1

TEBLİĞ ÖZETLERİ

Osmanlı İlim, Düşünce Ve Sanat Dünyasında

BALKANLAR - Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı -

Trakya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İslami Araştırmalar

Merkezi ve

İslâmî İlimler Araştırma Vakfı (İSAV)’ın işbirliği ile

gerçekleştirilecektir.

Tarih: 7-9 Mayıs 2014, Edirne

Yer: Trakya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi

Kıztaşı, Kâmil Paşa Sokak, No:5 Fatih-34080 İstanbul, Turkey

e-mail: isav@isavvakfi.org; meetingofsalafism@gmail.com Web Site:

http://www.isavvakfi.org

Tel: +90 (0212) 523 54 57 Fax: +90 (0212) 523 65 37

Prof. Dr. Numan ARUÇ

Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akademisi-MANU

2

İslam Kültürü ve Medeniyeti Balkanlara ve Avrupa’ya Ne Kadar

Otantik ve Yabancıdır?

Tebliğin ana başlığından anlaşıldığı gibi, makalenin ana konusu Türk-İslam

kültürü, medeniyeti ve tarihinin Balkanlar’a ve Avrupa’ya otantik bir konu olup

olmadığıdır. Türk-İslam medeniyetinin yabancı ve yeni bir vaka olup olmadığını ele

almaktadır. Türk-İslam kültürü ve tarihinin Balkanlar ve Avrupa’daki tarihi

geçmişini ortaya koymaktadır. Türk-İslam medeniyetinin Balkanlılara ve

Avrupalılara yabancı ve bilinmeyen bir şey olmadığını ispatlamaya çalışacaktır.

Kendi medeniyetleri kadar İslam medeniyetinin de bilinen ve özümsenen bir vaka

olduğunu ortaya koymaktadır. Türk-İslam medeniyetinin diğer medeniyetler kadar

yerli ve öz medeniyet olduğu gerçeğini de ele almaktadır. Diğer medeniyetler nerden

gelmiş ise bu medeniyetin de oradan geldiğini görürüz. Onlar ne kadar otantik iseler

Türk-İslam medeniyetinin de okadar otantik olduğunu ispatlamaktadır. Tebliğ,

Makedonya ve Balkan dillerinde yazılmış makale ve eserler kullanılarak ve ele

alınarak hazırlandı.

Prof. Dr. Hamza KELEŞ-Gulbanu KOSHENOVA

(Gazi Üniversitesi-Ahmet Yesevi Üniversitesi)

Balkanlarda Muslihıddin Bin Abdulgani Vakıf Eserleri ve Vakıfları

Muslihıddin Bin Abdülgani’nin (Müezzin Hoca) Balkanların değişik

ülkelerinde Makedonya-Üsküp’te Cami, Kurşunlu Han, Şengül Hamamı, Su Kemeri

ve Çeşmeler; Sırbistan-Yeni Pazar’da (Novipazar) cami, mekteb, han ve ev;

Kosova’da Mitroviça-Trepça’da cami ve ribat yapılarını inşa ettirdiğini Hicri 30

Zilhicce 956/Miladi tarihli Arapça vakfiyesinden öğreniyoruz. Günümüzde

vakfiyede adı geçen yapılardan, Üsküp’te Cami, Kurşunlu Han ile Şengül Hamamı,

Trepça’da Cami, Yeni Pazar’da cami ve mektep yapısı ayakta olan yapılardır.

Yapılardan Üsküp’te su kemeri ve çeşmeler, Yeni Pazar’da han ve Trepça’da ribat

gibi vakıf eserleri günümüzde yıkılmış olanlardır. Külliyedeki diğer önemli

yapılardan Kurşunlu Han, Üsküp’teki şehir hanlarından en büyüğü ve en

ihtişamlısıdır. Han, Üsküp Arkeoloji Müzesi olarak faaliyetini sürdürmektedir. Söz

konusu ayakta olan yapıların tamamı yerinde incelenmiş olup, yapıların tarihi ve

mimari özellikleri vakfiyedeki bilgilerle karşılaştırılacaktır. Vakfiyenin yapılarla

ilgili gelir ve giderleri detaylı bir şekilde anlatılacaktır. İncelememiz esnasında

camiden günümüze intikal eden bir kitabe tespit edilememiştir. Külliyedeki dört

yapının tamamı, Makedonya Anıtlar Kurumu Enstitüsü tarafından tescil edilerek

koruma altına alınmıştır.

Prof. Dr. Lyubomir MIKOV

Bulgarıstan Bilimler Akademisi

Bulgaristan Osman Pazarı (Omurtag) Bölgesi Bazi Köy Camilerinde

3

İmzalı Yazı ve Duvar Süslemeleri

Bildiride Kuzeydoğu Bulgaristan Osman Pazarı (Omurtag) bölgesi Veliçka,

Vrani kon, Zvezditsa ve Plıstina köylerinde bulunan camilerin duvar yazıları ve

oldukça zengin duvar süslemeri ele alınmaktadır. Genellikle 19. yüzyılda inşa edilen

ve dış görünümü mütevazı olan bu camilerin iç bezemesi beklenmeyen bir şekilde

oldukça zengin ve etkiliyecidir. Bu camilerin iç bezemesine benzeyen örneklere

diğer bölgelerde nadir rastlanmaktadır. Yazı ve resimler Osmanpazarlı Mustafa ibni

Kadri adlı bir sanatçının imzasını taşımaktadırlar. Gerek Bulgaristan’da, gerekse

Balkanlarda imzalı olan cami iç bezemesi oldukça nadir bir olaydır. Belli oluyor ki

eserlerin altında imzasını atan bu sanatçı eğitim görmüş ve ustalığından emin olan

bir kişi idi. Söz konusu cami duvarlarının üzerinde çizdiği yazılar ve motiflerden

ressamın Bektaşi olduğu anlaşılmaktadır. Bildiride ale alınan bazı köy camilerinin

19. yüzyıla ait duvar bezemeleri Osmanlı sanat geleneği bağlamında

değerlendirilmektedir.

Prof. Dr. Mesut IDRIZ

International University of Sarajevo, Social andPol. Sciences

Prof. Amir Pasis-IRCICA

Kâbe’ye Bakan Köprüler: Balkanlarda Eşsiz Bir Osmanlı Mimarisi

Hiç şüphesiz kemale ulaşmış her devlet şu ya da bu şekilde şehirlerinde yer

alan şehir mimarisi üzerinde bir etkiye sahip olmuştur. Asıl mesele, aralarındaki

farklılıkların yanı sıra altyapı mimarisi ve tasarıma kattıkları eşsiz ilavelerdir. Bu da

devletin ve neticede idarecilerin büyüklüğünü gösterir. Bununla birlikte Osmanlı

Devleti neredeyse altı asırlık idaresi boyunca bu alanda önemli bir rol oynamıştır.

Bu husus kesin ve tartışmasız bir biçimde Balkanlarda müşahede edilir. Ne var ki

yalnızca Balkanlar ve Osmanlı Devleti’nin diğer bölgeleri arasında değil bir bütün

olarak İslam Âlemi arasındaki fark, diğer birçok şeyin yanında köprülerin inşasında

görülür. Her ne kadar birçok şehirde olmasa da Osmanlı Döneminde Edirne, Üsküp,

Visegrad ve Konjic’de inşa edilen köprüler mihraplar, Müslümanların Mukaddes

şehri Mekke’ye, Kâbe’ye bakacak şekilde inşa edildikleri için eşsiz karakterlerini de

yansıtırlar. Bu tebliğde, Balkanlarda Osmanlı’dan kalan bu eşsiz mimari kalıntılar

incelenip tartışılacaktır. Tebliğ esnasında İslam Âlemi ve ötesindeki modern

mimarlara bir çağrıda bulunulacaktır.

Prof. Dr. Kadir ÖZKÖSE

Gazi Osman Paşa Üniversitesi

Balkanlar’da Tasavvuf ve Tarikatlar

4

Osmanlı sınırları içerisinde yer alan Arnavutluk, Bosna-Hersek, Kosova,

Makedonya, Yunanistan ve Bulgaristan topraklarındaki Müslüman köy ve

kasabaların genelinde bir tekkenin varlığı bir gerçektir. Halvetîlerin başı çektiği

bölgede Bektâşîler, Kâdirîler ve Rifâîlerin onları takip etiği görülmektedir.

Arnavutlar daha çok Bektâşî Tarîkatı’na mensupken, Boşnak, Pomak, Türk ve diğer

milletler arasında Halvetî, Kâdirî, Nakşî, Mevlevî, Melâmî gibi tarîkatlar yaygınlık

kazanmıştır. Arnavutların genelde Yeniçeri Ordusu içerisinde görev almaları veya

devşirmelerin daha çok bu bölgeden seçilmesi nedeniyle doğal olarak Bektâşîliğe

girdiklerini, Boşnak ve diğer ulusların ise Osmanlı bürokrasisi ve idarî kadrolarında

görev almaları, padişahlara sadakatleri onları zaman içerisinde Halvetî, Mevlevî,

Melâmî ve Nakşîliğe yöneltmiş olmalıdır. Prizren Halvetî Tekkesi Halvetîlerin

âsitânesi iken, Dimetoka Bektâşîlerin âsitânesidir. Her iki tarîkat meşâyihi bu

merkezlerde, diğerleri ise Konya, İstanbul, Bursa gibi merkezlerde eğitimlerini

tamamlamaktadırlar. Bu tespitler Rumeli yakasının “dest-i takvâ” ile alındığını,

“i'lây-ı kelimetullah” şuurunun tasavvufî cereyanlarla bu topraklarda yeniden ete

kemiğe büründüğünü göstermektedir. Akıncılarımızı Otranto kapılarına kadar

götüren Malazgirt’le başlayan “Kızılelma” ülküsü, Rumeli erenlerinin Balkanları

Anadolu mayası ile bereketli kıldıklarını göstermektedir. Tekkelerin vahdet,

muhabbet ve ahlak felsefeleri bölgeyi İslâm’ın kültür, medeniyet, mâneviyat ve

mîmârî mahsulleri ile çiçeklendirmiştir. İşte tebliğim bu hareketin motor gücünü,

gazi-dervişlerin sâhip olduğu dinamik, hamleci ve kucaklayıcı hususiyetlerini,

tekkelerin dağılımını, tarikat zümrelerinin etkinliklerini, bölgedeki tasavvufî

atmosferin esasını ortaya koymaya yönelik olacaktır.

Doç. Dr. Selami ŞİMŞEK

Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Osmanlı’nın Balkanlardaki Önemli Kültür Merkezlerinden Biri

Filibe’de Tasavvuf ve Tarikatlar

Osmanlı kültür ve uygarlığına Balkan şehirlerinden yetişmiş ilim, kültür ve

sanat adamlarının yanında tasavvuf erbabının da büyük katkıları olduğunu biliyoruz.

Nitekim İstanbul’un fethine kadar, Osmanlı’nın önemli kültürel merkezlerinden

olarak Edirne, Gelibolu, Serez, Vardar Yenicesi, Üsküp, Manastır, Selanik, Belgrad,

Prizren ve Priştine gibi Rumeli şehirleri yer almaktaydı. İşte böylesi şehirlerden

birisi de Filibe idi. Şehirde başta Mevlevîlik olmak üzere Halvetîlik, Kâdirîlik,

Celvetîlik, Nakşbendîlik gibi tarikatlar ve bu tasavvuf yollarına bağlı sûfîler, şâirler

etkili olmuştur. Mevleviyye’den Peçevî Ahmed Dede, Hacı Hasan Efendi, Ali Rızâ

Dede, Muhammed Nesib Dede; Halvetiyye’nin Uşşâkiyye kolundan Şeyh Ahmed

Efendi ile Gülşenîlik koluna bağlı Sezâiyye şûbesinden Seyyid Mehmed Efendi,

Kâdiriyye’den Şeyh Edhem Efendi, Nakşbediyye’den Şeyh Mahmûd Baba,

Celvetiyye’den Şeyh Mustafa Efendi, Dede Çelebi lakaplı Şeyh Muhammed Sabûrî

ve Şeyh Veliyyüddin Efendi bunlardan ilk akla gelenlerdir. Bu şeyhlerden

bazılarının şâirlik yönü de bulunmaktadır. Nitekim Nakşbendiyye’den Şeyh

Mahmûd Baba “Rızâyî” mahlası ile şiirler yazarken, Celvetiyye’den Dede

5

Çelebi’nin “Sabûrî” mahlasıyla nutukları vardır. Şehirde mezkur tarikatlara mensup

olan tekkeler ise şunlardır: Mevlevîliğe bağlı Filibe Mevlevîhânesi; Halvetiyye’den

Şeyh Himmet Efendi Zâviyesi, Şeyh Nureddinzade Muslihiddin Zâviyesi, Uşşâkiyye

koluna bağlı Uşşâkî Dergâhı, Gülşenîlik koluna bağlı Gülşenî Tekkesi ile Şeyh

Hasan Tekkesi; Celvetiyye’den Celvetî Dergâhı. Şehirde hangi tarikata mensup

olduğunu tespit edemediğimiz tekkeler de vardır: Hacı Ahmed Ağa Zâviyesi, Şeyh

İsmail Efendi Zâviyesi, Şeyh Ömer Zâviyesi, Şeyh Bayram Efendi Zâviyesi.

Tebliğimizde şu ana kadar üzerinde durulmamış olan Filibe ve çevresindeki

tarikatlar, tekkeler ile buralardan yetişmiş sûfîler, şâirler hakkında bilgi verilerek

dikkat çekilmek istenmiştir.

Yrd. Doç. Dr. Nurullah KOLTAŞ

Trakya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Balkanlarda Tasavvufun Yayılışını Hızlandıran Etmenlere

Reaksiyoner Bir Tavır Olarak Bogomilizm ve Melamilik

Kavimler Göçü’yle birlikte Avrupa’nın demografik ve siyasi yapısında

büyük değişiklikler olmuştur. Balkanlara yerleşen Türk boyları, ileride bölge

üzerinde bir nüfuza sahip olacak Osmanlı idaresi ve İslami dünya görüşünün

yayılmasına zemin hazırlayan etmenlerden biridir. Bölgeye Osmalılardan önce gelen

dervişler de genelde İslam’ın özelde ise tasavvufun neşv-ü nema bulmasına yardım

etmişlerdir. Diğer bir etmen ise bölgede yayılmış olan Bogomilizm inancıdır.

Anadolu üzerinden gelen Bogomil inancı, kilisenin yozlaşan bakış açısına bir tepki

olarak doğmuş bir harekettir. Katolikliğin merkezinden uzak bölgelerde –tabiri

caizse zorlamayla- dayatılan Hristiyan inancı, ancak yüzeysel bir kabul

gördüğünden, Bogomilizm yaygınlık kazanmıştır. İbadet biçimleri, Ruh’un Tanrıyla

birleşmesi, münzevi bir yaşam biçimi, gnostik bir bakış açısı, inisiasyon, fakr vb.

unsurlar, bu irfani hareketin yayılışı ve Balkanlarda tasavvufun benimsenişi arasında

bazı korelasyonların kurulmasınımümkün kılmaktadır. Her türlü gösterişten uzak

durmayı benimseyen ve bir reaksiyoner hareket olarak doğan Melamîliğin bu

coğrafyada yayılışında yayılışı da bu bağlamda değerlendirilebilir.

Eyüp SALİH

Araştırmacı Gazeteci (Makedonya)

Makedonya’da Tasavvuf Alanında Etkili Olan Halvetilik ve El Hacc

Mehmet Pir Hayati Efendi Rumi Halveti Asitanesi

Osmanlı Balkanlara yerleşmesiyle bu topraklara yeni bir kültür ve

medeniyeti de getirmiştir. Osmanlı kültürü içerisinde farklı dini ve etnik gruplar beş

6

asırdan fazla bir zamanı adalet temelli idare anlayışı doğrultusunda yaşamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu bu topraklara büyük önem vermiş, her alanda gelişmesi için

tüm imkânları seferber ederek çok sayıda eser inşa etmiş, önemli şahsiyetler de

yetiştirmiştir. Balkanlarda, ilmi, fikri, siyasi ve askeri alanlarda olduğu gibi,

Osmanlı düşünce dünyasına katkı sağlayan ve Balkanlar üzerinde etkili olan mimari,

edebiyat, İslami ilimler alanlarında ve tasavvuf alanında da eser veren şahsiyetlerin

sayısı az değildir. Osmanlı döneminde inşa edilen çok sayıda kültür eserinin yanı

sıra tasavvuf kültürünün yayılmasında çok büyük bir rol oynayan farklı tarikat

mensuplarının kurdukları “manevi eğitim merkezleri, irfan ocakları olan tekkeler

inşa edilmiştir. Osmanlı döneminde olduğu gibi bugün de Makedonya’da tasavvuf

alanında en etkili tarikatın Halvetilik olduğunu görüyoruz. Halvetilik Makedonya

topraklarına Yunanistan’ın kuzeyinde bulunan Serez kasabasındaki Pir Hüseyin

Serezi’nin halifeleriyle yayılmıştır. Asırlar boyunca geniş bir coğrafyada güzeran

eden Halveti meşayihi bu bölgede de İslam kültür ve medeniyetine kalıcı izler

bırakmıştır. Makedonya’da Halvetilik, Üsküp, Köprülü, İştip, Ohri merkezli yerlerde

olmak üzere çok sayıda inşa edilen tekkeler sayesinde genişlemiştir. Halveti

tekkelerinden bugün ayakta kalan Pir Mehmet Hayati Halveti Hazretleri’nin

Ohri’deki asitanesine bağlı Usturga ve Kırçova Halveti tekkeleri sayesinde tasavvuf

kültürü devam etmektedir. Horosan erenlerinden olan Pir Mehmet Hayati Halveti

farklı yerlerde tasavvuf eğitimi alarak Serezli Pir Eşşeyh Hüseyin efendiden aldığı

icazetle Ohri’de asitanesini kurmuştur. Kişiliği ve edebiyle etkisini genişleterek çok

sayıda halife yetiştirmiş ve tekkeler kurmuştur. Hicri 1180 (m. 1766/67) yılında

vefaat eden Ramazanilik şubesinin Hayati kolunun kurucusu Pir Mehmet Hayati

hazretlerinden sonra posta oturan meşayihler arasında Şeyh Mehmet Zekeriyya

efendinin (1864-1938) önemli bir yeri vardır. Yazdığı ilahi, şiir ve kasideleriyle

tasavvuf anlayışını sergilemiş, Piri’ne ve şeyhine karşı olan muhabbetini

yansıtmıştır.

Prof. Dr. Fadıl HOCA

Üsküp Kiril ve Metodiy Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Osmanlı’nın Son Döneminde Makedonya’da Türkçe ve Dini Eğitim

Müfredatı

Makedonya’da, Osmanlı döneminde ve II. Dünya Savaşından önce eğitim

ve öğretim siyaseti, okulların teşkilatı, eğitim düzeni, kadro durumu ve okullardaki

eğitim müfredatı konusunda birçok yazarlar bilgi vermektedir. Bu konuda ayrıntılı

bilgilere Glişa Elezoviç, Dr. Svetozar Çanoviç, Dr. Mariya Yovanoviç, Mustafa

Memiç gibi yazarların eserlerinde rastlıyoruz. Bunun dışında, Dr. Bayram Kodaman

ve Dr. Yaşar Recepagiç de bu konuya açıklık getiren araştırmalar yapmışlardır.

Osmanlı döneminde Makedonya’daki Türk eğitimi konusunda dolaylı olarak Sabri

Cemil’in ve Abdülhakim Hikmet’in eserleri de bilgi vermektedir. Söz konusu

kaynaklarda II. Dünya Savaşına kadar Makedonya’daki Türk okullarında uygulanan

eğitim sistemi, eğitim siyaseti, eğitim programları ve metodları, okul kitapları ve

öğretmen kadrosu ile ders müfredatları ve pedagojik hazırlığı konusunda belgesel bir

7

biçimde bilgi verilmektedir. Türk eğitimi, Balkan Savaşlarından sonra hemen hemen

tamamen durmuştur. 1912 yılında savaşın devam etmesi yüzünden düzenli

çalışamayan Türk okulları, savaştan sonra tamamen kapatılıp, bütün çocuklar Krallık

Yugoslavya devletinin açtığı Sırp okullarına gitmeye zorlanmıştır. Osmanlı’nın

Balkanlardan çekilişinden sonra kurulan SHS Krallığının yürütmüş olduğu devlet

eğitim politikasının en önemli unsuru olan Sırp siyaseti, Bulgaristan ve Yunanistan

gibi komşu ülkelerin yakın ve uzak geçmişindeki benzer durumları incelemiş ve bu

tercrübeye dayanarak daha başarılı bir denasinalizasyon ve asimilasyon siyaseti

uygulamıştır. Nitekim Sırpların uyguladığı bu siyaset sadece Türklere yönelik

değildi. Aynı siyasetin Makedonya’da yaşayan Arnavut ve diğer azınlıklara karşı da

eksiksiz uygulandığını kaynaklardan öğrenmekteyiz. Salnamelerden edinilen

bilgilere göre, 1882 yılına kadar Kosova vilayetinin merkezi olan Üsküp sancağında

hiç bir iptidai okul yoktu. Burada ilk iptidai mektepleri 1885’ten sonra açılmaya

başlamıştır. Bu yıllarda Üsküpte olmak üzere, 5 İptidai okulu açılmıştır. Bu

okullarda 60’ı kız toplam 570 öğrenci öğrenim görmüştür. Bazı kaynaklara göre,

1911-12 eğitim-öğretim yılında Vardar Makedonya’sının altı (Üsküp, Kumanova,

Kalkandelen, Kavadar, Debre ve Manastır) kazasında 178 Sırp, 290 Ekzarklık

(Kliseye bağlı din okulu), 47 Yunan, 16 Romen ve 10 başka okul olmak üzere, gayr-

ı müslim okullarının toplam sayısı 541’e çıkarken, Türklerin sadece 167 okulu vardı.

Doç. Dr. Erdinç AHATLI

Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Bulgaristan’da Yayımlanmış Olan İntibah Gazetesi ve Burada Çıkan

Hadis Yorumları

İntibah gazetesi Bulgaristan’da (Şumnu) on beş günde bir yayınlanması

planlanan ancak bazen maddî yetersizlikler nedeniyle periyodu aksayarak neşredilen

1927-1931 yılları arasında Osmanlı Türkçesiyle çıkmış bir süreli yayındır. Tespit

edilebildiği kadarıyla henüz hakkında hiçbir değerlendirme yapılmamıştır.

İntibah’taki yazılar yıkılan Osmanlı Devleti sonrası kurulan Türkiye Cumhuriyeti’ne

ve peşpeşe gerçekleştirilen inkılaplara Bulgaristan Müslümanlarının bir kısmının

bakışını ortaya koyması açısından önemlidir. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’ne

karşı yürüttüğü muhalefet nedeniyle İntibah, milliyetçi Türk gazetelerinin devamlı

hücumlarına dayanamayarak ve Türkiye Cumhuriyeti Hariciye Vekâleti’nin Bulgar

Hariciye Nezareti nezdinde yaptığı teşebbüs üzerine Bulgar Hükümeti tarafından

kapatılmıştır. Aslında mezkûr gazete dönemin ilmî, fikrî özellikle de siyasî analizini

yapması açısından oldukça kıymetli bilgiler içermektedir. Pek çok yönden

incelenebilecek olan İntibah gazetesi bu tebliğde hemen her sayısında yer alan

güncel hadis yorumları çerçevesinde değerlendirilecektir. Hadis yorumları İntibah’ın

yazarları arasındaki Necip Mustafa Âsım (ö. 1935) tarafından “Yed-i Beyzâ”

müstear ismiyle “Emrâz-ı İctimaiyye ve Ahlâkımızın Islâhına Dair Akvâl-i

Sedîde” (Toplumsal Hastalıklarımız ve Ahlâkımızın Düzeltilmesine Dair Sağlam

Sözler) başlığı altında serlevha verilen hadisin akabinde yapılmıştır. Hakkında fazla

bilgi elde edilememekle birlikte Necip Âsım Şumnu’daki (Bulgaristan) dînî ilimlerle

müspet bilimlerin ortak olarak öğretiminin yapıldığı Medresetü’n-nüvvâb’ın âlî

8

(Lise sonrası Yüksek eğitim kurumu) kısmından mezun olmuş yaşadığı bölgenin

Müslüman münevveridir. İntibah’ta yer alan hadisler genellikle Gümüşhânevî’nin

Râmûzu’l-ehâdîs, İbn Melek’in Meşâriku’l-envâr, Mehmet Arif Bey’in Binbir Hadis

türü derleme eserler ile Zübtedü’l-Buhârî gibi tasnif dönemi hadis eserlerinin

muhtasarlarından seçilmiştir. Yorumlar hadis tekniği açısından ilmî bir hüviyet

taşımamakla beraber, dönemin tartışma konularına hadisler üzerinden getirilen

açıklamalar, savunulan görüşlerin desteklenmesinde hadislerin bir meşruiyet aracı

olarak kullanılması, devrin sosyal ve siyasi ortamının anlaşılmasına yaptığı katkılar

nedeniyle oldukça faydalı malzeme içermektedir. Ezcümle bu tebliğde; kısaca

devrin genel panoraması verilerek İntibah gazetesi tanıtıldıktan sonra, burada yer

alan hadisler ve yorumlar değerlendirilip zikredilen hadisler güncel hadis yorumu

açısından tahlile tabi tutulmuştur.

Bekir ŞAHİN

Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı

Anadolu’yu Aydınlatan Balkan Kökenli Âlimler ve Türkiye Yazma

Eser Kütüphanelerindeki Eserleri

Balkan topraklarının nice mümtaz insanlar yetiştirdiği tartışmasız bir

gerçektir. Balkan topraklarında doğmuş, o topraklarda yetişmiş, Bosnevî, Vardarî,

Selanikî, Uskûbî, Sofyevî, Slistrevîvb. nisbeli ilmiyle, irfanıyla Anadolu’yu

aydınlatan, filolog, edip, tabip, fakih, müfessir, muhaddis, minyatür cilt ve tezhip

sanatçısı pek çok alim vardır. Bu âlimlerin hayat hikâyelerinin, rical kitaplarından,

tabakât ve tezkirelerden tetkik ederek hayat ve ilmi faaliyetleri aydınlığa

kavuşturulacaktır. Hayat ve faaliyetlerini sunacağımız şahsiyetlerin çoğunluğu

devrinin tanınmış, alanlarında ihtisaslaşmış âlimleri olacaktır. Balkan bölgesinde

yetişmiş filolog, edip, tabip, müfessir, muhaddis, fakih yüzlerce kitap ve risale

kaleme almıştır. Bunların çoğunluğu Arapça bir kısmı Farsça, bir kısmı da Osmanlı

Türkçesidir. Bu şahısların Türkiye Yazma Eserler Kütüphanelerinde bulunan eserleri

tanıtılacaktır.

Doç. Dr. Orlin SABEV

Bulgaristan Bilimler Akademisi Balkan Araş. Enstitüsü

Bulgaristan Örneği Işığında Balkanlar’da Osmanlı Vakıf

Kütüphaneleri

Bildiride, XVI-XIX. yüzyıllar arasında Bulgaristan’ın Sofya, Vidin,

Köstendil, Tırnova, Ziştovi, Razgrat, Filibe vs. gibi Osmanlı döneminde gelişmiş

Müslüman merkezlerinde onlarca sayıda kurulan vakıf kütüphanelerinin kuruluş

tarihi ve nedenleri, kurucularının sosyal ve mesleki statüsü ile maddi durumu, kitap

koleksiyonları ele alınmaktadır. Osmanlı kütüphanelerinin genelinde olduğu gibi

gerek Balkanlarda, gerekse Bulgaristan’daki erken döneme ait kütüphaneler

medreselere bağlı olarak kurulmuş, daha sonraları camilere bağlı olarak ya da

tamamen müstakil olarak faaliyet göstermişlerdir. Ancak camilerde veya müstakil

9

binalarda saklanan kitap koleksiyonları genelde yine medreselerde eğitim gören

öğrencilerin ya da müderrislerin ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Arşivlerde mevcut

olan kütüphane kataloglarında kitapların tasnifi ise medreselerde okutulan ilimlerin

genel tasnifine göre yapılmıştır. XIX. yüzyılda ise birleştirilen bazı küçük kitap

koleksiyonları ile daha büyük müstakil kütüphaneler kurulmuş ve bu şekilde

kütüphanenin medrese dışında daha geniş bir okur kitlesine hitap etmesi

doğrultusunda girişimlerde bulunulmuştur.

Chousein Bostantzi

Gümülcine Seçilmiş Müftülüğü

1913 Atina Anlaşması ile 1924 Lozan Anlaşması Dönemleri

Arasında Batı Trakya’da Osmanlı Eğitim Sistemi

Batı Trakya’da medreseler, müslüman halkın örgün eğitim kurumları

işlevini görmüştür. Bilebildiğimiz kadarıyla medreseler, Osmanlıların bu coğrafyaya

gelişlerinin hemen akabinde kurulmuş ve Batı Trakya’dan resmen ayrıldıkları 1913

Atina Anlaşmasına kadar Osmanlıların yönetimi ve denetimi altında varlıklarını

sürdürmüşlerdir. Her ne kadar Osmanlıların Balkan coğrafyasından ayrılması büyük

bir müslüman göçüne yol açmışsa da Arnavutluk’tan Edirne’ye kadar Balkanların

farklı bölgelerinde müslümanlar nüfus azınlığı olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Balkan coğrafyası içinde yalnızca Batı Trakya Müslüman-Türk toplumu uluslararası

bir anlaşma olan Lozan Anlaşması çerçevesinde bir “azınlık” olarak tanımlanmış ve

bu anlaşmaya dayalı olarak birtakım haklar elde etmiştir. 1913 ile 1924 tarihleri,

Batı Trakya Müslüman-Türklerinin kendi dinî ve millî kimliğini nasıl koruyacağı

hususunda yalnız kaldıkları bir dönem olarak belirginleşmektedir. Bu tarihler

arasında bu coğrafyada siyasal gelişmeler ilginç derecede karışıktır. Batı Trakya’dan

Osmanlıların ayrılışı, ilk Türk Cumhuriyetinin kuruluşu, Bulgarların işgali, Fransız

mandası olma tartışmaları ve daha sonra bölgenin Yunanistan’ın eline geçmesi ve

nihayetinde İstanbul’daki Rumlara karşılık olmak üzere Batı Trakya Müslüman-

Türklerinin Yunanistan’da azınlık olarak tanımlanmaları bu gelişmelerden

bazılarıdır. Tebliğimizin konusu, siyasal açıdan çalkantılı olan bu dönemde Batı

Trakya Müslüman-Türklerinin eğitim etkinliklerinde ne türden bir yöntem

izlediklerini ortaya koymak olacaktır. Bu bağlamda Batı Trakya’daki eğitim

kurumlarının neler olduğu, eğitim programlarının nasıl olduğu, varlıklarını nasıl

sürdürdüğü gibi meseleler tarihsel belgeler bağlamında incelenecektir.

Prof. Dr. Abdalaziz Mohamed AWADALLAH

Ezher Üniversitesi Beşeri Bilimler Fakültesi

İlim ve Devlet Adamı Giritli Sırrı Paşa’nın “Tabakat ve Adab-ı

Müfessirin” Eseri Üzerine

Giritli Sırrı Paşa (Kandiye 1844-İstanbul 1895), 19. yüzyılda çeşitli

Osmanlı vilayetlerinde valilik yapmış olan bir devlet adamı, yazar ve şairdir. Şair

Leyla Saz’ın kocası ve mimar Vedat Tek’in babasıdır. 1844 yılında eşraftan

Helvacızade Salih Tosun Efendi’nin oğlu olarak Girit adasında Kandiye’de doğdu.

10

Dini ağırlıklı bir şekilde süren öğrenim hayatı sonrasında memuriyete Girit adasında

başladı. Bazı vezirlere divan kâtipliği yaparak başladığı devlet hizmeti içinde Yanya,

Aydın, Prizren ve Tuna’da mektupçu muavinliği ve mektupçuluk görevlerinden

sonra zamanla valiliğe yükseldi. Trabzon, Kastamonu, Ankara, Sivas, Diyarbekir ve

Bağdat’ta valilikler yaptı. Yazışmalarını (Mektubat), Kuran tefsirlerini ve şiirlerini

yayınladı. Eserleri: Mektubat, Nakd ül-kelam fi akaid il-İslâm (Kelam ilmi), Ru’yet-

i Bârî Hakkında Risâle, Şerhu Akâid ve Haşiyelerinin Tercümesi, Ara ül-milel

(Mezhepler tarihi hakkında), Rûh, Ahsenü’l-kasas Sûre-i Yusuf aleyhisselam (3

cilt), Nurü’l-Hüda Limen İstehda (Dinler Tarihi), Sırr-ı Furkan, Tefsir-i Sure-i

Furkan (2 cilt), Sırr-ı İnsan, Tefsir-i Sure-i İnsan, Sırr-ı Kur’an tercümesi, Sırr-ı

Meryem (Tefsir-i Sure-i Meryem), Tabakat ve Adab-ı Müfessirin (Biyografi). Bu

kıymetli eserlerden birini çalışmamız ele alacaktır. Bizce,Tabakat ve Adab-ı

Müfessirin adlı kitaba gerekli önem verilmemiştir. Burada açıklamalar verilip çok

yerlerde Arap kaynaklarıyla mukâyese yapılacktır.

Doç. Dr. Süleyman Baki

Tetova (Kalkandelen) Devlet Üniversitesi Şarkiyat Bölümü

Manastırlı İsmail Hakkı Efendi, Eserleri ve Kelami Görüşleri

Osmanlı devrinin son dönem ulemasından Manatırlsı İsmail Hakkı Efendi,

ulema-yı sitte olarak bilinen meşhur din alimlerindendir. Manastırlı İsmail Hakkı

Efendi, son dönem Osmanlı uleması arasında bir çok özelliğiyle temayüz etmiş,

başta kelam-akaid ilmi olmak üzere tefsir ve fıkıh ilmi alanında eserler vermiş, bu

alanlarda eserler telif etmiştir. Kelam ilmi alanında ise temayüz etmiştir. Ayrıca bu

ilim dallarında İstanbul’da dönemin önemli okullarında dersler vermiştir. Kelam

ilminde devrin önemli kelam uleması arasında İzmirli İsmail Hakkı gibi şahsiyetlerle

birlikte yeni dönem kelam ilminde ilk adımların atılmasına da vesile olmuştur.

Telhisu’l-Kelam, Tenkihu’l-Kelam, Hak ve Hakikat isimli eserlerinin yanında

Manastırlı İsmail Hakkı Efendi, ayrıca Ayasofya Camii’nde verdiği vaazlar ile de

temayüz etmiştir. İlmi şahsiyetinin yanısıra Osmanlı devlet kademesinde

ayan/senatör olarak da görev yapmıştır.

Dr. Sefer HASANOV

Sofya Yüksek İslam Enstitüsü

Yusuf b. Muhammed eş-Şumnî ve “el-İm‘ân fi Cem’i-l-Kur’an” Adlı Risalesi

Makale, iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde “Şumnulu Yusuf

Efendi” namıyla şöhret bulan Şeyh Yusuf b. Muhammed b. İbrahim Efendi’nin,

bugün Bulgaristan sınırları içinde kalan Şumnu’daki yetişmesinden, daha sonra da

Edirne’deki talim, telif ve irşad faaliyetlerinden bahsedilmektedir. İkinci bölümde,

Yusuf Efendi’nin Edirne Askerî idadîsi’nde mantık muallimi olarak görev yaptığı

sırada 1262/1845 yılında Kurân’ın yazıya geçirilmesi, toplanması ve çoğaltılması’na

dair kaleme almış olduğu „el-İm‘ân fi cem‘i-l-Kurân“ adlı risalesi incelenmiştir. Bu

11

bölümde eserin yazma nüshasının özellikleri, yazılış sebebi, ana konuları, temel

kaynakları ve müellifin metodu ayrıntılı olarak tanıtılmıştır. Sonuç kısmında ise söz

konusu iki bölüme dayanarak müellif ve eser hakkında değerlendirme yapılmıştır.

Prof. Dr. Adil YAVUZ

Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Edirne Darulhadisi Müderrisi Sinan Paşa ve Hadis Kültürü Üzerine

Bir Değerlendirme -Tazarru’nâme Örneği-

Osmanlı Devleti’nin yükselme döneminin önemli ilim adamlarından birisi

olan Sinan Paşa (v. 891/1486), İstanbul’un Fethi’nden sonraki ilk kadısı Hızır

Bey’in (v. 863/1459) oğludur. Anne ve baba tarafından önemli alimler yetiştirmiş bir

aile ortamından gelmektedir. Genç yaşta kendini yetiştirip dikkatleri çeken Sinan

Paşa, babasının vefatından sonra henüz yirmi yaşlarındayken Fatih (v. 886/1481)

tarafından, önce Edirne’de bir medreseye, sonra Edirne Dârulhadîsi’ne müderris

olarak görevlendirilmiştir. Dönemin ünlü şeyhlerinden İbnü’l-Vefâ’ya intisap

etmiştir. Daha sonra da Hâce-i Sultânî unvanı ile padişah hocalığına tayin edilmiştir.

Bu görevlerinden sonra devlet adamı olarak önce vezirlik görevine, bunu takiben

vezir-i azamlığa atanmıştır. Bilinmeyen bir sebeple Fatih ile arası açılmış, görevden

alınıp hapsedilmiştir. Dönemin alimlerinin tepkileri üzerine hapisten çıkarılıp

Sivrihisar kadılığına tayin edilmiştir. Fatih vefat edinceye kadar bu görevde

kalmıştır. II. Bayezid tahta geçince (v. 886/1481) Sinan Paşa, önce vezir olarak tayin

edilmiş, daha sonra Edirne Dârulhadîs’ine tekrar müderris olarak atanmıştır.

Önceleri daha çok akaid, fıkıh, astronomi gibi alanlarda Arapça eserler yazan Sinan

Paşa, hayatının bu son döneminde, Tazarru’nâme, Ma’arifnâme ve Tezkiratü’l-

Evliyâ adıyla Türkçe üç eser kaleme almıştır. Tazarru’nâme, tasavvufi duyguların

dile getirildiği bir gönül kitabı olarak değerlendirilmektedir. Bir yönüyle onun bir

ömürlük birikiminin hulasası ince ruh dünyasının yansımları bu esere aksetmiştir.

Nesir ve şiir üslübu karışık olarak kaleme alınan bu eserde önemli ölçüde ayet ve

hadislerden yararlanmıştır. Tasavvuf alanı ile meşgul olanların, hadislerin

muhtevasına ağırlık vererek, sıhhati konusunda gereken özeni göstermedikleri

yaygın bir kanattir. Tebliğimizde, bir taraftan Dârulhadîs müderrisi diğer taraftan

tasavvufa müntesip bir mürit olarak dikkat çeken Sinan Paşa’yı kısaca tanıtmak ve

Tazarru’nâme’sini esas alarak hadis kültürü üzerine bir değerlendirme yapmak

istiyoruz.

Prof. Dr. M. Zeki İBRAHİMGİL-Arş. Gör. Funda NALDAN

Gazi Üniversitesi Sanat Tarihi Bilim Dalı

Balkan Ülkelerindeki Osmanlı Kültür Mirası Üzerinde Genel Bir

Değerlendirme

Balkanlar’da 1913’te Türk hâkimiyetinin çekilmesinden sonra, Türk

yapılarının büyük bir kısmı zamanla yıkılıp ortadan kaldırılmış; bir kısmı birkaç

duvar parçası veya harabe halinde, çok az bir kısmı da eski orijinal haliyle veya

12

tamiratlarda değiştirilerek günümüze ulaşabilmiştir. Yapıların büyük bir kısmının

yok olmasında değişik tarihlerde vuku bulan savaşların, yangın ve deprem gibi tabii

afetlerin yanı sıra tarihi mirasa sahip çıkması gereken kurum, kuruluş ve kişilerin

bilinçsizliğinin de rolü vardır. Balkanlar’daki Türk yapıları plân, hacim biçimlenişi,

malzeme ve teknik, cephe düzeni ve süsleme bakımından Osmanlı–Türk

mimarisinin bir bölümünü teşkil etmektedir. Balkan ülkelerindeki Türk eserleri

Anadolu’daki çağdaşı olan yapılarla her yönden benzerlikler göstermektedirler.

Balkanlar’da kısmen veya tamamen ayakta olan camilerin Erken ve Klasik Osmanlı

Mimarisi’nin plan ve hacim, malzeme, teknik ve süsleme anlayışını devam

ettirdikleri dikkat çekmektedir. Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Yunanistan,

Arnavutluk, Karadağ, Kosova, Sırbistan, Macaristan, Romanya ve Hırvatistan’da

bulunan Türk eserlerinin korunması, tahrip olanların restore edilerek kullanıma

açılması gerekmektedir. Bütün Balkan ülkelerinde, mevcut Osmanlı Mirası üzerine

tablolar halinde bir değerlendirme yapılacaktır.

Prof. Dr. İbrahim COŞKUN

Necmettin Erbakan Üniversites İlahiyat Fakültesi

Filibeli Ahmet Hilmi’nin Allah Tasavvuru

Allah kavramı, düşünce tarihinin en eski ve değişmeyen konularından biri

olagelmiştir. Bütün düşünürler ve filozoflar Allah hakkında fikirlerini belirtmekten

geri durmamışlardır. İlahi din mensupları bu konuda ortak bazı inançlara sahip

olmuşlarsa da onların Allah tasavvurları arasında da zamanla farklılıklar ortaya

çıkmıştır. Allah inancı ile ilgili temel konularda İslam düşüncesini oluşturan kelam

felsefe ve tasavvufta bir farklılaşma söz konusu olmamıştır. Ancak ayrıntıya

inildiğinde farklı Allah tasavvurlarına ulaşılmıştır. Biz bu tebliğimizde

Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi’nin Allah tasavvurunu açıklayacağız. O,

Avrupa’da Rönesans ve reform hareketlerinden sonra Allah’ın insan ve kâinatla

ilişkisini neredeyse yok sayan deist tanrı tasavvurlarının yaygınlaştığı, bu

düşüncenin bir sonucu olarak ateizmin ve sekülerleşme eğilimlerinin ivme kazandığı

bir dönemde, aşkınlığının yanı sıra insana şah damarından daha yakın bir Allah

tasavvurunu eserlerinde öne çıkarmıştır. O genel olarak vahdet-i vücut anlayışına

sahip olmakla birlikte yeri geldikçe Spinoza’nın tanrı tasavvurunu da değerlendirmiş

bazı konularda onun düşünceleri savunurken bazı konularda da eleştirmiştir.

Kültürlerin özünü din; dinlerin özünde de Allah inancı oluşturur. Allah inancı ile

Allah tasavvurları farklı şeylerdir. Tasavvurlarda bireysel ve toplumsal izlere

rastlamak mümkündür. Bazı toplumların sosyo-psikolojik beklentileri tanrı

tasavvurlarına da yansır. Yanlış tanrı tasavvurları tanrı adına bir takım yanlış

uygulamaları meşrulaştırma aracına da dönüşebilmektedir. İnsanlık tarihi bunun

örnekleriyle doludur. Kimileri yanlış kader ve tevekkül inancı ile tembelliklerini

Allah’a havale ederlerken kimileri de yaptığı her türlü zulüm ve haksızlığı kutsallık

kılıfı ile zihninde kurguladığı Allah tasavvuru üzerinden meşrulaştırmaya

çalışmaktadır.Tarihte yaşanan savaşların çıkış nedenlerinde ve başarısızlıklarını

kader inancıyla kapatmaya çalışan kimi yöneticilerin söylemlerinde bunlara

fazlasıyla örnek bulmamız mümkündür. Biz sunacağımız tebliğde Ahmet Hilmi’nin

13

yaşadığı dönemde Avrupa’da ve balkanlarda felsefe ve teolojide öne çıkan tanrı

tasavvurlarını değerlendirdikten sonra Mellifimizin eserlerinde vahdet-i vücud

anlayışını çağrıştıran Allah tasavvurunu aktaracağız. Daha sonra da bunun Kur’an-ı

Kerim’in bildirdiği Allah inancı ile telif edilip edilemeyeceğini, düşünce

tarihimizdeki benzer görüşlere sahip olan mutasavvıf ve mütekellimlerin

görüşleriyle karşılaştıracağız.

Yrd. Doç. Dr. M. Necip YILMAZ

Trakya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Filibeli Ahmet Hilmi ve Materyalizme Yönelttiği Eleştiriler

Ahmet Hilmi 1865 yılında Filibe’de doğdu. Babası Şehbender Süleyman

Bey, annesi Şevkiye Hanım’dır. İlk bilgilerini Filibe müftüsünden alan Ahmet Hilmi

İstanbul’a gelerek Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nden mezun oldu. Ardından

değişik memuriyet görevlerinde bulundu. Bir süre Darulfünûn’da felsefe

müderrisliği yaptı. Çaylak, İttihad-i İslam, Hikmet adlı gazete ve dergileri yayınladı.

Bu gazete ve dergilerde gerek siyasi meseleler ve gerekse sosyal, edebî ve felsefi

konularla ilgili yazılar kaleme aldı. Ayrıca İkdam, Şahbal, Yeni Tasviri Efkâr ve

Sırat-i Müstakım gazete ve dergilerinde de siyasi ve felsefi yazılar yazdı. 30 Ekim

1914’te bakır zehirlenmesinden vefat etti. II. Meşrutiyet döneminin önde gelen fikir

adamlarından biri olan Filibeli Ahmet Hilmi, kelam, felsefe, tasavvuf ve tarih

alanlarında döneminden günümüze kadar etkileri devam eden ve inceleme konusu

yapılan eserler kaleme almıştır. Ayrıca şiir, roman ve tiyatro alanlarında da eserleri

bulunmaktadır. Âmak-i Hayal adıyla yazdığı felsefi roman günümüzde de geniş bir

okuyucu kitlesine hitap etmektedir. Tanzimat ile birlikte Batı’nın askeri ve eğitim

sistemine olan ilgi zamanla Osmanlı düşünce hayatı üzerinde de etkiler meydana

getirmiştir. Osmanlı Devleti’nin çöküşünü durdurabilmek için Batı’da gelişen pozitif

bilimlerden istifade etme çabası Batı felsefi düşüncesinin de ülkeye girişinin yolunu

açmıştır. Bu felsefi akımlardan biri de materyalizmdir. Klâsik materyalizm XIX.

yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti’nde yayılma imkânı bulmuş, gelişiminin

ilk evresini İkinci Meşrutiyet ile tamamlamıştır. Hoca Tahsin, Beşir Fuad, Ahmed

Midhat Efendi gibi fikir adamları materyalizmin Türkiye’ye girişine zemin

hazırlamışlardır. Ahmed Şuayb, Baha Tevfik, Dr. Ethem Necdet, Celal Nuri, Subhi

Ethem, Memduh Süleyman, Abdullah Cevdet’in fikri ve siyasi mücadeleleriyle

materyalizm Türkiye’de bir fikir hareketi haline gelmiştir. Materyalizm ile ilgili

yapılan çeviriler bu fikir akımının geniş çevrede tartışılmasına yol açmıştır. Baha

Tevfik ve Ahmed Nebil’in Ludwig Büchner’den çevirdiği Madde ve Kuvvet adlı

eser bu tartışmalara hız kazandırmıştır. Materyalizmin bir düşünce sitemi olarak

tartışılması ve savunulması başta Filibeli Ahmet Hilmi, İsmail Fenni Ertuğrul olmak

üzere birçok yazar tarafından eleştirilmiştir. Ahmet Hilmi Huzur-ı Akl ü Fende

Madiyyûn Meslek-i Dalaleti ve Allah’ı İnkâr Mümkün Müdür? Yahut Huzur-i

Fende Mesalik-i Küfür adlı eserleriyle materyalizmi ve bu görüşü savunan dönemin

fikir adamalarını tenkid etmiştir. Bu tebliğde Ahmet Hilmi’nin sözü geçen eserleri

14

ve konu ile ilgili diğer yazıları ışığında materyalizme yönelttiği eleştiriler ortaya

konularak değerlendirilecektir.

Assoc. Prof. Dr. Qani NESİMİ

Tetova Devlet Üniversitesi

Osmanlı Dönemi ve Sonrasında Yaşayan Önemli Şahıslardan Olan

Arnavut Eqrem Bey Vlora

Balkanlar genelinde olduğu gibi, Arnavutlar arasında da az olsa da,

Osmanlılar aleyhindeki tutuma rağmen, yine de Osmanlıların onlara verdiği siyasi,

ekonomik ve dini önem de unutulmamalıdır. Arnavutlar kültürel, dini, siyasi

yönlerinde Osmanlıların katkılarının farkında olmalıdırlar. Çünkü Osmanlı olmak

sadece Türk olmak anlamına gelmeyip Osmanlı olmak hem Türk hem Arnavut hem

Boşnak hem Arap vs olmak demektir. Balkanlar’da beşyüz seneden fazla hayatını

sürdüren Osmanlı Devleti, tarihi boyunca varlığını koruyan Vloralıların ailesinden

olan Eqrem Bey Vlora (1885-1964), geçmişteki Osmanlılar döneminde ve 1912

yılında ilan edilen Bagımsızlığı’ndan ortaya çıkan Arnavutluk devleti dönemini ile

birleştirip üç ayrı dönemde ortaya çıkan üç farklı hükümette en yüksek seviyede

görev yapan kişidir. Öte yandan, o okumuşu, kültürlüyü, yazarı, tarihçiyi, diplomatı,

siyasetçiyi, bilim adamını temsil eden kişidir. Aynı zamanda o, Osmanlı Devleti’nin

Balkanlar’dan çekilmesiyle buralarda entellektüel sınıfı, sözleri, davranışları,

profesyonelliği, siyasi düşüncelerini temsil eden birisidir. Eqrem Bey Vlora

hakkında konuşmak, Ortaylı’nın sözüyle Osmanlı İmparatorluğu’nun en uzun

yüzyılının son dönemi ve Arnavutluk’un bağımsızlıktan sonraki döneminde ortaya

çıkan olaylara biraz daha objektif şekilde yaklaşmak demektir.

Prof. Dr. Fikret KARAMAN

Sofya Din Hizmetleri Müşaviri

Balkanlar’ın Zor Dönemi ve Medeniyet Gazetesi

Balkanlar, farklı milletlerin yaşadığı stratejik bir coğrafyadır. Osmanlı, 13.

asrın ortalarından itibaren bölgeye gelmiş ve 20. yüzyılın başlarına kadar burada

köklü bir medeniyet kurmuştur. Doğal olarak bölge halkı bu zengin medeniyetin

birçok değerinden etkilenmiştir. Üç kıtada, hüküm süren Osmanlı devleti, 1910-

1915 yıllarında Balkanlar’dan çekilmeye başlamıştır. Bulgaristan’da kalan

Müslümanlar, kimliklerini korumak için, Türkçe ve eski harflerle “MEDENİYET”

gazetesini çıkarmışlardır. Bu gazetenin ilk sayısı 19 Ağustos 1933 yılında Filibe’de;

“Dini, ilmi ve İçtimai Gazete” logosuyla yayımlanmıştır. Daha sonra Din-i İslam

Müdafileri Cemiyeti bu görevi üstlenmiş ve derginin basımı 28. sayısından itibaren

Sofya’da yapılmıştır. Gazete 15. sayısına kadar haftada bir, daha sonra on günde bir

olmak üzere 4 sahife halinde 15 ağustos 1944 yılı ve 375. sayısına kadar

yayınlanmıştır. Osmanlının geri dönmesiyle birçok cami ve medrese yıkılmış veya

kapatılmıştır. Ancak Balkanların “Darü’l Fünun’u denebilecek Nüvvab Medresesi”

bir müddet daha direnmiştir. Burada görev yapan Yusuf Şinasi, Hafız Yusuf, Salih

15

Ahmed, Yusuf Ziyaeddin Ezheri, Osman Seyfullah (Keskioğlu) ve Ahmed

Davudoğlu gibi bilim adamları gazetenin yayımına destek vermişlerdir. Gazetede,

haber, siyasi olaylar, dini, sosyal ve kültürel içerikli birçok makale yayımlanmıştır.

“Kelam Bilimi” alanında ise; Nifak ve Münafıklar, Hidayet ve Dalaletin Esbabı ve

Mebdei, Amelsiz İmanlar Milleti Mes’ud Edemez, Kur’an ve Peygamberin

Müslümanlık Telkini Amelidir, Mezhep Kavgaları Sünnilik ve Şiilik Mücadelesi,

Gazali’nin Hayatı ve Felsefesi gibi makaleler yer almıştır. Biz bu toplantıda,

gazetenin başmuharriri Mehmed Fikri’nin, “Nifak ve Münafıklar” konusunda dizi

halinde 14 sayıda çıkan yazılarını irdelemeye çalışacağız. Bakara suresinin başında,

insanlar mümin, kâfir ve münafık olarak inanç bakımından üç kısma ayrılmıştır.

Daha ilk ayetlerde nifak ve münafıklığın özelliklerine işaret edilmiştir. Toplumda bu

kitle daima bölücü olmuştur. Müslümanların zayıf dönemlerinden istifade ederek

maddi menfaatlerini ön plana çıkarmışlardır. Bu yönüyle münafıklar, kâfir ve

müşriklerden daha tehlikeli olmuşlardır. Bu nedenle açık düşmanından bir, münafık

postuna bürünen dostundan ise bin kere sakın denilmiştir. Çünkü bu dostlar (!) çok

defa düşman olur ve insana hangi yönden zarar vereceklerini herkesten iyi bilirler.

Doç. Dr. Rıdvan CANIM

Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Bir Devrin Unutulmaz Eseri: Zağra Müftüsünün Hatıraları

Hüseyin Raci Efendi tarafından yazılan Tarihçe-i Vak’a-i Zağra, esasen

tarihimizde “93 Harbi” olarak bilinen 1877-78 Osmanlı-Rus savaşlarının Balkanlar

cephesinde sebep olduğu insanlık dışı acıların abidevi destanıdır. Eserin yazarı

Hüseyin Raci Efendi’nin hayatına dair bilgiler ise onun naklettikleri ile sınırlıdır.

Babasının adı Hasan, dedesinin ismi ise Mustafa’dır. Bugün itibariyle Orta

Bulgaristan şehirlerinden biri olan Stara Zagora yani yaklaşık beş asır boyunca

Osmanlı’nın “Eski Zağra” adını verdiği şehirde yerleşmiş bir ailenin çocuğudur.

Eski Zağra’da Rüştiye Mektebi Muallimliği ve Müftülük görevlerinde bulunmuştur.

Bundan dolayı adı geçen eser, “Zağra Müftüsünün Hatıraları” adıyla da bilinir.

Hüseyin Raci Efendi, Rusların Eski Zağra’ya girmesinden sonra kasabanın ileri

gelenleriyle beraber hükümet konağında hapsedilmiş, bir zaman sonra Süleyman

Paşa kuvvetlerinin Eski Zağra’yı yeniden ele geçirmesi üzerine serbest kalmış,

büyük göçün başlaması ile de ailesiyle birlikte 1877 yılı Ağustos ayında İstanbul’a

göç etmiştir. Hüseyin Raci Efendi’nin, eserine son şeklini verdiği 1896 yılında sağ

olduğu anlaşılıyor. Tarihçe-i Vak’a-i Zağra, Hüseyin Raci Efendi’nin oğlu Necmi

Raci Bey tarafından ilk defa (1326) 1910 yılında İstanbul’da yayınlanır. Eser, üç

bölümden oluşur. 1.bölüm; eserin yaklaşık üçte ikisini ve dolayısıyla esasını

oluşturan Tarihçe-i Vak’a-i Zağra adını taşır. Bir bakıma bir “savaş günlüğü”dür.

Eserin ikinci bölümü, “Hercümerc-i Kıt’a-i Rumeli” adını taşır. 93 Harbi’nin Rumeli

cephesindeki askeri harekatının ana hatlarıyla ele alındığı bir bölümdür. Eserin

üçüncü bölümü, 364 beyitten ibaret manzum bir destandır. Bildiride bu önemli

eserin içeriği ve yazarı hakkında tanıtıcı bilgiler verilecektir.

16

Yrd. Doç. Dr. Muhammet ALTAYTAŞ

Trakya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

İslâmî Zaviyeden Mehmed Akif’te Vatan, Millet ve Tarih Şuuru

Üzerine

Hakikat üzere olmak, insanın aşkın varoluşu/imanı ile kendini

konumlandırdığı tarihî yeri; başka bir ifadeyle mücerretle muşahhas, yani din ile

millet, iman ile vatan arasında kurulacak “tarih şuuru” dediğimiz sıhhatli irtibatla

mümkündür. Bu manada “vatan, millet ve tarih şuuru, imanımızdan bir cüz’dür”

denilse yeridir. Geçen yüzyılın başında Osmanlı’nın etkinliğini yitirmesi, dağılması

ve Batı medeniyetinin etkin bir güç olarak tarihin merkezine yerleşmesi sürecinde

sadece vatan toprakları parçalanmamış, milletin yüzyıllardır biriktirdiği tarihi hafıza

ve şuur da altüst olmuştur. Son iki yüzyıldır Türkiye’de yaşayanların tarihsizliği,

sadece kendisinin değil, bütün Müslümanların hatta bütün insanlığın tarihsizliğine

ve dolayısıyla talihsizliğine vesile teşkil etme istidadı taşıyor. Günümüzde artık

birçok dindar insanın bile sahiplenmekte beis görmediği, Tevfik Fikret de ifadesini

bulduğu şekilde, “milletim insanlık, vatanım yeryüzü” noktasına kadar varan seküler

ve evrensel bir vatan ve millet anlayışı, hakikatte bir gerçekliği olmaması bir yana,

İslâm’ın klasik tarih görüşü açısından da bir sapmadır. İtikadî açıdan meseleye

bakıldığında, müslümanın varolduğu tarihi vasatta, İbrahim milletinin izini takip

etme ve bu millete mensup olanların sözünün geçtiği “yer” manasında bir vatan

davasına sahip olmadan da iman sahibi olabileceği fikri, tarihsizleşmiş modern

bireye özgü bir gaflet olarak değerlendirilebilir. Zira mümin vatan sevgisinin

imandan olduğunu tefrik edecek olgunluğa erişmiştir. Balkan savaşlarıyla artık

kuvveden fiile geçen Osmanlı’nın parçalandığı bu kritik süreçte Mehmet Akif’in

düşünce, sanat ve eylem dünyası, buhrana düşen tarih şuurumuzu yeniden

keşfetmek, istikametimizi tayin etmek, vatanın manasını kavramak ve bir millet

olma olgunluğuna erişmek bakımından bizim için hazine kıymetindedir. Zira Balkan

Harbi’nden itibaren, Millî Mücadeleye uzanan bu süreç, bütün dramatik safhalarıyla

en etkileyici ifadesini Mehmed Akif’te bulmuştur. Akif’in tasavvuruna göre

vatanımız İslâm’ın son yurdu, milletimiz İbrahim milletinin tarihî omurgasıdır; onun

Çanakkale şehitlerini Bedrin aslanlarına benzetmesi de bu sebepledir. O bu süreçte

İstiklâl mücadelesinin sadece edebiyatını yapmamış aynı zamanda manevi cephesini

idare eden adsız kahraman olmuştu. Biz tebliğimizde Mehmet Akif’ten hareketle

vatan, millet ve tarih şuurunu ele aldık.

Yrd. Doç. Dr. Rıdvan Özdinç

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Hersekli Arif Hikmet ve Osmanlı Dinî Modernleşmesi

Ârif Hikmet’in dinî-itikadî sahadaki görüşlerinin Osmanlı dinî

modernleşmesi zaviyesinden ele alınması modernleşmenin belli bir hat ve çerçevede

ilerleyişine de bir itiraz hüviyetini haizdir. Osmanlı dinî modernleşmesi dediğimiz

zaman 19. Asır boyunca dinî düşüncede gerek batıdan gelen fikirlerin etkisiyle gerek

devrin şartları gereği dinî düşüncedeki değişim ve dönüşüm kastedilmektedir.

17

Devrin bizzat şahidi olan Ârif Hikmet’in bu meselelere dair düşüncelerini ele almak

arzusundayız. Ârif Hikmet’in dinî düşüncenin birçok sahasına dair ortaya koyduğu

düşünceler kelam, tasavvuf, felsefe ve hukuk sahasında birçok tahlil ve teklifi

içermektedir. Sonrasında fikrî olarak birçok tartışmaya mevzu olan meselelere dair

fikir ve düşünceleri gerek dinî düşünceyle alakadar olanları gerek İslamcıların ilgi

alanına girmiştir. Dinî düşüncenin ıslahı/yenilenmesi şeklinde modernleşme

boyunca yapılan izahların Ârif Hikmet’de dinî olanın doğru anlaşılması şeklinde bir

tahlile tutulduğunu görürüz. Dinî düşüncedeki arayışları tarihî tecrübe içerisinde

özellikle de tasavvufî gelenekte hikmeti merkeze alan anlayışı esas alan bir

çerçeveye sahiptir. Fakat akıl merkezli okuma biçiminin hiç de reddedilmediği ve bu

tarafıyla aklî bir zemin üzerine inşa edildiği savunulabilecek hususlardandır. Varlık

alanından siyaset sahasına kadar geniş bir yelpazede ortaya konulan düşüncelerin

miras kaldığı Osmanlı fikir hayatında neye tekabül ettiği asıl meselenin mihverini

teşkil etmektedir.

Doç. Dr. Sabri Tevfik HAMMAM

Sohag Üniversitesi

Yahya Kemal Beyatlı'nın Şiirleri, Arapça Çevirileri ve Arap Şiiri

Üzerine Etkisi

Türk ve Mısır halklarının ilişkileri çok eski dönemlere uzanmaktadır.

Türkler ve Mısırlılar yüzyıllar boyunca sürekli etkileşim halinde olmuşlardır. Aynı

coğrafyayı paylaşmaları, her iki halkın maddî ve manevî kültüründe büyük izler

bırakmıştır. Mısır’la dokuzuncu yüzyılda başlayan ve on altıncı yüzyıldan itibaren

Osmanlılarla devam eden uzun bir tarihimiz ve bunun geride bıraktığı önemli bir

kültürel birikim, aile bağları ve halklar arasında karşılıklı sempati bulunmaktadır.

Yahyâ Kemâl Beyatlı (Üsküp1884–İstanbul 1958), doğduğu toprakların maddî ve

mânevî atmosferini derinden hissetmiş ve bu hislerini eserlerine aksettirmiştir. Şâir,

Üsküp’te geçen çocukluk yılarının son derece hareketli, renkli, coşkulu ve hüzünlü

günlerini hâtıralarında hasret yüklü cümlelerle nakleder. Hâtıralarında çocukluk ve

ilk gençlik yıllarında seyahat ettiği diğer Balkan şehirlerini de aynı üslûpla anlatır.

Bu yazılarında Yahyâ Kemâl, gördüğü insan tiplerini karakteristik özellikleriyle dile

getirir. Fakat Yahyâ Kemâl’in Balkanları ele alması, sâdece çocukluk yıllarının bu

topraklarda geçmiş olmasına bağlı değildir. Bunda Yahyâ Kemâl’in tarih ve vatan

anlayışının da büyük rolü vardır. O, Fransa’dan döndükten sonra Türkiye’de, târihe

ve coğrafyaya dayalı bir milliyetçilik anlayışını temsil etmiş ve böylece milletimizin

üzerinde yaşadığı topraklara ve bu topraklar üzerinde yüzyıllar boyunca geliştirilen

târihîmîrasa farklı bir gözle bakılmasına yol açmıştır. Mısır ve Türkiye aynı

medeniyete mensup ve aynı kültüre sahiptir. Bunun temeli İslam medeniyetidir. Son

dönemde bu medeniyet ve kültür hakkında en değerli ve etkileyici unsurlara, yazmış

olduğu eserlerinde büyük Türk şairi ve yazarı Yahya Kemal BEYATLI yer

vermiştir. Osmanlı ve Cumhuriyetinin kuruluşuna ve Türk toplumunun yeniden

inşaasına şahit olan BEYATLI, kendisini vatan idealleri uğruna vakfetmiştir. Yahya

Kemal Beyatlı'nın eserleri Mısır'da oldukça beğenilmektedir. Çoğu eserleri tercüme

18

edilmiştir. Bu tercümelerden bazıları şiir alanında “Kendi Gök Kubbemiz” “Eski

Şiirin Rüzgârıyla” “Rubailer ve Hayyam Rubailerini Türkçe Söyleyiş” ve düzyazı

alanında “Aziz İstanbul” olarak karşımıza çıkmaktadır. Yahya Kemal’in şiirleri,

şairin şiir tasarımına başvurulmadan irdelendiğinde, eleştirmenler, bu şiirleri çok

daha kolaylıkla çözümleyebilir, yeniden anlamlandırabilir. Yahya Kemal’in

tercümelerine bakıldığında, Yahya Kemal’in üslubunun korunmaya çalışıldığı

görülür. Özellikle kafiye ve ahenk konularında oldukça başarılı olunduğu

söylenebilir. Bazı beyitler kelimesi kelimesine tercüme edilirken, bazıları da

dahaserbest bir biçimde, hatta tamamen farklı kelimelerle aynı imajı vermeye

çalışılarak yapılmıştır. Bazen de kısa bir mısra tercümede çok daha uzun

olabilmektedir. Hatta mısraların yerinin değiştiği bile görülür. Bunun sebebi şiirdeki

imgeyi doğru bir şekilde dile aktarma kaygısından başka bir şey değildir. Bunun bir

diğer sebebi de orijinal şiirin kafiyesini verebilmektir. Bu yönüyle de bazı şiirler

tercümenin ötesinde ilham alınarak yazılmış yeni bir şiir havasına bile

bürünmektedir. Yahya Kemal Beyatlı’nın inandığı ve eserlerinde yer verdiği

milliyetçilik anlayışı Mısır halkı tarafından da kabul gören ve beğenilen bir

milliyetçilik anlayışı olmuştur. Çünkü Yahya Kemal Beyatlı’nın inandığı

milliyetçilik anlayışı tarihe ve coğrafyaya dayalıdır. Bu anlayışa dayanarak Mısır

halkı ile Türk halkı arasındaki ortak tarih iki ülkenin aynı millete mensup olduğunu

ortaya çıkarmaktadır. Bu anlayışa binaen her iki ülke halklarının aynı millete ait

olması çok büyük bir öneme sahiptir. Yakın gelecekte inanıyorum ki, Türk Dili ve

Edebiyatı çalışmaları sınırları aşacak bir şekilde yükselecek. Çünkü Türk – Mısır

arasındaki ilişkiler her alanda ilişkilerin artmasına paralel olarak, bu tür akademik

çalışmaların da artmasına da katkı sağlayacaktır.

Öğr. Gör. Djuneis NURESKİ

Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü

Şuara Tezkirelerine Göre Osmanlı Döneminde Makedonya’dan

Yetişmiş Mutasavvıf Divan Şairleri

Osmanlı Türkleri, Makedonya’ya ilk olarak 14. Yüzyılın ikinci yarısından

sonra I. Murat devrinde girdiler. I. Murat devrinde 1389 Birinci Kosova ve II. Murat

devrinde 1448 İkinci Kosova savaşlarında Türklerin Haçlıları yenmesiyle bütün

Makedonya Osmanlı Devletinin Türkleri yerleştirmesiyle bu bölgeler hızlı bir

şekilde Türkleşmeye, dolayısıyla bu bölge şehir ve kasabalarında Türk-İslam kültürü

hızla yayılıp benimsenmeye başlamıştır. 14. Yüzyılın ikinci yarısından 20. yüzyılın

başlarına kadar 550 yıl boyunca Osmanlı İmparatorluğunun hâkimiyeti altında

medrese, mektep, tekke ve zaviyeleriyle maddî-manevî büyük gelişmeler gösteren

Makedonya’nın kültür merkezi konumundaki çeşitli şehir ve kasabalarında din,

edebiyat-şiir, kültür ve sanat alanında Osmanlı-Türk kültürüne hizmetleri geçen

musikişinaslar, şeyhler, âlim ve sanatkârlar, edipler ve şairler yetişmiştir. Şüphesiz

ki Osmanlı kültürünün bu topraklarda gelişme gösteren en önemli sanat dallarından

biri Divan şiiridir. Osmanlı coğrafyasının her yerinde büyük gelişmeler gösteren

Osmanlı şiiri ve bu şiiri meydana getiren Divan şairleri hakkında bilgi veren şuara

http://www.edebiyatögretmeni.net/rubailer.htm

19

tezkireleri bu konuda neredeyse tek başvuru kaynağı konumundadırlar. Dolayısıyla

şuara tezkirelerine baktığımızda bugünkü Makedonya’nın Üsküp, Manastır,

Kalkandelen, Debre, İştip, Kratova ve Gevgeli, gibi şehirlerden 55 divan şairinin

yetiştiğini görüyoruz. Bunlara Şakayıklar, Vefâyatlar, Katip Çelebînin Keşfü’z-

zunûnu, Mecelle, Osmanlı Müellifleri, Sicill-i Osmânî, Kamusu’l-A’lâm gibi diğer

Osmanlı kaynaklarında yer alan 12 şairi de ilave edilecek olursa Makedonya’dan

yetişen divan şairi sayısının 67’ye çıktığı görülmektedir. İşte Makedonya’da yetişen

bu 66 divan şairi içinde İştipli Tâlibî gibi bir kısmı postnişinliğe kadar yükselmiş

olan 16 kadar mutasavvıf divan şairi vardır. Tezkirelerde bunlardan bazılarının

tarikat mensubiyetleri açıkça zikredilirken bazılarının ise sadece tekkede şeyh

oldukları zikredilerek mensubu oldukları tarikatlar açıkça belirtilmemiştir. Meselâ,

Üsküplü Fennî, Hemdemî; Manastırlı Hafız, Kemaleddin, İştipli Tâlibî ve Debreli

Vecdî’nin Mevlevî, Üsküplü Atâ’nın ise Nakşibendî olduğu açıkça zikredilmiştir.

Osmanlı dönemi Makedonya’sının manevi mimarlarından olan söz konusu

mutasavvıf divan şairleri, mensup oldukları tarikatlar açısından

değerlendirildiklerinde Mevlevîlerin ilk sırada yer aldıkları görülmektedir. Daha

sonra Nakşibendî, Halvetî, Celvetî, Kâdirî, Sünbülî ve Melâmiler gelmektedir.

Yrd. Doç. Dr. Necdet ŞENGÜN

Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Balkanlarda Edirneli Bir Kadı Şâir:

Nazîr İbrahim Gülşenî

Edirne kültür ve medeniyet yolculuğumuzun önemli duraklarından biridir.

Yetiştirdiği pek çok din, devlet, sanat ve kültür adamı vasıtasıyla Türk İslam

kültürüne önemli katkılar sağlamış bir şehirdir. Edirne aynı zamanda batıya açılan

kapımız, Balkan şehirlerine bir merhabadır. Bu özellikleri dolayısıyla üzerinde

önemle durulması; tarihi, mimarisi, kültürü, sanatı ve bunları meydana getiren

şahsiyetleri üzerinde derin araştırmaların yapılması gereken bir şehirdir. Türk İslam

kültür ve medeniyetine önemli katkılar sağlayan şâirlerden biri de Edirneli Nazîr

İbrahim’dir. Nazîr İbrahim Gülşenî, 1105/1694 yılında Edirne‘de Hacı Hallâc

Mahallesi’nde doğmuştur. Ailesinin tamamı Edirne’de o gün için güçlü tasavvufî

merkezlerden biri olan Gülşeniyye tarîkatına bağlıdır ve o da bu gelenek içerisinde

yetişmiştir. Dedesi Şeyh İbrahim Gülşenî, tarîkatın Kahire’deki pîri Diyarbakırlı

İbrahim Gülşenî ile aynı adı taşıyordu. Büyük dedesi Semerci Dede, Eğri seferinden

kısa bir süre önce hastalanması üzerine, Sultan III. Mehmed’e nefes etmek için

Edirne’ye gelmiş ve buraya yerleşmiştir. Babası Müderris Mustafa Efendi, Edirne‘de

Sarıcapaşa Medresesi’nde, yani daha sonra yanan Eminiye Medresesi’nde müderris

idi. Amcası Kâmî Mehmed Efendi çok önemli bir devlet adamı ve aynı zamanda iyi

bir şâir idi. Tarîkatın pîr-i sânîsi kabul edilen ve Osmanlı‘nın Hâfız-ı Şîrâzî’si olarak

tanınan Hasan Sezâyî-i Gülşenî’yi yetiştiren La’lî Mehmed Fenâyî Efendi de

babaannesi tarafından akrabası idi. Nazîr İbrahim iyi bir eğitim aldı. Bir müddet

müderrislik ve Edirne mahkemesinde katiplik görevinde bulundu. Daha sonra kadı

oldu. Babaeski, Tekirdağ, Eski Zağra, İbrail, Ergeri Kesri (Kesriye) gibi bugün

20

Arnavutluk, Yunanistan ve Bulgaristan sınırları içerisinde kalan Balkan şehirlerde

kadılık ve kadı naibliği yaptı. Görevi dolayısıyla balkanlarda birçok yeri gezdi ve bu

gezileri sırasında gördüklerini şiirlerle anlattı. (Örneğin bugün Yunanistan‘ın Batı

Makedonya bölgesinde kalan Florina şehrini anlattı). Gülşenîlik tarîkatının merkezi

olan Mısır’da bir müddet bulundu. Nazîr İbrahim aynı zamanda tasavvuf ile

yakından ilgilendi. Hasan Sezâyî-i Gülşenî el-Edirnevî’nin halifelerinden biri idi.

Tasavvuf terbiyesini ondan aldı. Kadılık görevi dolayısıyla çok fazla şeyhlik

yapamadı. Ancak ömrünün sonlarında bugün güney Arnavutlukta bulunan ılıcaları

ile meşhur Ergeri Kesri’de (bugün Gjirokaster şehri) bir tekke yaptırarak burada bir

müddet şeyhlik yaptı. 1188/1774 tarihinde burada vefat etti. Nazir İbrahim son

derece çalışkan ve son derece velûd bir kimse idi. Bu hareketli yaşamına rağmen

ömrü son derece bereketli geçmiş ve seksen yıllık ömrüne irili ufaklı yirmi dokuz

eser sığdırmıştır. Bu eserlerinden; şiirlerini topladığı iki yüz yaprağı aşkın Dîvân‘ı,

Manzûme-i Ahlâkiyye‘si, Risâle-i Ehâdîs-i Erbaîn-i Sülâsiyye‘si, Muammeyât-ı

Manzûme‘si, Beyân-ı Hurûf-ı Teheccî’si, Tercüme-i Kasîde-i Münferice’si ve Risâle-

i Erbaîn ale’l-Kelimeteyn’i manzum; İnsan-nâme, Behcetü’l-Ebrâr ve Lem’atü’l-

Esrâr, Câmiu’l-Mu’cizât... vb. gibi önemli eserlerini ise mensur olarak kaleme aldı.

Yrd. Doç. Dr. Ramadan DOĞAN

Trakya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Niyazî-i Mısrî’nin Makedonya Üsküp Milli Kütüphanesindeki

Cönklerde Yer Alan Şiirlerine Dair

Balkanlar tarih içinde Türk kültürünün yaygın olarak yaşandığı yerlerden

biridir. Bu coğrafyada Türklerin yoğun olarak yaşadığı yerlerden biri de

Makedonya’dır. Üsküp’te bulunan Millî Kütüphane’de Türkçe cönkler önemli birer

edebî mirasımızdır. Bu cönklerdeki metinler Türk kültürünün varlığını ve

yaygınlığını göstermektedir. Bu metinlerde bazı şairlerin şiirleri nispeten daha

fazladır ki, bu şairlerimizden birisi de Niyâzî-i Mısrî’dir. Bu tebliğ, bir Yunus

takipçisi ve onu en iyi bir şekilde temsil eden; aynı zamanda divan şiirini, özellikle

de Fuzûlî’yi çok iyi bilen Niyâzî-i Mısrî’nin Makedonya’daki Millî Kütüphane’de

yer alan şiirleri hakkında olacaktır. Zira Üsküp’teki cönklerde var olan bu şiirler

Niyâzî-i Mısrî’nin tüm Osmanlı coğrafyasında beğenilerek okunduğunun bir

kanıtıdır. Daha önceki çalışmalarda özellikle, benim de istifade ettiğim, Kenan

Erdoğan’ın, tenkitli divan neşrinde bu şiirler bir şekilde yer alsa da birtakım

farklılıklar söz konusudur. Hülasa, amacımız Mısrî’nin bahsi geçen kütüphanedeki

on beş ilahisine ve bir nebze olsun bu şiirlerin muhtevasına işaret etmek olacaktır.

Yrd. Doç. Dr. Abbas Yahya

Trakya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Makedonya’da Dini Musiki

Her sanat, içinde doğduğu tabiî ve coğrafi çevrenin izlerini taşır. Gerek

Batı’da gerekse Doğu’da mûsikînin ve güzel sanatların kaynağını dinler

21

oluşturmaktadır. Yerli ve yabancılar tarafından kaleme alınan dünyâ târihi

mûsikilerinde, özellikle Türkler’in müziğe karşı ne derece duyarlı ve düşkün

oldukları her fırsatta gündeme getirilmiş, bu alanda pek çok eser verilmiştir.

Gerçekten Türk kültür târihi içerisinde mûsikînin tartışmasız kayda değer bir yeri ve

önemi vardır. Bu önem gereği fethettikleri yerlere kendi kültürleri ile yerleşen

Türkler bulundukları yerlerin kültürleriyle kendi öz kültürlerini birleştirmişlerdir.

Güzel sanatlar içerisinde ayrı bir yeri olan mûsikî, kültürü taşıyıcı en önemli

lokomotiftir. Bir milletin mûsikîsinin gücü kültürünün gücü ile doğru orantılıdır. İki

neslini mûsikîsinden habersiz geçiren bir milletin üçüncü nesilden kültürel anlamda

söz etme ihtimali yoktur. Son zamanlarda sadece teorik olarak değil pratik anlamda

da Türk Mûsikîsi yeniden Makedonya’da etkisini arttırmaktadır. Biz bu

çalışmamızda Makedonya’da cami musikisini ele aldık.

Doç. Dr. Arif AYTEKİN

Trakya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Osmanlı Döneminde Balkanların Dini Hayatında Mızraklı İlmihal

Bu tebliğde, Osmanlı yönetiminde, Anadolu’da olduğu gibi Balkanlar’da da

inanç ve dinî pratiklerle ilgili olarak Müslüman halkın en büyük ortak paydasını

oluşturan bilgilerin sunulmasında Mızraklı İlmihal’in rolü araştırılacaktır.

Mezhepteki müftâbih (tercihan tatbik edilebilir) görüşlerin hayata uygulanması ile

bilginin hikmete dönüştürülmesinde Müslümanların el kitabı denebilecek

ilmihallerin değeri belirlenecek ve bu bağlamda Mızraklı ilmihalin önemine atıfta

bulunulacaktır. Asırlar boyu her türlü şartlara rağmen Balkanlarda İslâm dininin

yaşamasında İlmihal bilgisinin sadeliği ve gücü incelenecektir. Sultan II.

Abdülhamit döneminde basılıp Anadolu ve Balkanlarda her köye dağıtılan Mızraklı

ilmihalin halklar arasında oluşturduğu müşterek bağın gücüne dikkat çekilecektir.

Bu maksatla Trakya bölgesinin en eski ve dinî eğitim verilen köylerden yeteri sayıda

yerleşim yerleri gezilecek ve ahali ile görüşmeler yapılacak. Aynı amaçla,

Yunanistan, Bulgaristan ve Yogoslavya’da, belli merkez ve köylerde tarama

yapılarak Mızraklı ilmihalin Osmanlı dönemine ait etkileri araştırılacaktır. Mızraklı

ilmihalin din kültürü açısından Trakya ve Balkan müslüman halkları üzerindeki

paralel kalıcı etkileri araştırılacak; var olan kültür birliğinin, halkın sosyal hayat

birliğine olan yansımaları incelenecektir. Çalışmanın giriş bölümü İlmihal tarihine

ve Mızraklı ilmihal geleneğine ayrılacaktır. Bu hususlarda referans gösterilecek

bilimsel kaynaklara halktan elde edilen tarihi bilgi ve hatırata da atıflarda

bulunulacak ve görüş beyan eden kişilerin adı ve doğum yeri ile doğum tarihi

verilecektir.

Doç. DR. Lindita XHANARI (LATIFI)

Tiran Universitesi

Arnavutça Sözlüklerindeki İslamî Terminolojinin Özellikleri

22

Arnavutçadaki İslamî terminolojinin ilk izleri yaklaşık 500 yıl önce

görülmüştür. Bu dönem Balkanların İslam dinine geçme sürecine tekabül ediyor.

İslam dini, İslam kültürü ve Osmanlıların gelenekleri Arnavutluk’a yeni bir yaşam

standardı getirmiş ve Arnavutların yaşadığı bütün bölgelerdeki (bugün: Arnavutluk,

Kosova, Makedonya ve Karadağ) Arnavutların çoğu tarafından kabullenmiştir. Bu

süreçte Arnavutçaya islam dini terminolojisine ait kelimeler de girmiştir. İslam dini

terminolojisi 5 yüzyıl boyunca Arnavutçanın doğal bir bileşenine dönüştü. Arnavut

dilinin içinde kendisini iyi hisseden bu terminolojinin Arnavutçanın gramer ve

kelime özelliklerine uyması açısından ilginç özellikler yansıtılmaktadır. Arnavutlar,

başından beri kullanımına aşina oldular ama tarihi nedenlerden dolayı bu

terminolojinin kendi inişleri-çıkışları da olmuştur. Bu çalışmada, islamî

terminolojinin doğru ve yanlış kullanımının kronolojik tablosunu oluşturmaya

çalışacağız. Bu tabloyu, anılan terminolojinin Arnavutçanın en önemli sözlüklerine

nasıl yansıdığını inceleyerek göstermeye çalışacağız. Çalışmamız dört bölümden

oluşmaktadır:

1. Yazılı Arnavutça belgelerindeki İslam terminolojisi (X-VI. yy)

2. İlk Arnavutça sözlüklerindeki İslam terminolojisi (XVII-XIX. yy)

3. Komunizm rejimi dönemine ait sözlüklerdeki İslam terminolojisi (1944-

1991)

4. Demokrasi döneminden sonra Arnavutça sözlüklerindeki İslam

terminolojisi (1992-2013)

Prof. Dr. İrfan MORİNA

Priştina Devlet Üniversitesi

Osmanlı’dan Sırbistan’da Kalan Türk Kültür İzleri

Osmanlı İmparatorluğu Balkanlar bölgesine birkaç sene değil yüzyıllar

boyunca hakim oldu. Dolayısıyla Osmanlı hakimiyeti Balkanlar’ı değişik alanlarda

(siyaset, iktisat, kültür, din, toplum, vs…) derinden etkiledi. Bu etkiler, kaçınılmaz

olarak değişik alanlarda değişik düzeylerde izler bıraktı, miraslara dönüştü: Siyasal,

iktisadi, kültürel, demografik miraslar gibi… Osmanlı İmparatorluğu’nun

Balkanlar’daki siyasal mirası bağımsızlık sonrasında Balkan ülkelerinde siyasal

kurumların oluşumunda son derece zayıf olurken, Balkan devletleri arasında

sınırların belirlenmesinde ve Balkanlı Ortodoks Kiliselerin nüfuzlarının korunması

ve hatta arttırılmasında son derece güçlü oldu. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu,

Balkan ülkelerinde kendi kendini yönetme kabiliyeti anlamında önemli bir devlet

geleneğinin gelişmesine büyük katkı sağladı. İşte Sırbistan söz konusu kültür

izlerinden en çok pay alan ülkelerden biri oldu.

Prof. Dr. Adem APAK

Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin “İslam Tarihi” Eseri

Merkezinde Tarih Metodolojisiyle İlgili Görüşleri Üzerine

Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, H 128l (M.l865) yılında günümüzde

23

Bulgaristan sınırları içinde yer alan Filibe (Plovdiv) şehrinde dünyaya geldi. Babası

Şehbender Süleyman Bey, annesi Şevkiye Hanım’dır. Filibe’de başladığı

öğrenimine İstanbul’da devam etti. Galata Sultanisi’nden mezun olan Ahmed Hilmi,

1890 yılında Duyun-i Umumiye İdaresinde memur sıfatıyla Beyrut’a gönderildi.

Daha sonra Jön Türkler grubuna katılarak Paris, Londra ve Kahire’de bu teşkilat

adına siyasî faaliyetlerde bulundu. Mısır’da Jön Türkler’in kurduğu Terakkî-i

Osmânî Cemiyeti’ne girdi, ayrıca Çaylak adıyla bir mizah dergisi çıkardı. 1901

yılında İstanbul’a gelen müellif, kısa süre sonra Fizan'a sürgün edildi. Sürgünde iken

tasavvufa ve Senûsîlik hareketine ilgi duydu, bu arada Arûsiyye tarikatına intisap

etti. Meşrutiyetin 1908 senesinde ikinci defa ilan edilmesiyle İstanbul’a geri döndü.

İttihad-ı İslam isimli haftalık bir gazete neşrine başladı. Bu gazete kapanınca İkdam

ve Tasvir-i Efkar’da siyasî ve felsefî nitelikli makaleler yazdı. Daha sonra da Hikmet

Ceride-i İslâmiyesi isimli bir mecmua çıkardı. 30 Ekim 1914’te 50 yaşında iken

vefat etti. Cenazesi Fâtih Camii hazîresinde defnedildi.İlmî, edebî pek çok eser

kaleme alan müellifin olan Şehbenderzâde Filibeli Ahımed Hilmi'nin önemli

çalışmalarından biri de onun Tarih-i İslâm’ıdır. R. Dozy’nin Târîh-i İslâm adıyla

Abdullah Cevdet tarafından Türkçe’ye çevrilen eserindeki hatalı görüşleri tenkit

amacıyla kaleme alınmış olup Şehbenderzâde’nin en önemli kitabıdır. Eser, Ziya

Nur tarafından çeşitli ilâvelerle üç misli genişletilerek yeni harflerle de

yayımlanmıştır (İstanbul 1971, 1974). Bu tebliğde Filibeli’nin İslam Tarihi eserinde

ele aldığı tarih metodolojisi hakkındaki fikirleri ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Şehbenderzâde, klasik kaynaklarda olduğu gibi, İslam tarihinin sadece siyasî

yönünün aktarılmasıyla iktifa etmemiş, tarihin zihniyet altyapısını teşkil eden sosyal,

kültürel, dinî vs. tüm yönlerini eserinde incelemiştir. Bu nedenle onun eseri, sadece

tarihçiler için değil, tarih dışındaki diğer sosyal ve dinî ilimler alanında araştırma

yapanlara da örneklik sunacak niteliktedir. İslâm tarih ve kültürüne önemli katkıları

olan Osmanlı son dönem müelliflerinden Filibeli Ahmed Hilmi’nin bu tebliğde

sunulacak olan özellikle tarih metodolojisiyle ilgili görüşlerinin, dünyada ve

ülkemizde gerek tarih, gerekse İslam tarihi alanında yapılacak çalışmalara mütevazı

boyutta ışık tutacağı ümit edilmektedir.