Embed Size (px)
Citation preview
OP[TESTVO
ZA IV ODDELENIE
DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE
BIQANA @IVKOVI]
Glaven urednik:
Uredil:Biqana @IVKOVI]
Recenzentska komisija za stru~no vrednuvawe na u~ebnikot, formirana od ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija vo sostav:
Suna RAIMI - pretsedatel
Dubravka GE[OVSKA - Prof. vo OU “\or|ija Pulevski” - Skopje
Qiqana SPASEVA - Prof. vo OU “Kliment Ohridski” - Skopje
Stru~en sorabotniik:Prof. d-r. \or|i PAVLOVSKI
Ilustrator:Ana PANOVA CVETKOVSKA
So re{enie broj od 2009 godina, od Ministerot za Obrazovanie i nauka na Republika Makedonija ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba vo os-novnite u~ili{tan a Republika Makedonija.
PREDGOVOR
U~ebnikot po op{testvo za 4 oddelenie na devetgodi{no osnovno obra-zovanie e pi{uvan spored novata nastavna programa, koncepcijata i meto-dologijata za izgotvuvawe na u~ebnici. Ovoj rakopis za u~ebnik e raboten spored najsovremenite metodsko-didakti~ki i pedago{ko-psiholo{ki bara-wa po metodot aktivna nastava - interaktivno. Toa se svetski trendovi vo koi se bara u~enikot da ne e pasiven nabquduva~ vo nastavata, tuku aktiven u~esnik koj }e raboti, misli, nabquduva i istra`uva. Poradi toa u~ebnikot ima raboten karakter i se rakovodi od na~eloto: - se {to slu{av zaboraviv, - se {to gledav se se}avam, - a se {to rabotev i sega mo`am da go rabotam! Napomena za nastavnikot: Ona {to e dadeno vo u~ebnikot za dopol-nuvawe i pi{uvawe e URNEK kako treba da se raboti, a u~enicite da go pi{uvaat vo svojata rabotna tetratka po op{testvo. Napomena za u~enkot: Ne pi{uvaj i ne {krtaj vo u~ebnikot tuku toa pra-vi go vo u~ili{nata tetratka. U~ebnikot vrati go neo{teten vo u~ili{teto na krajot od u~ebnata godina.
Avtorot Vi posakuvamnogu uspeh vo rabotata
i u~eweto
Sposobnostite }e gi razvie{ preku:
Komunicirawe - pretstavuva na~in na razmena na mislewa i informacii. A toa }e go ostvari{ preku: ~itawe, pi{uvawe, slu{awe, iznesuvawe na svoe mislewe, so sporeduvawe na mislewata, istra`uvawe i vrednuvawe.
Istra`uvawe - pretstavuva sobirawe i koristewe na podatoci i informacii preku: nabquduvawe i bele`ewe na istite, nivno prethodno planirawe, sporeduvawe i analizirawe.
Sorabotka so drugite - {to }e ja ostvari{ preku aktivno u~estvo vo: grupna timska rabota, razbirawe i po~ituvawe na drugite, po~ituvawe na tradiciite i kulturata.
Legenda:
zada~a
odgovori na pra{aweto
napi{i
razgovaraj
istra`uvaj
potseti se
re~nik
TIMSKA RABOTA
Sorabotkata se pojavuva toga{ koga lu|eto rabotat zaedno za da postig-nat zaedni~ka cel. Toa se vika timska rabota. Mnogu e polesno koga sop-stvenite ili zaedni~kite celi gi postignuvame so timska rabota. Vo sekoja grupa mo`e da se slu~i konflikt koj {to mo`e da dovede do podelenost na grupata, do nejzino uni{tuvawe ili pak do zna~ajna promena vo samata grupa. Zatoa, za uspe{no izvr{uvawe na zada~ata ~lenovite treba da gi po~ituvaat slednive pravila:
- podednakvo da go po~ituvaat misleweto na sekoj ~len od timot;- zaedni~ki da odlu~at koj }e bide voda~ na grupata;- dol`nostite vnatre vo timot se delat spored sposobnostite na
u~enicite;- sekoj ~len e dol`en zada~ite da gi izvr{i vo opredeleno vreme.
Edna zada~a najuspe{no }e bide izvr{ena ako timot me|u sebe se sogla-suva. Najdobro e koga timovite se sostaveni od 3 do 5 ~lenovi.
7
SEMEJSTVO, DOMA]INSTVO I OP[TESTVO
Vo ovaa tema }e se zapoznae{ so:
- semejniot `ivot; - vidovi semejstva; - bra~niot `ivot i bra~nite ulogi; - `ivotot vo doma}instvata; - sopstvenost; - privatnost i - na~ini na informirawe.
8
SEMEEN @IVOT
Semejniot `ivot se odviva vo sklop na edno semejstvo. Semejstvoto kako zaednica na roditeli i deca ima jaki emotivni vrski me|u ~lenovite. Za dobro funkcionirawe na edno semejstvo potrebno e da postoi: po~it, qubov i razbirawe.
Popolni ja tabelata i napi{i po eden primer vo {to se soglasuva{ so ~lenovite od tvoeto semejstvo, a vo {to ne se soglasuva{ (pr. slu{awe glasna muzika, koj }e go is~isti akvariumot...)
Ra|aweto ne e sekoga{ vrzano za semejstvoto, no sepak vo najgolema mera se odviva vo nego. Site nie sme se rodile vo semejstvoto ili semejst-voto nastanalo so na{eto ra|awe.
Postojat pove}e vidovi na srodstva. Najva`en oblik na srodstvo e krvnoto ili prirodnoto srodstvo koe se formira so ra|aweto. Srodstvoto mo`e da bide po majka ili po tatko. Pokraj krvnoto srodstvo, postojat i:- srodstvo {to se sozdava so sklu~uvawe na brak;- srodstvo {to nastanuva so posvojuvawe i- duhovno srodstvo (kumstvo, pobratimstvo, srodstvo po mleko).
Dali si vo duhovno srodstvo so nekogo i vo kakvo?
krvno srodstvo
9
Izraboti prizma na tema semejstvo.
SEMEJSTVO
10
Razgovarajte za osobinite na sekoj od ovie semejstva.
Vo zavisnost od brojot na ~lenovite koi `iveat zaedno vo edno semejstvo, razlikuvame potesno i po{iroko semejstvo.
Potesno semejstvo se sostoi od dvajca roditeli koi gi odgleduvaat svoite deca. Po{iroko semejstvo se nekolku generacii od isto semejstvo koi {to `iveat zaedno, delej}i gi odgovornostite vo nego. Vo posledno vreme zna~itelno se zgolemil brojot na ednoroditel-skite semejstva. Toa se semejstva kade {to decata `iveat so eden rodi-tel poradi nivno nesoglasuvawe.
Vo kakvo semejstvo `ivee{ - vo potesno ili vo po{iroko?
VIDOVI SEMEJSTVA
POTESNO I PO[IROKO SEMEJSTVO
Na fotografijata e ________________
roden e na__________________________
sega ima ____ godini
koga e napravena fotografijata
(godina) ____________
Postojat razli~ni vidovi zaedni~ko `iveewe: so dvajca roditeli, so eden roditel, so rodnini, so lu|e - usvoiteli ili starateli i dom - semejstvo.
Zalepi fotografija od eden ~len na tvoeto po{iroko semejstvo i dopolni:
11
Popolni go rodovoto steblo.
Jas
MajkaTatko
Baba
Dedo
Vujna
Vujko
Tetka
Tetin
Bratu~edi
Bratu~ediBratu~edi
Bratu~edi
Baba
Dedo
Tetka
Tetin
^i~ko
Strina
12
VREMENSKA LENTA
(Nastavna sodr`ina za u~enicite koi u~at pobrzo, pro{ireno i prodlabo~eno)
Vremenska lenta e linija na koja e mo`no da se prika`at da-tumi od minatoto po redosled po koj se slu~uvale.
Na vremenskata lenta ozna~i ja godinata na tvoeto ra|awe i godinite na ra|awe na tvoite roditeli, bra}a, se-stri i najstariot ~len od tvoeto po{iroko semejstvo od po-mladite kon postarite ~lenovi. Na praznite linii napi{i go imeto na li~nosta i godinata na ra|awe i povrzi ja so soodvetnata godina od lentata.
-Koj e najstar na tvojata vremenska lenta?
-Koj e najmlad?
-Kolkava e razlikata vo godini pome|u najmladiot i najstariot ~len vo tvoeto semejstvo?
13
SEMEJSTVATA NIZ ISTORIJATA I DENES
Semejstvata otsekoga{ ne bile isti. Tie se menuvale niz istorijata.Glavna uloga vo praistoriskoto semejstvo ja imala `enata. Takvite se-
mejstva se vikaat matrijarhalni. Toa zna~i deka majkata se gri`ela za potomstvoto i nosela va`ni odluki za semejstvoto. No so tekot na vremeto ulogata na tatkoto stanala sé pozna~ajna i so toa semejstvata dobivaat patrijarhalen karakter.
Denes osnovnata podelba na semejstva e na:- tradicionalno (patrijarhalno) semejstvo i- sovremeno (demokratsko) semejstvo.
Vo minatoto mnogu pove}e bilo zastapeno patrijarhalnoto semejstvo. Denes, iako sé u{te postoi vakviot vid na semejstva, so razvojot na de-mokratijata vo op{testvoto i semejstvata dobivaat vakov oblik vo koj site negovi ~lenovi se ramnopravni (ednakvi).
matrijarhat, patrijarhat, patrijarhalno, demokratsko
- ramnopravnost pome|u ma`ot i `enata
- decata aktivno u~estvuvaat vo semejniot `ivot
- glavniot zbor go ima tatkoto
- nadredena polo`ba na tatkoto i podredena na
`enata (majkata) i decata
sovremenosemejstvo(demokratsko)
tradicionalnosemejstvo
(patrijarhalno)
14
Pro~itaj go izvadokot od dramata “^orbaxi Teodos” od Vasil Iqoski. Razgovarajte i so tehnikata Venov dijagram opredelete gi karakteristikite na Teodos i Keva (ma`ot i `enata).
[to ti ka`uva Venoviot dijagram? Vo kakvo semejstvo `iveat Teodos i Paraskeva (Keva)?
TEODOS : Pomini so fr~ata u{te edna{, Paraskevo!KEVA : Eve. (Mu go bri{e paltoto.) Teodose . . . sakav . . .TEODOS : (ja prese~uva) Gledaj pobrgu da stasa ru~ekot, po ladot da go
donesete, za{to ako bide docna, sonceto }e go ispe~e zelnikot, kremen }e go stori.
KEVA : Arno, Teodose, tuku sakav ne{to. . . TEODOS : Znam {to. Ama nej}am da znam.KEVA : Ti se molam, Teodose! Devojkata mana si nema! Tuku od inaet
o~ite ne ti gledaat.TEODOS : Nema edna mana, tuku trista. Prvo i prvo, imeto - Stojanka,
selsko ime. Najdi de v kalendar ime Stojanka!KEVA : Imeto e od kumot. . . Se gleda umot.TEODOS : Posle, crna. . . KEVA : Malku e smurgava, ama mnogu e li~na, a belilo na lice ne klava.TEODOS : A i kakva mo`e da bide devojka od takva ku}a? Tatko i e sa-
marxija. So nego li da se zasvatam? Poarno samar na grbot da si stavam. Taa da mi vleze vo ku}ava! Kakov red, kakva ~istota }e bide? Ne vrtkaj me pove}e, rabota me ~eka, ne e red!
KEVA : Toedose. . . TEODOS : Ni zbor pove}e za toa!KEVA : Drugo ni{to. . . Dojde Arsovica. . . TEODOS : Nemam jas nikakva rabota so Arsovica. . . KEVA : Za lozjeto. . . TEODOS : Za lozjeto. . . Toa ne e `enska rabota. Kolku pati sum ti
rekol da ne se me{a{ vo moite raboti.KEVA : Arno, Teodose, za taa rabota, navistina tvoja si e. . . Ama za
Tom~e. . . Kako Gospod te molam. . . Majka sum. . . TEODOS : Pak! Ne! Ako ste ti i sin ti za samar, jas ne sum! Ako vam
vi se jade leb so kal od pod nokti, mene mi se gnasi! Da ne ~ujam pove}e! (izleguva.) Ru~ekot na vreme.
Karakteristikina ma`ot
Zaedni~kikarakteristiki
Karakteristikina `enata
15
ULOGITE NA RODITELITE, STARATELITE I DECATA
Semejstvoto vlijae vrz sevkupniot razvoj na li~nosta na decata. Formi-raweto na li~nosta vo golema mera zavisi od na~inot na koj tie se vsade-ni od strana na roditelite ili staratelite.
Pokraj ova, roditelite i staratelite imaat obvrska vo obezbeduvaweto na materijalnata egzistencija na negovite ~lenovi.
Sekoj ~len od semejstvoto ima svoi prava i obvrski vo i nadvor od nego. Deteto ne e samo ~len na semejstvoto. Ne-goviot `ivot se odviva i vo naselbata i vo u~ili{teto.
Site ~lenovi od semejstvo-to imaat pravo da gi koristat site raboti vo svojot dom, no i obvrska da gi ~uvaat.
[to sé si nau~il vo semejstvoto pred da trgne{ vo u~ili{te?
Nabroj gi tvoite aktivnosti vo domot.
Koe e tvoeto omileno kat~e kade {to go pominuva{ najgolemiot del od vremeto?
staratel
16
Sekoe dete ima pravo na igra vo dobra i zdrava okolina, no i odgovornost istata da ja ~uva.
Sekoj u~enik vo u~ili{teto ima pravo da pra{a ona {to ne znae, da pobara nastavnikot da mu pomogne, da dobie odgovor na postavenoto pra{awe i da go ka`e ona {to go znae.
U~enikot ima i svoi odgovornosti: redovno da doa|a na u~ili{te, da u~i i da steknuva novi znae-wa i pristojno da se odnesuva kon site vo u~ili{teto.
Popolni ja tebelata.
Prava na decata Obvrski na decata
Vo semejstvoto
Vo naselbata
Vo u~ili{teto
17
PROEKTNA NASTAVNA RABOTA
Odberi edna tema i napi{i kratok sostav. ^itajte gi na ~as i diskutirajte za istite.
1. “Vo {to ne se soglasuvam so moite roditeli”2. “Edna{ gi izla`av moite roditeli”3. “Ne ja ispolniv mojata odgovornost”
18
BRA^EN @IVOT I BRA^NI ULOGI
Brakot e zaednica uredena so zakon za `ivot pome|u ma` i `ena. Koga stapuvaat vo brak mladencite se registriraat vo op{tina i dobivaat izvod za ven~ani. Tekstot za pravata na bra~nite drugari im go ~ita mati~arot i so toa oficijalno go ozna~uvaat brakot.
Brakot pokraj drugoto podrazbira i zaedni~ka gri`a na bra~nite drugari vo odgleduvaweto na nivnite deca. Tie treba da se gri`at za sekoj ~len od semejstvoto.
Brakot mo`e da bide sklu~en so:- registracija vo mati~na kniga,- ven~avawe vo crkva i sli~no.
Bra~nite drugari se narekuvaat i sopru`nici. Brakovite se sklu~uvaat od qubov pome|u dva sprotivni pola.
Istra`uvaj, doznaj i odgovori na pra{awata!
Zalepi fotografija od svadba-ta na tvoite roditeli (ili nacrtaj gi).
Napi{i ja datata koga tvoite roditeli stapile vo brak _______
Tatko mi toga{ imal ________ godini, a majka mi ________ godini.
Vo brak se _________ godini.
Zaokru`i:Moite roditeli se ven~ale voa) mati~no (op{tina)b) crkvav) __________________
mati~ar
19
AKO SAKA[ DA ZNAE[ POVE]E(nastavna sodr`ina za u~enicite koi u~at pobrzo,
pro{ireno i prodlabo~eno)
Eve u{te nekolku interesni informacii:
* Dali znae{ deka postoi Me|unaroden den na semejstvoto? Toj den e 15 maj.
* Denot na roditelite e na 22 juli.
* A na 9 septemvri se praznuva Denot na babite i dedovcite.
* Me|unarodniot den na decata e 20 noemvri.
*Den na tatkovcite e na 16 juni.
Dali znae{ koga se praznuva Me|unarodniot den na `enata? [to pravi{ na toj den?
20
Aktivnosti:1. Napravi svoja li~na izrabotka i podari ja na eden ~len od tvoeto
semejstvo za nekoj od navedenite praznici!
Predlozi za izrabotka:
1. ____________________ 2. ____________________ 3. ____________________ 4. ____________________
2. Napravi ~estitka so koja }e mu posaka{ ne{to ubavo na nekoj ~len od tvoeto semejstvo, a na praznite linii napi{i ja sodr`inata na ~estitkata.
21
@IVOT VO DOMA]INSTVOTO
Doma}instvoto go so~inuva grupa lu|e koi `iveat zaedno kako semej-stvo. Nego go sozdavaat roditelite. Brojot na lu|eto koi `iveat vo edno doma}instvo mo`e da bide razli~en. Mestoto kade {to tie `iveat se vika dom.
Vo doma}instvoto potrebno e sekoj da dade svoj pridones vo izvr{uvaweto na sekojdnevnite aktivnosti.
So tehnikata Venov dijagram opredeli gi tvoite sekojdnevni aktivnosti i aktivnostite na roditelite. Od niv izvedi gi onie aktivnosti {to vi se zaedni~ki.
[to misli{, koj treba da ima pove}e aktivnosti, decata ili vozrasnite?
Postojat li “ma{ki” i “`enski” aktivnosti?
Go po~ituva{ li slobodnoto vreme na ostanatite ~lenovi od tvoeto semejstvo?
Slu{a{ li glasno muzika?
[to pravi{ vo tvoeto slobodno vreme?
Za podobro da funkcionira edno doma}instvo, treba da se po~ituva redot vo nego.
Tvoite aktivnosti
Zaedni~kiaktivnosti
Aktivnostite naroditelite
22
PLANIRAWE NA DOMA[NIOT BUXET
Sekoe doma}instvo ima svoi prihodi so koi raspolaga, no isto taka ima i odredeni tro{oci. Mnogu e va`no parite pravilno da bidat rasporedeni, umereno da se tro{i i da se {tedi.
Razgledaj ja slikata i odgovori na dadenite barawa.
Vo semejstvoto decata ne zarabotuvaat. Sepak i tie imaat svoi potre-bi (izu~uvawe jazik, sportuvawe, knigi, igra~ki...). Za nivnite potrebi se gri`at roditelite. Napi{i gi tro{ocite na decata vo tvoeto semejstvo i za {to tie se nameneti!
prihodi, buxet, tro{oci.
Ovoj mesec za{tedivme
30.000 den. 32.000 den.
Vkupno: 62.000 den.
........Mese~ni smetki..............................................
.....................Mese~ni tro{oci za avtomobil..................
.........Prehrambeni produkti.................................
......................Obleka............................................................
.........Sredstva za higiena......................................
15.000 den.
den.
4.000 den.
8.000 den.
12.000 den.
3.000 den.
den.
den.
den.
.........................................................
.........................................................
.........................................................
Tro{oci za decata...........vkupno:....
Vkupno potro{uva~ka vo semejstvoto............
den.
den.
23
SOPSTVENOST
Sopstvenosta sozdava obvrska site da ja po~ituvaat. Sopstvenikot mo`e ne{tata da gi upotrebuva, tro{i, da gi prodava, uni{tuva ili so niv da postapuva onaka kako {to toj saka.
Sopstvenost e poseduvawe i prisvojuvawe na ne{tata od strana na ~ove-kot. Sopstvenosta mo`e da bide li~na (individualna) i grupna (zdru`ena).
^len 17 Sekoj ~ovek ima pravo na sopstvenost kako samostojno taka i
zaedno so drugi.
24
1. Mila pi{uva dnevnik i ne saka nikoj da znae za toa.2. Vo svojata soba Marko zboruva so svojot drugar na telefon i ne saka ses-tra mu da go slu{a nivniot razgovor.3. Vo domot na Darko ima gosti. Darko gi moli roditelite da ne zboruvaat za negovata slaba ocenka po matematika.4. U~itelkata gi deli testovite. U~enicite baraat da ne gi ka`uva glasno ocenkite.5. Na vratata od sobata na Nikola pi{uva “VE MOLAM TROPNETE PRED DA VLEZETE”.6. Majkata gi zamoluva decata da izlezat od spalnata soba dodeka se preso-blekuva.
PRIVATNOST
Privatnost postoi koga ne sakame da spodelime nekoja informacija so nekogo. Informaciite koi sakame da gi spodelime gi ka`uvame javno.
Sekoe dete ima pravo na svoja privatnost. Poradi toa nikoj nema pravo da gi ~ita negovite pisma ili dnevnici bez negova dozvola.
Pro~itaj gi iskazite i spored barawata popolni ja tabelata.
[to sakaat da zadr`at vo privatnost?
Od kogo sakaat da ja za~uvaat
privatnosta?
[to pravat za da ja za~uvaat
privatnosta?
Koj saka privatnost?
Mila
Marko
Darko
u~enicite
Nikola
majkata
25
NA^INI NA INFORMIRAWE
Vo minatoto prenesuvaweto na nekoja vest se odvivala preku glasnici - lu|e koi javale na kow.
So razvojot na soobra}ajot se zabrzuva i dvi`eweto na informaciite. Denes, na~inot na informirawe e brz i se vr{i preku sateliti, radio-vrski, telefoni, televizii i dr.
Satelitite kru`at okolu Zemjata. Tie se so razli~na golemina i forma.
-Od kade naj~esto gi dobiva{ informaciite?
Sovremenite sredstva za komunikacija vlijaat na na{ite `ivoti na najrazli~ni na~ini i né zbli`uvaat so lu|e koi {to se iljadnici kilometri oddale~eni od nas.
26
Dnevnite vesnici sekojdnevno né izvestu-vaat za sé ona {to se slu~uva okolu nas.
Nabroj nekolku naslovi na dnevni vesnici.
DNEVNI VESNICI
Spored vestite i informaciite pe~atot se deli na:- kvaliteten pe~at - dneven vesnik so poserioz-ni vesti, informacii i analizi, i - `olt pe~at - dneven vesnik so senzacionalni vesti i so karakter na zabavuva~ na ~itatelite.
Pro~itaj go tekstot i odgovori na postavenite pra{awa!
-[to dozna od ovoj ise~ok?
-Vo koja op{tina se nao|a u~ili{teto?
-Kako ja ocenuva{ ovaa aktivnost?
-[to bi smenil vo tvoeto u~ili{te?
^ovekot koj ima polna kontrola nad sodr`inata na vesnikot se vika glaven urednik.
Dnevnite vesnici sekojdnevno se pe~atat vo odreden tira`. Tira` e broj na pe~ateni pri-meroci od vesnikot.
27
RADIO, TELEVIZIJA I INTERNET
Radioto se upotrebuva u{te pred da se pojavi televizijata. So nego sekoj-dnevno se vr{i emituvawe na programi od najrazli~en karakter.
Televizijata se javuva podocna vo odnos na pe~atot i radioto. Tele-vizijata ni ovozmo`uva direktno da gi sledime slu~uvawata od celiot svet.
Prvoto radio e napraveno 1920 godina.
Internet e najgolemata svetska kompjuterska mre`a. Toj ni ovozmo`uva da komu-nicirame so lu|eto od celiot svet.
Televizorot e otkrien 1936 godina.
28
Izraboti T-tabela prvo vo grupi, a potoa edna za celoto oddelenie na tema: Pozitivni i negativni vlijanija na mediumite vrz mladite!
Podelete se vo tri grupi! Sekoja grupa vr{i razli~no istra`uvawe.
Istra`uva~ki aktivnosti
Pri~ini protiv postoewe Pri~ini za postoewe
1. grupa: Najgledan TV kanal
Napravi anketa od 50 ispitanika (od site vozrasti i etni~ki grupi) za najgledan TV kanal.
MTV A1 Sitel Telma Kanal 5 Alsat BTR drugi
29
Dobienite podatoci pretstavi gi na grafikon.
-Koj e najgledaniot TV kanal spored podatocite?
2. grupa: Naj~itan dneven vesnik
Anketiraj 50 ispitanika za naj~itan dneven vesnik.
Ve~er Vest Vreme Utrinski Dnevnik Koha drugi
Podatocite vnesi gi vo grafikon.
5101520253035404550
MTV A1 Sitel Telma Kanal 5 Alsat BTR drugi
5101520253035404550
Ve~er Vest Vreme Utrinski Dnevnik Koha drugi
30
Na koj dneven pe~at ispitanicite od sprovedenata anketa najve}e mu ve-ruvaat, a na koj najmalku?
3. grupa: Najposetuvana internet stranica
Podatocite vnesi gi vo grafikon.
Anketiraj 50 ispitanici za najposetuvana internet stranica.
Yahoo Google Kajgana Idividi hi5 Facebook drugi
Koja e najposetuvana internet stranica?
5101520253035404550
Yahoo Google Kajgana Idividi hi5 Facebook drugi
31
PROVERI GO SVOETO ZNAEWE
Semejstvoto e zaednica na ____________ i _____________.
Vo zavisnost od brojot na ~lenovite, semejstvata se delat na:_________________ i _________________.
Brak e __________________________________________________________________________________________________________________________________________.
[to se sopru`nici? _____________________________________________________________________________________________________________________________.
Doma}instvoto go so~inuva ______________________________________________________________________________________________________________________.
- pi{uvawe dnevnik- telefon- “NE VOZNEMIRUVAJ”- razgovor so drugarot- obleka
Povrzi!
Sopstvenost
Privatnost
Sredstva za informirawe
Nabroj!
33
@IVEALI[TA I NASELBI
Vo ovaa tema }e se zapoznae{ so:
- vidovi `iveali{ta; - sosedstvo;- naselbi i institucii;- reljef;- geografska karta;- kartografski znaci i- problemi vo naselbite.
34
VIDOVI @IVEALI[TA I NIVNOTO ODR@UVAWE
Sekoe semejstvo treba da se gri`i za svoeto `iveali{te. Za dobro funkcionirawe mnogu e va`no sekoe semejstvo najmalku edna{ mese~no (a po potreba i po~esto) da odr`uva ku}en sovet. Na nego da razgovara za problemite od sekakov vid i nivno re{avawe. Obidi se i ti aktivno da u~estvuva{ na niv.
Vakov vid na sos-tanoci zadol`itelno se odr`uva vo stanbenite zgradi ili vo maala za re{avawe na tekovnite problemi.
Na{iot dom e del od na{eto semejstvo.
Stojanovski
Nikola `ivee vo semejna ku}a vo naselbata Vlae, a Marko vo stanbena zgrada vo naselbata Kapi{tec. Toa se nivnite domovi.
Kako Nikola da dojde do Marko?Marko `ivee na ulica Naroden front . So vakva tabla se ozna~uva ime-
to na ulicata. Koga }e ja najdeme ulicata ja barame i zgradata koja se nao|a na broj 28 . So vakva tabla se ozna~uva brojot na ku}ata odnosno zgradata.
Sekoja ulica ima leva i desna strana. Na levata strana ku}ite t.e. zgra-dite se obele`ani so neparni, a od desnata strana so parni broevi. Gole-mite zgradi imaat pove}e katovi. Na sekoj kat ima po nekolku stanovi. Sekoj stan e ozna~en so soodveten broj. Na sekoj stan stoi plo~ka so prezimeto na semejstvoto koe `ivee tamu.
35
Od vkupno _______ u~enici na desna strana od ulicata `iveat __________ u~enici, a na leva ________ u~enici.
Napi{i gi ulicite koi gi minuva{ od tvojot stan/ku}a do tvoeto u~ili{te!
Obidi se sam
Nacrtaj ilustracija na svoeto `iveali{te (stan, ku}a, stanbena zgrada).
Zaedni~ki vo oddelenieto popolnete ja tabelata. So toa }e napravite malo istra`uvawe. Dali pogolem broj u~enici od tvoeto oddelenie `iveat na desnata ili na levata strana na ulicata.
Broj vo dnevnik
Broj nazgrada/ku}a
Levo
Desno
Vk.
Na koja ulica se nao|a tvoeto u~ili{te?
Na koja ulica se nao|a tvoeto `iveali{te?
Vo koja naselba?
36
Obidi se da go nacrta{ patot od tvojot dom do tvoeto u~ili{te.
-Kolku ulici pominuva{?
Napravete istra`uvawe, koj od tvoeto oddelenie `ivee najdaleku, a koj najblisku do u~ili{teto kade u~ite!
Najdaleku `ivee____________, a najblisku `ivee_______________.
Kolku vreme im e potrebno na u~enikot {to ̀ ivee najdaleku i na u~enikot {to `ivee najblisku za da pristignat od doma do u~ili{te?
37
Koga `iveeme vo edna zaednica potrebno e da bideme solidarni, a toa zna~i da bideme nesebi~ni vo davaweto pomo{ na drugite, odnosno da bideme svesni za potrebata od zaedni~ko dejstvuvawe.
-[to ti se dopa|a vo tvoeto maalo, a {to bi promenil?
-Dali vo tvoeto maalo ima pros-tor za igra?
-Zo{to e va`no da imame drugari od na{eto maalo?
SOSEDSTVO I SOSEDSKI ODNOSI
Nieden ~ovek ne `ivee sam. Site nie `iveeme vo zaednica so ostanatite `iteli od naselbata. Lu|eto koi `iveat najblisku do nas se na{i sosedi. Kon niv treba da se odnesuvame pristojno, da gradime dobri odnosi i da im pru`ime pomo{ koga taa im e potrebna.
Zgradite i ku}ite {to se nao|aat vo blizina na na{iot dom se na{i maala. Gradovite se sostaveni od naselbi i pove}e maala. Edno maalo pretstavu-vaat site stambeni zgradi i ku}i koi se nao|aat na opredelena teritorija.
- Vo koi situacii lu|eto treba da ja poka`at svojata solidarnost?
-Zo{to gradot Skopje e grad na solidarnosta?
solidarnost
38
BON TONUbavo odnesuvawe so sosedite
1. Koga }e go sretneme na{iot sosed treba da go pozdra-vime. So pozdravot sekoga{ odi i nasmevka. Inaku, kako nekomu da mu poveruvame deka ni posakuva dobar den ako ne gleda “nam}oresto”.
2. Koga se vozime vo lift gi pozdravuvame site - i poznatite i nepoznatite. Prvo treba da pozdravi onoj koj vleguva vo liftot, a ostanatite koi ve}e se tamu go otpozdravuvaat.
3. Koga organizirame rodendenska zabava treba da gi po~ituvame sosedite so toa {to }e izbereme neraboten den za pravewe na zabavata, a odnapred za toa }e gi izvestime.
4. Ako gi znaete pravilata na ku}niot red, toga{ sigurno znaete deka opredeleno vreme od denot e predvideno za odmarawe. Toa e periodot od 17 do 19 ~asot koga ne treba da se pravi vreva, bidej}i na{ite sosedi najvero-jatno odmaraat.
5. Decata od maalata ~esto se sobiraat pred zgradata za da igraat: fudbal, krienka ili nekoja druga igra. Posebno vo igrite so topka postoi mo`nost topkata da letne vo nekoj od prozorcite i da napravi {teta. Za da ne se slu~i toa odberete go najbliskoto igrali{te na koe slobodno }e mo`ete da u`ivate vo igrata, a se razbira }e ja izbegnete i ulicata.
39
NASELBITE I INSTITUCIITE VO NIV(institucii, mesna zaednica, javno mesto)
Site lu|e {to ̀ iveat vo edna naselba se ̀ iteli na taa naselba, a nivnite domovi se nivni `iveali{ta.
Vo edna naselba lu|eto mo`at, no ne mora da se poznavaat, no site tie treba da pridonesuvaat za razvivawe na dobri me|u~ove~ki odnosi i za podobruvawe na seop{tiot `ivot vo naselbata.
Vo naselbite postojat i rabotat pove}e institucii od razli~ni oblas-ti. Op{testvenite institucii imaat za cel da gi zadovolat potrebite na gra|anite.
Celiot ili pogolemiot del od `ivotot na lu|eto se odviva i e orga-niziran niz mnogu najrazli~ni op{testveni institucii.
Taka, lu|eto se ra|aat vo rodili{ta, se lekuvaat vo bolnici, se obrazu-vaat vo u~ili{ta, sportuvaat vo klubovi, se zabavuvaat vo dru{tva, teatri, rabotat vo ustanovi i pretprijatija. . .
I semejstvoto e institucija.Napi{i gi instituciite vo svojata naselba!
Napi{i vo koja institucija (u~ili{te, banka, po{ta, apteka, kino, polici-ja, bolnica) treba da se obratat slednite li~nosti:
Prostorot namenet za koristewe od strana na site lu|e se vika javno mesto. Na javnite mesta treba da se odnesuvame pristojno i kulturno.
1. Marija saka da im isprati razglednica na svoite rodnini vo stranstvo.2. Filip i Teo se dogovorija zaedno da go gledaat “Spajdermen”.3. Tetka Milica treba da gi podigne svoite pari.4. Darko padna od velosipedot i si ja povredi nogata.5. Na Jana i e ukraden mobilniot telefon.6. Roditelite sakaat da ja zapi{at Mila vo I oddelenie.7. Ognen go boli grloto. Negoviot doktor mu ka`a deka treba da pie sirup.
u~ili{te banka po{ta apteka kino policija bolnica
1.
3.
2.
4.
5.
6.
7.
institucija
40
MESNA ZAEDNICA
Vo sklop na edna naselba lu|eto se organiziraat vo mesni zaednici. Vo mesnite zaednici se formiraat: soveti na gra|ani, izbrani od `itelite na toa podra~je. Tie razgleduvaat problemi od sekojdnevniot `ivot na `itelite. Sovetot na gra|ani izbira pretsedatel na mesnata zaednica so mandat od ~etiri godini.
Istra`uva~ki aktivnosti:Posetete ja va{ata mesna zaednica, doznajte za problemite {to bile
razgleduvani na poslednata sednica od Sovetot.
Dneven red data______________
1.2. 3. 4.
mandat
MESNAZAEDNICA
NASELBA
41
PRIRODNITE FAKTORI I @IVOTOT VO NASELBATA
Prethodnata godina nau~ivme deka pogolemite naselbi se vikaat gradovi, a pomalite sela.
Ramnina Rid Planina
42
-Po {to se razlikuvaat naselbite?
Kade se nao|aat naselbite od slikite, napi{i na praznite linii pod niv!
-Po {to planinite se razlikuvaat od ridovite?
1 2
3 4
nad
500
m
Planinskanaselba
od 2
00-5
00m
Ridskanaselba
do 200m
Ramni~arskanaselba
43
Oboj go dadeniot crte` so soodvetna boja spored viso~inata. Napi{i ja viso~inata vo metri, a odozdola napi{i go nazivot na predelot {to i odgo-vara na taa viso~ina.
Nadvore{niot izgled na zemjinata povr{ina se narekuva reljef.Site ramnini, ridovi i planini so~inuvaat reljef.
Najvisokiot vrv vo R. Makedonija se nao|a na planinata Korab i iznesuva 2764 metri.
Osogovo e najvisoka planina vo isto~na Makedonija
41
44
Povardarie e kotlina i ja opfa}a dolinata na rekata Vardar. Vo minatoto ovaa kotlina bila ispolneta so voda. Toa bilo ezero {to postepeno isteklo vo Egejskoto More.
Baba e najvisoka planina vo ju`niot del na R. Makedonija.
Na geografska karta pronajdi gi potcrtanite poimi (Korab, Osogovo, Baba, Povardarie, Pelagonija).
Pelagonija e najgolema kotlina vo R. Makedonija.
Kotlina e ramno zemji{te so mo{ne golema plodnost obikoleno so planini.
45
RELJEF
Reljefot vo Republika Makedonija e prete`no planinski. Toj e sostaven od: ramnini, kotlini, ridovi, niski, sredni i visoki planini.
Napi{i do sekoj grad vo kakov predel se nao|a.Berovo__________ Tetovo________________ Negotino_________Skopje__________ Kriva Palanka_________ Kru{evo__________
Koi boi se najzastapeni na kartata na Republika Makedonija?
Opredeli gi glavnite i sporedni strani vo praznite kvadrat~iwa!
ramni~arskiridskiplaninski
46
Za da mo`eme polesno da se orientirame vo prostorot odnosno vo nase-lenite mesta, }e ni poslu`at:
Soobra}ajni tabli i znaci za izvestuvawe
Prakti~na zada~a: Podelete se na grupi i izrabotete reljef od testo na tvrda podloga. Sekoja grupa neka izbere razli~en predel. Obojte go sood-vetno so viso~inata na koja se odnesuva!
Polo`ba na Sonceto
Plan na gradot
Geografska karta
47
PLAN NA GRADOT
Planovite se karti so krupen razmer. Tie se najprecizni karti, so to~no vneseni ulici i so site zna~ajni objekti vo gradot, kako: u~ili{ta, teatri, muzei, hoteli, bolnici i dr.
Stranite na svetot se rasporedeni taka {to sekoga{ gore e sever, dole - jug, desno e istok, a levo - zapad.
Za polesno orientirawe planovite se podeleni na podednakvi kvadrat~iwa kade redovite se ozna~eni so bukvi, a kolonite so broevi.
Sekoj plan sodr`i i spisok na ulici {to se podredeni po azbu~en red, kako i oznaka na redot i kolonata za polesno pronao|awe na baraniot objekt. Pr. Hotel “Aleksandar Palas” (C3) na gornata slika.
Redovite se ozna~uvaat so bukvi
Kolonite se ozna~uvaat so broevi
48
Zemi plan na grad Skopje i vo praznoto kvadrat~e vpi{i ja oznakata na mestoto kade {to se nao|a dadeniot objekt.
GTC_________________________________
Sobranie na RM_____________________
TC Ramstor__________________________
Teatar na narodnostite______________
Univerzitet ”Sv. Kiril i Metodij” _____
Gradski stadion_____________________
Skopski saem________________________
49
50
GEOGRAFSKA KARTA
Geografskite karti se izraboteni vo najmal razmer. Na ovie karti se prika`ani: planini, reki, ezera, gradovi, dr`avi, moriwa i dr.
Na geografskite karti stranite na svetot se rasporedeni kako i na planovite.
Desno e _______________, levo e _________________,dolu e ________________ i gore e ________________.
Za da mo`e da se pro~ita geografskata karta , treba da gi znaeme pred se kartografskite boi i kartografskite znaci.
kartografski boi
kartografski znaci
nadmorska viso~ina
Planini
Ridovi
RamniniVoda
51
Napi{i gi glavnite i sporednite strani na svetot.
Jas `iveam vo
koe se nao|a vo
del na Republika Makedonija.
Visinskata skala ni slu`i za odreduvawe na nadmorskata viso~ina.
visinska skala
reljefot e pretstaven so kartografski boi
legenda -opis na kartografski znaci
ime na dr`ava
razmer - kolku pati e namalena kartata
52
53
54
Napi{i na koja strana (glavna ili sporedna) se nao|a zadadeniot objekt.
Ohridsko Ezero _________________Skopje _________________Strumica _________________Dojransko Ezero _________________Belasica _________________Crna Reka _________________[ar Planina _________________
Vo praznite mesta napi{i go zna~eweto na kartografskiot znak.
55
Pred lu|eto da imaat karti , tie go crtale vo karpite samo onoj del {to go poznavale. Toa go pravele na glineni plo~ki. Eve edna takva.
Legendite go pojasnuvaat zna~eweto na simbolite. Simbo-lite se mali znak~iwa i na mal prostor mo`at mnogu podatoci da se vnesat.
Kompasot e naprava koja ni gi poka`uva stranite na svetot. Igla-ta na kompasot e magnetna i seko-ga{ ja poka`uva severnata strana. Na dnoto na kompasot se ispi{ani glavnite i sporednite strani na svetot.
56
PROBLEMITE VO MOJATA NASELBA
Sekoj od nas `ivee vo nekoja naselba. @itelite na edna naselba se direktno povrzani so problemite koi nastanuvaat vo nea. Zatoa `itelite treba da bidat aktivni i sovesni gra|ani i da se zalagaat za nivno re{avawe. Za da postignat nekoja cel tie treba da ja sakaat svojata naselba, da imaat po~it kon so`itelite, da bidat svesni za problemite i istite da gi re{avaat organizirano.
Preku tehnikata grozd prika`ete gi problemite vo va{ata naselba.
Problemi vo mojata naselba
57
Podelete se vo ~etiri grupi. Sekoja grupa ima odredena aktivnost.
Va{a zada~a }e bide da gi izbroite otpadocite frleni na nesoodvetno mesto.
Sekoj ~len od grupata treba da odredi mesto kade {to }e go vr{i istra`uvaweto i da go vpi{e mestoto vo tabelata. Istra`uvaweto da go izvr{i vo dol`ina od 50 ~ekori i sobranite podatoci da gi vnese vo tabe-lata. (pr. 50 ~ekori od u~ili{niot dvor, 50 ~ekori okolu zgradata/ku}ata, 50 ~ekori od ul. “Dame Gruev”. . .).
-Napi{ete izve{taj od izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).
-Koe mesto e najzagadeno, a koe e naj~isto?
1. grupa: zagadenost
-Koj otpad najbrgu }e se raspadne?
-Dali vo va{ata naselba ima kontejneri za razli~en otpad i za kakov?
58
2. grupa: bu~ava
Va{a zada~a }e bide da ja izmerite bu~avata na odredenite mesta, vo odredeno vreme i da ja vpi{ete vo tabelata spored legendata. Prvin sekoj sam, a potoa }e gi vnesete i merewata od ostanatite ~lenovi na grupata. Soberete go brojot na plusevite i napravete sporedba od dobienite poda-toci.
Legenda:+++ mnogu bu~ava ++ sredno + bez bu~ava
Od istra`uvaweto, {to mo`e{ da zabele`i{? Koi se najmirni periodi od denot: vo domot ________, od sosedstvoto ________ i na ulica _______.
-Kade ima najgolema bu~ava i vo kolku ~asot?
Napravete izve{taj od izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).
59
-Kolku vkupno motorni vozila pominale na site ulici?
3. grupa: soobra}ajni problemi
Vo tvojata naselba opredeli tri ulici na koi }e vr{i{ merewe na brojot na prevoznite sredstva koi }e pominat vo period od 15 min. Podatocite stavi gi vo tabela, a potoa vnesi gi vo grafikonot so soodvetna boja.
Najmnogu motorni vozila pominale na ul. “_____________________________”, a najmalku na ul. “___________________________”.
-Kolku prevozni sredstva ne go zagadile vozduhot?
-Napravete izve{taj za izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).
5101520253035404550
Avtomobili Avtobusi Kamioni Motori Velosipedi
Prva ulica Vtora ulica Treta ulica
60
Va{a zada~a }e bide sami da odberete eden od aktuelnite proble-mi vo va{ata naselba od prethodno izraboteniot grozd i da napravite istra`uvawe za istiot. Odberete sami metod na rabota.
-Napravete izve{taj od izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).
4. grupa:
61
PROVERI GO SVOETO ZNAEWE
Napi{i gi najva`nite podatoci za mestoto vo koe {to `ivee{:mesto, ulica i broj: _____________________________________________________mesna zaednica: ________________________________________________________
Nacrtaj go mestoto vo koe {to `ivee{.
-Napi{i koj e spored tebe najgolemiot problem vo tvojata naselba?
reljef: (svrti na str.45, najdi go tvoeto mesto i napi{i)- Koja kartografska boja e karakteristi~na za tvoeto mesto?
- Na koja nadmorska viso~ina se nao|a tvoeto mesto na `iveewe (svrti na str.51 i opredeli spored visinskata skala)
63
OP[TINA
Vo ovaa tema }e se zapoznae{ so:
- lokalna zaednica;- lokalna samouprava;- gr|anin;- gradona~alnik;- sovet na op{tina;- firmi / pretprijatija;- kulturniot `ivot vo op{tinata;- demokratija;- vlast i upravuvawe;- liderstvo i- socijalni problemi.
64
LOKALNA ZAEDNICA I LOKALNA SAMOUPRAVA
Op{tinite se organizirani kako lokalni zaednici, a vo niv se sprovedu-va lokalna samouprava. Toa zna~i deka samite gra|ani odlu~uvaat za site zna~ajni pra{awa vo svojata lokalna zaednica. Nivnoto u~estvo mo`e da bide neposredno i posredno (koga grupa gra|ani bira svoj pretstavnik.)
Spored naselenoto mesto (grad ili selo) lokalnata samouprava mo`e da bide gradska ili selska samouprava.
Op{tinata e edinica na lokalnata samouprava. Taa e zaednica na ̀ iteli na odredeno podra~je.
Gra|anite koi imaat postojano ̀ iveali{te na podra~jeto na edna op{tina se `iteli na taa op{tina.
Op{tinata e dol`na da gi izvestuva gra|anite za svojata rabota. Sekoja op{tina ima svoe podra~je i ime, a treba da ima svoj grb i zname.
Soberi podatoci za tvojata op{tina: Koga e formirana tvojata op{tina i kako se vika?
-Kolku `iteli broi tvojata op{tina?
-Kolku od niv se ma{ki, a kolku `enski?
Naselenomesto
Naselenomesto
Naselenomesto
Naselenomesto
Op{tina
Op{tina
lokalen, lokalna vlast, gra|anin
65
OP[TINI VO R. MAKEDONIJA I VO GRAD SKOPJE
Na kartata najdi ja op{tinata vo koja ̀ ivee{. Nejzinoto ime napi{i go vo kvadrat~eto, a kvadrat~eto povrzi go so op{tinata.
Berovo Bitola Bogdanci Valandovo Veles Vinica Gevgelija GostivarDebar Del~evo Demir Kapija
Op{tini so sedi{te vo selo: 41
OhridPeh~evoPrilepProbi{tipRadovi{ResenSveti NikoleStrugaStrumicaTetovo[tip
Op{tini vo R.M. (so sedi{te vo grad): 33
Demir Hisar Kavadarci Ki~evo Ko~ani Kratovo Kriva PalankaKru{evo KumanovoMakedonska KamenicaMakedonski BrodNegotino
66
Op{tini vo grad Skopje: 10
AerodromButel Gazi Baba\or~e PetrovKarpo{Kisela VodaSarajCentar^air[uto Orizari
67
68
GRA\ANIN
Sekoj treba da bide aktiven gra|anin vo svojata op{tina. Zatoa, toj tre-ba da bide dobro informiran. Samo na takov na~in toj mo`e aktivno da u~estvuva i da dava predlozi i idei za podobruvawe na `ivotot vo nea.
Za da mo`at uspe{no da funkcioniraat i da go podobrat svojot `ivot gra|anite formiraat zdru`enija na gra|ani. Svoite problemi gi iznesu-vaat preku:
- davawe predlozi i idei, - preku sobiri na gra|ani i - preku glasawe.
Sekoj gra|anin ima pravo samostojno ili zaedno so drugite gra|ani (zdru`eno) da dostavuva predlozi vo op{tinata.
Preku referendum (glasawe) gra|anite odlu~uvaat za pra{awa koi se odnesuvaat na nivnata naselba.
Sekoj gra|anin {to napolnil 18 godini ima pravo na glas.
gra|anin, referendum
69
ORGANI NA OP[TINITE
Sovetot go so~inuvaat pretstavnici na gra|ani koi se izbiraat so tajno glasawe. Sovetot ima pretsedatel. Izborite se sproveduvaat sekoi ~etiri godini. Brojot na ~lenovite na sovetot zavisi od brojot na `itelite vo op{tinata. Sednicite na sovetot gi svikuva pretsedatelot. Tie se javni i za sekoja se vodi zapisnik.
Gradona~alnikot ja pretstavuva i zastapuva op{tinata. Se izbira sekoja ~etvrta godina na op{ti, neposredni i slobodni izbori so tajno glasawe.
Sovetot nosi odluki za podobruvawe na `ivotot na op{tinata, a gradona~alnikot e zadol`en da gi realizira odlukite.
Gradona~alnikot vo opredeleni denovi vr{i priem na gra|anite. Tie go informiraat za svoite problemi i davaat idei za otklonuvawe na istite.
Organi na Op{tinata se:
- Sovet na op{tinata- Gradona~alnik
gradona~alnik, realizira
70
Idei (bura na idei)
-Koja godina bea poslednite izbori vo tvojata op{tina?
Site zaedno davajte idei za podobruvawe na `ivotot vo op{tinata i zapi{ete gi!
Posetete ja va{ata op{tina i razgovarajte so nejzinite pretstavnici. Zadol`itelno najavete go va{eto prisustvo.
-Kako se vika gradona~alnikot na tvojata op{tina?
-Kolku ~lenovi broi Sovetot na tvojata op{tina?
-Koga za posleden pat odr`ale sostanok?
-Kolku ~lena bile prisutni na sostanokot?
-Za koi to~ki se raspravalo (napi{i go dnevniot red od sednicata na Sovetot)
Informiraj se: -Dali nekoj nezadovolen gra|anin mo`e da podnese tu`ba protiv op{tinata?
71
EKONOMSKIOT @IVOT VO OP[TINATA
Koja stopanska granka e najmnogu razviena vo tvojata lokalna zaednica?
-Koja stopanska granka voop{to ne e razviena vo tvojata op{tina?
-Doznaj, za koja od ovie dejnosti postojat uslovi za razvoj?
Razgledajte go dadeniot grozd. Najrazvienata stopanska dejnost vo tvo-jata op{tina razgrani ja ponatamu na pokonkretni poimi.
Ekonomskiot `ivot vo op{tinata direktno zavisi od stopanskite i nestopanskite dejnosti vo istata.
Industrija
Rudarstvo
Lozarstvo
Lov i ribolov
[umarstvo
Zemjodelstvo
Sto~arstvo
Poljodelstvo
Ovo{tarstvo
Stopanskidejnosti
ekonomija
72
Razgranete gi samo onie poimi od grozdot {to se zastapeni i se odnesu-vaat samo na va{ata op{tina.
-Koj vid soobra}aj e najmnogu zastapen vo tvojata op{tina?
-Nabroj gi zdravstvenite ustanovi koi se zastapeni vo tvojata op{tina!
-Za koja nestopanska dejnost ima uslovi za razvoj vo tvojata op{tina?
-Koj poim najmnogu go razgranivte?
Zdravstvo
Nestopanskidejnosti
Prosveta
Turizam
Ugostitelstvo
Trgovija
Soobra}aj
73
FIRMI, PRETPRIJATIJA
Vozrasnite `iteli vo naselbite i op{tinite odat na rabota i se zani-mavaat so razni dejnosti. Razli~nite dejnosti, pred sé zavisat od izgledot na mestoto vo koe {to `iveat lu|eto i od negovite bogatstva. Mnogu lu|e rabotat vo instituciite vo op{tinite: vo bolnicite, u~ili{tata, gradin-kite, po{tite i sli~no.
Vo podra~jata so plodna zemja, lu|eto se zanimavaat so zemjodelstvo: poljodelstvo, ovo{tarstvo, sto~arstvo. Vo tie podra~ja se nao|aat fab-riki za prerabotka na zemjodelskite proizvodi. Tamu se vr{i prerabotka na ovo{je i zelen~uk - konzervirawe, kako i prerabotka na meso i mleko.
Vo ridsko - planinskite predeli postojat i rudnici od kade lu|eto vadat rudi. Vo blizina na rudnicite se nao|aat i fabriki za prerabotka na ru-dite.
Vo pomalite zanaet~iski rabotilnici lu|eto se zanimavaat so razli~ni zanaeti: ~evlari, bravari, zlatari, frizeri, kroja~i i drugo.
Golem broj na lu|e rabotat vo trgovija. Tie vr{at proda`ba na ve}e go-tovite proizvodi. Proda`bata se vr{i (odviva) vo golemi prodavnici - su-permarketi, stokovni ku}i ili vo pomali du}an~iwa.
Vo kraevite {to se bogati so prirodni ubavini, lu|eto rabotat na nivno razubavuvawe i prilagoduvawe na lu|e koi {to doa|aat istite da gi posetat i da se rekreiraat vo niv. Tie lu|e se zanimavaat so turizam.
Za da mo`e nepre~eno da se odviva soobra}ajot treba da postojat bez-bedno izgradeni pati{ta. Za niv se gri`at lu|e koi rabotat vo soobra}aj.
firma, pretprijatie
74
RABOTA, VRABOTUVAWE, DENARI, TRGOVIJA
Parite se mnogu biten faktor vo sekojdnevniot `ivot. Tie slu`at kako sredstvo za pla}awe. Vo R.Makedonija parite se narekuvaat denari. Posto-jat kovani pari - moneti i hartieni pari - banknoti.
Trgovija e nestopanska dejnost koja se sostoi vo kupuvawe i prodavawe na stoka.
Hartienite pari (banknoti) gi izmislile Kinezite vo X vek.
Bankomatite im ovozmo`uvaat na lu|eto od svoite smetki da vadat pari vo gotovo 24 ~asa na den.
Vo edna op{tina lu|eto se zanima-vaat so razli~ni dejnosti - izvr{uvaat razli~na rabota. Firmite i pretpri-jatijata im ovozmo`uvaat vrabotu-vawe. Za svojata rabota tie dobivaat nadomestok - plata.
75
KOMUNALNI DEJNOSTI
Vo minatoto sekoe doma}instvo se spravuvalo so svojot smet. Edni go gorele, drugi go zakopuvale vo zemja.
Denes, op{tinite se gri`at za smetot so posebna slu`ba za komunalni dejnosti.
Ovie slu`bi sekojdnevno go sobiraat smetot od kontejnerite postaveni pred stambenite i javnite objekti so specijalno opremeni vozila. Smetot go nosat do odredeno mesto nare~eno deponija.
Ovaa slu`ba se gri`i i za:- ~istotata na ulicite, parkovite, pazarite- odr`uvawe na re~nite korita, i - za ras~istuvawe na snegot od ulicite vo zimskiot period.
-Koj treba da go ~isti tvojot dvor, snegot pred tvojata ku}a, zgrada, pred du}anite?
Ubavata i ~ista sredina e dol`nost i obvrska na site nas.
-Dali samo slu`bata za komunalna dejnost treba da ja ~isti tvojata naselba?
deponija
76
KULTURNIOT @IVOT VO OP[TINATA
Pod poimot kultura se podrazbira na~in na `ivot na odreden narod koj `ivee na odredena teritorija.
Kulturata ima cvrsti vrski so tradicijata i so duhovniot svet, a toa se gleda od: umetnosta, obi~aite, navikite i religijata.
Kulturata e na~in na `iveewe.
Pod kultura se podrazbira i:- na~in na oblekuvawe na lu|eto;- nivnite obi~ai pri sklopuvawe na brak;- semejniot `ivot;- religioznata opredelenost i- na~inot na odnesuvawe.
Zatoa, postoi razlika me|u lu|eto. Za da se nadminat ovie razliki, potrebna e pogolema komunikacija me|u lu|eto, pogolemo po~ituvawe i to-lerancija. Golema uloga vo povrzuvaweto na lu|eto imaat lokalnite zaed-nici so organizirawe na kulturni manifestacii.
Nabroj gi kulturnite institucii (domovi na kultura, kina, teatri, KUD, verski objekti) vo tvojata op{tina!
Napi{i pismen sostav za edna od kulturnite manifestacii ili za edna od tradiciite vo tvojata lokalna zaednica.
tradicija, duhoven svet, religija
77
SIMBOLI NA LOKALNATA ZAEDNICA
I op{tinite imaat svoi simboli. Toa se grbot i znameto. Grbot i zname-to na op{tinata se razlikuvaat od grbot i znameto na R. Makedonija. Sekoja op{tina ima svoj grb i svoe zname.
Nacrtaj go grbot i znameto na tvojata op{tina.
Napi{i gi pova`nite podatoci za tvojata op{tina:
Simbol e nekoj predmet, znak ili obele`je {to stoi namesto ne{to drugo. Sekoj simbol ima svoe jasno zna~ewe.
grb na op{tina zname na op{tina
-Najdolgata ulica vo mojata op{tina e:
-Po {to se razlikuva tvojata op{tina od sosednata?
-Pova`nite istoriski spomenici se:
78
DEMOKRATSKIOT @IVOT VO OP[TINATADEMOKRATIJA
Poimot demokratija poteknuva od gr~kiot zbor demos - narod i kratien - vladee. Zna~i, zborot demokratija e vladeewe na narodot.
Osnovni vrednosti na demokratijata se slobodata i tolerancijata.
Sloboda zna~i odnesuvawe na ~ovekot spored sopstvenata volja i pro-cenka, no bez da ja zagrozi slobodata na drugite.
Tolerancija podrazbira po~ituvawe na slobodata i privatnosta na se-kogo.
Ovie vrednosti ni go razvivaat ~uvstvoto na odgovornost kon sebe i kon drugite, bidej}i sme site ednakvi i imame isti prava.
@iveeme vo demokratsko op{testvo i `ivotot vo op{tinite e demokrat-ski odnosno vo op{tinite vladee narodot. Za podobro da ja ostvarat svojata vlast demokratijata se deli na:
- Neposredna demokratija - e neposredno u~estvo na gra|anite vo done-suvaweto na site zna~ajni odluki vo op{testvoto, i
- Pretstavni~ka demokratija - e vledeewe na narodot preku izbrani pretstavnici. Pretstavnicite se biraat preku slobodni i fer izbori.
demokratija, ramnopraven
79
-Po {to se razlikuvaat lu|eto vo tvojata lokalna zaednica? (potseti se od lani “Vo na{iot kraj `iveat”?
-Na koj jazik zboruva{ vo u~ili{teto?
-Na koj narod/nacionalnost ti pripa|a{?
-Na koj jazik zboruvate doma?
[to misli{, zo{to e va`no site lu|e vo tvojata lokalna zaednica da bidat ramnopravni?
Kako `itelite vo tvojata op{tina ja ostvaruvaat ramnopravnosta?
Koga }e porasne{ i }e bide{ polnoleten }e ja dobie{ mo`nosta da izleze{ na izbori i da glasa{. ]e treba da odbere{ lu|e koi {to }e rako-vodat, denes so tvoeto oddelenie, a utre so tvojata op{tina i dr`avata.
[to misli{, koi osobini treba da gi ima li~nosta koja }e ja odbere{ za lider (voda~)?
lider, liderstvo
Dali gi prifa}a{ i po~ituva{ razli~nostite me|u lu|eto? Napi{i eden primer za tvoeto prifa}awe i po~ituvawe.
80
JAVNI PRA[AWA I PROBLEMI VO OP[TINATA
Ve}e ka`avme deka op{tinata e zaednica na odredeno podra~je. Taa se gri`i za re{avawe na sekojdnevnite problemi na nejzinite `ite-li. Re{avaweto na problemite e od javen interes za site `iteli na op{tinata.
Potseti se i napi{i koj gi dostavuva predlozite i problemite vo op{tinata i na koj na~in.
Svoite problemi _________________ gi iznesuvaat preku:(vidi str.68)
- ______________________________________________________________- ______________________________________________________________ i- ______________________________________________________________.
Za da mo`at da gi dostavat svoite predlozi i problemi do op{tinite, gradona~alnikot e dol`en:
- da obezbedi soodvetno mesto kade {to `itelite bi mo`ele da gi os-tavaat svoite predlozi. Otkako }e gi dostavat gradona~alnikot
- vo rok od 60 dena da odgovori na sekoe barawe postaveno od `itelite na op{tinata
- ako op{tinata ne e nadle`na za postaveniot problem, istiot treba da go preprati (dostavi) do onaa institucija {to e nadle`na za istiot.
Op{tinite se dol`ni za vr{ewe na slednive raboti:- za{tita na okolinata vo koja {to `iveeme;- snabduvawe so voda i pro~istuvawe na otpadnite vodi;- osvetluvawe na ulicite;- izgradba i odr`uvawe na ulicite i lokalnite pati{ta i- odr`uvawe na parkovi i zelenila.
Vo pogled na kulturata, op{tinata se gri`i i za:- neguvawe na: folklorot, obi~aite, starite zanaeti. . .
Op{tinite osobeno se gri`at za mladite `iteli preku izgradba na: sportski objekti, organizirawe na sportski priredbi i manifestacii.
81
Zna~ajno vnimanie vo op{tinata se posvetuva na re{avaweto na proble-mite od oblasta na socijalna za{tita i za{tita na decata i nivnoto obra-zovanie. Tie se re{avaat preku izgradba i odr`uvawe na: detski gradinki, u~ili{ta, u~ili{ni domovi i dr.
So bura na idei voo~ete gi javnite problemi vo va{ata op{tina!1.__________________________________________________________2.__________________________________________________________3.__________________________________________________________4.__________________________________________________________5.__________________________________________________________
Izdvojte eden problem i napi{ete gi predlozite za razre{uvawe na dadeniot problem.
Predlozi za razre{uvawe na dadeniot problem:1.___________________________________________________________2.___________________________________________________________3.___________________________________________________________4.___________________________________________________________5.___________________________________________________________
Izdvojte ~as na koj }e zboruvate za: nevrabotenosta, zavisnostite i nasil-stvoto (vo zavisnost od va`nosta za va{ata op{tina) i dajte pridones so svoi idei za nivno razre{uvawe ili ubla`uvawe.
82
NEVRABOTENOST, ZAVISNOSTI I NASILSTVO
TEMA:________________________________________________________________
Predlozi za razre{uvawe na problemot:______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Izrabotete proekt za va{iot problem.Postavete go na vidno mesto vo u~ili{teto ili vo va{eto oddelenie.Izrabotete bro{ura i podelete ja me|u `itelite vo va{ata op{tina.
Ova e va{ pridones za razre{uvawe na eden problem vo va{ata op{tina.
83
PROVERI GO SVOETO ZNAEWE
Vo koja op{tina `ivee{?
Na koj na~in lu|eto gi re{avaat problemite vo naselbata?
Dali i ti mo`e{ da glasa{? DA NE
Koga se steknuva pravo na glasawe?
Organi na op{tinite se:
Nestopanski dejnostiStopanski dejnosti
84
Kako se narekuvaat parite vo R.Makedonija?
[to e kultura?
Simboli na lokalnata zaednica
Osnovni vrednosti na demokratijata se:
85
RE^NIKna nepoznati zborovi
buxet - se site prihodi i tro{oci na eden ~ovek, na edno semejstvo, na
edna op{tina, na edna dr`ava
vlada - najvisoko izvr{no telo koe gi sproveduva zakonite {to gi
donesuva Sobranieto
gradona~alnik - “Gradski tatko”, odnosno lice na ~elo na edna op{tina
gra|anin - pripadnik na dr`ava
demokratija - ednakvi prava na gra|anite vo upravuvaweto
demokratsko - op{testvo ramnopravno za site gra|ani
deponija - posebno odredeno mesto na koe se dostavuva i skladira
otpadot
duhoven svet - lu|e koi veruvat duhovno vo svet {to ne se gleda
ekonomija - nauka, za{teda, ostvaruvawe, rabotna organizacija
institucija - ustanova, zavod
intervju - razgovor koj ima za cel sobirawe na podatoci i informacii
krvno srodstvo - bliski rodnini (brat, sestra) koi poteknuvaat od isti
roditeli
lider/liderstvo - voda~, voda~i
lokalen - se odnesuva na opredeleno mesto
lokalna vlast - politi~ka edinica koja slu`i za potrebite na gradot,
op{tinata
mandat - vreme koe e dadeno za ispolnuvawe na odredena zada~a
mati~ar - ~ovek koj vo mati~na kniga zaveduva deca {to se rodile, mladi
{to sklu~uvaat brak i drugo
matrijarhat - vreme koga `enata-majkata bila glavna vo semejstvoto i
odlu~uvala za se
nadmorska viso~ina - e viso~ina na odredeno mesto na kopno vo odnos na
moreto
narod - grupa na lu|e koi gi povrzuva zaedni~ka teritorija, jazik, kultura
i minato
parlament - sobranie na edna dr`ava i najvisok organ koj donesuva zakoni
patrijarhat - vreme koga ma`ot bil stolb vo semejstvoto i odlu~uval za se
86
patrijarhalno - ~ovek koj se pridr`uva kon stari obi~ai i sva}awa
pretprijatie - firma koja izveduva i proizveduva razni raboti (gradi
pati{ta, proizveduva obleka i drugo
prihodi - ostvareni pari~ni sredstva od rabota
ramnopraven - koj {to ima isti prava kako i ostanatite, koj e ist so os-
tanatite
realizira - ostvaruva nekoja cel vo rabotata ili `ivotot, u~i dobro za da
postane lekar ili nastavnik
religija - vera
referendum - izjasnuvawe na `itelite (gra|anite) po pat na glasawe ZA
ili PROTIV dadeno pra{awe
sobranie - najvisoko zakonodavno telo vo dr`avata koe gi donesuva za-
konite, a koe e sostaveno od pretstavnici na narodot
solidarnost - zaemna odgovornost od zaedni~ki interes
staratel - lice {to se gri`i za drugi lica kako majka, tatko, ~i~ko i
drugi.
tatkovina - pretstavuva zemja vo koja nekoj se rodil, vo koja {to `ivee
ili poteknuva od nea, toa e zemja za koja lu|eto se vrzuvaat so
~uvstva - qubov i po~it
tradicija - ona {to se prenesuva od generacija na generacija
tro{oci - napraveni izdatoci za obleka, hrana, struja, telefon i drugo
firma - rabotna organizacija vo koja rabotat pove}e lu|e.
87
S O D R @ I N A
Predgovor ...............................................................................................................2Timska rabota .....................................................................................................4SEMEjSTVO, DOMA]INSTVO I OP[TESTVO ................................................5Semeen `ivot .....................................................................................................6Vidovi semejstva ................................................................................................8Potesno i po{iroko semejstvo ........................................................................8Vremenska lenta ........................................................................................ .......10Semejstvata niz istorijata i denes .................................................................11Ulogata na roditelite, staratelite i decata ..............................................13Proektna nastavna rabota ..............................................................................15Bra~en `ivot i bra~ni ulogi .............................................................................16Ako saka{ da znae{ pove}e ............................................................................17@ivot vo doma}instvoto .......................................................................... ........19Planirawe na doma{niot buxet .....................................................................20Sopstvenost .......................................................................................................21Privatnost .........................................................................................................22Na~ini na informirawe .................................................................................23Dnevni vesnici .................................................................................................24Radio, televizija i internet .........................................................................25Proveri go svoeto znaewe .............................................................................29@IVEALI[TA I NASELBI .............................................................................31Vidovi `iveali{ta i nivnoto odr`uvawe .................................................32Sosedstvo i sosedski odnosi .........................................................................35Bon ton ................................................................................................................36Naselbite i instituciite vo niv ................................................................37Mesna zaednica .................................................................................................38Prirodnite faktori i `ivotot vo naselbata ..............................................39Reljef ...............................................................................................................43Plan na gradot ..................................................................................................45Geografska karta ............................................................................................46Problemite vo mojata naselba .......................................................................50Proveri go svoeto znaewe ................................................................................55OP[TINA ........................................................................................................57Lokalna zaednica i lokalna samouprava .....................................................58Op{tini vo R. Makedonija i vo Grad Skopje ....................................................59Gra|anin .......................................................................................................60Organi na op{tinite ........................................................................................61Ekonomskiot `ivot vo op{tinata .................................................................63Firmi, pretprijatija .........................................................................................65Rabota, vrabotuvawe, denari, trgovija ...........................................................66Komunalni dejnosti ............................................................................................67Kulturniot `ivot vo op{tinata ....................................................................68Simboli na lokalnata zaednica ...................................................................69Demokratskiot `ivot vo op{tinata - demokratija ....................................70javni pra{awa i problemi vo op{tinata ...................................................72Nevrabotenost, zavisnosti i nasilstvo .......................................................74Proveri go svoeto znaewe ............................................................................75Re~nik na nepoznati zborovi .........................................................................77
88
