavlastv VlaJas gi zastapuvam site deca od Republika Makedonija i baram... : 3 ! ! ! . 31 | V Kako se gradela na{ata tatkovina po Vtorata svetska vojna? Koga Makedonija stanala samostojna dr`ava? Koi zna~ajni nastani vo na{ata zemja se slu~ile od osamostojuvaweto? Na koj na~in gra|anite na Republika Makedonija se izjasnija za samostojna, nezavisna i suverena dr`ava? Koi se najva`ni dr`avni institucii vo Republika Makedonija? Kako se izbira pretsedatel na dr`avata? Koja e glavnata zada~a na sudovite vo dr`avata? Pretsedatel na Republika Makedonija PretsedatelotnaRepublikaMakedonijajapretstavuvaRepublikatavo zemjata i stranstvo. Toje vrhoven komandant na vooru`enite sili na Republika Makedonija. Ustavot na Republika Makedonija predviduva izbor na pretsedatel nadr`avatanaop{tiineposredniizbori,sotajnoglasawe,somandatodpet godini.Pretsedatelotnadr`avatamoradabidedr`avjaninnaRepublika Makedonija. Sudijata gi {titi zakonite i zakonski propi{anite prava i obvrski. Sud na Republika Makedonija

Podgotvi se! Simuliraj igra! Jas sum sudija za maloletnici! Sudot e nositel na sudskata vlast. Sudoviteseinstituciizaza{tita naUstavot,zakonitei~ovekovitepravai dol`nosti. Aktivnosti: Posetetego najbliskiot sud vo mestoto na `iveewe! Napravete intervju so sudija! Doznajte ne{to pove}e za sudovite i rabotata na sudiite! Soberete gi podatocite, a potoa referirajte vo oddelenieto.Osnoven sud Skopje a 32 | V NASELENIETO NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Naselenietonaednadr`avagoso~inuvaatlu|etokoi`iveatna nejzinatateritorija.Brojotnanaselenietoseutvrduvasoorganizirawena popis na sekoideset godini. NnejzinatStarosna struktura na naselenieto nad 65 goddo 19 god.20 - 65 god.Brojotnanaselenietovo RepublikaMakedonijapostojanose menuva.Toamo`edasezaklu~iod statisti~kitepodatocidobieniod popisotnanaselenie.Posledniotpopis seizvr{ivo2002godina.Spored podatociteodpopisotnanaselenietovo RepublikaMakedonija`iveatokoludva milioni `iteli. Napravete istra`uvawa za: Naselenietovotvojatazgradailivotvojataulica,sporedvozrasta (deca,vozrasni),polovatastruktura(ma{ki,`enski)idobienite podatoci vnesi gi vo tabela i analiziraj gi! Struktura na naselenie Starosnata struktura ja pretstavuva zastapenosta na vozrasnite grupi. Naselenieto se deli na: mlado naselenie -do 19 godini; zrelo naselenie -od 20 do 65 godini ; staro naselenie nad 65 godiniNaselenieto vo Makedonija e klasificirano spored: polovata struktura; starosnata struktura; etni~kata struktura;Polovata struktura pretstavuva soodnos me|u ma{kotoi`enskotonaselenievodaden prostor. Vo Makedonija preovladuva ma{koto naselenie, nasproti `enskoto.Polovata struktura e va`na komponenta od koja zavisi prirodniot prirast na naselenieto.33 | V Etni~ka struktura 1. Napravi izve{taj od istra`uvaweto, sostavi album i prezentiraj pred oddelenieto! Makedonski nosii Turski nosii Albanski nosii Romski nosii VoRepublikaMakedonija `iveatmakedonskiotnarodkakoi deloviodalbanskiotnarod, turskiotnarod,vla{kiotnarod, srpskiotnarod,romskiotnarod, bo{wa~kiot narod i drugi. Delovitenadrugitenarodikoi {to`iveatvoMakedonijaseetni~ki zaednici. Sekojaetni~kazaednicaima svoibelezikako{tose:narodnite nosii,obi~ai,predanija,predmeti, verskiobrediisli~no.Site gra|anivoRepublikaMakedonija imaatednakvipravanezavisnood polot,verata,bojatanako`ata, nacionalnatapripadnost,imotnata sostojba itn. Makedonci`iveativo sosednitedr`avikakoivomnogu evropskiiprekuokeanskizemji. Makedoncitevosvetotgoneguvaatsvoetokulturnonasledstvoi tradiciite. 34 | V Fabrika za proizvodstvona lekovi STOPANSTVOTO I STOPANSKITE DEJNOSTIVO REPUBLIKA MAKEDONIJA Doznaj kade i {to rabotat tvoite roditeli ivozrasnite {to te opkru`uvaat. Vo koja stopanska granka spa|a nivnata rabota. Razgovaraj za prirodnite resursi na Republika Makedonija za razvitokot na stopanstvoto. Kolku se va`ni klimata i reljefot na edna zemja za razvitok na stopanstvoto? Objasni gi zborovite: resursi, stopanski dejnosti (pobaraj vo re~nik, vo enciklopedija ili od roditelot). Pobaraj sliki i tekstovi od razni stopanski granki (fabriki, hidrocentrali, bawi, oran`erii...). Poseti ja meteorolo{kata stanica i razgovaraj za klimata vo Republika Makedonija i za mo`nostite za razvitok na stopanstvoto. ntrali,ka PobaPoMFabrika za prerabotka na nafta Stopanstvoecelokupnatasmislena~ovekova dejnost ~ija cel e proizvodstvo, raspredelba, razmena ipotro{uva~kanamaterijalnidobranadadeno podra~je i na odreden stepen na razvoj. Stopanstvotoseodlikuvasonekolkurazvojni periodiitoa:doVtoratasvetskavojna,poVtorata svetska vojna i vo suverena Republika Makedonija. Stopanskidejnostiseoniedejnosti{to u~estvuvaatvosozdavawenamaterijalnibogatstva, odnosnopredmeti,hrana,oblekaidrugoise nameneti za proda`ba. Stopanskite dejnosti se delat na primarni, sekundarni i tercijarni. VoRepublikaMakedonijasezastapeni slednive stopanski dejnosti:primarnidejnosti:zemjodelstvo,sto~arstvo, {umarstvo, p~elarstvo, lov i ribolov; sekundarnidejnosti:rudarstvo,industrija, energetika,proizvodnotozanaet~istvoi grade`ni{tvo; tercijarnidejnosti:uslu`nozanaet~istvo, soobra}aj, trgovija , zanaet~istvo i turizam. Resursiseprirodnibogatstvakoinudat mo`nosti za razvitok. Razvitokotnastopanstvotovoednazemja zavisi od slednive faktori:klimata, bogatstvoto so voda,{umi,ramnini,rudnobogatstvo,istoriskii prirodni ubavini... Na{atazemjaimapovolniuslovizarazvitok na pove}e stopanski dejnosti. 35 | V Sekoja od ovie stopanski dejnosti ima svoi granki. Vnimatelnorazgledaj,razmisliidonesisvoizaklu~ocizaprisutnostana nekoja od ovie stopanski granki vo tvoeto mesto na `iveewe. ZEMJODELSTVO INDUSTRIJA ZANAET^ISTVO TRGOVIJA TURIZAM I UGOSTITELSTVO SOOBRA]AJ prirodni ubavini turisti~ka agencija turisti~ki rabotnik turist trgovec / kupuva~ pari zanaet~ija hemiska drvna prehranbena metalna poljodelstvo sto~arstvo gradinarstvo ovo{tarstvo lozarstvo p~elarstvo lov ribolov ^ISTVO36 | V Meteorolo{ki bilten za denes ~etvrtok Skopje8 S Gevgelija 15 S Berovo 4S Vlijanieto na prirodnite faktori vo razvitokot na stopanstvoto

Klimata e va`en uslov za razvoj na mnogu stopanski dejnosti.Vo Republika Makedonija imaumereno- kontinentalna klima umereno topliletaiumerenoladnizimi.Klimataneeistavositedeloviod Republikata.Kolkusepobliskudomore(Gevgelija,Dojran,Strumica...) predelite imaat poblaga klima. MestatakrajrekataVardarimaatpostudenaklima,anaplaninskite predeli ima planinska klima.Srednite godi{ni temperaturi opa|aat od sever kon jug. Naj~esti vetrovi vo Republika Makedonija se: Jugo, Vardarec i Severec. Vozavisnostodklimatarazvienoeizemjodelstvoto(ramninite)i sto~arstvoto(planinite).Povolnataklimaovozmo`uvauslovizaraznovidni kulturi vo Strumi~ko radovi{kata i vo Gevgeliskovalandovskata otlina. Vodata e faktor koj direktno vlijae vrz stopanstvoto.

Vlija

Prezentiraj gi soznanijata {to gi dobi od posetata na meteorolo{kata stanica! Kakva e klimata vo tvojot kraj, a kakva vo Republika Makedonija? Koi vetrovi duvaat vo tvojot kraj, a koi vo Republika Makedonija? [to ka`aa meteorolozite za narednite denovi? 37 | V Rudnoto bogatstvofaktor vo razvitokot na stopanstvoto

tor vo razvitokot naVadewe na mermer -Prilep Rudnik za bakar-Bu~im, Radovi{ (bakarna ruda) Rudnitebogatstvasefaktorodkojzavisirazvojot narudarstvotoirazvojotnaindustrijata.Makedonijae bogatasoraznovidnaruda:jaglen(Bitolsko,Ki~evsko, Mariovsko); olovno-cinkova ruda (Osogovskite Planini); bakarnaruda(Bu~imkajRadovi{).Vosostavotna bakarnatarudaimaizlato,srebro,antimon (Kavadare~ko). VoRepublikaMakedonijalu|etosezanimavaatso rudarstvo,odnosnosoprerabotkanarudatate{ka industrija. PotsetisezareljefotnaRepublika Makedonija! Spored bojata na kartata pronajdi gi i ramninite! Makedonija e planinska zemja. Pogolemi planini vo isto~niot del na zemjata se: Osogovskite Planini, Ogra`den, Male{evskite Planini i Belasica... Vozapadniotdelnatatkovinataseplaninite:[arPlanina,Bistra, Korab...Lu|eto{to`iveatvoplaninskitepredelisezanimavaatnajmnoguso sto~arstvo i so prerabotka na meso, mleko i volna. Pome|uplaninitevoRepublikaMakedonijaimairamnini.Najgolemi ramninise:Pelagonija(`itnicanaMakedonija),Polog,Tikve{,Ov~ePole, Skopska Kotlina, Gevgelisko alandovskata otlina. Lu|eto {to `iveat vo ramni~arskite delovi se zanimavaat so zemjodelstvo i so prerabotka na zelen~ukovi i na ovo{ni plodovi. Soprerabotkanasto~arskiteizemjodelskiteproizvodiserazvivaat prehranbenata, ko`arskata i tekstilnata industrija.Pronajdislikiinapisizarudnite bogatstva vo Republika Makedonija.Doznajdaliimanekojrudnikvo tvojot kraj i kakva ruda se vadi. Pobarajzbirkanarudiod u~ili{tetoizapi{igi:imetona rudata,bojata,te`inata...iodkade poteknuva.Koristijakartatana Republika Makedonija. Reljefot i razvitokot na stopanstvoto j 38 | V TURIZMOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA JAS GO ZAPO^NAV MOETO PATUVAWE Ohrid Ohridsko Ezero GradotOhridebisernaBalkanot. na .Ohridbillulkanaslovenskata pismenost.Tamusenao|aprestolninatana makedonskiotcarSamuil,rimskiot amfiteatar,crkviimanastiri, Nacionalniot muzej, ohridskite biseri ... MavrovskotoEzeroiako ve{ta~ko,sepakplenisosvojata ubavinaposebnokogasegledaod skija~kitetereninaplaninata Bistra.Ezerotonudimnogu mo`nosti:ribolov,kampuvawe,pro{etki... NacionalniotparkMavrovo izobiluvasoretkirastitelnii `ivotinski vidovi. Mavrovo sosvojata ,sobogatotokulturno nasledstvo,neguvawenanarodnite obi~ai - Gali~ka svadba i so `ivopisnata priroda pretstavuva .

Izraboti turisti~ka ponuda! Cel na patuvaweto: Zapoznaj gi ubavinite na Makedonija Plan za poseta na: arheolo{ki nao|ali{ta, kulturno- istoriski spomenici, prisustvo na nekoja kulturna manifestacija, prirodni atrakcii... omenici39 | V Turizam e stopanska granka {to e naso~ena kon organizirawe patuvawa i privremeno smestuvawe. Lu|eto patuvaat za odmor, od zabava, za rehabilitacija, za poseta na kulturni i sportski nastani, prirodni atrakcii, istoriski spomenici.VoRepublikaMakedonijarazvieniseplaninskiot,ezerskiotire~niot turizam. Postepeno se razviva i selskiot turizam. Za mnogu doma{ni i stranski turistiinteresniseimnogubrojnitepe{teri,nacionalniparkovi,brzite planinski reki,istoriskite spomenici i arheolo{ki nao|ali{ta, prirodnite retkosti... Turizmoteva`nagrankavostopanstvotovona{atazemja.Najgolemo turisti~kopodra~jeekrajbre`jetonaOhridskotoEzero,apotoai Prespanskoto Ezero i Dojranskoto Ezero. Odzimskiteiplaninskiteturisti~kicentrinajzna~ajnise:Popova [apkana[arPlanina,MavrovonaBistra,Stre`evoiKopankinaBaba, Kru{evo na Bu{eva Planina, Berovo na Male{evskite Planini i drugi. Re~niotturizamseodvivapokrajrekite.Tamusretnuvamesportski ribolovci...Na brzite vodi na rekata Treska se odviva kajakarskiot sport ili kajak na divi vodi. VoMakedonijaimaipe{teri(Momi~ekMakedonskiBrod...), arheolo{kinao|ali{ta(Herakleja,Stobi,Skupi...),prirodniretkosti(Kokino...) itn. privawa i tacija, Izraboti turisti~ka karta na Republika Makedonija! Taa }e ti pomogne vo patuvaweto. Ezero Matka Turizam e stopanska granka {to eKlisurata Matka e poznata kako klisura na peperutkite, so nad sedumdeset endemi~ni vidovi dnevni i no}ni peperutki, pove}e endemi~ni vidovi na pajaci, endemi~ni rastenija i drugo. Vo po~etokotod tebe se bara{e da sobere{ materijal za ubavite mesta vo tvoeto mesto i onie vo Republika Makedonija. Materijalot iskoristi go sega. Izraboti proekt na tema: Turisti~kite lokaliteti vo mojata tatkovina. Raboti samostojno ili vo grupa. Kru{evo etnograd 40 | V Od {to zavisi koja stopanska granka }e bide razviena vo edna zemja? Na koi stopanski granki vlijae klimata? Koi vetrovi duvaat vo Republika Makedonija? Vo koj del na dr`avata duva Vardarecot? Koi rudni bogatstva gi ima vo na{ata dr`ava? Koja industriska granka se razviva so prerabotkata na rudite? Kako vlijae reljefot na zemji{teto za razvitokot na stopanstvoto? Koi se pogolemi planini vo Makedonija? Koja stopanska granka e razviena vo planinskite predeli? Koi se pogolemi ramnini vo tatkovinata? Koi stopanski granki se razvieni vo ramni~arskite predeli? Koi industriski granki se razvivaat so prerabotka na sto~arskite i na zemjodelskite proizvodi? Kratko opi{i s{to znae{ za turizmot. Objasni na kakvi mesta se razviva turizmot. Imenuvaj gi najpoznatite zimski sportski turisti~ki centri vo Makedonija. 41 | V Aktivnosti: Napravete istra`uvawe, osoznajte i diskutirajte {to sja so~inuva kulturata kako odlika na ~ovekot! KULTURNIOT @IVOT I INSTITUCIITE NA KULTURATA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA Kulturaes {tosozdalo~ove~kotoop{testvoi{topostoikako posledicanatelesniotiumstveniottrudnalu|eto.Kulturataeslo`ena celina i se sostoi od tri me|usebno povrzani delovi: l aPosetijanajbliskatabibliotekavomestotona`iveeweidoznaj ne{to pove}e za na~inot na sobirawe, ~uvawe i izdavawe na knigite! Teatarevidnascenska umetnost{tosezanimavaso izvedbanadramskitekstovipred publikatasopomo{nagovor, gestikulacii,muzikaisli~no.Vo teatarskataumetnostspa|aati kuklenitepretstavi,operatai baletot. Univerzitetska biblioteka -Skopje Scena od teatarska pretstava materijalna kultura duhovna kultura nacionalna kultura Bibliotekaeinstitucijavo koja se sobiraat, sreduvaat i ~uvaat knigi{tosedavaatnakoristewe na~lenovitenabibliotekata.Vo bibliotekite,osvenknigi,imavesnici,reviiidrugispisanija,amo`atdasenajdatimuzi~ki snimki,sliki,filmovi,mapii sli~no. 42 | V Zapoznajtesesorepertoarotna najbliskiotteatariorganizirajte poseta na teatarska pretstava! Operaemuzi~koscenskodelokoevosebesoedinuvapove}eumetnosti: muzika, balet, vokalna izvedba i likovna umetnost preku dekor i kostimi. Baletemuzi~koscenskodelovokoetancotsekoristikakoizrazno sredstvo i e pridru`uvan od orkestar koj izveduva klasi~na muzika. Kinoeprostorkade{toseprika`uvaatfilmoviprekuproektorna filmskoplatno.Kino-salitenaj~estosesli~ninateatarskite.Kinotomo`e da ima i pove}e sali vo koi se prika`uvaat razli~ni filmovi. Priposetanakulturniteustanovimnogueva`nodagipo~ituva{ pravilata za ubavo odnesuvawe, da gi po~ituva{ izveduva~ite, kako i ostanatata publika, a toa zna~i da se odnesuva{ primerno.VoRepublikaMakedonijatvoratistaknatidejci,kako{tosepisateli, poeti, likovni i muzi~ki umetnici, re`iseri, nau~nici. na ajteBaletska izvedba vo Makedonskiot naroden teatar . ,, . Internacionalniot festival na filmska kamera Bra}a Manaki se odr`uva sekoja godina vo Bitola. Festivalot e od natprevaruva~ki karakter vo oblasta na filmskata umetnost. Stru{ki ve~eri na poezijata Istra`uvaj i doznaj koi drugi kulturni manifestacii se odr`uvaat vo Republika Makedonija! 42 | SSt St St SSt St Stru ru ru ru ru ru rru rrrrrrru{k {k {k {k {{k kk {{k kk { iiiii ve ve ve e~e ~e ~e ~e ~eri ri ri nnaaa po po po po po po pp ez ez ez ez e ij ij ij ij ij ij ij jjjat at aa aaIs I tra`uvaj j i doznaj koi drugi kulturnvo Republika Makedonija!Zada~a: Pronajdetepodatociza zna~ajnili~nostiodoblasta na literaturata i umetnosta. pisateli,ociza d oblasta43 | V RELIGIITE I VERSKITE INSTITUCII VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

ZNAM [to mislime deka znaeme za religiite i verskite zaednici? SAKAM DA ZNAM [to sakame da nau~ime? U^AM [to nau~ivme? MAKEDONIZN[Xamija Kuran ,, . . , . , . . , - .,, . .$, , , . : , , , , , . Razgovor na tema - Kako moeto semejstvo gi odbele`uva golemite verski praznici? Koristej}i ja tehnikata ZSU(znam, sakam da znam, u~am) otkrij za religiite i verskite zaednici! 44 | V Istra`uvawe Najgolemite verski praznici na vernicite vo mojot kraj. Vo Republika Makedonija ima pripadnici i na evrejskata religija. Tie se organizirani vo Evrejska verska zaednica. Kako go razbira{ zborot kultura? Koi kulturni ustanovi gi ima vo tvoeto mesto? Kako treba da postapuva{ za da ima{ kvaliteten kulturen `ivot? Opi{i go tvoeto odnesuvawe pri poseta na kulturna ustanova! [to zna~i izrazot verska zaednica? Objasni go zborot religija! Koi religii se najzastapeni vo Republika Makedonija? Nabroj gi osnovnite razliki me|u hristijanskata i islamskata religija i religioznite objekti! [to pou~uvaat site religii? Evangelisko-metodisti~kata crkva 45 | V PRAVA I DOL@NOSTI NA GRA\ANITE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Sekoj~ovekimasvoiprava,noidol`nosti,konsamiotsebesi,kon drugitelu|evozaednicata,bezrazlikanauveruvawataiverata,konZakonite i konUstavot na dr`avata.^ovekovipravasporedzakonitevona{atazemja,aisporedEvropskata konvencija za ~ovekovi prava se:

1. Pravo na sloboda(ako ne zgre{il po zakonot). 2. Pravo na `ivot (nikoj ne sme namerno da bide li{en od `ivot). 3. Da ne emaltretiran(nikoj ne smee da bide ma~en iliponi`uvan). 4. Pravo na sloboda i sigurnost. 5. Sekoj ima pravo na pravi~no sudewe. 6. Pravo na po~ituvawe na privaten i semen `ivot. 7. Sloboda na uverenie, sovest i religija. 8. Sloboda na izrazuvawe. 9. Pravo na brak. 10. Pravo na lekuvawe i lekarstva.Izraboti T tabelaso pravatai so dol`nostite na gra|anite na Republika Makedonija. Pravata {to saka{ da gi ima{ dozvoli da gi ima sekoj, samo taka }e bide{ sre}en! 46 | V

]E RAZGOVARAME ZA: - kako go pominuva{ slobodoto vreme i so kogo;-li~nost i grupa;-pri~ini za egoizam;- solidarnosta kako doblest na li~nosta;- zo{to semejstvoto e va`en faktor za razvoj na li~nosta;- pri~ini za devijantno odnesuvawe; - tvoeto dobro i lo{o odnesuvawe. ]E U^IME ZA:- li~niot i grupniot `ivot;- socijalizacija na li~nosta; - solidarnost i egoizam; - faktori na socijalizacija; - devijacija i devijantnoodnesuvawe; - pravilata na odnesuvawe vo sredinata i dol`nostite;- ~ovekovi prava i dol`nosti; - konlikt i re{avawe na konfliktot. TVOJA ZADA^A ]E BIDE:- da izraboti{ plakat za egoisti~ni postapki iT- tabela vo koja }e gi iznese{ svoite stavovi; - da izraboti{ esej na tema"Grupata vo koja pripa|am";- da napi{e{ sostav na tema "Mojata solidarnost nasmea mnogu lica"; - da istra`uva{ za detskata ambasada, nejzinite celi i zada~i. la 47 | V LI^NIOT I GRUPNIOT @IVOT IGRA Nekolkudecasedr`atzaraceiformiraatkrug!Edenu~enikdobrovolnose javuvadavlezevokrugotnakojbilona~in.No,celtae~lenoviteodkrugot cvrstodasedr`atzaraceteidanedozvolatkrugotdaseraskine.Ovaesamo igra,nokakose~ustvuvaa~lenoviteodkrugot?Kakose~uvstvuva{eu~enikot koj dobrovolno se prijavi za da na koj bilo na~in vleze vo krugot? Opi{i se sebe! [to najmnogu ti se dopa|a kaj sebe, a {to bi sakal/sakala da promeni{? [to podrazbira{ pod poimot li~nost? Dali mo`e{ da `ivee{ i napreduva{ sam kako edinka? Jas sum poseben/posebna i se razlikuvam od drugite! Imam svoi li~ni osobini, sposobnosti i karakteristiki, kako i ne{ta {to bi sakal/sakala da gi promenam.. Jas sum li~nost i se razlikuvam od drugite spored moite fizi~ki, socijalni i psihi~ki osobini! Li~nost e zbir na site osobini (fizi~ki, psihi~ki, socijalni)koi go pravat ~ovekot poseben.Vrz formirawe na li~nosta vlijaat: nasledstvoto, sredinata, semejstvoto, u~ili{teto i grupata vrsnici. Li~nost e zbir na site osobini (fizi~ki, psihi~ki, socijalni)koi go pravat ~ovekot poseben.Vrz formirawe na li~nosta vlijaat: nasledstvoto, sredinata, semejstvoto, u~ili{teto i grupata vrsnici.seIOT I GRUPNI a t48 | V Site nie imame potreba da pripa|ame vo grupa, da se dru`ime i da bideme zaedno so drugi lu|e. Mnogu e neprijatno ~uvstvoto koga sakame, a ne mo`eme da bidemedelodgrupata.Sekojdnevnona{iot`ivotgopominuvamesoodredena grupa so na{ite vrsnici, so roditelite, so prijatelite, so rodninite i sl. Vo semejstvoto, u~ili{teto, u~ili{niot dvor, ulicata,parkot i na drugi mestago minuvamena{etovreme.Vogrupatanieigrame,razmenuvameinformacii, misli, idei, ~uvstva, poddr{ka i drugaruvame. Vo grupata mojata li~nost mo`e da dojde do poln izraz. Grupata me po~ituva, ceni, ohrabruva i mnogu sum posigurna vo svoeto odnesuvawe.Grupata me{titi od nadvore{en pritisok, se ~uvstvuvam bezbedno. ^uvstvuvam bliskost i iskrenost od vrsnicite. Ulogite vo grupata se razli~ni. KAKO GO MINUVA[ SLOBODNOTO VREME? [TO PRETSTAVUVA GRUPATA? Pripa|am na odredena grupa Bidi del od grupata, no po~ituvaj gi svoite mo`nosti, potrebi, idei, vrednosti i `elbi! 49 | V Postojat formalni grupi. Takvi se u~ili{teto, u~ili{nite sekcii,sportskite klubovi i itn. Vo formalnite grupi e mnogu va`no da postojat odnapred opredeleni ulogi za ~lenovite vo grupata za da mo`e grupata da funkcionira i uspe{no da gi izvr{uva zada~ite. Postojatineformalnigrupi.Nanekoiodnivimpripa|ameinie samite.Kako{toegrupatavrsnici,grupataqubitelinaistvidmuzikaili hrana, grupa na postari bra}a i sestri i sli~no. 1. [to e li~nost? 2.Koi se formalni grupi?3.Za koi grupi velime deka se neformalni? Zo{to? 4. Koja uloga vo grupata najdobro ja ~uvstvuvate na ~asovite vo u~ili{te? Mnogueva`nodasepo~ituvaatpravilata vo grupata. Pravilata treba da nvodat kon celta {to sakame da ja postigneme. Za da ja postignemeceltatrebadaznaemekoi aktivnostidagiprezememe.Istotaka trebadasepo~ituvamislewetonasekoj ~lenvogrupataisekoj~lendabide odgovoren za ostvaruvawe na celta. Razmisli,pobarajliteratura, konsulturajsesopovozrasnitei izrabotikratokesejspored dadenive pra{awa: Kako se sozdavaat grupite?[toetoa{togimotiviralu|eto da se zdru`uvaat ? Nakojna~inkomuniciraatlu|eto vo grupata? Kolkuvidovinagrupipostojati kakva e razlikata me|u niv?Zo{toezna~ajnaaktivnostavo grupa? Grupata vo koja sakam da bidam Zamislete kako bi izgledalo igraweto fudbal bez odnapred opredeleni ulogi? Aktivnost: izrabotka na esej 50 | V SOCIJALIZACIJA NA LI^NOSTA VO GRUPATA IJA NA LI^NO [TO E OP[TESTVO? Op{testvoto e organizirana zaednica na lu|e vo koja tie sozdavaat materijalni i kulturni dobra i `iveat spored opredelenipravila. DEBATA: Pro~itajtegipra{awata, diskutirajte,izazemetesvojstavpo odnos na pra{awata! [tozna~izatebezborot solidarnost?Dali si ti solidaren? Koga? Kakoseodnesuva{kogavotvoeto dru{tvoima{drugar~ekoenesaka daspodeluvani{tosotebeidava otpor? Dali si se odnesuval nekoga{ taka? Zo{to? [tobinapravilkoganekoj}e pobara pomo{ od tebe? Dali sekoga{ ~eka{datipobaraatpomo{ili to~noznae{daproceni{koganekoj o~ekuva tvoja poddr{ka? Objasni! Socijalizacija na li~nost vo grupa Odnesuvawetonali~nostavo grupatazavisiodstepenotna socijalizacija.Li~nostavogrupapostignuvapodobaruspeh.Toaetakaporadi zaedni~kite napori na ~lenovite vo grupata. Vo grupata se razviva ~uvstvoto za drugarstvo, solidarnost, prijatelstvo. Koga ~lenovite si pomagaat vo grupata stanuva zbor za solidarnost. Solidarnosta e pozitivna osobina. Socijalizacijatapretstavuvaproces kadeli~nostagou~iiusvojuva na~inotnaodnesuvawevo op{testvoto,grupataitakase osposobuva za `ivot vo nea. Pritoa, gi zadr`uvasvoiteli~niosobini.Toau~eweseostvaruvaprekuzaemna povrzanostpome|u~lenovitevoedno op{testvo.Socijalizacijata zapo~nuvavosemejstvotoiseodviva vo tekot na celiot `ivot. op{tzapo~vvvvvvvvo vvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvte51 | V

Dokolkudetetoneedovolnosocijaliziranoigizadovoluvasamo sopstvenitepotrebiiinteresi,anegipo~ituvainteresitenadrugite, stanuva zbor za pojava koja se narekuva egoizam. Rabota vo grupiRazgovaraj za razli~ni postapki pri egoizam i solidarnost, a potoa izraboti plakat i prezentiraj go pred oddelenieto! st, o!Jas sum za SOLIDARNOST! Se soglasuvam, zatoa {to... Ne se soglasuvam, zatoa {to... JaS 1. [to e socijalizacija? 2. Koga zapo~nuva procesot na socijalizacija? 3. Dali ti se ~uvstvuva{ socijalizirano? Argumentiraj! 4. Koi karakteristiki gi ima nedovolno socijaliziranata li~nost? 5. Objasni go poimot solidarnost i egoizam!6. Napravi sporedba pome|u solidarnosta i egoizmot! Na ~asot po makedonski jazik napi{i sostav odbiraj}i eden od slednive naslovi: Mojata solidarnost ja vrati nasmevkata na mnogu lica Egoizmot ja uni{tuva qubovta vo mene i eden od aSvojot stav vo odnos na pra{aweto vnesi go voT- tabela ! Dali go opravduvate egoizmot? 52 | V FAKTORI NA SOCIJALIZACIJATA (semejstvo, grupa vrsnici, u~ili{te, mas-mediumi)

Razmisli:Koi se faktorite na socijalizacija? a U^ILI[TE FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA SEMEJSTVO MAS-MEDIUMI GRUPA VRSNICI Semejstvotoeosnovatakadeseformirali~nosta nadeteto.Toaimagolemozna~ewevoizgraduvawena zdravaitvore~kali~nostvoop{testvoto.Semejstvotoeprvata,najprirodnatainajneposrednatasocijalna sredinavokojali~nostagozapo~nuvasvojot`ivoti razvitok. Qubovtai sigurnosta {to decata ja dobivaat vo semejstvotone mo`e da ja zameni nikoj drug. ^uvstvoto za bezbednostisigurnost{toimgodavasemejstvotona decatavlijaenanivniotpravilenrazvitok.Voonie semejstvakade{topostoiqubov,srde~nost,me|usebna ~ove~kakomunikacija,po~ituvawe,zaemnopomagawe, decataserazvivaatnormalno,so~uvstvonabezbednost, emotivno se postabilni. Roditelotzarazvojotnadetetopretstavuvamodel so koj toa nastojuva da se identifikuva. Mnogu e zna~aen i kulturniotambientvosemejstvoto,kadedeteto}e steknuvakulturnivrednosti(likovnaumetnost,kniga, teatar, muzika itn). Sorabotka u~enik- nastavnik- roditel 53 | V Mas- mediumite kako eden od faktorite za socijalizacijata na li~nosta Grupatavrsnici eneformalna grupa.Istotakaitaaeedenodfaktorite na socijalizacija.Grupatavrsnicimo`edavlijae pozitivnoilinegativnovrz socijalizacijatanali~nostasopostapki i odnesuvawe. U~ili{tetoeinstitucijavokoja sekoj~lennagrupatamo`edasedoka`e sebesikakoli~nostkojane{tozna~i predsebesiipreddrugite.Toaeedenod faktorite na socijalizacija.Vo oddelenieto steknuvame znaewa, razvivamepozitivninaviki,po~ituvame pravila na odnesuvawe i se dru`ime.Nizprocesotnaobrazovanietoi vospituvawetonau~enicitetrebadase dejstvuvanagradewepozitivenstavkon op{testvoto,u~ili{teto,roditelitei generacijata.Zapodobrirezultatina oddelenietopridonesuvamepreku individualniot uspeh. U~ilnica U~ili{te V Sredstvatazamasovno vlijanieilizakomunikacijakako {tose:radioto,telivizijata, pe~atotsosvoiterazli~ni sodr`iniimetodi,imaatcelda informiraatidavlijaatvrz odnesuvawetonali~nosta.Isto taka,tievlijaatvrzizgraduvaweto nastavovite,mislewatai pogleditezaop{testvoto,za prirodata iliza `ivotot.Tehnika bura na idei, poimmas -mediumi. amasovnopki i odnesuvawe. KAKO GRUPATA VRSNICI VLIJAE POZITIVNO, A KAKO NEGATIVNO? 54 | V Objasni gopozitivnoto vlijanie Mas-mediumite mo`e da vlijaat pozitivno ili negativno vrz formiraweto na li~nosta. Objasni gonegativnoto vlijanie MRE@A NA DISKUSIJA Objasni go pozitivnoto vlijanieMas-mediumite mo`e da vlijaat pozitivno ili negativno vrz formiraweto na li~nosta.Objasni go negativnotoovlijanieDneven pe~at 1. Koi mas-mediumi naj~esto gi koristi{? 2. Kolku ~esto gi koristi{ mas-mediumite? 3. Napravi anketa so 20 ispitanici ( tvoi vrsnici) na najgledani TV- serii! Treba da se ima predvid deka sredstvata za masovno informirawe vo opredeleni situacii imaat posilno vlijanie vrz formiraweto na li~nosta otkolku drugite faktori. Bidi informiran, no vnimavaj kako gi prima{ informaciite! 55 | V Primenete ja tehnikata KOCKA!Podelete se vo {est grupi! Razmislete,razgovarajte,konsultirajteseisorabotuvajteme|usebevo grupata. Po~ituvajte go tu|oto mislewe, a iznesete go svoeto. Treba da iznesete {to pove}e obrazlo`enija so koi }e gi opravdate svoite! Prva grupa: ( op{to) Faktori na socijalizacija Vtora grupa: (sporedi ) Sporedi gi u~ili{teto i grupata vrsnici! Treta grupa: (asociraj) Semejstvo-dom, toplina, qubov, tolerancija.. ^etvrta grupa: (analiziraj) Pridobivki od faktorite za socijalizacija ... Petta grupa: (primeni) Kakva e ulogata na faktorite vrz razvojot na li~nosta? [esta grupa: (diskutiraj) Zo{to faktorite na socijalizacija se va`ni za li~nosta? b j56 | V 1. [to e semejstvo? 2. Kako treba da funkcionira edno semejstvo? 3. Koi se osnovnite faktori na socijalizacija? 4. Kako vlijae grupata vrsnici vrz formirawe na li~nosta? 5. Zo{to u~ili{teto e zna~aen faktor za socijalizirawe na li~nosta? 6. Objasni kakvo e vlijanieto na mas-mediumite vrz socijalizacijata? 7. Koj e najva`niot faktor na socijalizacija? Zo{to? Rabota vo parovi U~enicite gradat svoi stavovi za prethodno gledanfilm. Rabota vo grupi - se delat vo tri gruppi: DA, NE, VOZDR@ANI. 2-3 para gi spodeluvaat svoite argumenti. U~enicite vnimatelno slu{aat i zazemaat eden stav (DA, NE). Dokolku ima vozdr`ani ostanuvaat vo sredinata, onie {to se opredelile za DA ostanuvaat na edna strana, a za NE na drugata strana. U~enicite od zazemenite strani so najsilni argumenti diskutiraat i za toa vreme mo`e da dojde do promena na stavovite. Po debatata sekoja grupa opredeluva po edno lice koe }e go zavr{i izlagaweto na grupata. 1. [to e semejstvo?2. 2. 2. 2. 222222222. 22222.. Kako treba da funkcionira edno semejstvo?3. Koi se osnovnite faktori na socijalizacija?4. 444 Kako vlijae grupata vrsnici vrz formirawe na li~nosta?5. Zo{to u~ili{teto e zna~aen faktor za socijalizirawe na li~nosta? ??6. Objasni kakvo e vlijanieto na mas-mediumite vrz socijalizacijata?7. Koj e najva`niot faktor na socijalizacija? Zo{to? film.57 | V DEVIJACIJA I DEVIJANTNO ODNESUVAWE NA LI^NOSTA VO GRUPATA Vrz formiraweto na li~nostanegativno vlijanie imaat: nedovolnata roditelska qubov i pasivnoto roditelsko odnesuvawe; konfliktite me|u roditelite; pregolemata strogost kon decata ili davawe pregolema sloboda; fizi~koto maltretirawe na decata; nedovolnite semejni finansii; odvoenosta od roditelite itn. Ako preovladaat ovie negativni vlijanija, }e se javat naru{uvawa vo semejnite odnosi, a so toa semejstvoto na deteto ne }e mo`e da mu ovozmo`i toplina,harmoni~en `ivot, taka {to deteto do`ivuva traumi i pre~ki vo negoviot razvoj. Toga{ doa|a do otstapuvaweod op{testvenite i od kulturnite pravila. Ovoj proces se narekuva devijacija, a odnesuvaweto na li~nosta devijantno odnesuvawe. Razgledaj gi vnimatelno slikite![to zabele`uva{? Zo{to decata se vo takva polo`ba? Koja e pri~inata za toa? Dali ste bile svedoci na nekoe nasilstvo? Razgledaj gi vnimatelno slikite! [to zabele`uva{?Zo{to decata se vo takva polo`ba? Koja e pri~inata za toa?Dali ste bile svedoci na nekoe nasilstvo?UVAWE NA za toa?Devijantno odnesuvawe 58 | V Devijantniodnesuvawase kriminalot i narkomanijata. Kriminaloteotstapuvaweod op{testvenitenormi.Licetokoe dejstvuvasprotivnonazakonotina Ustavotvosopstvenakoristizvr{uva kriminal. 1. [to e devijacija? 2. Koja e pri~inata za devijantnoto odnesuvawe? 3. Dali znaete {to e toa SOS telefon? 4. [to bi napravil dokolku tvojot najdobar drugar devijantno se odnesuva? Diskusija po gledan dokumentaren film - Drogata ubiva. Izraboti pano od fotografii, tekstovi i drugi ilustracii pri {to }e gi klasificira{ raznite devijantni pojavi!Narkomanijatae,istotaka,devijantnoodnesuvaweitaapodrazbira zemawedroga.Drogataeopasnapo`ivototna~ovekot.Taagouni{tuva ~ove~kiot `ivot.Narkomanijata e povrzana so kriminalot.SPORTUVAJ I @IVEJ ZDRAVO! DROGATA UBIVA! STOP ZA DROGATA! 59 | V PRAVILA NA ODNESUVAWE VO SREDINATA I ISPOLNUVAWE NA DOL@NOSTITE NATA I TEPreku metodot na dijalog razgovarajte za pravilata na odnesuvawe i nivnoto po~ituvawe. Izdvoj gi pravilata koi se sproveduvaat vo tvoeto oddelenie!Koi kazni gi primenuvate pri nepo~ituvawe na pravilata? Ne docni! Navreme doa|aj vo u~ili{te! Odr`uvaj ja higienata vo u~ilnicata i ~uvaj go inventarot! Bidi odgovoren, vnimatelen i aktiven! Bidi toleranten! Ne frlaj otpadoci! Ne gi kr{i drvcata! Odr`uvaj go zeleniloto! Bidi veren drugar i dobar prijatel! Bidi vnimatelen sogovornik! Pomagaj im na starite i na bolnite lu|e.Ne navreduvaj nikogo! Sekoga{ bidi nasmean, qubezen,odgov-oren, sovesen, dobronameren! @ivotot voop{testvoto e ureden sporedpravila na odnesuvawe. Bez postoewejasniiodnapreddefiniranipravilanebimo`eledase izvedatmnoguaktivnosti.Pravilataovozmo`uvaatusloviza nepre~enoodvivawenaaktivnostite.Tieednakvova`atzasite. Dokolkunesepo~ituvaatpravilata ilidojdedonivno prekr{uvawe, sleduvaat kazni. Zada~ata {to treba da se zavr{i e dol`nost. Dol`nostite treba da gi izvr{uvame, a pravilata da gi po~ituvame. Pravila na ubavo odnesuvawe vo op{testvenata sredina ez se za e. 60 | V Dol`nosti (razmisli i prodol`i)

1. Kako e ureden `ivotot vo op{testvoto? 2. [to ovozmo`uvaat pravilata? 3. [to se toa kazni i koga gi primenuvate? 4. Dokolku vo va{ata u~ilnica nema pravila za ubavo odnesuvawe, site zaedno (u~enicite) formulirajte gi i dogovorete se za sankciite za nivno nepo~ituvawe.Po~ituvaj gi razlikite na drugite. ^uvaj ja `ivotnata sredina i okolinata vo koja `ivee{. Postapuvaj spored pravilata na`iveewe vo u~ili{te, doma, vo igrata. i)Sakaj ja ipo~ituvaj ja svojata tatkovina. 61 | V KONFLIKTOT I NEGOVOTO RE[AVAWE

Site nie imame razli~ni idei, mo`nosti, `elbi i potrebi (od sigurnost, od qubov i prijatelstvo, od po~ituvawe, potreba za hrana, za samodoka`uvawe i mnogudrugipotrebi).Koganisezadovolenipotrebite,niese~uvstvuvame sre}niizadovolni.Spre~uvawetonaostvaruvawenapotrebitedoveduvado konflikt. Zborot konflikt ozna~uva sudir, raspravija, borba, primena na sila i nasilstvo.

Razgovaraj za tvoeto dobro i za tvoeto lo{o odnesuvawe.Bura na idei: Razgledaj gi vnimatelno slikite i razgovaraj na {to t asociraat.Koj zbor ve asocira na konflikt? Izraboti T tabela za Moeto dobro odnesuvawe Moeto lo{o odnesuvawe

Razgovarodnesuvawsila iRaspravija so mo`ni posledici Dase`iveevoop{testvenatasredinazna~isekojdnevnodasekomunicirasolu|ekoiimaatrazli~nikarakteri.Zada imakonfliktpotrebniseminimum dvajca.Idvetestranisosvoeto odnesuvawevlijaatvrzkonfliktnata situacijasosvoitesprotivstaveni mislewa,obvinuvawa,navreduvawa, zakani.Dokolkuneserazre{i konfliktot,senaru{uvaatdobrite odnosi me|u lu|eto. Verbalen konflikt Postoi verbalen konflikt i konflikt so primena na sila i nasilstvo.62 | V Napravetesimulacijanakonfliktotprekuigrawenaulogi,kakoinegovo razre{uvawe. Prvagrupa:Kako}ereagira{akonekojnamernoteudri?Akodojdedo konflikt, kako bi go re{il? Vtoragrupa:U~eniciteimaatzada~aprekudopirnapredmetot,bezdago vidat,dagoopi{atidaka`atzakojpredmetseraboti.Dokolkuima sprotistaveni mislewa, kako bi go re{ile konfliktot? Metodi na razre{uvawe na konflikti Na~asotpomakedonskijaziknapi{ikratoksostavza nastanuvawekonfliktkoganeezadovolenanekojapotreba. Pritoa daj tvoe re{enie za konfliktot. ostavza bEdenodna~initezarazre{uvawenakonfliktotepomiruvaweto. Ako konfliktot bide re{en vo celost, pomiruvaweto }e bide uspe{no.Konfliktitesepostojanookolunasinievosekojdnevniot`ivotne mo`emedagiizbegneme.Nozatoatrebadabidemepreds tolerantni, popustlivi, da nau~ime da se spravuvame so konfliktite i da te`neeme kon nivno re{avawe, sekoga{ preku razgovor.Tolerancijazna~itrpelivost,po~ituvawenarazli~nostitekajlu|eto, po~ituvawe na lu|eto. Podaj raka za da go izbegne{ konfliktot 1. [to e toa konflikt? 2. Koga imame konflikt? 3. Kakovmo`edabide konfliktot? 4. Nabroj gi metodite za razre{uvawe na konfliktite i objasni gi! 5. Koj metod za tebe e najprifatliv? Zo{to?63 | V PRAVATA NA DECATA KAKO ^OVEKOVI PRAVA 1. Potseti se za tvoite prava i dol`nosti. 2. Popolni ja prizmata so klu~en termin ~ovekovi prava i pravo na sloboda i sigurnost. ^OVEKOVI PRAVA Razgovarajzatvoitevrednosti.Nalisthartijanapi{igiosobinite (ikarakterniteifizi~kite)koitepravatdabide{porazli~enod tvoeto drugar~e. 64 | V Odnosite pome|u lu|eto vo edno op{testvo se ureduvaat so odredeni prava.Lu|etome|usebeserazlikuvaatpo:bojatana ko`ata,rodot,religiskataietni~katapripadnost,jazikotna kojzboruvaat,bogatstvoto,obrazovanietoidrugo.Razlikitene smeatdabidatpri~inazadanesedru`ime.Sekojaindividua imasvojavrednost.Vrednostitenasitelu|etrebadase po~ituvaat. Site lu|e treba da bidat ramnopravni me|u sebe. Ne treba da postoi diskriminacijaporadibojatanako`ata,rodot,religiskatailietni~kata pripadnost. Ednakvosta(ramnopravnosta)segledavoednakvitepravazasitelu|e. No ednakvosta ne mo`e da se odvoi od slobodata. Slobodata zna~i ednakvo pravo za sekogo pred zakonot. ^ovekovite prava se univerzalni i im pripa|aat na site lu|e vo svetot.Univerzalnatadeklaracijazapravatana~ovekoteusvoenana GeneralnotosobranienaObedinetitenaciivoPariz,na10dekemvri1948 godina.Sloboda na: veroispoved, mislewe i izrazuvawe Izbira~ko pravo Pravo na `ivot Pravo na dr`avjanstvo Pravo na obrazovanie Pravo na rabota i za{tita od nevrabotenost Za najzna~ajni ~ovekovi prava se smetaat slednive:UNICEF e organizacija pri Obedinetite nacii koja se gri`i za ~uvawe, za{tita i napredok na detskiot `ivot. 65 | V Decata imaat pravo na obrazovanie. Po~ituvawe nasvoite roditeli. Redovno odewe na u~ili{te. Gri`i se za svoeto zdravje. Sekoe dete ima pravo da `ivee i da se razviva slobodno, bez nasilstvo. Sekoe dete ima pravo da zboruva na svojot jazik i da si ima svoja kultura. Rabotavo grupi : Sekoja grupa dobivalist hartija na koj e napi{ano nekoe pravo ili pak samite izbiraat za koe pravo }e razgovaraat od Konvencijata za pravata na decata. Grupata ima zada~a da porazgovara za pravoto kako i za na~inot na negovoto prekr{uvawe. Grupata mo`e da podgotvi i situacija vo koja }e odglumi. to kako ivi i Trgnuvaj}iodUniverzalnatadeklaracijazapravatana~ovekot,i decatagiu`ivaatsiteprava.Decata imaatsvoi prava i odgovornosti,atiese utvrdeni so Konvencijata za pravata na deteto koja ednoglasno e usvoena od GeneralnotosobranienaObedinetitenaciivo1989godina.Republika MakedonijaovaaKonvencijajapotpi{avo1993godina.Toazna~ideka VladatatrebadasepotrudisekoedetevoMakedonijadagiimapravata zapi{ani vo Konvencijata. U~ili{teto treba da bide mesto kade {to decata }eu~atzasvoitepravaikade{toseo~ekuvanivnitepravadabidat za{titeni. Prava na decataObvrski na decata Pravai dol`nosti na decata (razmisli i prodol`i) 66 | V 66 666 66 | V Po~ituvaj go tu|oto mislewe. ^uvaj ja ine ja zagaduvaj `ivotnata sredina. Ne gi diskriminiraj lu|eto okolu tebe. Decata imaat pravo da `iveat vo mir i sloboda. Nikoj nema pravo da gi navreduva decata. Podelete se vo grupi i istra`uvajte koi se celite i zada~ite na detskite ambasadi. Koja e prvata detska ambasada?Koj drug se gri`i za za{titata na pravata na decata? PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPzaam1.[to se toa prava? 2.Objasni ja ednakvosta i ramnopravnosta vo ~ovekovite prava. 3.Zo{to velime deka Deklaracijata za ~ovekovi prava e univerzalna? Deteto ima pravo na privatnost. 67 | V LI^NOSTA VO GRUPATA I OP[TESTVOTO KONFLIKTI PRAVILA NA ODNESUVAWE SOCIJALIZACIJA FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA DOL@NOSTI DETSKI PRAVA LI^N ^N ^N ^N ^N ^N ^^^N ^N ^^N ^NOSTA VODEVIJANTNO ODNESUVAWE 68 | V 0800 1 2222 - BESPLATEN SOS TELEFONSKI BROJ ZA DECA I MLADI PRI PRVATA DETSKA AMBASADA VO SVETOT - ME\A[I. DECATA I MLADITE MO@AT DA SE JAVAT I DA ZBORUVAAT ZA PROBLEMITE KOI GI IMAAT SEKOJ RABOTEN DEN OD 8.00 DO 20.00 ^ASOT. KLU^NI ZBOROVI DEVIJACIJA ALKOHOLIZAM NARKOMANIJA KONFLIKT 1. Za koja li~nost velime deka e socijalizirana? Objasni! 2. Koja e pri~inata za devijantnoto odnesuvawe? 3. Dali si go upotrebil dosega SOS telefonot? Zo{to? 4. Nabroj gi detskite prava i obvrski! 5. [to bi napravil dokolku tvojot najdobar drugar/ka se najde vo konfliktna situacija? 69 | V - na{ite rodnini i prijateli koi `iveat vo stranstvo; -pri~inite za iseluvawe od na{ata zemja; -zo{to e zna~ajno ~lenstvoto vo Evropskata Unija;- .]E RAZGOVARAME ZA:]E U^IME ZA: - Kulturnoto nasledstvo naprostorite na Republika Makedonija - spomenici na kulturata; - iseleni{tvo od Republika Makedonijavo svetot i pri~ini za iseluvawe;- strancite vo Republika Makedonija; - Evropska Unija;- Evropska integracija; - globalizacijata i problemite vo globalniot svet;- energija i alternativni mo`nosti;- globalniot svet i soobra}ajot. 69 | V - da poseti{ arheolo{ko nao|ali{te;- da istra`uva{ za kulturnoto nasledstvo na Makedonija; - da izraboti{ izve{taj za spomenicite na kulturata; - da izraboti{ proekt na tema "Mojata sredba so eden stranec"; - da napi{e{ pismen sostav na tema "Eden iselenik raska`uva";- istra`uvaj vo uloga na novinar za strancite vo Republika Makedonija i pri~inite za nivniot prestoj; - da izraboti{ hronolo{ka lenta na Evropskata Unija;- da izraboti{ dnevnik so dvoen zapis za problemite vo globalniot svet.- da poseti{arheolo{ko nao|ali{te;TVOJA ZADA^A ]E BIDE: 70 | V KULTURNOTO NASLEDSTVO NA TLOTO NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Razgledaj gi vnimatelno fotografiite!Koi objekti gi prepozna? Si posetil li nekoj od niv? Nabroj drugi gradbi od minatoto {to gi znae{!

Makedonija ima bogato kulturno i istorisko minato. Sekojanaselba,sekojgradsegordeesosvoetominato.Lu|etosogolemo zadovolstvo i interes gi prou~uvaat ostatocite od minatoto. Pronajdeni se mnogu arheolo{ki nao|ali{ta i ostatoci od stari gradbi, crkvi,manastiri,xamii,freski.Tiezboruvaatzagolemotokulturno nasledstvo na Republika Makedonija. sogolemo NA TLOTOONIJA Razg

SKOPSKO KALE [ARENATAXAMIJA SKOPSKA STARA ^AR[IJA OHRID SAMUILOVA TVRDINA GALI^NIK 71 | V - , , , , Dolgotrajno istra`uvawe: Pribiraj osnovni podatoci fotografii za kulturnoto nasledstvo na Makedonija.

Mnogu gradbi od minatoto se uni{teni od zemjotresi, od poplavi ili od po`ari, no i so razurnuvawa od osvojuva~ki vojni. Denes mnogu od tie gradbi od minatoto lu|eto gi restavriraat (popravaat) za da izgledaat kako nekoga{.

poplavi

Arheologija e nauka koja se zanimava so iskopuvawe i prou~uvawe na predmetite na starite kulturi.Arheologot e nau~nik koj go istra`uva `ivotot na lu|eto koi `iveele vo minatoto i objektite {to tie gi ostavile zad sebe. So nastavnikot posetete arheolo{ko nao|ali{te. Izraboti pismen sostav (izve{taj) za posetata!

vo minaSo nIzr72 | V Svedo{tvanamaterijalnatakulturaseotkrienitearheolo{ki nao|ali{tanateritorijatanana{atazemja.Zna~ajniostatocise iskopanivoPelagonija,Trebeni{teOhridsko,MaxariSkopsko, Tarinci[tipsko,inamnogudrugimesta{irumna{atazemja.Brojni praistoriskipredmetiodkeramikaialatkiodkamensenao|aatvo muzeite na Makedonija. [irumcelatateritorijapronajdeniseostatoci{todatiraatod anti~kiotperiod.Osobenozna~ajniodovavremesegradovite,so mozaiciteiskulpturite:voblizinatanaBitolaHerakleja,Stobivo blizina na Demir Kapija, LihnidosOhrid, SkupiSkopje i drugi. Heraklejski mozaici Kokino se nao|a vo blizina na Kumanovo ie najstarata opservatorija na Balkanot. Posebno obele`je pretstavuva starogradskata arhitektura, koja mo`e da se do`ivee vo starite delovi na Ohrid, vo Kru{evo i vo Starata skopska ~ar{ija. So~uvani do dene{enden se tvrdinite: Skopskoto Kale, Samuilovata tvrdina vo Ohrid, Markovite Kuli vo Prilep. 73 | V Spomenici na kulturata Soberi osnovni podatoci za nekoj spomenik na kulturata {to se nao|a vo tvoeto mesto na `iveewe. Izraboti izve{taj po sledniot plan: 1.Koga e sozdaden? 2.Koj go izgradil? 3.Za {to se koristel vo minatoto? 4.Kakva e negovata namena denes? V MOST KRATOVO KAMENIOT MOST SKOPJE SVETI \OR\IJA [TIPSKO turata {to se nao|a MUZEJ NA GRAD OHRID ARABATI BABA TE]E TETOVO SVETI PANTELEJMON NEREZI/ SKOPJE 74 | V KulturnotonasledstvovoRepublikaMakedonijae izvonrednobogatosogolembrojstarigradbi.Vonasledstvood hristijanstvotoni ostanalecrkviimanastiri,vo~ijaizgradba u~estvuvalevrvnimajstori.Tiesosvojatamajstorskave{tina sozdaleprekrasnidelavovnatre{nostanacrkvitei manastirite. Freskoslikarstvoto(yidnoslikarstvo)eedenodnajubavitedelovina vizantiskataumetnost.Freskoslikarite,zografite,podvlijaniena hristijanskatakultura,sozdavalefreskii`ivopisisoogromnaumetni~ka vrednost. Kopani~arstvo (rezbarska umetnost) kopani~arite, so dleto, od drvotosozdavalerasko{niikonostasi,koiideneskrasatnekoiodmakedonskite crkvi.

Sv.Spas kolektiven avtoportret Bigorski drvorez Sv. Jovan BigorskicrSv Sv.S .Spa pass ko kole lekt ktiv iven en aavt vtop opor ortr tret et ig igor orsk skii dr drvo vore rezz Sv Sv. Jo Jova vann Bi Bigo gors rski kiB Bii FreskopisLesnovski manasti Oplakuvaweto na Hristos Sv. Bogorodica - ikona 75 | V Istotakaiislamotimasilnovlijanievrzkulturnotonasledstvo, osobeno vo arhitekturata prekuverskite objektixamii, anovi (preno}i{ta), amami (bawi), saat kuli, mostovi.

Na{ekulturnobogatstvosei `ivopisnitenarodninosii,vezovi, nakitot, ubavite narodni pesni i ora, obi~aite,praznicite,narodnite veruvawa i drugo. Narodnanosija Naroden vez Ohridski biseri Narodnanosija 76| V Makedonija multikulturna riznica

Folklorotprekupesnitejaopevasudbinatananarodot{to`iveelvo Makedonija.Dali znae{ nekoja narodna pesna? Koi se karakteristi~ni narodni instrumenti? Napravisporedbasli~nostiirazlikime|umakedonskiotnarodenmelosso narodniot melos na drugite etni~ki zaednici. Obi~aite,narodnitenosiisezna~aendelodkulturatanamakedonskiot narod. Za~uvanitepismairakopisi,pi{uvaninanarodenjazik,sokirilskopismo, govoratzamakedonskiotjazik,iskonskisvoetopostoewe.Istotakai pripadnicitenaetni~kitezaedniciimaatsvoepismo.Naprimer,na22 noemvri 1908 godina vo Bitola e sozdadena albanskata azbuka.Istra`uvaj:odkogapoteknuvapismotonadrugiteetni~kizaednicivo Republika Makedonija! Opi{i gi obi~aite na verskiot praznik {to go proslavuva{ vo tvojot dom!

MULTIKULTURA KULTURNA RAZLI^NOST; POSTOEWE NA POVE]E KULTURI.Od sobranite materijali od istra`uvaweto, na ~asot po likovno obrazovanie, izrabotete pano na tema:Makedonija multikulturna riznica! Niz vekovite se razvivale mnogu zanaeti, nekoi od nivdo sovr{enstvo: filigranstvo,grn~arstvo;tukasevbrojuvaatikazanxiite,opin~arite, bojaxiite itn.Ohrid, drevniot Lihnidos,prepoln so tragi od vremeto, e podza{tita na UNESKO . Mestopolo`bata na Republika Makedonija i vlijanieto, osobeno na religiite,anajmnogunahristijanstvotoinaislamot,pridonesletaada bidemultikulturnazaednica.Brojnitegradbiispomeniciodminatoto zboruvaat deka na nejzinata teritorija se isprepletuvale pove}e kulturi. Razmisli!Kako treba da go neguvame kulturnoto nasledstvo?

Dokolku vo tvoeto mesto na `iveeweimanekojazanaet~iska rabotilnica, poseti ja. Izraboti vremenska lenta na taa zanaet~iska rabotilnica. 77 | V NE[TO NEZADOL@ITELNO, NO KORISNO MUZEJ NA GRAD SKOPJE Muzejot na grad Skopje e osnovan vo 1949 godina. Od1970godinasesmestuvavo adaptiraniotdelnastarata `elezni~ka stanica. Od toga{ do denes,muzejot ja povrzuva dejnosta na umetnosta vo gradot Skopje. DOZNAJ POVE]E! www.muzejbt.org.mk www.museumstruga.mk Osnovni podatoci Sekojnarodsakadagoso~uvasvoetonacionalnobogatstvo,odnosno, bogatstvoto na svoeto minato. Kade i kako bi go so~uval nacionalnoto bogatstvo dokolku ne bi postoele muzeite? Muzeiteseinstituciivokoisepribira,se~uvaiprezentirakulturno-istoriskoto nasledstvo na Makedonija, od praistorijata, pa do denes.Pove}e gradovi vo Makedonija imaat svoi muzei. Vo niv se ~uvaat eksponati od predmeti, dokumenti, fotografii, knigi i dr.Lu|eto ( posetitelite) gi posetuvaat muzeite na brojnite prireduvani izlo`bikademo`atdagopo~uvstvuvaatduhotnaminatotoibaremzamomentdaotkradnat edenmigodistorijatakojajasozdavaleminatitegeneracii.Osnovnazada~ana muzejot e muzejskata dejnost istra`uvawe, pribirawe, sreduvawe, za{tita i ~uvawe na muzejskiot materijal. Vomuzeiterabotatstru~nilicakustosi,koigi imaatsite informacii, pa mo`at da ti objasnat za s{to te interesira vo vrska so nekoj star predmet, dokument, fotografija, rakopis. O78 | V Istra`uvaj ! Akovotvoetomesto na`iveeweimamuzej/muzei,posetigo/gi.Razgovaraj sovraboteniteivodibele{ki.Steknatitesoznanijazapi{igivotvojot dnevnikEksponati od moeto minato.Akovotvoetou~ili{teseorganiziraNAU^NAEKSKURZIJAniz na{ata tatkovina, poseti gi muzeite vo: isto~na Makedonija Zavod i Muzej vo Strumica, Narodniot muzej vo Gevgelija; zapadna Makedonija Prirodonau~niot muzej vo Struga. Poseti go Muzejot na grad Skopje. x[to go so~inuva kulturnoto nasledstvo na eden narod? xKoja e najstarata opservatorija na Balkanot? xKoi arheolo{ki nao|ali{ta vo Republika Makedonija gi znae{? xKade se nao|aat najpoznatite mozaici od anti~kiot period? xKoi tvrdini se so~uvani do denes? xStarogradskata arhitekturae obele`je na koi gradovi? xNabroj crkvi ili manastiri zna~ajni po starite freski i rezbi? xPreku koi objekti se gleda vlijanieto na islamot? Nabroj gi! xKoi objekti se obele`ja na glavniot grad na Republika Makedonija? xKoi stari zanaeti gi znae{? xPod ~ija za{tita e gradot Ohrid? xKakviinstituciise muzeite? x[to e del od sovremenoto kulturno nasledstvo na Republika Makedonija? xZo{to Makedonija e multikulturna riznica? Zakulturnotonasledstvonana{atazemjasegri`i Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija. mesto na`iveewegri`i ija.79 | V ISELENI[TVOTO OD REPUBLIKA MAKEDONIJA VOSVETOT Vnimatelno pro~itaj go tekstot ( razgovorot na tritedeca). Iznesi svoe mislewe. Sekoj od nas ima svoi bliski ilipodale~ni rodnini i prijateli koi se iselile od na{ata dr`ava i `iveat vo druga dr`ava, nadvor od granicite na Makedonija.Razgovaraj, spodeluvaj! Jas sum od Makedonija, no `iveam so moite roditeli vo Francija. Jas sum od Makedonija, no `iveam so moite roditeli vo Avstralija.Jas sum od Makedonija, no `iveam so moite roditeli vo [vajcarija. Kolku godini `iveete vo Avstralija? Baba mi i dedo mipo poteklo se od Makedonija. Za vreme nabalkanskite vojni se iselile od Makedonija vo Pariz, Francija. A jas sum rodena vo Pariz i`iveam vo Francija. No, mojata tatkovina ne ja zaboravam.Jas sum roden vo Makedonija, vo Gostivar. Moite roditeli ne bea vraboteni. Uslovite za `ivot bea mnogu te{ki. Seto toa jas ne go razbirav, za{to bev mnogu mal. Prvo zamina mojot tatko, a potoa zaminavme majka mi, sestra mi i jas. 80 | V Makedonija ima dolgo istorisko minato. Naselenieto vo Makedonijaniz istorijata postojano se razmestuvalo. Istra`uvaj!Pri~ini za iseluvawe na naselenieto od Makedonija. DEBATIRAJ DA ILI NE TEMA: PODOBRI MO@NOSTI ZA@IVOT NADVOR OD GRANICITE NA MAKEDONIJA Podelete se vo dve grupi.Prvata grupa neka gi nabrojuva site pri~ini za DA, a drugata grupa za NE. Debatirajte, po~ituvaj}i go tu|oto, a iznesuvaj}i go svoeto mislewe.Treba da iznesete {to pove}e obrazlo`enija so koi }e gi opravdate svoite stavovi. Migracija pretstavuva iseluvawe (emigracija) nanaselenieto od edno mesto i doseluvawe (imigracija) na drugo mesto na `iveewe. Naselenieto vo Makedonija naj~esto migrira od: socijalni pri~ini vo potraga po podobri uslovi za `iveewe; politi~ki pri~ini prisilni; verski pri~ini. Spored toa kade se odvivaat, migraciite se delat na vnatre{ni i nadvore{ni. Vnatre{nimigraciipreselbinanaselenietoodednovodrugomesto, vo granicite na na{ata zemja. Kako del od vnatre{nite migracii postojatdnevni i sezonski dvi`ewa. Koj u~estvuva vo tie dvi`ewa? Nadvore{namigracijadoseluvawetovotu|azemja,odnosnoiseluvawetood svojata zemja. Iselenicitesosvojatazemjasevopostojanavrskapreku:Agencijataza iseleni{tvo,ambasadite na Republika Makedonija,konzulatite, Maticata na iselenici od Makedonija.

od edno81 | V Razgledaj ja slikata!

Diskutiraj! 9Vo koi zemji ima najmnogu iselenici od Makedonija?Na ~asot po makedonski jazik izraboti pismen sostav na tema: Eden iselenik raska`uva... Amerika Kanada Avstralija selograd

Tiese organiziraat voiseleni~ki organizacii: kulturnoumetni~kidru{tva,klubovi,sportski manifestacii,asocijacii,u~ili{ta,pe~ateni mediumi, crkovni op{tini, televizija,radio... IseleniciteodMakedonijagoneguvaatsvojot maj~injazik,obi~aiteitradicijatanasvojata zemja i na svojot narod. Istovremeno,iseleniciteseaktivnovklu~eni vo afirmirawe na Makedonija vo svetot.

zacii::::::::::::::::en iselenik EvropaEvropaObedineta makedonska dijaspora ili OMD e me|unarodna organizacija osnovana vo 2004godina, so sedi{te vo Va{ington, SAD, koja se gri`i za interesite i potrebite na makedonskite zaednici {irum svetot. 82 | V STRANCITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA Stranec lice koe ne e dr`avjanin na Republika Makedonija ili li~nost koja se nao|a na teritorijata na edna dr`ava, a poseduva dr`avjanstvo na druga dr`ava. Stranstvoes {toenadvorodgranicitenadr`avatavokoja`iveeme, odnosno pod stranstvo se podrazbiraat site drugi dr`avi.VoRepublikaMakedonijaprestojuvaatstranciodpove}edr`avi,najmnoguod sosednite. No, ima i stranci od celiot svet. Pri~inite za nivniot prestoj se najrazli~ni: turizmot (na{ata dr`ava ja posetuvaat mnogu turisti); diplomatsko - konzularnite pretstavni{tva na stranski dr`avi vo Republika Makedonija; slu`benite misii za svojata Vlada ili za Me|unarodnata organizacija; vrabotuvawe, {koluvawe, specijalizacija, nau~no istra`uvawe ili vr{ewe na odredena profesionalna dejnost; kongresi, seminari i drugi manifestacii; politi~ki, nau~ni, kulturni, sportski ili verski nastani; medicinski pregledi; stranski investicii i dr. Kulturni znamenitosti Nacionalni jadewa Obi~ai Kako dobri doma}ini razmislete: kako i na koj na~in }e mu ja pretstavite svojata zemja na eden stranec? Pro{iretegiznaewataisteknete sesosoznanijazastrancitevo Republika Makedonija! Voulogananovinar-istra`uva~ doznaj: (Prethodnopodgotvilistaso pra{awa.Pra{awatadabidat konkretni,kratkiijasni.Pomogni munaovojmladnovinar-istra`uva~da ja sostavi listata so pra{awa.) Koja e nivnata zemja? Kolku vreme i zo{to prestojuvaat vo Makedonija? Koi se nivnite vpe~atoci od na{ata zemja?StrancitevoRepublika Makedonijasakaatdasezapoznaatso kulturnotonasledstvo,tradicijata, obi~aite i nacionalnite jadewa.Zo{to? lete:etstavite upoznaatso radicijata,ewa. 83 | V Da doznaeme za strancite vo Republika Makedonija! So va{iot nastavnik podgotvete se za proektna nastava! Izrabotete istra`uva~ki proekt na tema:

Ne go zaboravajte krugot na pravila! Diskutirajte i osoznajte gi fazite na proektot! Iskoristetegiprethodniteznaewa,iskustva,noi`elbatazanivno pro{iruvawe! [to sakame da doznaeme? So prezentacija, na javen ~as! Kako }e go napravime toa?84 | V Formirajte timovi i opredelete gi zada~ite!Opredelete go vremeto potrebno za podgotovka! Istra`uvajte! Posetete institucii i poedinci (li~nosti)! Napravete izbor na materijali i informacii: tekstovi od vesnici, internet, mediumi; sliki, fotografii; napraveteintervju,razgovorsostranec;vozavisnostodmo`nostite,toa napravete go li~no ili koristete telefon, meil; li~ni soznanija i soznanija od vozrasnite. Sostavete pra{awa! Svoite vpe~atoci i zaklu~oci od istra`uvaweto ubavo podgotvete gi za prezentacija! So nastavnikot i celiot proekten tim napravete me|usebna procena na site materijali!

x[to e migracija? xKakvi migracii ima? xNabroj nekolku pri~ini za migrirawe! xVo koi zemji ima najmnogu iselenici od Makedonija? xKako se organizirani iselenicite vo zemjite vo koi{to prestojuvaat? xPreku koi institucii iselenicite odr`uvaat vrska so tatkovinata? x [to e stranstvo? x Za koja li~nost velime deka e stranec? x Nabroj nekolku stranski ambasadi vo Republika Makedonija. x [to najmnogu gi voodu{evuva strancite vo na{ata zemja? 85 | V REPUBLIKA MAKEDONIJA I EVROPSKATA INTEGRACIJA Na ilustracijata e prika`an eden od sedumte kontinenti na Zemjata.Otkrij koj e toj! Koi dr`avi go so~inuvaat? Dali znae{ kolkav e nivniot broj?Koja e najgolema dr`ava, a koja e najmala? Koi jazici se govorat? Evropa e kontinent so mnogu zemji, od najmali do najgolemi.Najgolema dr`ava e Ruskata Federacija, a najmalata e Vatikan. Se govorat mnogu jazici.

miiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii...............................86 | V [to pretstavuva Evropskata Unija? Op{ti podatoci EvropskataUnijaeme|uvladinainadnacionalnazaednicanademokratski zemji-~lenki.EvropskataUnijajaso~inuvaatdvaesetisedumevropskizemji,notaae otvorena za pro{iruvawe so novi dr`avi. Evropskata Unija, pod ova ime, e osnovana vo 1993 godina, so Dogovorot od Mahstrit, koj bil potpi{an vo 1991 godina. IdeizaobedinetaEvropaodamnapostoele.Istorijatanakontinentot bele`ipostojaniobidizazdru`uvawenarazli~niteevropskinarodi.No, razlikite{topostoeleme|udr`aviteinaroditevoEvropapredizvikuvale napnatost, vojni, sudiri. Katastrofata od dvete svetski vojni, `elbata da ne se povtori u`asot i `elbata Evropa da se obnovi, se dvi`e~ka sila za formirawe na zaednicata.Vo 1951 godina {est zemji od Evropa: Belgija, toga{na Zapadna Germanija, Luksemburg, Francija, Italija i Holandija go obedinile proizvodstvoto na jaglen i ~elik i ja sozdale Evropskata zaednica za jaglen i ~elik. Viktor Igoprv dal ideja za mirno obedinuvawe na evropskite dr`avi, preku sorabotka i ednakvost na ~lenkite.Sopotpi{uvawenaRimskiotdogovorvo1957godina,Zaednicataza jagleni~elikprerasnuvavoEvropsko-ekonomskazaednica.Ottoga{Evr