Osmanlý Araþtýrmalarý - ktp.isam.org.trktp.isam.org.tr/pdfdrg/D175979/2007/2007_OZENS.pdf · 97 Osmanlý Hukuk Literatürü: Tespitler ve Teklifler* Þükrü Özen** Giriþ Bu

Dünden Bugüne

Osmanlý Araþtýrmalarý

–Tespitler-Problemler-Teklifler–

Editörler:

Ali AkyýldýzÞ. Tufan BuzpýnarMustafa Sinanoðlu

Düzenleme Kurulu:

Ali AkyýldýzÞ. Tufan BuzpýnarAhmet KavasMustafa Sinanoðlu

Yayýn No: 391

Sempozyumlar /Paneller – 6

Dünden Bugüne Osmanlý Araþtýrmalarý-Tespitler-Problemler-Teklifler-Redaksiyon: Nurettin Albayrak – Cengiz ÞekerKapak tasarýmý: MimEminSayfa tasarýmý: Ender BoztürkBaský: TDV Yayýn Matbaacýlýk ve Ticaret Ýþletmesi

ISBN 978-975-389-524-8

Ýslâm Araþtýrmalarý Merkezi (ÝSAM)Altunizade Ýcadiye Baðlarbaþý Cad. 40Baðlarbaþý 34662 Üsküdar-ÝstanbulTel. (0216) 474 08 50 Faks (0216) 474 08 74

www.isam.org.tr

Bu kitap;Türkiye Diyanet Vakfý Mütevelli Heyeti’nin17.05.2006 gün ve 1208/4 sayýlý kararýyla basýlmýþtýr.Teblið ve müzakerelerin bilim, dil ve düþünce açýsýndan sorumluluðu tebliðci ve müzakerecilere aittir.© Her hakký mahfuzdur.Ýstanbul, Aralýk 2007

97

Osmanlý Hukuk Literatürü: Tespitler ve Teklifler*

Þükrü Özen**

Giriþ

Bu çalýþmada Osmanlýlarýn hukuk ve daha genel anlamýyla fýkýh alanýndakaleme aldýklarý muhtelif formlardaki literatürün belli açýlardan nicelik ve nite-likleri ortaya konulmak suretiyle Cumhuriyet döneminde bu literatürün ne ka-dar iþlendiði üzerinde durulmaya çalýþýlarak araþtýrmanýn sonunda eksikliðihissedilen veya yapýlmasý önerilen bazý hususlarýn ilim camiasýyla paylaþýl-masý hedeflenmiþtir. Dolayýsýyla bu tebliðin amacý Osmanlý döneminde yapýlançalýþmalar ve bu çalýþmalar hakkýnda yapýlan araþtýrmalarýn bir envanteriniçýkarmak olmayýp yalnýzca Osmanlý hukuku çalýþmalarý sýrasýnda baþvurula-cak kaynaklarýn genel bir panoramasýný ortaya koymaktýr. Bu sebeple buradaOsmanlý hukuku üzerine çalýþma yapmak isteyenlerin ne gibi kaynaklara baþ-vurabilecekleri tespit edilmeye çalýþýlmýþtýr.

I. TESPÝTLER

1. Osmanlý Fýkhýnýn Kaynaklarý

Türkiye kütüphanelerinde fýkýh sahasýnda yazýlan yazma eser koleksiyon-larý gözden geçirildiðinde bazý eserlerin adlarý sýklýkla karþýmýza çýkmaktadýr.Örneðin Ebü’l-Leys es-Semerkandî (ö. 373/983), Gaznevî (ö. 593/1197),

* Tebliðin yayýna hazýrlanmasý sýrasýnda bazý bilgiler güncellenmiþtir.** Dr., TDV Ýslâm Araþtýrmalarý Merkezi (ÝSAM).

Kâþgarî (ö. 705/1305), Lütfullah en-Nesefî el-Geydânî (ö. 750/1349) gibi mü-elliflerin abdest ve namaz konularýný ele alan kýsa ilmihal eserlerinin; fýkýh ki-taplarýndan Kudûrî (el-Kitâb, el-Muhtasar), el-Hidâye, el-Kýnye, Kenzü’d-

dekâik, el-Muhtâr, el-Vikâye, Mecma‘u’l-bahreyn ve Mülteka’l-ebhur ilebu metinlere yazýlmýþ þerhlerin ve Fetâvâ-yý Kâdýhân, el-Muhîtü’l-Burhânî,ez-Zahîre, el-Fetâva’t-Tâtârhâniyye, el-Fetâva’l-Bezzâziyye gibi geniþ ha-cimli eserlerin kütüphanelerimizde oldukça fazla nüshasý bulunmaktadýr.1 Yinebu listeye müellifler açýsýndan baktýðýmýzda bir taraftan Serahsî, Sadruþþehîd,Mergînânî, Kâsânî, Kâdîhân, Sadruþþerîa gibi Mâverâünnehir ve Horasanâlimlerinin; diðer taraftan Ekmeleddin el-Bâbertî, Bedreddin el-Aynî, Ýbnü’l-Hümâm, Ýbn Kutluboða, Ýbn Nüceym, Þürünbülâlî, Abdülganî en-Nâblüsî, Ha-mevî, Hayreddin er-Remlî, Haskefî, Ýbn Âbidîn gibi Suriye ve Mýsýr’da yaþayanâlimlerin Osmanlý fýkýh hayatý üzerinde etkili olduklarý görülmektedir. Osmanlýkütüphanelerindeki yaygýn eserler ve eserleri yaygýn müellifler Osmanlý dinî vehukukî hayatýna hâkim zihniyetin hangi kaynaklardan hareketle ortaya kon-masý gerektiðinin hiç kuþkusuz en önemli göstergelerindendir.

2. Osmanlýlarýn Hukuk Literatürüne Katkýlarý

2.1. Osmanlý Devleti keyfîlikten uzak kalmaya oldukça önem veren ve busebeple her hususu kurallar altýna almaya çalýþan bir hukuk ve kanun devletiolduðu için yönetim ve hukukla ilgili her meseleyi yazýlý metin haline getirme-ye büyük özen göstermiþtir. Öte yandan Osmanlý âlimleri de klasik fýkýhtanbeslenen ve her bir meselenin meþrûiyetini ele alan çalýþmalar ortaya koymuþ-lar ve meselelerle ilgili kendilerine yöneltilen sorularý net cevaplarla (fetvalar-la) formüle etmiþlerdir. Dolayýsýyla hukuk alanýnda gerek resmî makamlarýn vegerekse âlimlerin oluþturduklarý muazzam bir literatür ortaya çýkmýþtýr. Bu lite-ratürü baþlýca iki sýnýfta mütalaa etmek mümkündür.

2.2. Telif metinler: Bunlar da temelde iki kategoride ele alýnabilir:

2.2.1. Resmî makamlarýn hazýrladýklarý metinler: Bunlar önceden be-lirlenmiþ genel kurallar veya olaylar üzerine çýkarýlan emirler þeklinde olup Os-manlý idaresinin hukuk kurallarýna ýþýk tutucu metinlerdir. Sahillioðlu’nun be-lirttiðine göre, Osmanlýlarda hukuk kurallarýný belirleyen metinler bizzat padi-þah tarafýndan neþredilmez, padiþahýn yetki verdiði makam ve bu makama

DÜNDEN BUGÜNE OSMANLI ARAÞTIRMALARI

1 Osmanlý Devleti’nin ilk üç asýrlýk döneminde devrin ulemasý üzerinde etkin olan eserler hakkýn-da bilgi için bk. Recep Cici, “Osmanlý Hukuk Düþüncesini Etkileyen Baþlýca Kaynaklar”, UludaðÜniversitesi Ýlâhiyat Fakültesi Dergisi, VIII/8 (1999), s. 215-243.

98

baðlý daireler tarafýndan onun adýna neþredilirdi. Bu bakýmdan hükümlersadâret veya defterdarlýktan çýkardý. Sadâret makamýndan çýkan hükümler da-ha ziyade ferman genel adýný taþýrdý.2 Hükümlerin uygulayýcýlarý olan kadýlarise özel olaylarla ilgili olarak aldýklarý kararlarýn mahkeme sicillerini tutarlardý.

2.2.1.1. Kanunnameler:3 Geçmiþ fýkýh mirasýna sahip çýkan OsmanlýnýnÝslâm hukuku alanýnda yaptýðý en önemli katký fýkhýn kurumsal biçimde tatbi-ki ve bunun için bazý önemli adýmlar atmýþ olmasýdýr. ed-Dürer ve’l-Gurer,

Mülteka’l-ebhur gibi fýkýh kitaplarýný yarý resmî hâle getirip kanunnamelerhazýrlamakla hukuk birliðini bir ölçüde hayata geçirme imkâný bulmuþlardýr.Kanunnameler devlet yetkilileri tarafýndan hazýrlanan ve padiþah onayýndangeçen metinlerdir. Fatih Sultan Mehmed döneminden baþlayarak II. Osmandönemini de kapsayan zaman diliminde hazýrlanan ve önemli bir kesiminindaha önce de çeþitli yayýmlarý4 bulunan kanunnamelerin büyük bir kýsmý Ah-met Akgündüz tarafýndan umumî ve hususî kanunnameler olmak üzere ikikýsýmda mütalaa edilip tanýtýlarak transkripsiyonlarý ve týpkýbasýmlarý ile Os-

manlý Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri adýyla dokuz cilt hâlinde neþre-dilmiþtir (Ýstanbul 1990-1996).5 Kanunnâme-i Askerî Defterleri adýyla 1222-1318 (1808-1900) yýllarý arasýnda Divan kalemince tutulan defterlerde ise as-keriye ile ilgili kanun ve nizamlar yer almaktadýr.6

Tanzimat’la baþlayan ve Osmanlý Devleti’nin sonuna kadar süren moderndönemde de o zamana kadar uygulanmakta olan hukukî esaslarýn yeni bir ka-nun tekniði ile bir araya getirilmesi suretiyle hazýrlanan millî kanunlar Ceza

Kanunlarý (1840 ve 1851), Arazi Kanunnâmesi (1858), Mecelle-i Ahkâm-ý

Adliyye (1869-1876) ve Hukuk-ý Aile Kararnâmesi (1917) ile Avrupa’dankýsmen deðiþtirilerek veya deðiþtirilmeksizin alýnan Batý kaynaklý kanunlar Ti-

caret Kanunnâmesi (1850), Ceza Kanunnâmesi (1858), Usul-i Muhakeme-i

Ticaret Nizamnâmesi (1861), Ticaret-i Bahriye Kanunnâmesi (1863), Usul-i

Muhakemat-ý Cezaiyye Kanunu (1879) ve Usul-i Muhakemat-ý Hukukiye

ÞÜKRÜ ÖZEN

2 Halil Sahillioðlu, “Ahkâm Defteri”, DÝA, I, 551.3 Kanunnameler ve çeþitleri hakkýnda bilgi için bk. Halil Ýnalcýk, “Kanunname”, DÝA, XXIV, 333-

337. 4 Kanunnamelerin çeþitli neþirleri hakkýnda bilgi ve kanunnamelerle ilgili çalýþmalar bibliyograf-

yasý için bk. M. Macit Kenanoðlu, “Osmanlý Kanunnameleri Neþriyatý Üzerine Bir Tahlil”, Türki-ye Araþtýrmalarý Literatür Dergisi, III/5 (2005), s. 141-186.

5 Bugüne kadar yapýlmýþ kanunname neþirlerinin en kapsamlýsý olan bu neþrin bir eleþtirisi içinbk. Kenanoðlu, a.g.m., s. 160-165.

6 Bu defterlerin toplu bir listesi için bk. Yusuf Ýhsan Genç v.dðr., Baþbakanlýk Osmanlý ArþiviRehberi (ed. Ýsmet Binark), Ankara: Baþbakanlýk Devlet Arþivleri Genel Müdürlüðü Osmanlý Ar-þivi Daire Baþkanlýðý, 1992, s. 75-76.

99

Kanunu (1879)7 son dönem Osmanlý hukukunun geliþim seyrini göstermesibakýmýndan önemli belgelerdir. Tanzimat’tan sonra kabul edilen kanun, ni-zamname ve diðer hukukî mevzuat Düstur adlý külliyatta bir araya getirilerekyayýmlanmýþtýr.8

2.2.1.2. Divan kayýtlarý: Osmanlý Devleti’nin en yüksek karar organý olanDivan-ý Hümayun’da görüþülen ve bürokrasinin çeþitli kademelerinde muame-le görüp hazýrlanan hükümler, ilgili yerlere gönderilmeden önce birer suretleri,defter hâlinde belirli tarih sýrasýna göre kaydedilmiþtir.9 Bu kayýtlar zaman için-de branþlaþarak farklý defterler hâlinde tutulmuþlardýr.10 Divan kayýtlarýna aitdefterlerin henüz bürokraside ihtisaslaþmadan önceki bir prototipini teþkil edenve Haziran-Temmuz 1501 dönemine ait kayýtlarý içeren bir defter Ýlhan Þahinve Feridun Emecen tarafýndan II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli

Ahkâm Defteri (Ýstanbul: Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý, 1994) adýylayayýmlanmýþtýr. Divan’da alýnan kararlarla ilgili arþiv vesikalarý umumiyetleyürürlükte olan hukuka da ýþýk tutan metinler olmakla birlikte, aþaðýda sade-ce hukukla doðrudan alakalý bazý defterler hakkýnda bilgi verilmiþtir.

2.2.1.2.1. Ahkâm defterleri: Divan-ý Hümayun’da çýkan ve padiþahadýna hazýrlanmasýndan dolayý ferman adýný da alan hükümlerin kaydýnamahsus olan defterler “ahkâm defterleri” adýyla anýlýr. Eyaletlere göre tertipedilen bu defterlerde hükümler, aðýrlýklý olarak malî kayýtlarla ilgili olup cinsle-rine göre tasnif edilen farklý defterlere kaydedilmiþtir. Hemen hepsi 1155(1742) yýlýndan baþlayan, defterlerin bazýlarý II. Meþrutiyet dönemine kadargelmektedir.11 Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Kültür Ýþleri Daire BaþkanlýðýÝstanbul Araþtýrmalarý Merkezi tarafýndan Ýstanbul Külliyatý serisi içinde AhmetTabakoðlu baþkanlýðýndaki bir komisyona hazýrlatýlan 18. yüzyýla ait on ciltlik


7 Bu kanunlar hakkýnda bilgi için bk. Mehmet Akif Aydýn, Türk Hukuk Tarihi, Ýstanbul 1999, s.429-435.

8 Beþ ayrý tertipten oluþan Düstur’un ilk iki tertibi Osmanlý Devleti, diðer üç tertibi ise TürkiyeCumhuriyeti hukukî mevzuatýný içermektedir. Bilgi için bk. Mehmet Âkif Aydýn, “Düstur”, DÝA,X, 48-49. Yukarýda zikredilen XIX. yüzyýla ait bazý kanunnamelerin günümüz harfleriyle neþir-leri hakkýnda bk. Kenanoðlu, a.g.m., s. 174-176.

9 Ýlhan Þahin - Feridun Emecen, II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri,Ýstanbul: Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý, 1994, s. V.

10 Divan kaleminde tutulan defterlerin bir listesi için bk. Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Rehberi, s.38-39. Ahkâm, mühimme ve þikâyet türü kayýtlarý ihtiva eden üç defter serisi hakkýnda derlitoplu bilgi ve bu üç isimlendirme ile ilgili bazý problemler için bk. Feridun M. Emecen, “OsmanlýDivanýnýn Ana Defter Serileri: Ahkâm-ý Mîrî, Ahkâm-ý Kuyûd-ý Mühimme ve Ahkâm-ý Þikâyet”,Türkiye Araþtýrmalarý Literatür Dergisi, III/5 (2005), s. 107-139.

11 Ahkâm defterlerinin toplu bir listesi için bk. Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Rehberi, s. 40-61;ayrýca bk. Halil Sahillioðlu, “Ahkâm Defteri”, DÝA, I, 551.

100

Ýstanbul Ahkâm Defterleri; Ýstanbul Esnaf Tarihi, Ýstanbul’da Sosyal Ha-

yat, Ýstanbul Ticaret Tarihi, Ýstanbul Tarým Tarihi, Ýstanbul Vakýf Tarihi ve

Ýstanbul Finans Tarihi alt baþlýklarýyla yayýmlanmýþtýr (proje yöneticisi Ah-met Kal‘a, Ýstanbul 1997-1998).

2.2.1.2.2. Mühimme defterleri: Divan-ý Hümayun’da müzakere edilipkarara baðlanan ve mühim telakki edilen hükümlerin kaydedildiði defterler“mühimme defterleri” diye anýlýr. Bu defterler devletin iþleyiþini ve bilhassa hu-kukî yapýsýný aydýnlatan önemli bilgileri ihtiva etmektedir.12 2003 yýlýna ka-dar, Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi’nde muhafaza edilen mühimme defterlerin-den 28’i neþredilmiþ veya tez olarak hazýrlanmýþtýr. 8’i Baþbakanlýk Devlet Ar-þivleri Genel Müdürlüðü tarafýndan olmak üzere, farklý kurum ve þahýslarca (3,5, 6, 7, 12, 44, 51, 82, 83, 85, 90 ve E-12321 numaralý) 12 defter yayým-lanmýþ ve bunlardan çoðunun týpký basýmlarý yanýnda, özetleri ve transkripsi-yonlarý yapýlmýþ ve indeksleri hazýrlanmýþtýr. Geri kalan (18, 21, 29, 49, 55,63, 68, 84, 105, 107,13 109, 113, 124, 141, Zeyl-5, TSMK-Koðuþlar 888 nu-maralý) 16 defterin biri uzmanlýk, diðerleri yüksek lisans tezi olarak hazýrlan-mýþ; ancak henüz basýlmamýþtýr.14 Ayrýca mühimme defterlerine dayalý olarakbazý çalýþmalar da kaleme alýnmýþtýr. Meselâ Uriel Heyd tarafýndan Ottoman

Documents on Palastine 1552-1615: A Study of the Firman According to

the Mühimme Defteri (London: Oxford University, 1960) ve Ahmet Hezar-fen tarafýndan Osmanlý Arþivi’nde Mühimme ve Ýrade Defterleri’nde Ale-

viler-Bektaþiler (yay. haz. Cemal Þener, Ýstanbul: Karacaahmet Sultan KültürDerneði, 2002) adlarýyla yapýlan çalýþmalar bulunmaktadýr.

ÞÜKRÜ ÖZEN

12 Defterlerin saðlýklý bir tasnifi henüz tam olarak hazýrlanmýþ olmamakla birlikte, 376 adetmühimme defteri ve fasiküllerden oluþan 44 adet mühimme defteri parçasýnýn toplu bir listesiiçin bk. Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Rehberi, s. 82-95; Hacý Osman Yýldýrým v.dðr., 83 Nu-maralý Mühimme Defteri, Ankara: Devlet Arþivleri Genel Müdürlüðü, 2001, s. IX-X; krþ. Eme-cen, “Osmanlý Divanýnýn Ana Defter Serileri”, s. 108-110.

13 Bu defterin iki ayrý akademik çalýþmaya konu olduðu anlaþýlmaktadýr. Zira Mustafa Kýlýç’ýn 107Numaralý Mühimme Defteri (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araþtýrmalarý Enstitüsü, Ýstanbul1996) adýyla yüksek lisans tezi olarak hazýrladýðý bu defter daha önce Necati Gültepe tarafýndanH. 1106-1107 Tarihli Mühimme Defterine Göre Devlet Kararlarý (Ýstanbul Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Ýstanbul 1992) adlý bir baþka yüksek lisans çalýþmasýna konu olmuþtu.107 numaralý defter Zilkade 1106-Rebîülevvel 1107 (1694-95) tarihlerini taþýmaktadýr. bk.Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Rehberi, s. 85.

14 Neþredilen veya üzerinde çalýþýlan mühimme defterlerinin toplu listesi için bk. Hikmet Ülker,Sultanýn Emir Defteri (51 Nolu Mühimme), Ýstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfý, 2003, s. XXVIII-XXX. Bu listede H. Muharrem Bostancý tarafýndan hazýrlanan 19 Numaralý Mühimme Defteri(Tahlil-Metin) (Ýstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002) adlý yüksek lisans teziyer almamaktadýr. 83 numaralý defter ise Neþat Süt tarafýndan Fýrat Üniversitesi’nde yüksek li-sans tezi olarak hazýrlanmýþ ise de Hacý Osman Yýldýrým ve arkadaþlarý tarafýndan hazýrlanan birbaþka edisyonu Devlet Arþivleri Genel Müdürlüðü tarafýndan basýlmýþtýr (Ankara 2001).

101

2.2.1.2.3. Atik þikâyet defterleri: 1059-1253 (1649-1837) yýllarý arasýn-da herhangi bir þikâyet için Divan-ý Hümayun’a yapýlan müracaatlara karþýlýkolarak çýkan fermanlarýn kaydedildiði 213 defterlik serinin adýdýr. Bu defterlerarazi, sýnýr, su, mera, yaylak ve kýþlak ihtilaflarý; eþkiyanýn soygunlarý veya me-murlarýn istismarý, bir mahkeme kararýna itiraz, alacak verecek gibi her türlüþahsî davalar; mülkî ve askerî amir ve memurlardan gelen þikâyetlerle ilgili ola-rak çýkan fermanlarý kapsamaktadýr.15 Hans Georg Majer, 1675 yýlýna aitþikâyet defterinin Das Osmanische Registerbuch der Beschwerden (Þikâyet

Defteri) vom Jahre 1675 (I-II, Wien: Österreichisches Akademie der Wissens-chaften, 1984) adýyla iki cilt hâlinde týpkýbasýmýný gerçekleþtirmiþtir.

2.2.1.2.4. Nefy ve kýsas defterleri: Divan-ý Hümayun tarafýndan verilenkýsas ve sürgün cezalarýnýn icrasýna ait hükümlerin kayýtlarýný içeren “Nefy veKýsas Defterleri”16 de Osmanlý’da özellikle ceza infaz hukukunun iþleyiþinigöstermesi bakýmýndan önemli vesikalardýr.

2.2.1.3. Ferman, berat, yasakname ve adaletnameler:17 Padiþahlar ta-rafýndan çeþitli gayelerle çýkarýlan bu belgeler, Osmanlý hukuk hayatýna iliþkinbirinci elden kaynak deðeri taþýmaktadýr. Ferman ve beratlarla ilgili bazý kýsmîkataloglama çalýþmalarý yapýlmýþ ve Osmanlý dönemi ile ilgili arþiv malzemesikullanan çalýþmalarda da bazý ferman ve beratlar neþredilmiþtir. Bu cümledenolarak Ahmed Refik Altýnay tarafýndan X.-XIII. (XVI.-XIX.) yüzyýllarda Ýstan-bul’la ilgili fermanlardan seçmeler içeren Ýstanbul Hayatý adlý dört ciltlik birseri hazýrlanmýþtýr (Ýstanbul 1917-1935). Klaus Schwarz’ýn hazýrladýðý Osma-

nische Sultansurkunden des Sinai-Klosters in türkischer Sprache (Freiburgim Breisgau: Klaus Schwarz Verlag, 1970) adlý çalýþmada, Sina manastýrlarýhakkýnda II. Bayezid döneminden Abdülaziz dönemine kadar Osmanlý sultan-larýna ait 207 adet berat ve fermanýn tanýtýmý yapýlmýþ ve ayrýca 14 belgenintýpkýbasýmý, Osmanlýca matbaa harfleriyle basýmý ve Almanca tercümeleri ve-rilmiþtir. Yine Klaus Schwarz’ýn hazýrladýðý Osmanische Sultansurkunden:Untersuchungen zur Einstellung und Besoldung osmanischer Militaers in

der Zeit Murads III. (Stuttgart: Klaus Schwarz Verlag, 1997) adlý bir baþka


15 Necati Aktaþ, “Atik Þikâyet Defteri”, DÝA, IV, 68; Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Rehberi, s. 61-68.16 1206-1327 (1792-1909) yýllarý arasýndaki 5’i kýsas ve 5’i sürgün cezalarýna mahsus olmak

üzere 10 adet defter bulunmaktadýr. Listesi için bk. Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Rehberi, s.96-97.

17 Bu belgeler hakkýnda geniþ bilgi için bk. Halil Ýnalcýk, “Adâletname”, DÝA, I, 346-347; Müba-hat S. Kütükoðlu, “Berat”, DÝA, V, 472-473; a.mlf., “Ferman”, DÝA, XII, 400-406. Tanzi-mat’tan sonra irade adýný alan dokümanlarýn listesi için bk. Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi Reh-beri, s. 317-337.

102

eserde ise III. Murad dönemi Osmanlý askeriyesi ile ilgili 202 berat ve fermantanýtýlarak týpkýbasýmlarý yapýlmýþtýr.18 Ayrýca Ahmet Akgündüz tarafýndanhazýrlanan Osmanlý Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri adlý eserde fer-man, yasakname ve adaletname türüne giren birçok belge yayýmlanmýþtýr. Os-manlý modernleþmesinin siyasî ve hukukî metinleri olan Sened-i Ýttifak(1808),19 Tanzimat Fermaný (Gülhane Hatt-ý Hümayunu, 1839) ve IslahatFermaný (1856)20 klasik fermanlardan bazý farklýlýklar gösterse de burada zik-redilmelidir.

2.2.1.4. Þeriyye sicilleri:21 Bazý özel koleksiyonlarda mevcut olanlar biryana, halihazýrda Ýstanbul Müftülüðü Þeriyye Sicilleri Arþivi22 ve Ankara’daMillî Kütüphane’de muhafaza edilen þeriyye sicilleri, kadýlarýn hazýrladýklarýmahkeme vesikalarý olup gerek hukuk tarihi ve gerekse sosyal tarih açýsýndan

ÞÜKRÜ ÖZEN

18 Fermanlarla ilgili çalýþmalar: Hasan Umur, Of Tarihi: Vesikalar ve Fermanlar, Ýstanbul 1951;a.mlf., Of Tarihine Ek: Vesikalar ve Fermanlar, Ýstanbul 1956; Gülay Yýldýrmak, 41 no’luKonya Þer’iyye Sicilindeki Ferman ve Beratlar, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü(Yüksek lisans tezi, 1985); Ýsmail Hakký Uzunçarþýlý, Ülkü Altýndað, Ýbrahim Kemal Baybura,Topkapý Sarayý Müzesi Osmanlý Saray Arþivi Kataloðu: Fermanlar, Ankara 1985; a.mlf.,Topkapý Sarayý Müzesi Osmanlý Saray Arþivi Kataloðu: Hükümler – Beratlar, Ankara: TürkTarih Kurumu, 1988; Ayþegül Nadir [v.dðr.], Osmanlý Padiþah Fermanlarý: Sergi Kataloðu(Imperial Ottoman Fermans): Exhibition Catalogue, London 1986; Nihal Somer, Necla Ýle-min, Fethi Atay, Osmanlý Fermanlarý (Ottoman Fermans), Ýstanbul 1992; Fermanlar Sergisive Yayýnlar Kataloðu: 13-14 Kasým 1995 (Fermans Exhibition and Publication Catalogue:13-14 November 1995), Ýstanbul: Baþbakanlýk Devlet Arþivleri, 1995; Baki Öz, Alevilikle Ýlgi-li Osmanlý Belgeleri: Fermanlar, Beratlar, Ýstanbul 1995; Hüseyin Türkmen, Atatürk Ki-taplýðý Muallim Cevdet Ferman-Berat ve Vakfiyeleri Alfabetik Kataloðu, Ýstanbul 2001.

19 Sened-i Ýttifak için bk. Ali Akyýldýz, “Sened-i Ýttifak’ýn Ýlk Tam Metni”, Ýslâm Araþtýrmalarý Der-gisi, sy. 2 (1998), s. 209-222.

20 Islahat Fermaný hakkýnda bilgi için bk. Ufuk Gülsoy, “Islahat Fermaný”, DÝA, XIX, 185-190.21 Þeriyye sicillerinin bugünkü durumu, önemi, siciller üzerine yapýlan katalog çalýþmalarý, metin

çevriyazýlarýnýn hazýrlanmasý ve sicillere dayalý olarak yapýlan çalýþmalar ile hukuk tarihçilerininçalýþmalarýnda þeriyye sicilleri konularýnýn ele alýndýðý yakýn zamanda yapýlmýþ bir çalýþma içinbk. Fethi Gedikli, “Osmanlý Hukuk Tarihi Kaynaðý Olarak Þeriyye Sicilleri”, Türkiye Araþtýrma-larý Literatür Dergisi, III/5 (2005), s. 187-213. Türkiye dýþýnda Osmanlý Devleti’ne ait sicille-rin muhafaza edildiði arþivler hakkýnda bilgi için bk. Mustafa Birol Ülker – Bilgin Aydýn, “Türki-ye Haricinde Bulunan Osmanlý Kadý Sicilleri”, Türklük Araþtýrmalarý Dergisi, sy. 16 (2004), s.201-214.

22 Bu arþivde yer alan sicillerin mikrofilmleri TDV ÝSAM Kütüphanesi arþiv servisi tarafýndan oku-yucularýn hizmetine sunulmaktadýr. Ýstanbul Müftülüðü Kütüphanesi’nde ayrýca Osmanlý Devle-ti’nde ayný zamanda temyiz kurumu olarak görev yapan þeyhülislâmlýða baðlý Fetvahane ilemahkemeler arasýnda yapýlan muhtelif hukukî yazýþmalar, verilen fetvalarýn kayýtlarýnýn tutul-duðu bazý defterler vb. belgeler muhafaza edilmektedir. Ýlhami Yurdakul tarafýndan OsmanlýDevleti’nde Þer‘î Temyîz Kurumlarý: Fetvâhâne-i Âlî, Meclis-i Tedkîkât-ý Þeriyye ve Mah-

keme-i Temyîz-i Þeriyye Dairesi (Ýstanbul 1996, Marmara Üniversitesi Türkiyat AraþtýrmalarýEnstitüsü) adýyla hazýrlanan yüksek lisans tezinde bu defterlerin bir dökümü verilmektedir.Henüz saðlýklý bir kataloðu bulunmayan söz konusu belge koleksiyonunun kataloglamaçalýþmalarýnýn sürdürüldüðünü ve bu çalýþmanýn sonucunda bir kataloðunun yayýmlanacaðýnýöðrenmiþ bulunuyoruz.

103

birinci derecede kýymetli belgelerdir. Günümüzde bu belgelerden hareketleyüksek lisans ve doktora tezleri hazýrlanmakta,23 kitap ve makale formundamuhtelif ilmî araþtýrmalar yapýlmaktadýr. Ancak yapýlan bu çalýþmalar mevcutmalzemeyle kýyaslandýðýnda oldukça sýnýrlý kalmaktadýr. Ahmet AkgündüzÞer’iye Sicilleri: Mahiyeti, Toplu Kataloðu ve Seçme Hükümler (I-II, Ýstan-bul: Türk Dünyasý Araþtýrmalarý Vakfý, 1988-1989) adlý çalýþmasýnda þeriyyesicillerinden konularýna göre örnek belgeleri týpkýbasýmlarýyla birlikte yayým-lamýþtýr. Hasan Moðol ise þeriyye sicillerinin anlaþýlmasýný kolaylaþtýrmak içinbu tür belgelerde geçen terimleri açýklayan Þeriyye Sicilleri Sözlüðü (2. bs.,Ankara: Mehter Yayýnlarý, 1997) adlý bir çalýþma yapmýþtýr.

2.2.1.5. Layihalar ve arzlar:24 Osmanlý devlet teþkilatý ve hukukî yapý-sýnda görülen aksamalar, tecrübeli devlet ve siyaset adamlarý tarafýndangündeme getirilmiþ ve bunlara çözümler önerilmiþtir. Bu tespit ve önerileri içe-ren belgeler Osmanlý hukuk sisteminin anlaþýlmasý ve hukukun iþleyiþinigöstermesi bakýmýndan önemlidir. Devlet idaresinde yol göstermek üzere kale-me alýnan rapor veya taslak þeklindeki bu tür belgelere layiha adý verilir. Muh-telif türleri bulunan layihalardan bilhassa ýslahat layihalarý herhangi bir konu-da düþünülen ýslahatýn bir kiþi veya daire tarafýndan kaleme alýndýðý belgelerolup Osmanlý tarihinde bu tür birçok layiha hazýrlanmýþtýr. Esbab-ý mucibe la-yihalarý ise yeni konulacak bir kanun veya bir kanunda yapýlacak deðiþikliðinsebeplerini açýklamak üzere kaleme alýnýr. Taslak mahiyetindeki layihalar ka-nunnâme, nizamname, talimatname, mukavelename, þartname gibi belgelerintaslaklarý niteliðindedir.


23 Örneðin bk. Osman Özsoy, Þer’iye Sicillerinin Türk Kültür Tarihindeki Yeri ve Konunun 1342Tarihli Ýstanbul Kadýlýðýna Ait Defterde Analiz ve Deðerlendirilmesi, Uludað Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1990 (lisans); Yýlmaz Ceylan, Konya Þer’iyye Sicillerinden Ýkinci

Defterde Kayýtlý Olaylar ve Hükümleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya1991 (Yüksek Lisans); Hasgül Çolak, Konya Þer’iyye Sicillerinden Dördüncü Deftere KayýtlýOlaylar Hükümler ve Deðerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya1992 (Yüksek lisans); Ýsmail Bilgili, Konya Þer’iyye Sicillerinden Yüzkýrkýncý Defterde KayýtlýOlaylar ve Hükümleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1992 (Yüksek Li-sans); Yaþar Tekin, Þer’iyye Sicilleri Iþýðýnda Osmanlý Devleti’nde Ta’zir Suç ve Cezalarý:(1179/1765), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ýstanbul 1995 (Yüksek lisans);Mustafa Oðuz, Girit (Resmo) Þer’iyye Sicil Defterleri (1061-1067) (doktora tezi, 2002), Marma-ra Üniversitesi Türkiyat Araþtýrmalarý Enstitüsü, Ýstanbul; Berna Gürel, 66 Numaralý Davutpaþa

Kadýlýðý Defterine Göre Bölgenin Ekonomik ve Sosyal Durumu, Marmara Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, Ýstanbul 2002 (Yüksek lisans); Gökçe Özkan, Ýstanbul Bab Mahkemesi 149

No’lu Þer’iyye Sicili Defterine Göre Ýstanbul’da Sosyal Hayat (yüksek lisans tezi, 2003), Mar-mara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ýstanbul.

24 Arz ve layiha hakkýnda bilgi için bk. Mübahat S. Kütükoðlu, “Arz”, DÝA, III, 438-440; a.mlf.,“Layiha”, DÝA, XXVII, 116-117.

104

Devlet iþleriyle ilgili bir mesele hakkýnda padiþaha sözlü veya yazýlý olaraksunulan bilgiye “arz” (ma‘rûz) adý verilmektedir. Kanun, nizam, tevcih veusul, âdet ile tayin edilmiþ olan ve ancak sultanýn onaylamasýna ihtiyaç göste-ren en önemli ve ayrýntýlý meseleleri sadrazamýn ana hatlarý ile özetleyip ken-di fikrini de beyan ederek sultana arz ettiði belgeye “telhis” denir.25 Telhis te-rimi sadrazamýn padiþaha yazdýðý arzlar için kullanýlýrken, sair kimselerin arz-larý için ise “rik‘a”, “tezkire” ve “kâðýt” terimlerinden biri kullanýlýrdý.26 AyrýcaKoçi Bey’in IV. Murad ve Sultan Ýbrahim’e devlet idaresinde yol göstermeküzere kaleme aldýðý arzlardan oluþan iki risale27 ile Ahmed Cevdet Paþa’nýnMa‘rûzât ve Tezâkir adlý eserleri de hukukî hayatýn aksayan yanlarýna dikkatçekmeleri ve bu alanla ilgili bazý tartýþmalara yer vermeleri bakýmýndan Os-manlý hukuk tarihi açýsýndan önemli bilgiler içeren eserlerdir.

2.2.2. Ýlmî yazýlar: Osmanlýlar eser telif etmek veya telif edilmiþ eserleriTürkçeye kazandýrmak, matbaanýn yaygýnlýk kazanmasýnýn ardýndan da kla-sik eserleri yayýmlamak suretiyle Ýslâm hukuku alanýnda katkýlarda bulun-muþlardýr. Osmanlý âlimlerinin bu alanda kaleme aldýklarý eserler ve yaptýklarýfaaliyetler, diðer dönemlerde ve coðrafyalarda yazýlan eserler ve yapýlan faali-yetlerle mukayese edildiðinde küçümsenemeyecek ölçüdedir. TDV ÝSAMKütüphanesi’nin veri tabanýnda bulunan koleksiyonlarý tarama ve bunlarýKeþfü’z-zunûn ve zeyli Îzâhu’l-meknûn ile Hediyyetü’l-ârifîn gibi kaynak-larla karþýlaþtýrmak suretiyle isimlerine ulaþýlabilen bütün eserlerin isimlerinive yazarlarýný tek tek gözden geçirerek oluþturduðumuz bir veri tabanýna göre,Osmanlý Devleti’nin kuruluþundan 1922 yýlýna kadar fýkýh alanýnda telif(4000), tercüme (150) ve neþir olmak üzere yaklaþýk 4500 civarýnda çalýþmayapýlmýþtýr.28 Telif eserlerin önemli bir kýsmýný þerh ve hâþiyeler ile belli konu-lara tahsis edilmiþ risaleler (1250) oluþturmaktadýr. Fýkhî eserlerin bir kýsmýmatbu olmakla birlikte, büyük çoðunluðu kütüphanelerdeki yazma eser kolek-siyonlarýnda bulunmaktadýr.

ÞÜKRÜ ÖZEN

25 Cengiz Orhonlu, Osmanlý Tarihine Âid Belgeler: Telhîsler (1597-1607), Ýstanbul: EdebiyatFakültesi Basýmevi, 1970, s. XVIII-XIX. Not: Bu eserde sadrazamlardan Ýbrahim Paþa, YemiþçiHasan Paþa, Yavuz [Malkoç] Ali Paþa, Lala Mehmed Paþa ve Derviþ [Mehmed] Paþa tarafýndanIII. Mehmed ve I. Ahmed’e sunulan telhisler yer almaktadýr.

26 Halil Sahillioðlu, Koca Sinan Paþa’nýn Telhisleri, Ýstanbul: Ýslâm Tarih, Sanat ve KültürAraþtýrma Merkezi, 2004, s. VIII.

27 Koçi Bey ve risaleler hakkýnda bilgi için bk. Ömer Faruk Akün, “Koçi Bey”, DÝA, XXVI, 143-148.28 Bu listede Osmanlý eðitim sistemi içinde yer almýþ olan âlimler dikkate alýnmýþ olup bu bakým-

dan Ekmeleddin el-Bâbertî, Ýbnü’l-Hümâm ve Muhyiddin el-Kâfiyeci gibi Anadolu asýllý olmak-la birlikte Mýsýr’da yetiþen ve orada yaþayýp vefat eden âlimler dahil edilmemiþtir. Ayrýca yu-karýda verilen rakamlar takribî olup kesinlik taþýmamaktadýr.

105

2.2.2.1. Fýkýh kitaplarý: Osmanlýlar fýkhýn bütün konularýný kapsayanmetinler yazdýklarý gibi, halkýn ibadet konularýnda ihtiyaçlarýný karþýlamaküzere ilmihaller; hukuku tatbikle görevli kadýlara yardýmcý olmak üzere muha-keme usulü eserleri (edebü’l-kazâ kitaplarý ve sak mecmualarý) ve feraiz kitap-larý yazmýþlardýr. Ayrýca gerek mahkemelerde baþvuru kaynaðý olarak ve ge-rekse fýkýh ilminin öðretiminde ders kitabý olarak metinler de hazýrlayan Os-manlý âlimleri medreselerde okuttuklarý fýkýh metinlerine þerhler, þerhlere dehâþiyeler ve talikler29 kaleme almýþlardýr.

Osmanlý ilmî eserleri genelde orijinallikten yoksun olmakla eleþtirilir. Tespitle-rimize göre en azýndan Osmanlý fýkýh çalýþmalarýnýn tamamen orijinallikten yok-sun olduðunu söylemek isabetli bir hüküm olarak gözükmemektedir. Her ne ka-dar bu eserlerde sýralanan fýkhî görüþler çoðunlukla klasik dönem fýkýh lite-ratüründe aynýyla mevcut olsa da, bu muhtelif görüþler arasýnda yeni bir kom-binezon kurularak ve zaman zaman da mezhebin usulü içinde yeni tercihlerdebulunularak, para vakýflarý örneðinde olduðu gibi, daha önce aynýyla mevcut ol-mayan yeni uygulamalar baþlatýlmaktadýr. Öte yandan bu eserlerin geçmiþtendevralýnan bilgi birikimine katký saðladýklarý da görülmektedir. Nitekim MollaHüsrev ed-Dürer ve’l-Gurer adlý eserinde “ekulü” (= ben derim ki) diyerek 256yerde kendi þahsî görüþünü ortaya koymuþtur. Ayrýca Keþfü’z-zunûn’da da ifa-de edildiði üzere, Þeyh Bedreddin Simâvî Mahmûd b. Ýsmâîl (ö. 823/1420)30

ünlü eseri Câmiu’l-Fusûleyn’de (Kahire: el-Matbaatü’l-Ezheriyye, 1300; Bulak1301) fukahaya birçok soru yöneltmiþ ve itirazlarda bulunmuþtur. Yine bu ese-re cevap olarak baþka eserler de kaleme alýnmýþ; Müþtemilü’l-ahkâm sahibiFahreddin er-Rûmî,31 Süleyman b. Ali el-Karamânî (ö. 924/1518)32 ve Nûru’l-


29 Kadý Burhaneddin hâþiye (ç. havâþî) kelimesinin “orta” anlamýnda olduðunu belirterek öðren-ciler arasýnda “yazarlar veya baþkalarýnýn, kitaplarýn kenarlarýna yazdýklarý hatýrlarýna gelenfaydalý bilgiler (fevaid)” anlamýnda bir terim olarak kullanýldýðýný ve aslýnda kitabýn ortasýndamünderic olmakla birlikte, açýk olmamasý münasebetiyle bu þekilde isimlendirdiklerini kaydeder(Ahmed b. Abdullah es-Sivâsî, Tercîhu’t-Tavzîh, Koca Ragýp Paþa Ktp., nr. 381, vr. 2b). KâtibÇelebi’nin verdiði bilgiye göre ise hâþiye kelimesi kitabýn sayfa kenarlarý demektir. Ancak dahasonra sayfa kenarlarýna yazýlan ve oradan “kavl” sözüyle ayrýþtýrýlan þeyden ibaret hâle gelmiþve bunlar iliþkili (müteallik) müstakil eserler hâlinde tedvin edilmiþtir. Hâþiyeye talika da denir(Keþfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, nþr. M. Þerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge,Ankara: Millî Eðitim Bakanlýðý, 1941, I, 623). Ancak talik ya da talika kelimelerinin hâþiyedeele alýnan belli bir meselenin daha geniþ izahý veya eleþtirisi için yazýlan ve risaleyi andýran eser-lerin adý olarak özel bir kullanýma sahip olduklarý da görülmektedir.

30 Bilal Dindar, “Bedreddin Simâvî”, DÝA, V, 331-334. Eser hakkýnda bk. Kâtib Çelebi, Keþfü’z-zunûn, I, 566-567; Ali Bardakoðlu, “Câmiu’l-fusûleyn”, DÝA, VII, 108-109.

31 Keþfü’z-zunûn, II, 1244.32 Süleyman b. Ali el-Karamânî’nin el-Es’ile ve’l-ecvibetü’l-müteallika bi-Câmi‘i’l-Fusûleyn

adýný taþýyan eserinin bir nüshasý için bk. Süleymaniye Ktp., Turhan Valide Sultan, nr. 97. KâtibÇelebi, Karamânî’nin cevaplarýnýn sayýsýnýn 380 olduðunu belirtir. bk. Keþfü’z-zunûn, I, 566.

106

‘ayn fî ýslâhý Câmi‘i’l-fusûleyn adlý eserinde Niþancýzade Muhyiddin Mehmedb. Ahmed (ö. 1031/1622),33 Þeyh Bedreddin’in Câmi‘u’l-fusûleyn’de fuka-haya yönelttiði itirazlara cevap vermiþlerdir. Bibliyografik kaynaklarýn verdik-leri bu tür bilgilerden hareketle Osmanlýlarýn sadece metinleri nakleden ol-madýklarý, onlar üzerinde bazý tasarruflarda bulunduklarý söylenebilir. Ancakþüphesiz Osmanlý âlimlerinin Ýslâm hukuk düþünce ve pratiðine katkýlarý, Os-manlý hukuk literatürü üzerinde yapýlacak incelemeler sonucunda daha iyi an-laþýlacaktýr.

2.2.2.2. Risaleler: Kâtib Çelebi “risale” terimini bir türden az meseleyi içe-ren mecelle ve “mecelle” kelimesini de içinde hüküm bulunan sayfa olarakaçýklar.34 Bugünkü dille risaleyi “Ýçinde belli bir mesele veya mesele grubununele alýndýðý küçük hacimli eser” diye tanýmlayabiliriz. Osmanlý ulemasýnýn be-lirli bir konu etrafýnda ve çoðunlukla nokta tayini yaparak kaleme aldýðý risa-leler, yazýldýklarý devirlerde ulema arasýndaki aktüel konularý yansýtmak sure-tiyle ilim ve kültür hayatýnýn aynasý olmak bakýmýndan birinci derecede tarihîdeðere sahip eserlerdir. Devrin entelektüel ilgi alanlarý en iyi biçimde buyazýlardan takip edilebilir.35 Osmanlý ilim geleneðinde sýkça kullanýlan bir eserverme türü olan risalenin önemini yine Kâtib Çelebi’nin þu sözleri son derecegüzel biçimde ortaya koymaktadýr: “Epey zamandan beri Hz. Peygamber’inebeveyninin imaný, tasliye, tarziye, regâib ve kadir namazlarý çekiþme konu-su olagelmekte idi. Bu meseleler nice kîlukâle, çekiþme ve çatýþmalara yolaçmýþtý. Kâdýzâde, zarîf ve ârif (kurnaz ve açýkgöz biri) olmakla, bu türlü ih-tilâflý meseleri birtakým avanak kiþileri ayaklarýndan baðlamak için köstek ola-rak kullanmýþtý ... Fakir, bundan önce nicesini itidal sýnýrýnýn bulunduðu sem-te doðru irþad eyledi. Þimdi de onlarý taassub kaydýndan kurtarmak için þumuhtasar risaleyi kaleme almýþ bulunmaktayým.”36

Çoðunlukla yaþanýlan hayatla doðrudan ilgileri bulunmak itibariyle risale-ler toplumun o günkü düþünce yapýsýný teþkil eden hususlarý ve muhtelif olay-lar karþýsýndaki tavýr alýþlarýný gösteren belgelerdir. Mesela harp dönemlerindecihat risalelerinin, veba ve taun gibi salgýn hastalýklar esnasýnda kader risaleleri-nin yazýlmasý, risalelerle toplumsal olaylar arasýndaki bire bir iliþkiyi göstermesi

ÞÜKRÜ ÖZEN

33 Atâî, Hadâiku’l-hakâik, s. 648-650.34 Keþfü’z-zunûn, I, 840.35 Risalelerin önemi hakkýnda ayrýca bk. Þükrü Özen, “Molla Lutfî’nin Ýdamýna Karþý Çýkan Ef-

dalzâde Hamîdüddin Efendi’nin Ahkâmü’z-zýndîk Risâlesi”, Ýslâm Araþtýrmalarý Dergisi, sy. 4(2000), s. 8 (7-16).

36 Kâtib Çelebi, Mîzânu’l-hak fi ihtiyâri’l-ehak (nþr. Süleyman Uludað - Mustafa Kara), Ýstanbul1990, s. 142.

107

bakýmýndan kayda deðer bir ayrýntýdýr. Bu iliþkiyi gösteren bir örnek verecekolursak, Ýdrîs-i Bitlisî (ö. 926/1520), 917 (1511) yýlýnda hac dönüþü Suriye’deiken Mýsýr’da veba salgýný bulunduðunu duyunca oraya girmekten vazgeçerekdeniz yoluyla Ýstanbul’a gelir. Þam ve Halep’teki bir grup âlim bu davranýþakarþý çýkar. Bunun üzerine el-Ýbâ’ ‘an mevâký‘i’l-vebâ37 (vebalý yerlerdenkaçýnma) adlý risaleyi kaleme alýr ve dinen veba salgýný olan yerlere girmemekgerektiðini izah eder.38 Bu risale üç ilmin yani týp, kelâm ve fýkýh ilimlerininalanlarýna giren konulara temas etmektedir. Bir yanda dönemin týp birikimi, di-ðer yanda inanç ve amel bakýmýndan dinin nasýl anlaþýldýðý bu tür risalelerdetakip edilebilir. Risalelerin önemli bir kýsmý medrese mezunlarýnýn muîd vemüderris atanabilmeleri için hazýrladýklarý bir tür öðretim üyeliði tezleri mahi-yetinde olmakla, bunlar mesleðe ilk adýmýný atan insanlarýn bilgi seviyesinigöstermesi bakýmýndan da oldukça önemlidir.

Süreli yayýn hayatýna geçilmesiyle de Osmanlýlar tarafýndan yayýmlananbirçok gazete ve dergide39 yer alan Ýslâm hukukunu ilgilendiren yazýlar ise sondönem Osmanlý hukuk düþüncesi açýsýndan deðerlidir.

2.2.2.3. Fetva mecmualarý: Devrin önde gelen âlimlerine sorulan dinî so-rulara (fetva) verilen cevaplarý - bazen belli bir âlimin ve bazen de muhtelifâlimlerin cevaplarýný - içeren mecmualardýr. Bazýlarý Osmanlý zamanýnda basýl-mýþ olmakla birlikte, bir kýsmý hâlâ ya hiç basýlmamýþ veya kýsmen (meselaEbussuud Efendi’nin fetvalarý gibi) basýlmýþtýr. Keþfü’z-zunûn ve zeyli Îzâhu’l-

meknûn’da40 “Fetâvâ”, “Mecma‘u’l-fetâvâ” veya “Mecmûatü’l-fetâvâ (me-sâil)” isimleriyle ya da özel isimleriyle alfabetik sýrada verilen fetva kitaplarý,bu alandaki literatürün isimlerine ulaþmada büyük kolaylýk saðlamakta ise de;ilk olarak Bursalý Mehmed Tahir Osmanlý Müellifleri adlý eserinde Ýbn Kemâl,Ebussuud ve Zenbilli Ali Efendi’den baþka fetvalarý tedvin edilmiþ -25’iþeyhülislâm- 90 civarýndaki Osmanlý âliminin eserlerinin adlarýný müellifle-rinin isimleri, ölüm tarihleri ve defnedildikleri yerlerle birlikte toplu hâldevermiþtir.41


37 Yazmalarý için bk. Hacý Selim Aða Ktp., nr. 1272; Süleymaniye Ktp., Þehid Ali Paþa, nr. 2023.38 Keþfü’z-zunûn, I, 840.39 11 Receb 1327/16 Temmuz 1325 (29 Temmuz 1909) tarihli “Matbûat ve Matbaalar Kanu-

nu”nda (Ýstanbul: Sabah Matbaasý) dergi için “risale-i mevkûte” tabirinin kullanýlmasý, risale iledergi arasýndaki anlam yakýnlýðýný göstermesi açýsýndan dikkat çekicidir.

40 Kâtib Çelebi, Keþfü’z-zunûn, II, 1218-1231, 1603, 1606-1607; Baðdatlý Ýsmail Paþa, Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keþfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, nþr. M. Þerefettin Yaltkayave Kilisli Rifat Bilge, Ankara: Millî Eðitim Bakanlýðý, 1945, II, 155-158, 439.

41 Bursalý Mehmed Tahir, Osmanlý Müellifleri, Ýstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333, II, 61-64.

108

Pehlül Düzenli, Ýstanbul Müftülüðü Kütüphanesi’nde Bulunan Meþîhat

Fetvâlarý (Ýstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitisü, 1995) adlýyüksek lisans çalýþmasýnda, bir kýsmý matbu 27 fetva kitabýný tanýtmýþtýr. Ýkibölümden oluþan çalýþmanýn birinci bölümündeki mecmualar þeyhülislâm fet-valarý, fetva emîniyle müftî fetvalarý ve derlemeler olmak üzere üç kategorideele alýnmýþtýr. Ýkinci bölümde ise þeyhülislâm fetvalarýný içeren mecmualarýndeðerlendirilmesi yapýlmýþtýr. Ayrýca Mustafa Þahin tarafýndan Ýslâm Huku-

kunda Fetva ve Osmanlýlar Dönemi Fetva Mecmûalarý (Bursa: Uludað Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000) adlý bir yüksek lisans çalýþmasý ger-çekleþtirilmiþtir. Ýki bölümden oluþan bu çalýþmanýn ilk bölümünde Ýslâm hu-kukunda fetvanýn mahiyeti ve ilgili konulara yer verilmiþ, ikinci bölümde ise42 fetva mecmuasý ve müellifleri tanýtýldýktan sonra fetva mecmualarýnýn tek-nik yönden bir deðerlendirmesi yapýlmýþtýr. Genel hatlarýyla emek mahsulü birçalýþma olmakla birlikte, fetva mecmualarýný tek bir kategoride ele almasý, bir-çok fetva mecmuasýna yer verilmemesi ve bazý yanlýþ tespitlerde bulunulmasýitibariyle ikmale muhtaç bir çalýþmadýr.42

2.3. Tercümeler: Ýlim dili Arapça olduðu için, bazý istisnalar dýþýnda, ge-nelde ilmî eserler bu dilde verilmiþ olmakla birlikte, Osmanlýlarýn bilhassa XVI.yüzyýldan itibaren önemli bazý eserleri Türkçeye kazandýrdýklarý görülmektedir.Fýkýh alanýnda bu dönemde yapýlan bazý önemli tercümeler þunlardýr: ÝmamEbû Yûsuf: Kitâbü’l-Harâc (çev. Rodosîzâde Mehmed ö. 1113/1701, çev. ta-rihi: 1094/1683); Þemsüleimme es-Serahsî: Þerhu’s-Siyeri’l-Kebîr (çev. Mu-hammed Münîb Ayýntâbî, basýmý: 1241/1826); Ebü’l-Hüseyin el-Kudûrî:Kudûrî (çev. Ýsmail Müfid, Cerîde-i Havâdis Matbaasý; el-Azîziyye adýyla çev.Mehmed Emin Fehim Paþa, basýmý: 1281/1864); Sirâcüddin es-Secâvendî:Ferâiz-i Secâvendî (çev. Ahizâde Yusuf b. Cüneyd et-Tokâdî, ö. 950/1500;Hâcibzâde Mehmed b. Mustafa, ö. 1100/1688; Dursunzâde Abdullah Feyzi, ö.1019/1610); Lutfullah en-Nesefî el-Geydânî: Fýkh-i Geydânî (çev. Nureddinzâ-de Muslihuddin Mustafa el-Filibevî, ö. 981/1573-74); Ýbrahim el-Halebî: el-Mül-

tekâ (çev. Mevkûfâtî Mehmed Efendi, Mýsýr 1254/1838; Ýstanbul 1256/ 1840);Molla Hüsrev: Dürer ve Gurer (çev. Süleyman b. Veli el-Ankaravî, ö. 1043/1634, Ýstanbul 1258/1842, 1292/1875; Gelibolulu Osman, ö. 1136/1723);

ÞÜKRÜ ÖZEN

42 Daha önce yaptýðýmýz bir araþtýrma dolayýsýyla öðrendiðimiz bu çalýþmada araþtýrmacý, tezinönsözünde Osmanlý dönemi âlimlerine ait fetva mecmualarýný Türkiye’deki 96 kütüphanede bu-lunan mecmualardan hareketle tespit ettiðini belirterek “Bu dönemdeki müstakil fetva mecmu-asý sayýsý kýrk iki’dir” demektedir. bk. Þahin, Ýslâm Hukukunda Fetva ve Osmanlýlar DönemiFetva Mecmûalarý, s. X; krþ. Þükrü Özen, “Osmanlý Dönemi Fetva Literatürü”, Türkiye Araþ-týrmalarý Literatür Dergisi, III/5 (2005), s. 250-251. Adý geçen bu son makalede 160 ci-varýnda fetva mecmuasý tanýtýlmýþtýr.

109

Hâfýzuddin Ebü’l-Berekât en-Nesefî: el-Menâr (çev. Hekimbaþýzâde MehmedSâdýk b. Mehmed Esad, istinsahý: 1266/1850; Mehmed Emin el-Konevî, Ýstan-bul 1298/1881).

2.4. Neþirler: Osmanlý Devleti sýnýrlarý içinde matbaanýn yaygýnlýk kazan-masý ve 19. yüzyýl dinî eserlerin matbaalarda basýlarak çoðaltýlmaya baþlan-masýyla Ýslâm tarihinin muhtelif dönemlerinde yazýlmýþ birçok fýkýh eseriyayýmlanmýþtýr. Bilhassa Hanefî fýkhý ile ilgili çalýþmalarýn büyük bir bölümühâlâ bu yayýmlara (veya bunlarýn ofset baskýlarýna) dayalý olarak gerçekleþti-rilmektedir.

3. Osmanlý Hukuk Literatürü Üzerine Yapýlan Çalýþmalar

3.1. Tespitlerimize göre Osmanlý hukuk (fýkýh) literatürü hakkýnda -bir bi-tirme tezini43 istisna edersek- biri yüksek lisans tezi ve diðeri doktora tezi ol-mak üzere iki çalýþma yapýlmýþtýr.

3.1.1. Ali Keleþ’in Osmanlý Devleti Yükselme Dönemi Ýslâm Hukukçu-

larý ve Eserleri (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ýstanbul1992) adýyla hazýrladýðý yüksek lisans tezinde Molla Güranî, Zenbilli Ali Efen-di, Ýbn Kemâl (Kemâlpaþazâde), Sâdi Çelebi, Çivizade, Dede Cöngi, KýnalýzadeAli Çelebi, Ebüssuud Efendi, Hoca Sadeddin Efendi gibi daha birçok ünlü hu-kukçunun yaþadýðý, kanunnamelerin hazýrlandýðý, Osmanlý hukuk tarihibakýmýndan son derece önemli olan bir dönem ele alýnmýþtýr. Bu çalýþmada 98âlimin biyografisi ve onlarýn kaynaklarda zikredilen eserlerinin adlarý kayde-dilmiþ ve son kýsýmda sadece altý kitap hakkýnda bilgi verilerek deðerlendirme-ler yapýlmýþtýr. Birçok çalýþmada tekrar edilen hata burada da tekrarlanarak Os-manlý âlimlerinin eserleri hakkýnda bilgi verilirken Taþköprîzade’nin eþ-Þekâi-

ku’n-nu‘mâniyye adlý eseri ve ona yapýlan zeyillerle Osmanlý Müellifleri veSicill-i Osmânî gibi biyografik eserlere müracaat edilmektedir.44 Oysa bu türeserler müelliflerin bütün eserlerini vermezler, sadece diðerlerine nazaran da-ha yaygýn olan birkaç eserine iþaret etmekle yetinirler. Bu bakýmdan bu kay-naklarda yer alan eser listeleri, hiçbir zaman nihaî listeler deðildir. Nihaî liste-lere ancak bibliyografik kaynaklar ve yazma eser kataloglarýnýn tamamen ta-ranmasý neticesinde ulaþýlabilir.


43 Adil Yüksel, Ýlk Osmanlý Fakihleri (1299-1453 arasý) (bitirme tezi, 1977), Erzurum AtatürkÜniversitesi, Erzurum.

44 Ayný yanlýþlýk Fahri Unan tarafýndan hazýrlanan Fatih Külliyesi: Kuruluþundan Günümüze(Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1993) adlý doktora çalýþmasýnda datekrarlanarak mezkûr kaynaklardan elde edilen sonuçlardan hareketle Osmanlý ulemasýnýn çokaz eser vermiþ olduðu neticesine ulaþýlmaktadýr.

110

3.1.2. Recep Cici tarafýndan Osmanlý Dönemi Ýslâm Hukuku Çalýþmalarý:

Kuruluþtan Fatih Devrinin Sonuna Kadar (Bursa: Arasta Yayýnlarý, 2001)Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne baðlý olarak 1994 yýlýndatamamlanan bir doktora tezi olan bu çalýþmanýn birinci bölümünde döneminsiyasî ve ilmî durumu hakkýnda bilgi verilmiþtir. Ýkinci bölümde ise 50 ilimadamýnýn kýsa biyografileri verildikten sonra tespit edilen 100 kadar (97) fýkýheseri kütüphanelerdeki yazmalarý görülmek suretiyle tek tek incelenmiþ,önemli bilgiler kaydedilmiþ ve bir kýsým yanlýþlýklar düzeltilerek ilk elden bilgiyeulaþmak isteyenlere büyük kolaylýk saðlanmýþtýr. Yazarýn, nüshalarý bulunanbirçok esere ulaþamamýþ olmasý, her ilmî çalýþmanýn taþýyacaðý eksiklik sayýla-rak affedilse bile, bu kýsmýn sonuna eklenen “Eserlerinin Hiçbiri GünümüzeUlaþmayanlar” baþlýðý45 ilmî anlayýþý aþan bir ifadedir. Zira burada sýralanan17 eserden dördünün nüshalarýnýn bulunduðu görülmektedir.46 Çalýþmanýnson kýsmýnda ise dönemin özellikleri göz önüne alýnarak eserler muhtelifaçýlardan sýnýflandýrýlýp deðerlendirilmiþ ve onlar hakkýnda istatistikî bilgileriçeren tablolar çýkarýlmýþtýr. Dönemin fýkýh tarihi bakýmýndan deðerlendirilme-ye tabi tutulduðu kýsým ise fýkýh tarihi hakkýndaki bir yüzyýllýk geçmiþi bulu-nan genel tezin bir tekrarý niteliðindedir. Osmanlý fakihleri sadece fýkýhla deðil,bütün Ýslâmî disiplinlerle ilgilenmiþler iken, mesela Karahanlý fýkýhçýlarýn genelolarak çalýþmalarýný fýkýh sahasýna hasrettiklerinin rakamsal olarak tespiti, Os-manlý âlim tipini gösteren çok önemli bir mukayesedir. Yazar, Osmanlýlarýnfýkhî çalýþmalarýnýn nicelik ve nitelikleri bakýmýndan Karahanlýlara göre gerile-diði tezini ileri sürmektedir. “Sonuç” kýsmýnda ise þerh, hâþiye ve taliklerdemuhtasarlara göre çok daha yeni görüþler bulunmakta, tenkitlere yer veril-mekte ve cevaplar serdedilmekte olduðu; ilk dönem Osmanlý fakihlerine ait

ÞÜKRÜ ÖZEN

45 Cici, Osmanlý Dönemi Ýslâm Hukuku Çalýþmalarý, s. 279-281.46 Cici tarafýndan günümüze gelmediði ifade edilen, ancak kütüphane kataloglarýnda zikredilen

eserler ve nüshalarý þunlardýr: 1. Saîd b. Ýsmâil er-Rûmî el-Aksarâyî: Kitâbü Siyâseti’d-dünyâ[ve’d-dîn] (Konya Akþehir Ýlçe Halk Ktp., nr. 228); 2. Burhâneddin Haydar el-Herevî: Þerhu’l-Ferâizi’s-Sirâciyye (Beyazýt Devlet Ktp., Veliyüddin, nr. 1591, 1602; Süleymaniye Ktp., Fatih,nr. 2526; Kasidecizâde, nr. 260 ve daha baþka nüshalar); 3. Þükrullah el-Amâsyavî: Men-hecü’r-reþâd fî sulûki’l-ibâd (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2112; 4. Kadýzâde MehmedEfendi, nr. 302); Hacýhasanzâde Mehmed [Muhammed] al-Balýkesrî: el-Mukaddemâtü’l-erba‘

(Beyazýt Devlet Ktp., Veliyüddin, nr. 1005, vr. 115b-125a; Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr.802, 804; Servili, nr. 250). Cici’nin ayrýca günümüze gelmeyen eserler arasýnda Bursalý Meh-med Tahir Efendi’ye atfen Fatih devri âlimlerinden Veliyüddin Efendi’ye nispet ettiði Fetâvâ-yýRûþenî ise yine Bursalý’nýn verdiði bilgiye göre Akhisar’da medfun Veliyüddin-i Aydýnî’ye (ö.1148/1735) ait olup mezkûr eser Manisa ve Kýrkaðaç fetvahanelerinde bulunmaktadýr. Krþ.Bursalý, Osmanlý Müellifleri, Ýstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333, II, 51 ve 63. Þu hâlde diðer eser-lerin de yanlýþ kataloglama veya kataloglara geçmeme gibi muhtelif sebeplerle henüz günyüzüne çýkmamýþ olan nüshalarýnýn bulunmasý mümkündür.

111

olanlar baþta olmak üzere, bazý þerhlerin telif eseri niteliði taþýdýðý ve az da ol-sa hâþiyeler için de benzeri þeylerin söylenebileceði tespiti yapýlmaktadýr. Sözkonusu dönem, fýkýh devreleri itibariyle “Taklid veya Duraklama” dönemi için-de yer almakla beraber, bu devirlerle ilgili olarak zikredilen bütün özelliklerdeortak olmadýðý vurgulanarak buna diðer mezheplerden tercihlerin yapýlmasý,Hanefî fakihlerinin görüþlerine itiraz edilmesi, zaman zaman tamamen yenigörüþlerin ortaya konulmasý, ictihada sýcak bakýlmadýðý hâlde avamýn diðermezheplerin görüþleriyle de gerektiðinde amel edebilecekleri hususuna olumlubakýlmasý örnekleri sýralanmaktadýr. Temennimiz bu tür çalýþmalarýn artarak vebelli alanlara yoðunluk verilerek devam ettirilmesidir.

4. Osmanlý Hukuku Üzerine Yapýlan Ýlmî Çalýþmalar

4.1. Akademik çalýþmalar: Yüksek lisans ve doktora sevisinde akademikçalýþmalar yaptýran ilahiyat fakültelerinde tespitlerimize göre 2001 yýlýna ka-dar 45 yüksek lisans, 5 doktora ve 1 doçentlik çalýþmasý olmak üzere toplam51 tez yapýlmýþtýr. Bunlarýn sadece ikisi 1977 ve 1978’de yapýlmýþ iken, 7’si1980’li ve geri kalan 42 tez ise 1990’lý yýllarda yapýlmýþtýr. Bu durum Osmanlýhukuk tarihinin incelenmesi bakýmýndan müspet yönde bir geliþme kabul edi-lebilir. Tezlerin 22’si muhtelif þehirlerimize ait belli tarihler arasýndaki þeriyyesicillerinin transkripsiyonu ve tanýtýmý üzerine yapýlan çalýþmalardýr. Diðerçalýþmalarýn önemli bir kýsmý ise Tanzimat sonrasý geliþmelerle ilgilidir.

4.2. Lisans tezleri: Ankara, Erzurum, Ýzmir ve Kayseri ilahiyat fakültele-rinde bitirme ve az bir kýsmý öðretim üyeliði tezi olarak 146 (139 füru, 7 usul)çalýþma yapýlmýþtýr. Bu çalýþmalarýn kahir ekseriyeti bir Osmanlýca ilmihâl ve-ya fýkýh kitabýný tanýtým ve sadeleþtirme çalýþmalarýdýr.

4.3. Diðer ilmî çalýþmalar: Üniversitelerimizin gerek ilgili bölümlerinde vegerekse baðýmsýz olarak Osmanlý tarihi veya hukuk tarihi çalýþmalarý yapanaraþtýrmacýlarýn toplam çalýþma adedi ise 50 civarýndadýr. Bunlar da daha çokTanzimat sonrasý ile ilgili olup bilhassa Mecelle ve Hukuk-u Aile Kararnâ-

mesi esas alýnarak yapýlmýþ çalýþmalardýr. Bunun yanýnda Adalet Dergisi,Ýdare Dergisi, Belleten, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, Osmanlý Araþtýrmalarý

Dergisi gibi dergiler yanýnda ilahiyat ve hukuk fakültelerimizin çýkardýklarýdergilerde ve bazý popüler dergilerde de Osmanlý dönemine ait belgeler yayým-lanmýþ ve Osmanlý hukuk hayatý ile ilgili pek çok makale yer almýþtýr.47


47 Bu makalelerin künyelerine ÝSAM Türkiye Makaleler Veri Tabaný aracýlýðýyla ulaþýlabilir. Biz buçalýþmamýzda ülkemizde yapýlan araþtýrmalar üzerinde bir deðerlendirme yapmaya çalýþýyoruz.Ancak oryantalistlerin Osmanlý hukuku üzerine yapmýþ olduklarý bazý önemli çalýþmalarýný da

112

5. Osmanlý Hukuku Alanýnda Yeterli Çalýþma YapýlmamasýnýnNedenleri

5.1. Türkiye’de Osmanlý hukuku ile ilgili yeterli çalýþma yapýlmamasýnýnsebebini anlayabilmek için önce modern dönemdeki entelektüel yapý açýsýndan“Osmanlý hukukunu çalýþmanýn bir kýymeti harbiyesi var mý?” sorusu cevap-landýrýlmalýdýr. “Türkiye’de içtimaî ilimlerin Batý kaynaklarýyla beslendiði veköksüz bir geliþme gösterdiði için geri kaldýðý ve orijinalliðe sahip bulunmadýðýbir gerçektir.” tespitini yapan Prof. Dr. Turan Yazgan iktisat, maliye, sosyoloji,genel idare gibi sahalarda kendi kaynaklarýmýzdan hemen hiç istifade edilme-yiþinin asýl sebebinin zihniyette yattýðýný söyler ve biraz sert bir ifade ile buzihniyetin adýnýn, aslýný inkâr ve küçüklük duygusu olduðunu belirtir. Sosyalbilimler alanýnda çalýþma yapanlarýn ilimlerine kök arama ve tarihten ders al-malarýnýn önemine dikkat çeker.48 Batý tipi medeniyet anlayýþýný külliyen be-nimseyip geçmiþ adýna ne varsa toptan reddeden, zaman zaman hakaret bo-yutuna varan ifadeler kullanan Batýcý anlayýþa göre Osmanlý medeniyeti geribir medeniyet olduðu için oradan istifade edilecek hiçbir iyilik olmaz. NitekimBatýcýlarýn hukuk sahasýndaki fikirlerinin teþekkülünde bayraktarlýk etmiþolanlardan Celal Nuri’ye göre Osmanlý kanunlarý ve hukuk nizamý evvela baþ-ka milletlerin ihtiyaçlarýna cevap verdiklerinden ve sýrf bir “kopya”dan ibaretbulunmalarýndan ötürü, “fazladýrlar, ileridirler” (?) “ve gayri kabili tatbiktirler”;ikinci olarak bir kýsmý da halihazýrýn ihtiyaçlarýna nazaran pek “eskidir vemuzýrdýr”; bu bakýmdan “Þekl-i hükûmetimizle beraber, eþkâl-i kanuniyemizi,ruh-u hukukîmizi de býrakmak lâzýmdýr.”49 Bununla birlikte bu kesim ta-rafýndan Osmanlý dönemi hukuk sisteminin modern hukuk karþýsýndaki zafi-yetini göstermeye yönelik bazý makalelerin de kaleme alýndýðý görülmektedir.50

5.2. Öte yandan klasik Ýslâmî eðitim almýþ olanlarýn önemli bir kesimine göreise hicrî dördüncü asýrdan itibaren ictihad hareketlerinin durduðu ve yerini takli-

ÞÜKRÜ ÖZEN

burada hatýrlamakta yarar vardýr. Örneðin Uriel Heyd’in Studies in Old Ottoman Criminal Law(ed. V. L. Menage, Oxford: Oxford University, 1973); Haim Gerber’in State, Society and Lawin Islam: Ottoman Law in Comparative Perspective (Albany: State University of New York,1994) ve Islamic Law and Culture 1600-1840 (Leiden: E. J. Brill, 1999); Colin Imber’in Stu-dies in Ottoman History and Law (Ýstanbul: Ýsis Yayýmcýlýk, 1996) ve Ebu’s-Su‘ud: The Isla-mic Legal Tradition (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997; Þeriattan Kanuna Ebus-suud ve Osmanlý’da Ýslami Hukuk adýyla çev. Murteza Bedir, Ýstanbul: Tarih Vakfý YurtYayýnlarý, 2004) adlý eserleri yakýn zamanda yayýmlanmýþ, büyük ölçüde arþiv malzemesi vefetva literatürünü kullanan eserlerdir.

48 Ýlhan Þahin - Feridun Emecen, a.g.e., s. III (Yazgan’ýn bu esere yazdýðý Sunuþ yazýsýndan).49 Tarýk Zafer Tunaya, “Âmme Hukukumuzda Garpçýlýk Cereyaný”, ÝÜHFM, c. XIV (1948), s. 596-597.50 Örnek olarak bk. Feyzi Necmeddin Feyzioðlu, “Cumhuriyetin 50. Yýldönümünde ‘Medeni Nikâh’,

50. Yýl Armaðaný: Cumhuriyet Döneminde Hukuk, Ýstanbul: Ýstanbul Üniversitesi Hukuk Fa-kültesi, 1973, s. 233-290.

113

din kapladýðý bir döneme girildiði için Osmanlý fýkhý çalýþmak, alt seviyede ilim ha-reketleri ile uðraþmaktan baþka bir anlama gelmemektedir. Bu sebeple Ýslâm hu-kukunu anlayabilmek için fýkhýn oluþum ve geliþim sürecinin parlak dönemleriniçalýþmak icap eder. Bu kesim tarafýndan Batýlý anlamda ilk kanun metni olan Me-

celle dolayýsýyla Osmanlý hukuku bir iftihar vesilesi olarak gündeme getirilmiþ,ancak tek bir mezhebi esas almasý sebebiyle de tenkitlere maruz kalmýþtýr.

Birbirine zýt gibi görünen, ancak sonuç itibariyle Osmanlý hukuk lite-ratürüne karþý olumsuz bakan bu iki tavýr, yukarýda dökümü yapýlan literatüreilgisiz kalmakta da birleþmektedir. Þüphesiz bu iki tür yaklaþým tarzý eksik veyetersiz araþtýrmadan kaynaklanan genellemelere dayanmakta ve Osmanlýhukuk düþüncesi ve uygulamasý ile ilgili birçok geliþmeyi izah edememektedir.

5.3. Osmanlý medeniyetinin genel Ýslâm medeniyeti içinde mümtaz bir ye-ri bulunduðuna inanan ve bu konumun, kendisine has bilgi donanýmý vemüesseseleriyle elde edildiðinin farkýna varan ya da sýrf akademik kaygýlarlaOsmanlý dönemine, en azýndan insanlýk tarihinin veya daha özelde Türk tari-hinin önemli bir kesiti olmasý hasebiyle akademik çalýþmalara konu olma þansýtanýyan araþtýrmacýlarýn ortaya koyduklarý çalýþmalar ise henüz iþin baþýndaolduðumuzun bir göstergesi durumundadýr. Þimdiye kadar Osmanlý tarihiaraþtýrmacýlarý doðrudan tarihî kaynak olmadýðý ve konuya yabancý bulunduk-larý için, Ýslâm hukuku araþtýrmacýlarý ise orijinallikten yoksun bulduklarý içinbu literatüre ilgisiz kalmayý sürdürmüþlerdir. Nihayet kabul etmek gerekir kiOsmanlý kaynaklarý ve arþiv belgelerinin kendine mahsus özelliklerine vâkýfolamamanýn da bu tür çalýþmalar yapmaya uzak kalmada büyük oranda etki-si vardýr. Ancak son zamanlarda Osmanlý hukuk bilimine olan menfi bakýþ, çe-þitli nedenlerle kýrýlmakta olup yukarýda sunduðumuz verilerin de ortaya koy-duðu üzere çalýþmalarýn sayýsý artmaktadýr.

II. SONUÇ ve TEKLÝFLER

1. Modern zamanlarda fýkýh hakkýnda yapýlan ilmî çalýþmalar -dört halifedevri istisna edilirse- genellikle uygulamalara bigâne, teorik tartýþmalarý ele al-maktadýr. Osmanlý hukuku ile ilgili çalýþmalar ise daha çok pratikle alakalý olupbunlarýn teorik yönleri iyi temellendirilmemiþtir. Oysa Osmanlý hukuk tarihikaynak bolluðu bakýmýndan, bütün Ýslâm hukuk tarihinin en þanslý döneminiteþkil etmektedir. Çünkü teori ile pratiðin birlikte takibi imkâný bulunduðundanmevcut literatürden hareketle yapýlacak çalýþmalarda teori kendisini testimkâný elde edecek ve pratik de belli bir teorik zemine oturtularak anlam-landýrýlacaktýr. Bir tarafta hukukun teorik zeminde tartýþýldýðý literatür, diðer


114

yanda teorilerin kristalleþtiði kanunnameler ve öte yanda bütün bu çalýþma-larýn meyveleri uygulamalarýn belgeleri olan siciller gibi arþiv malzemesi, Os-manlý hukuku araþtýrmacýlarýna muazzam bir imkân ve bu imkân ölçüsündede büyük bir güçlük getirmektedir. Sadece hukuk tarihçilerine deðil, ayný za-manda sosyal bilimlerin birçok alanýna, bilgileri test imkâný sunan bu tarihî ha-zine maalesef sayýlý bazý çalýþmalar dýþýnda ele alýnýp incelenmiþ deðildir. Buhatýrlatmadan sonra tekliflerimizi þöyle sýralayabiliriz:

1.1. Osmanlý hukukuna dair kaynaklarýn ilmî usullerle neþirlerinin bir anevvel yapýlarak araþtýrmacýlarýn istifadesine sunulmasý gerekmektedir. MeselaOsmanlý döneminde tartýþýlan hukukî problemlerle ilgili, özellikle risaleler biraraya getirilip bir seri hâlinde neþredilmelidir. Fetva koleksiyonlarýndanyayýmlanmamýþ olanlar yayýmlanmalý ve daha önce yayýmlananlarýn isearaþtýrmacýlarýn rahatlýkla istifade edebilmeleri için indeksleri hazýrlanarak ye-ni neþirleri yapýlmalýdýr.

1.2. Mevcut malzeme tetkik edilerek Osmanlýnýn her dönemi, her bölgesive her ilim ve fikir adamý ayrý ayrý çalýþýlmalýdýr. Osmanlý hukuku ile ilgili ye-terli çalýþmalar yapýlmadýðý halde, yapýlan çalýþmalarda Osmanlý hukukununyapýsý hakkýnda umumiyetle genel teoriler ileri sürülmektedir. Bu teoriler alan-la ilgili çalýþmalarý -kýþkýrtýcý olsalar da- yeterli verilerden yoksun olduk-larýndan yanýltýcý sonuçlara götürebilmektedir.

1.3. Osmanlýlarýn Ýslâm hukuku alanýnda yaptýklarý katkýlarý gerek teorikeserlerden ve gerekse uygulamayý gösteren arþiv belgelerinden hareketle orta-ya koyma imkâný bulunduðu için çift yönlü olarak yapýlacak çalýþmalar, Os-manlý hukukuna dair tespitlerin daha isabetli olmasýný saðlayacaktýr. Meselason zamanlarda birçok araþtýrmada söz konusu edilen Molla Lutfî’nin zýndýklýksuçlamasýyla idam edilmesi olayýnýn muhtelif yönleri farklý kaynak ve belgele-rin ýþýðýnda daha anlaþýlýr hâle gelmiþtir. Önceleri umumiyetle Taþköprîzade’ninOsmanlý ulemasýna dair en önemli kaynak olan eþ-Þakâiku’n-Nu‘mâniyye

adlý eserine dayanýlarak ortaya konmaya çalýþýlan bu dava hakkýndaki bilgile-rimiz, Topkapý Sarayý Arþivi’ndeki Molla Lutfî ile ilgili belgeler ile idam hükmüveren mahkemenin hakimlerinden Efdalzade Hamîdüddin Efendi ve MollaAhaveyn’e ait davanýn hukukî boyutunu ele alan iki ayrý risalenin ortaya çýka-rýlmalarý meselenin aydýnlatýlmasýna önemli katkýlar saðlamýþtýr.51 Bu bakým-dan Ýslâm hukukunun teorik yönünü araþtýran fýkýhçýlarla Osmanlý tarihçilerininbirlikte çalýþma imkânlarý araþtýrýlmalýdýr.

ÞÜKRÜ ÖZEN

51 Bu konuda yapýlan çalýþmalar þunlardýr: Ýsmet Parmaksýzoðlu, “Molla Lutfî ile Ýlgili Yeni Bir Bel-ge”, Belleten, XLIV/176 (1980), s. 675-682; Ýsmail E. Erünsal, “Fatih Devri Kütüphaneleri ve

115

1.4. Fetva koleksiyonlarýndan hareketle yapýlacak mukayeseli çalýþmalarlaOsmanlý hukuk hayatýnda deðiþen ve deðiþmeyen hususlar incelenebilir.Ayrýca bu eserlerde zikredilen fetvalarýn gerçek olaylarla baðlantýlarýnýn çýkarýl-masý, tarihî olaylarý anlamakta yol gösterici olacaktýr. Zira devlet iþleri ile ilgilihemen her önemli olayda, her toplumsal hadisede fetva alýndýðý bilinmektedir.Bilhassa fetvalarýn soru bölümlerinde tarihî öneme sahip birçok ayrýntýya yerverilmektedir.

1.5. Osmanlýnýn hâkim olduðu Hanefîler yanýnda, baþka mezheplere men-sup olanlarýn da yoðun olarak yaþadýklarý bölgelerdeki tatbikat incelenerekdört mezhebe göre hukukun uygulandýðý Memlük dönemi uygulamalarýyla ku-rumsal ve normatif açýlardan karþýlaþtýrmalar yapýlarak iki farklý sisteminavantaj ve dezavantajlarý ortaya çýkarýlabilir. Bu baðlamda eserlerinde Osmanlýuygulamasýna ve Osmanlý ulemasýnýn görüþlerine deðinen, kimi zaman onlarýdestekleyen ve kimi zaman da eleþtiren Ýbn Nüceym, Þürünbülâlî, Abdülganîen-Nâblüsî, Hamevî, Hayreddin er-Remlî, Haskefî, Ýbn Âbidîn gibi Arap mem-leketlerinde yaþayan Hanefî âlimlerinin ve hatta diðer mezheplerin âlimlerinineserleri incelenmelidir.

1.6. Osmanlý hukuk sisteminin deðerlendirileceði ve Osmanlý sistemihakkýnda farklý kanaatlere sahip ilim adamlarýnýn yer alacaðý açýk bilimsel top-lantýlar düzenlenmelidir.


Molla Lütfî Hakkýnda Birkaç Not”, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sy.33 (1980-1981), s. 72-78; Ýbrahim Maraþ, Molla Lütfi’nin Felsefî ve Kelâmî Görüþleri, An-kara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1992, s. 8-18; Ahmet Yaþar Ocak, OsmanlýToplumunda Zýndýklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyýllar), Ýstanbul: Tarih Vakfý Yurt Yayýnlarý,1998, s. 205-221, 340-347; Þükrü Özen, “Molla Lutfî’nin Ýdamýna Karþý Çýkan EfdalzâdeHamîdüddin Efendi’nin Ahkâmü’z-zýndîk Risâlesi”, Ýslâm Araþtýrmalarý Dergisi, sy. 4 (2000),s. 7-16; a.mlf., “Ýslâm Hukukunda Zýndýklýk Suçu ve Molla Lutfî’nin Ýdamýnýn Fýkhîliði”, ÝslâmAraþtýrmalarý Dergisi, sy. 6 (2001), s. 17-62.

116