T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YENİÇAĞ TARİHİ)

ANABİLİM DALI

OSMANLI SİYASETNAMELERİNE GÖRE SONUN BAŞLANGICI

SEBEPLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Ahmet Çamalan

Ankara-2006

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YENİÇAĞ TARİHİ)

ANABİLİM DALI

OSMANLI SİYASETNAMELERİNE GÖRE SONUN BAŞLANGICI

SEBEPLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Ahmet Çamalan

Tez Danışmanı

Prof.Dr.Mahmut Şakiroğlu

Ankara-2006

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (YENİÇAĞ TARİHİ)

ANABİLİM DALI

OSMANLI SİYASETNAMELERİNE GÖRE SONUN BAŞLANGICI

SEBEPLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Mahmut Şakiroğlu

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Sınavı Tarihi ..................................

ÖNSÖZ .................................................................................................................. II

GİRİŞ.......................................................................................................................1

I.BÖLÜM.................................................................................................................7

SİYASETNAMELER VE OSMANLI SİYASİ DÜŞÜNCESİNİN OLUŞUMU .......... 7 A-SİYASETNAME NEDİR? ....................................................................................................... 7 B- OSMANLI SİYASETNAMELERİ ........................................................................................15 1-) Osmanlı Siyasi düşüncesinin temelleri: .................................................................................15 2-) Araştırmamızda Nazara Alacağımız Osmanlı Siyasetnameleri..............................................20 a-) Âsafnâme (Lütfî Paşa, 1488-1563) ........................................................................................22 b-)Nushatü’s-Selâtin (Gelibolulu Mustafa Âlî, 1541-1599).........................................................24 c-)Hırzü’l-Müluk (Müellifi bilinmiyor –Anonim-) ......................................................................25 d-)Usulü’l- Hikem fi Nizami’l-Âlem (Hasan Kâfi El-Akhisari ölm.1616) ...................................25 e-) Kitab-i Müstetab (Anonim XVII. yy).......................................................................................27 f-) Koçi Bey Risalesi (Koçi Bey ölm.1648) .................................................................................28 g-)Kitabu Mesalîhi’l-Müslimîn ve Menafi‘i’l- Mü’minîn (Anonim XVII. yy.) .............................31 h-) Düsturü’l-Amel li-Islahi’l-Halel (Katip Çelebi 1609-1658) .................................................32 ı-) Nesayihü’l-Vüzera ve’l-Ümera veya Kitab-ı Güldeste (Defterdar Sarı Mehmet Paşa ölm.1717) .....................................................................................................................................33

II. BÖLÜM ............................................................................................................36

SİYASETNAMELERİN YAZILMASINA ZEMİN HAZIRLAYAN OLAYLAR.... 36 A-) MODERN TARİHÇİLERE GÖRE OSMANLI DEVLETİNDE SONUN BAŞLANGICINI HAZIRLAYAN GELİŞMELER .................................................................................................36 1-) XVI. Yüzyıl Sonlarından İtibaren Siyasi Durum: ..................................................................39 2-) Nüfus Artışı, İşsizlik ve Celâli fetreti.....................................................................................42 3-) Mali Buhran ...........................................................................................................................47 a-) Transit Ticaretin Kaybedilişi ve Coğrafi Keşifler ..................................................................47 b-) Amerikan Gümüşü ve Enflasyon ............................................................................................49 c-) Devlet Maliyesindeki Bozukluklar..........................................................................................54 d-) Tımar sisteminin bozulması....................................................................................................59 4-) Askeri Sistemde Değişme ......................................................................................................64 B-) OSMANLI SİYASETNAMELERİNE GÖRE NİZAM-I ÂLEMİN BOZULMASI: SEBEPLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ......................................................................................70 1-) Daire-i Adliye ........................................................................................................................72 a-) Bozulmanın hükümdar (padişah)’a bakan yönü ...................................................................73 b-) Bozulmanın askere bakan yönü: ............................................................................................87 c-)Bozulmanın hazineye bakan yönü ...........................................................................................98 d) Bozulmanın reayaya bakan yönü...........................................................................................109 e-) Bozulmanın adalete bakan yönü ve “Emaneti ehline vermek” ............................................109 2-Erkan-ı Erbaa..........................................................................................................................120 a-) Bozulmanın reayaya bakan yönü .........................................................................................123 b-)Bozulmanın ilmiye sınıfına bakan yönü ................................................................................128 3-) Kânun-ı Kadîmin İhlali, Nizam-ı Âlemin İhtilali.................................................................135

III. BÖLÜM.........................................................................................................140

ÇÖKÜŞ/BOZULMA/ÇÖZÜLME PARADİGMASI ................................................. 140 1-) Dönemsel Yaklaşım .............................................................................................................140 2-) Yeni Yaklaşımlar .................................................................................................................142 3-) Çöküş/Bozulma/Çözülme Paradigmasının Oluşmasında Siyasetnamelerin Payı Olabilir mi?....152

SONUÇ ................................................................................................................159

BİBLİYOGRAFYA ..............................................................................................166

ÖZET ...................................................................................................................176

II

ÖNSÖZ

Osmanlı imparatorluğunun XVI. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak gerek

yönetim açısından gerekse sosyo-ekonomik açıdan karşılaştığı yeni şartlar devletin

bazı sorunları çözmesi gerektiğini ortaya çıkarmıştır. Başka bir deyişle,

İmparatorlukta baş gösteren bunalımlar, dönemin düşünürlerini ve devlet

yönetiminde deneyimi olanları çözümler aramaya yöneltti. Bir yandan nazarî ahlâk,

idare ve siyaset kitaplarının telif ve çevirisine önem verilirken, diğer yandan da

pratik ve amelî bir gaye ile bazı devlet adamları ve kalem sahiplerince padişahlara ve

sorumluluk taşıyan devlet görevlilerine risaleler, layihalar sunulmaya başlandı.

Eflatun’un “Politia”sından günümüze kadar devlet adamlarına yol göstermek

amacıyla bu tür siyaset kitapları yazmak gelenek olmuştur. Türk ve İslam siyasi

düşüncesinde “siyasetname” olarak isimlendirilen bu eserler yazıldıkları dönemlere

ışık tutma bakımından çok önemli belgelerdir.

Araştırmalar gösteriyor ki, Osmanlı Devletinin XVI. yy. sonları ve XVII. yy.

esas itibariyle karanlık kalmıştır. Osmanlı devletinin bu karanlık döneminin

aydınlatılmasında siyasetnameler önemli belgeler olarak önümüzde duruyor. Ancak

siyasetnamelerin ortaya koyduğu buhran telakkisi, Osmanlı tarihine bakışı olumsuz

etkileyecek bir yapıya sahip. Bu bağlamda siyasetnamelerin mukayeseli olarak

okunmasında ve ortaya koydukları problemlerin ne ölçüde büyük olduğunun test

edilmesinde fayda vardır.

Osmanlı devletinde VXI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan

gelişmeler ister bozulma, ister gerileme, ister değişim olarak isimlendirilsin,

siyasetnamelerin “içeriden bir göz olarak” meseleye nasıl baktığı önem arz

III

etmektedir. Ancak, siyasetname kültürü gereği, siyasetname müelliflerinin hep bir

ihtilal, inhitat ve yozlaşmadan bahsetmesi günümüz tarihçilerinin yüzyıla bakışlarını

olumsuz etkilemiş görünüyor.

Bu araştırmada Osmanlı devletinin XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren

siyasetnameciler tarafından içeriden nasıl göründüğü ve daha sonra da bunların

günümüz tarihçilerini ne ölçüde etkilediği tespit edilmeye çalışılacak.

Bu konuda çalışma yapmamı teşvik eden, makale okuma, bibliyografya

çıkarma ve araştırma teknikleri konusunda ufkumu açan değerli hocam Prof. Dr.

Sayın Mahmut ŞAKİROĞLU’na, bu uzun ve yorucu çalışma temposu sırasında bana

maddî-manevî destek veren ve sabır gösteren değerli eşime, teşekkürlerimi ve

şükranlarımı sunarım.

GİRİŞ

Osmanlı tarihinin insan biçimci (antropomorfik, doğma-büyüme-ölme) bir

yaklaşımla dönemlere ayrılması ve dönemsel bir kategorizasyonla incelenmeye

çalışılması tarihçiler tarafından tartışma konusu yapılmıştır. Mustafa Armağan,

Mehmet Öz, Kemal Çiçek gibi genç kuşak tarihçilerle, HÂlîl İnalcık, Kemal Karpat

gibi üstatlar Osmanlı tarihinin bu şekilde kategorize edilmesinde bazı yaklaşım

hatalarının ve yanlış çıkarımlarının olabileceğini ortaya koymuşlarıdır.,

Osmanlı tarihine İbn-i Haldun’un tesiriyle doğma-büyüme-ölme prensibiyle

bakıldığında mutlaka bir yerde duraklamaya bozulmaya başlayacağı şartlanmış

olarak algılanır. Hâlbuki bu yeni süreçte-devleti yıkılmaya dahi götürse- meydana

gelen değişiklikler bozulmanın emareleri olarak görülürse, gelişme ve modernleşme

arayışları ıskalanmış olur. Bir anlamda muhafazakâr bir yaklaşım gösterilmiş olur.

Tarih şartlanmışlıklar ve ön yargılarla incelenmelidir. Osmanlı devletinde yeni

gelişmeler karşısında ortaya çıkan değişimleri Klasik Osmanlı sisteminin ve

temayüllerinin dışında olması sebebiyle “Bozulma” ya da “Çözülme” diye

değerlendirmek tarihe ön yargılı bakmak değil midir? O zaman Osmanlı devletinin

klasik düzenden hiç vazgeçmemesi mi gerekiyordu? Hâlbuki olan ya yeni gelişmenin

doğurduğu krizlerin yönetilmemesidir, ya da bünyeye uygun olarak yeniden

yorumlanamamasıdır. Sonuç ne olursa olsun meydana çıkan yeni gelişme bozulma

olarak değerlendirilemez.

Bu bağlamda Osmanlı siyasetnamecilerinin ihtilÂlî, inhitat, fetret olarak

yorumladıkları gelişmeler, zaten kendilerinin de söylediği gibi, Kânun-ı Kadîme

muhalefetten dolayı ortaya çıkmış gelişmelerdir. Yani ne zaman başladığı

2

bilinmeyen ve en iyi olarak selâtin-i maziye (Fatih-Yavuz-Kanuni) döneminde

uygulanan ideal düzenin kuralları ihlal edilmiştir. Bu yüzden de “Nizam-ı aleme

ihtilal reaya ve berayaya infial” gelmiştir. Tabi Osmanlı aydınını haklı çıkarmayacak

gelişmeler de yok değildir. En önce fark edilen, savaşlarda önceden olduğu gibi hızlı

ve gÂlîbiyetle neticelenen sonuçlar alınamaması sebebiyle askeri alanda bozulmalar

olmuştur. Bunun sebebi kul sisteminin bozulmasıdır. Kânun-ı kadîm e muhÂlîf

olarak ocağa ecnebilerin alınması bozulmaya sebep olmuştur. Sonra yine hemen fark

edilen sosyal çöküntüdür. Çünkü işsizlik, toprak sisteminin bozulması ve vergilerin

ağırlaşması sebebiyle Celâli isyanları çıkmıştır ve bunun fark edilmemesi mümkün

değildir. Bütün bu olumsuz gelişmelerin sonucunda, siyasetname yazarlarının ortaya

koydukları bozulma olgusu, XX. yy. tarihçilerinin Osmanlı tarihine bakış açısını

büyük oranda etkilemiştir. Aslında XX. yy. tarihçileri ile siyasetname yazarlarının

bozulmaya yönelik tespitleri aynı değildir. Osmanlı tarihçileri bozulmanın

sebeplerini içte, yani kânun-ı kadîmin ihlÂlînde ve bunun doğurduğu sonuçlarda

ararken XX. yy. tarihçileri bunun sebeplerini dışarıda yani nüfus artışında coğrafi

keşiflerde, Amerikan gümüşünün sebep olduğu fiyat artışı ve enflasyonda

aramışlardır. Bozulmanın başlama sebeplerinde anlaşamayan tarihçiler ne zaman

başladığı konusunda mutabakata varmış görünüyorlar. İşte burada modern

tarihçilerin siyasetnamecilerden etkilenmiş olabileceği ortaya çıkıyor. Çünkü tarihe

insan biçimci yaklaşılınca bir yerde bozulma olgusu aramak gerekiyor.

Modern tarihçilere göre tarihe kategorik bir yaklaşım doğru değildir. Onlar

olayları tarihî konjonktürü içerisinde, dünyada meydana gelen gelişmeleri de göz

önüne alarak incelemek gerektiği konusunda hemfikirdirler.

Çünkü kategorik yaklaşımdan meydana çıkan Çöküş/Bozulma/Çözülme

3

paradigması sebebiyle Osmanlı Devletinin XVII. ve XVIII. yüzyıllarda ortaya

koyduğu gelişmelerin ve yeni olguların hep gerileme-bozulma-çözülme bağlamında

değerlendirileceği için hakkıyla incelenemeyeceği, en azından ön yargılı

yaklaşılacağı aşikardır. İşte bu araştırmada bu bakış açısının yanlışlığını

siyasetnameler ve siyasetnamecilerin bakış açılarında yakalamaya çalıştık.

Bu araştırmada yola çıkış sebebimiz Osmanlı devletinde bozulma olgusunun

bizzat Osmanlı devletinin devlet adamları ve aydınları tarafından nasıl görüldüğünü

tespit etmektir. Ancak araştırmalar sırasında okuduğumuz makaleler ve eserlerde

fark ettik ki, araştırmaya daha başlarken hata yapıyoruz. Çünkü daha başlarken

ortada bir bozulma olduğu peşinen kabul ediyoruz. Öyle ise ilk önce bu bozulma

olgusunun nereden kaynaklandığını tespit etmemiz gerekiyordu. Bu sebeple, amaç

siyasetnamelerin kendisini incelemek değil içeriden bir bakış açısı yakalamak

olduğundan telif eserlerden yararlanmayı tercih ettik.

Ancak hem XX. yy. tarihçilerinin hem de siyasetname müelliflerinin bakış

açısını yakalamak adına bozulmanın bütün yönlerini incelemek, kapsam bakımından

büyük zorluklar ihtiva ediyordu. Bu sebeple, gerek modern tarihçiler gerekse

siyasetnamecilerin ortaya koydukları, bozulmaya ait bütün yönleri incelemektense,

bakış açısı yakalayabilecek spesifik tercihler yapmayı daha uygun bulduk. Örneğin

XX. yy. tarihçileri açısından klasik tarih kitaplarında yazan bozulmanın bütün

yönlerini almaktansa “siyasi sebepler, nüfus, işsizlik ve Celâli fetreti, mÂlî buhran ve

askeri sistemde değişme” olarak kapsamı daralttık. Yine siyasetnameler bakımından

bozulmayı tespit amacıyla da siyasetnamelere göre bozulmanın en temel rükünleri

olan, “daire-i adlye, erkân-ı erbaa ve kânun-ı kadîm ” kavramları çerçevesinde

konuyu sınırlandırdık. Siyasetnamecilerin fikirlerini, çalışmamızın hacminin çok

4

büyümemesi ve meselenin daha anlaşılır olması adına mümkün mertebe günümüz

Türkçesine çevirerek verdik.

Esas itibariyle özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısı ve XVII. yüzyıl-bozulma

psikolojisinin etkisiyle olsa gerek- çok fazla araştırma yapılan ve üzerinde

yoğunlaşılan bir dönem değil. Bu yüzden de bozulma psikolojisini yaratan amillerin

test edilmesi için –mesela yolsuzlukla mücadelede dönemsel veriler, artma azalma

parametreleri, mesela hangi dönemde daha çok vergi suçu işlenmiş kıyaslamalı

veriler... vs- yeteri kadar araştırma olduğu söylenemez. Bu yüzden de Osmanlı’nın

yıkılışının gerçekten bozulma dediğimiz şeylerden mi yoksa daha farklı

gerekçelerden mi olduğunu tam olarak anlayamıyoruz. Zira araştırmamızın temel

sorusu da burada ortaya çıkıyor. Osmanlı (en azından XVI. ve XVII. yüzyıllarda)

gerçekten bozuldu mu yoksa siyasetnamelerin ortaya çıkardığı yanılsamadan

kaynaklanan bir buhran psikolojisi mi var? Bozulduysa bir devletin bozuk olan yılları

sağlıklı olan yıllarından nasıl oluyor da bir asır daha uzun sürüyor?

Araştırmamızda bu konuda yapılmış araştırmalardan farklı olarak

siyasetnamelerin bozulmaya getirdikleri yorumları toplu halde verdik. Okuyucu

hangi siyasetnamenin hangi meseleye nasıl baktığını kıyaslamalı olarak

görebilecektir.

Birinci bölümde siyasetnamelerin bir ahlâk ve siyaset sanatı kitapları olduğu

anlatıldıktan sonra, Osmanlı devletinde neden siyasetname yazıldığını ve nasıl ortaya

çıktığını göstermek amacıyla, Osmanlı siyasi düşüncesinin tarifi yapıldı. Osmanlı

siyasi düşüncesinin temelleri nerelerden etkilendiği ve nasıl oluştuğu anlatıldıktan

sonra araştırmaya konu olan siyasetnamelerin kısa tanıtımı yapıldı. Bu

siyasetnameler şunlardır:

5

a) Âsafnâme (Lütfî Paşa, 1488-1563)

b) Nushatü’s-Selâtin (veya Nasîhatü’s-Selâtîn) (Gelibolulu Mustafa Âlî 1541-1599)

c) Hırzü’l-Mülûk (Müellifi bilinmiyor-anonim)

d) Usulü’l-Hikem fî Nizâmi’l-âlem (Hasan Kâfî El-Akhisarî ölm.1616)

e) Kitâb-i Müstetâb (Anonim XVII. yy)

f) Koçi Bey Risalesi (Koçi Bey ölm. 1648)

g) Kitâbu Mesâlîhi’l-Müslimîn ve Menafî’i’l-Mü’minîn (anonim XVII.yy)

h) Düsurü’l-Amel li-Islahi’l-Halel (Katip Çelebi 1609-1658)

i) Nesâyihü’l-Vüzerâ ve’l-Ümerâ veya Kitâb-ı Güldeste (Defterdar Sarı Mehmet

Paşa ölm. 1717)

İkinci bölümün birinci kısmında siyasetnamelerin yazılmasına sebep olan

gelişmeler modern tarihçilerin gözüyle değerlendirildi. Buna göre Osmanlı

devletinde sonun başlangıcını hazırlayan şunlardır:

1) XVI. Yüzyıl Sonlarından İtibaren Siyasi Durum: Bu bölümde Osmanlı

devletinin batıda Viyana surları ve Habsburglar’la karşılaşması, doğuda İran’ın

dağlık coğrafyası ve Safevîler kuzeyde Ruslar, güneyde Hint Okyanusu ve Büyük

Sahra Çölü ile karşılaşması sebebiyle doğal sınırlarına ulaşması anlatıldı.

2) Nüfus Artışı, İşsizlik ve Celâli Fetreti: Akdeniz havzasında meydana

gelen nüfus patlamasından Osmanlı devletinin de etkilendiği ve bunun doğurduğu

işsizlik ve sosyal çalkantı sebebiyle Celâli isyanların ortaya çıkması değerlendirildi

3) Bu bölümde Osmanlının düştüğü mâlî buhrana zemin hazırlayan olaylar;

a) Transit Ticaretin Kaybedilişi ve Coğrafi Keşifler, b) Amerikan Gümüşü ve

Enflasyon, c) Devlet Maliyesindeki bozukluklar, d) Tımar sisteminin bozulması

olarak sınıflandırıldı

6

4) Askeri Sistemde Değişme: Bu bölümde batıda meydana gelen teknik ve

askeri değişmelerin Osmanlı üzerindeki etkisi incelendi

İkinci bölünün ikinci kısmında ise bozulmanın Osmanlı Devlet adamları ve

aydınları tarafından nasıl algılandığı kategorik olarak değerlendirildi. Buna göre

Osmanlı devletindeki bozulmanın siyasetname literatürüne göre Daire-i adliye,

Erkân-ı erbaa ve Kânun-ı Kadîm olguları çerçevesinde tespitine çalışıldı.

Üçünce bölümde ise Osmanlı tarihinin insan biçimci bir şekilde incelenme

yanlışlığı ve bu bakış açısı sebebiyle düşülen yanlışlıklar ortaya konulmaya çalışıldı.

Buna göre tarihçilerin Çöküş/Bozulma/Çözülme Paradigması’na nasıl düştükleri ve

bunun sebepleri üzerinde durularak araştırmanın temel problemi olan bu bakış

açısının oluşmasında siyasetnamelerin rolü tespit edilmeye çalışıldı.

I.BÖLÜM

SİYASETNAMELER VE OSMANLI SİYASİ DÜŞÜNCESİNİN OLUŞUMU

A-SİYASETNAME NEDİR?

Siyaset, “Arapça sözlüklerdeki anlamıyla, bir nesneyi dikkatle gözetmektir.

‘Vali ve hakim olmak, halkı gözeterek yönetmek, bu yolda gerekene tedbirleri

almak’ anlamları bu esastan çıkmıştır. Daha sonraları hükümet işleri, politika,

diplomasi yerine kullanılmıştır.” 1

Toplu halde yaşayan insanlar genellikle kendilerine bir idareci seçme gereğini

duymuş ve onun otoritesini tanımıştır.2 Bu bağlamda ‘Daha iyi bir devlet idaresi nasıl

olabilir?’ sorusu çok eskiden beri sorulmuş, filozoflar bilim ve devlet adamları bu

konuda ayrıntılı eserler ortaya koymuşlardır.3 İlk ve orta çağlarda hükümdar,

tanrının yeryüzündeki gölgesi, halk da hükümdara verilmiş emanetler olarak kabul

edilmiştir. Halk adaletli hükümdarlar zamanında rahatça nefes alabilmiş, bu yüzden

yönetilenlerin tek isteği de adalet olmuştur. Halkın ıstırabını yakından gören fikir

adamları bu isteği dile getirerek, her fırsatta hükümdarlara vezirlere adaleti salık

vermişler, adalet olmadıkça saltanatın dayanaktan yoksun kalacağını anlatmaya

çalışmışlardır.4

“Doğu’da ve o arada Türklerin kurduğu devletler de dahil İslam devletlerinde

eski devirlerden beri, hükümdarlara ve idarecilere yardımcı olmak amacıyla, devlet

1 Agâh Sırrı Levent, “Siyaset-nameler-I”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,1987, S. 27, s.42; Nevin Güngör Ergan, “Siyasetnamelerimizde Çizilen ‘Devlet Adamı’ Portresinin Temel Özellikleri”, Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ahmet Yesevi Yardım Vakfı Yayınları, 1999, S. 8, s.28 2 Ahmet Uğur, Osmanlı Siyaset-Nameleri, M.E.B Yayınları, İstanbul, 2001, s.1 3 Ergan, a.g.m. s.28 4 Levent, a.g.m. s.43; Uğur, a.g.e. s.1

8

idaresi üzerine bir takım eserlerin yazıldığı malumdur.”5

Bunlar genel olarak İran literatürünün varisleridir. Fakat İslam’a alınırken

tam bir şekilde İslam’a adapte edilmemişlerdir. Bunlar sekizinci asırda İbn-i

Mukaffa’nın Kelile ve Dimne’yi Arapçaya tercümesinin tesiriyle girmişlerdir.

Bundan sonra Arap edebiyatında ‘Adab literatürü’ diye bir tür gelişmiştir. Bu ve

bundan sonra gelen eserlerde eski Sasani kralları ve idarecileri model olarak

alınmışlardır. Her ne kadar bunların siyaset sahasında önemli çalışmaları var ise de,

devlet ve hükümet teorisi açısından değerleri, moral ve tavsiye yönünden daha

zayıftır. Örnekleri hemen hemen tamamen eski İran saraylarındandır. Morale daha

fazla yer verilir. Moral sadece insanlar için değil kanun ve kaidelerin bekası için de

zorunludur. Halîfe her şeyin başıdır. İdaresi ile halkın ilişkisi doktorla hastanın

ilişkisi gibidir.

Bu eserlerin çoğu devletin vazifeli şahısları veya kâtipleri tarafından

yazılmıştır. Yani onlar idare sanatını vazifede iken öğrenmişlerdir. Onların gayeleri

idarecilerine en iyi şekilde devlet işi nasıl yapılır onu göstermektedir. Bunların

konularını idareciler oluştururlar, genel figürleri onlardır. Bunlar genel prensip

koymadan daha çok hükümet etme sanatıyla uğraşırlar. Bunların tavsiyeleri din ve

moral prensiplerine ve tecrübeye dayanır. Bir filozofun politikî felsefesinin neticesi

değildir. Ve bir bilgin hükümet teorisi değildir. Fakat şu bir gerçek ki bunlar İslam’a

çok güzel adapte edilmişlerdir, Kendilerinden sonrakileri de derin tesirler altına

almışlardır.6

5 Mehmet Öz, Osmanlı’da “Çözülme” Ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergah Yayınları, İstanbul, 1997, s.14 6 Uğur, a.g.e. s.46; Öz, a.g.e. s.14; Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler” İslami Araştırmalar Dergisi, 1999, C.12, S.1, s.28,

9

“Siyasetname” siyasetle, devlet yönetimiyle alakalı eser demektir.

Siyasetnameler esas olarak devlet yönetimini konu aldığına, ilk ve orta çağlarda

bütün güç ve yetki de tanrının yeryüzündeki gölgesi olan hükümdarda bulunduğuna

göre, bunlar daha çok hükümdarlar için kaleme alınmış eserlerdir.

Siyasetnameler; 1-Hükümdarlarda ve devlet adamlarında bulunması gereken

özellikler hakkındaki tespitleri 2-Devlet yönetiminin şartlarını ve esaslarını

irdelemeleri 3-Çağların toplumsal hayatını ve kurumlarını, sosyal değerlerini ortaya

koymaları 4-Ele aldıkları sosyal yapı ve problemlere eleştirel bir yaklaşımla eğilip

çözüm önerileri getirmeleri 5-Hükümdarların ve devlet adamlarının sahip olmaları

gereken özellikleri belirlerken ve sosyal yapıdaki problemlere çözüm önerileri

getirirken, ortaya koydukları sosyal değerler ve ilklerle bu güne de ışık tutmaları…

açılarından sosyolojik alanda da önemli eserlerdir. 7

Türk tarihinde bu tip eserlerin ilk mühim örneği hiç şüphesiz bir Karahanlı

hükümdarına sunulan Kutad-gu Bilig’dir. Daha sonraki devirlerde bu gelenek

sürdürülmüştür. Mesela Alparslan ve Melikşah devirlerinde vezirlik yapmış olan

Nizamü’l-Mülk tarafından kaleme alınan Siyasetname zikredilmesi gereken en

önemli eserlerden biridir. Gene Keykavus’un Kabusname’si önemli eserlerden

biridir.8

Siyasetnameler esas karakter itibariyle ahlâki eserler arasında yer alır. İlk ve

orta çağlarda ahlâkın temeli din olduğuna göre siyasetnameler dini esaslara dayanır.

Kur’an’dan ve hadislerden deliller getirir, tarihten örnekler verir. Geçmişteki olaylar,

7 Ergan, a.g.m. s.28 ; Levent, a.g.m. s.43 8 Öz, a.g.e., s.14; Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s.28; Uğur, a.g.e. s.49

10

adil ve zalim hükümdarlarla devlet ve din adamlarının bu konudaki tutumlarını

belirten hikayeler ve fıkralar anlatılır.

Batıda kral ve hükümdarların başucu kitapları olmuş olan siyasetname türü

eserlerin ilk örneği Platon’un Politia (Devlet) adlı eseridir. Daha sonra yerel dillere

çevrilerek doğuda kaleme alınacak ilk siyasetnameleri de etkilemiştir.

Farabi ‘Medinetü’l-Fazıla’sını yazarken elinin altında ‘Devlet’in Arapça

tercümesi vardı. Devlet kavramını ilk defa olarak ayrıntılı bir şekilde ele alan

Platon’un Devlet’i olmuştur. Platon’’un fikirleri şu şekilde özetlenebilir: ‘Ya

hükümdarlar filozof ya filozoflar hükümdar olmalıdır; böyle olmazsa devlet ve

insanlık için mutluluk beklenemez. Toplumda yöneten ve yönetilen vardır. Bilgili

adaletli ve erdemli kişiler yönetimi ele almalı, ya da yönetene yardım etmelidirler.

Bunlar yönetilene de yol gösterirler; onları yatıştırıp taşkınlıktan korur.’9

Aristo’da en iyinin erdemce en üstün olanın kendi çıkarını düşünmeden

bütünün iyiliği uğrunda çalışanın egemenliği esasını kabul etmektedir. Aristo’ya göre

devlet, topluluğun en yüksek ve siyasal şeklidir.10

Eflatun ve Aristo’nun bu konudaki fikirlerini uzlaştırmaya çalışan, kendi

düşüncelerini de ekleyerek akli ve mantıki sonuçlara bağlayan ilk filozof

Farabi’dir.11

Farabi’ye göre devlet başkanı şu özellikleri taşımalıdır: 1-Sağlık yerinde

olmalı 2-Anlayışlı olmalı, 3-Hafızası kuvvetli olmalı, 4-Zeki ve uyanık olmalı, 5-

Güzel konuşabilmeli, 6-öğretmeyi ve öğrenmeyi sevmeli, 7-Yemeye içmeye ve

kadına düşkün olmamalı, kumardan sakınmalı, 8- Doğruluğu ve doğruları sevmeli,

9 Ergan, a.g.m., s.28-29; Levent, a.g.m., s.45; Uğur, a.g.e., s.39-40 10Levent, a.g.m., s.45; Uğur, a.g.e. s.40; Ergan, a.g.m., s.29 11Ergan, a.g.m., s.29; Levent, a.g.m., s.46

11

yalandan ve yalancıdan nefret etmeli, 9- Cömert olmalı, 10- Adaleti ve adil olanları

sevmeli, zulümden ve zalimden nefret etmeli, 11- Yumuşak huylu olmalı, 12- Büyük

bir azim ve irade sahibi olmalı ki gerekli bulduğu şeyleri gerçekleştirme hususunda

cesaret göstersin, korkak ve yumuşak olmasın.12

“Bu konuda İbn-i Haldun başlı başına bir modeldir. İbn-i Haldun’un tarih

felsefensin orijinalliği, devletin evriminde siyasi, toplumsal ve ekonomik faktörlerin

nasıl bir rol oynadığını objektif ve ayrıntılı bir tahlile tabi tutmasında yatmaktadır.

İbn-i Haldun’dan önceki Müslüman siyaset nazariyecileri, ya doğrudan doğruya dini

saikten hareket etmekten ya da Müslüman toplumun tarihi tecrübesinden yola

çıkmaktadırlar. Onlar tahlil ve tenkide yer vermekten çok bir takım genel hükümlere

dayanmakta ve çoğu kez nasihat türünden ifadelere ağırlık vermekteydiler. İbn-i

Haldun kendinden öncekilerin tartışmalarından geniş ölçüde yararlanmakla birlikte

daha çok dinamik beşeri topluluk kavramının tahlilinden yola çıkmakta ve yeni bir

teori geliştirmekteydi. O’na göre devlet dinamik bir gelişme çizgisine sahiptir. O,

doğar gelişir ve zamanı geldiğinde de yok olur. O dini siyaset anlayışıyla temelde

aklın ortaya koyduğu düzenlemelere dayanan ve fetihlerle kuvvetlenen (akli siyaset)

arasında bir ayrım yapar. Bu ikinciyi anlatırken (nedensellik) kavramına ve tarihi

akışın tabii kanunlarına büyük önem verir. Bir bakıma (kudret ) kavramına dayalı bir

devlet anlayışı geliştirmeye çalışır. Ancak bunu yaparken geleneksel İslami çizgiden

pek ayrılmaz.” 13

“Örnek bir siyasetnamede başlıca şu bahisler üzerinde durulur:

1-Hükümdarlar Tanrının lütfunu kazanmış sevgili ve mutlu kullardır.

2-Halk tanrının emanetidir.

12 Ergan, a.g.m., s.29 13 Uğur, a.g.e., s.43

12

3-Saltanatın temeli adalettir. Şecaat ve cömertlik de saltanatı kuvvetlendiren iki

dayanaktır. (Bu üç esas, daha sonraları bazı ahlâki ilkelerin eklenmesiyle dokuza

çıkarılmıştır)

4-Hükümdar bu nimetin şükrünü tebaa ve reayaya karşı göstereceği adaletle

ödemelidir.

5-Hükümdarlık şartları, hükümdara yakışacak huylar

6-Hükümdarda bulunması gereken başlıca artamlar ve erdemler (yukarıda işaret

edilen adalet, şecaat, cömertlik…vs)

7-Dinin ve ahlâkın emrettiği maddeler (rahmet, şefkat, mürüvvet, hakkı yerine

getirmek, acele emir vermemek, çabuk öfkelenmemek vb.)

8- Kaçınılması gereken haller (zulüm, hasislik, kibir, gurur vb.)

9- Danışmanın faydaları

10- Hükümdarın nedimleri, muhasipleri ve yakınları.

11- Devlet işlerinin ehil adamlara verilmesi

12- Derecelerin gözetilmesi

13- Maliye ve hazine hakkında öğütler.

14- Tebaa ve reayanın hali

15- Tımar ve zeamet erbabının durumu,

16- Hükümdarın vezirlere, kadılara, bilginlere karşı tutumu.

17- Hükümdarın halkla münasebetleri, halkın şikâyetini dinlemesi

18- Hükümdarın askerlere karşı davranışı; ulufenin zamanında verilmesi.

19-İş başındakilerin halka zulmü

20- Halkın sitem ve ahının mülkün temelini yıkabileceği

21- Memurların görev şartları

13

22- Şeriatın gerektirdiği cezalar

23- Başka memleketlerle olan münasebetler

24- Düşmana yapılacak işlem.

25- Cenk yasa ve töreye uyma.

26- Yönetim işleri

27- Sarayın durumu

28- Hizmet sahipleri

29- Memleket yönetiminin dayandığı esaslar.

30- Bir devletin çökmesi nedenleri

Vezirler ve emirler için kaleme alınmış eserlerde de başlıca şu konular

üzerinde durulur:

1-Vezirler ve devlet adamlarında bulunması gereken vasıflar (sabır, sebat, azim,

adalet, şecaat, cömertlik, alçak gönüllülük vb.)

2-Bulunmaması gereken haller (kıskançlık, kin, öç alma, zulüm, hasislik, iki

yüzlülük, kişisel çıkar sağlama vb. )

3-Vezirlerin davranışları ve memleket yönetimindeki tutumları

4-Devlet adamlarının padişahlara karşı görevleri (bağlılık, iyi niyet, gerçeği

saklamamak, doğruyu söylemek, halkın durumunu bildirmek vb.)

5-Devlet işlerinde herkese açılmamak

6-Büyük işlerde ve teşebbüslerde yetkili görevlilerle danışma

7-Göreve dört elle sarılmak, fakat azilden korkmamak

8-Yetimlerin halini gözetmek

9-Şeriata uymak onun emrettiğini yapmakta titizi davranmak

10-Memleketin ve sınırlarının durumunu izlemek ilgililerden bilgi edinmek

14

11-Yeniçerilerin ve sipahilerin tutumunu yakından izlemek

12-Tımar ve zeamet sahiplerinin tutumunu izlemek

13-Askeri din uğrunda gazaya teşvik etmek

14- Halka el uzatmak, haklı dilekleri yerine getirmek

15- Tebaanın ve reayanın namusunu korumak

16- Rüşvetten kaçınmak

17- Beytü’l-malı hazineyi korumak, masrafları kısmak, görevlileri teftiş etmek

18- Askerlerin ulufelerine dikkat etmek

19- Türlü hizmet sahiplerinin görevlerini yetkilerini ve hallerini denetlemek

20- Islahat için gereken tedbirleri almak”14

Bu araştırmamızda daha ziyade Osmanlı devletinin “Çözülme” sürecine içten

bir bakış yakalamaya çalışacağımızdan dolayı genelde araştırmacılar tarafından kesin

hatlarla birbirinden ayrılamayan nasihatnameler ve ıslahat layihalarını da

siyasetnameler gibi değerlendireceğiz.

Yer yer aynı özellikleri taşımalarına rağmen siyasetnamelerle nasihatnameler

ve ıslahat layihaları arasındaki temel fark genellikle siyasetnamelerde zaman ve

mekândan bağımsız olarak devletin işleyişi ve devlet adamlarının yapmaları

gerekenlerle ilgili temel ve genel prensiplerin işlenmesi, nasihatnamelerde ise

Osmanlı imparatorluğunun belirli bir dönemindeki somut sosyal problemleriyle

bunların çözüm yolları üzerinde durulmasıdır. 15

Araştırmadaki temel amaç siyasetnameleri tanıtmak olmadığından, bu

kadarlık bir tanımlamayla yetinilmiştir.

14 Levent, a.g.m. s.43-44 15 Ergan, a.g.m. s. 29-30

15

B- OSMANLI SİYASETNAMELERİ

1-) Osmanlı Siyasi düşüncesinin temelleri:

Osmanlı devletinin yüzyıllar boyu mevcut olmasını ve kudretini

koruyabilmesini nasıl temin ettiği meselesi araştırmacıları en çok düşündüren konu

olmuştur. Soruya verilen cevaplardan daha çok dikkati çeken; Osmanlıların

kendinden evvel var olan devletlerin özellikle de Müslüman devletlerin devlet

kuruculuğu alanında tecrübelerini ve siyasi medeniyetini devrin şartlarına uygun bir

şekilde benimsemeleri ve geliştirmeleri ile alakalı ileri sürülmüş fikirlerdir.16

Eski Yunan, Hint ve İran (Sasani) siyaset felsefesinin izleri ile beraber

Osmanlı siyasi düşüncesinde Orta Asya’dan gelme ananenin de payı vardır. Lakin

Osmanlı devletinin Müslüman devleti olması Osmanlı siyasi düşüncesini İslam siyasi

düşüncesi ile aynı kaynaktan beslenmesi sonucunu doğurmuştur. Bundan başka

devamcısı olduğu İslam siyasi düşüncesi vasıtası ile Osmanlı siyasi düşüncesinin

tarihi kökleri daha eski devirlere kadar uzanır. 17 Şöyle ki İbn-i Mukaffa, Farabi,

İbn-i Sina, Gazâlî, Keykavus, Nasrettin Tusi, İbn-i Haldun… gibi İslam alimlerinin

Osmanlı siyasi düşüncesinde çok tesirleri olmuştur.18

Müslüman devletlerinde devlet idareciliği sahasında müşahede olunmuş

problemlerle alakalı siyaset felsefesinin başlıca prensiplerini ve bunların idarecilik,

16 Cavit Qasımov, XVI. ve XVII. Asırlarda Osmanlı Islahat Layihaları, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Z.M. Bünyadov Şarkiyat Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Baku 2004, s.47 17 Halil İnalcık, “Osmanlı’larda Saltanat Veraset Usulü ve Türk Hâkimiyet Telakkisiyle İlgisi” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,1959, C.XIV, S.1, ss.69-94; Ahmet Yaşar Ocak, “Düşünce Hayatı (XIV-XVII. Yüzyıllar)” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E. İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.II, ss. 164-167 18 Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s.28; Ocak, a.g.m. s.166; Uğur, a.g.e. s.55; Qasımov, a.g.e. s.48

16

siyaset, ahlâk meselelerini ortaya çıkarmak için hükümdarlara yazılmış, nasihatler ve

tavsiyelerden ibaret olan eserler, esasen devlet görevlilerinin, o devrin aydınlarının

tecrübeleri nazara alınarak hazırlanmışlardır. Daha sonra bu eserler İslam dünyasında

ve o cümleden olarak Osmanlı devletinde siyasetname kültürünün oluşmasına ve

yayılmasına sebep olmuştur.19

Konu ile alakalı A.Y. Ocak Osmanlı siyasi düşüncesinin üç esas kaynağının

olduğunu kaydediyor. Onun düşüncesine göre bunlardan birincisi Yusuf Has

Hacip’in Kutad-gu Bilig adlı eserinde eski Hind siyasi felsefesi ile karışmış bir halde

olan eski Türk siyasi görüşleri, ikincisi Nizamü’l-Mülk’ün Siyasetname’sinde eski

Hind siyasi düşüncesi ile karışmış İran (Sasani) siyasi düşüncesi ve nihayet üçüncüsü

ki Eflatun ve Aristo’nun fikirlerine dayanarak Farabi’nin ‘El-Medinetü’l-Fazıla’ adlı

eserindeki eski Yunan ve İran düşüncesi ile İslam’ın sentezinden ortaya çıkmış Arap-

Müslüman siyasi düşüncesi olmuştur.20

Osmanlı devletinde siyasi düşünce ile ilgili eserler ilk aşamada tercüme

eserlerden ibaret olmuştur. Bunlardan Kelile ve Dinme’nin ve Kabusname’nin Türk

diline tercümelerini kaydetmek gerekir.21

“Her medeniyet gibi, her fikir hareketi de yoktan var olmaz, ot gibi yerden

bitmez, mutlaka çevresinde mevcut olanların tesirinde kalır. Osmanlı Türkleri de

Siyaset-Name literatüründe, her ne kadar bağlı olduğu İslam dünyasının tesirinde

kalmış ise de yine bu konuda kendine özgü unsurları vardır… Osmanlıdaki ilk telif

Siyaset-Name konusuna ışık tutan Fuat Köprülü eseri şöyle sunuyor: ‘Birinci Bayezit

19 Levent, a.g.m., ss.39-41; Mustafa Özel, “Siyasetnamelerden Yöneticilik Dersi”, EkoPol Dergisi, 1999, S.3, s.62-64; Kemal Çiçek, “Siyasetname Kültürümüze Göre Siyasetteki Yozlaşma ve İdeal Siyaset”, Yeni Türkiye Dergisi, 1997, S.14, s.1384 20 Ocak, a.g.m., s.166; Zeki Aslantürk, Naima’ya Göre XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Yapısı, Ayışığı kitapları, İstanbul 1997, s.14 21 Ocak, a.g.m., s.166

17

devrinde Osmanlı Timar sistemi daha muazzam bir hal almıştır. Bu devirde yazılmış

Kenzü’l-Kübera adlı mühim bir siyaset kitabında (Tımar-Dirlik) tabirleri malum

manasıyla kullanılmaktadır. Yazar burada memurlardan, serhatlardan, vezirlerin

vazifelerinden v.b. konulardan bahsetmektedir. Bunlardan başka Fatih’in oğluna

nasihati olan, Nasihatü’s-Sultan Murad, Ankaravi’nin Enisü’l-Celis, Hacıoğlu

Hüsameddin’in Miftahü’l-Adl, Şeyh İbn-i İsa’nın Rumuzü’l-Kunus ve Derviş

Mehmed’in Risalesini de burada sayabiliriz”22

Ahmet Uğur’un Fuat Köprülü’ye dayanarak Osmanlıda ilk telif eserin

Kenzü’l-Kübera olduğunu söylemesine karşılık, Osmanlılar’da devlet idareciliği ile

alakalı olarak ilk fikir söylemiş şahsın Tursun Bey olduğu, Halil İnalcık, A.Y. Ocak,

C. Qasımov, M.Öz gibi tarihçiler tarafından, Tarihçinin Tarih-i Ebu’l-Feth adlı

eserinde toplumsal düzeni korumak için padişahın ve aynı zamanda onun

hâkimiyetinin zaruri olmasından bahsetmesi, devleti idareciliği ile alakalı fikirlerinin

Farabi ve Nasretin Tusi’nin eserlerinden kaynaklandığını göstererek Tursun Bey’in

ilk Osmanlı Siyaset âlimi olduğunu kaydediyorlar.23

Ahlâk meselesine hasrolunmasına bakmayarak içeriği bakımından

siyasetnamelerin başlıca mevzularına da yer veren XVI. asrın müelliflerinden

Kınalızade Ali Efendi’nin ‘Ahlâk-ı Alaî’ adlı eserinin devleti idareciliği ile alakalı

faslı Osmanlı devletinin kudretli devrinin siyasi düşüncesinin öğrenmek bakımından

özel ilgi çekiyor.24 Osmanlı siyasi düşünce tarihinde ‘Daire-i Adliye’ adlı düsturun

müellifi olarak tanınan Kınalı Ali Efendi’nin devlet idareciliği meselesinde,

22 Uğur, a.g.e., s.54-55 23 Halil İnalcık, “Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfi Sultani ve Fatih Kanunları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1958, C. XIII, S. 2, ss.102-126; Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s.28-29 24 A.Kahraman “Ahlâk-ı Alaî” TDVİA, İstanbul 1989, C. 2, ss.15-16; Ocak, a.g.m., s.169.

18

o cümleden ‘Erkan-ı Erbaa’ anlayışının tarifinde Gelibolulu Mustafa Âlî Efendi’ye,

Katip Çelebi’ye, Mustafa Naima’ya ve diğer müelliflere güçlü tesirinin olduğu

malumdur.25

“Islahatçı düşünürlere gelince bunların ilki bir bakıma Lütfü Paşa sayılabilir,

çünkü esasında siyasetname veya nasihatname tarzının tipik bir örneği olmasına

rağmen Âsafnâme’de ünlü vezir-i azam, Kanuni devrinde görülen aksaklıklara ve

bunları gidermenin çarelerine de temas etmesi sebebiyle, bir ıslahat layihacısı

hüviyetinde de görünmektedir. Ondan sonra sırayla Gelibolulu Mustafa Âlî, Hasan

Kafi, Habname yazarı Veysî, Katip Çelebi, Hezarfen Hüseyin Efendi, Koçi Beğ,

Defterdar Sarı Mehmet Paşa; XVI. yy. sonlarında XVIII. yy.’a kadar Osmanlı Devlet

bünyesinde görülen, ihtilal veya fetret tabir olunan aksaklıkları kendilerine göre

tespit ve bunların sebeplerinin tahlil ederler; giderilme çareleri üzerinde çeşitli fikir

ve tavsiyeleri öne sürerler.”26

XVI. asrın ikinci yarsından itibaren ülkede meydana gelen içtimai, siyasi ve

sosyal olayların tesiri ile Osmanlı siyasi düşüncesini ihtiva eden eserlerin sayısında

ciddi artış göze çarpar. Lütfü paşanın Âsafnâme’si ile başlayan bu yeni yaratıcılık

sahasının yazılı numunesinin müellifleri İslam’ın klasik devrinde yazılmış

nasihatnamelerinde belirtilmiş umumi siyasi prensiplerin açıklanması ile birlikte,

açık, tenkidi ve ıslahatçı fikirlere hususi yer ayırmışlardır. Devlet idareciliğine ve

genel siyasi prensiplere yönelik yazılmış siyasetname ve nasihatnameler XVI.

asırdan başlayarak değindiği konuların ihata alanını genişleterek, bu devirde devletin

içtimai-siyasi ve sosyal-iktisadi kuruluşundaki değişiklikleri tetkikat objesi olarak

seçtikleri için muasır devrin tarihçileri bu eserleri ıslahatname, layiha, ıslahat risalesi

25 Aslantürk, a.g.e. ss.138-141 26 Ocak, a.g.m. s.171-172

19

adı altında birleştirmeye çalışmışlardır.27 Siyasetnamelerin tasnifini yapacak olsak,

fikrimizce içeriğine ve yazılma maksadına göre daha çok ıslahatın gerçekleşmesi

amacı üzerine kurulan ıslahat layihalarını aynı zamanda siyasetname ananeleri

dahilinde şekillenmiş yeni bir çeşidi ve Osmanlı siyasi düşüncesini aksettiren kaynak

olarak değerlendirmek mümkündür.28

27 Yaşar Yücel, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynakalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988, s.146; Mehmet İpşirli, “Islahat” mad., TDVİA, İstanbul 1999, C. 19, s.172; Ocak, a.g.m., s.169 28 Qasımov, a.g.e., s.49

20

2-) Araştırmamızda Nazara Alacağımız Osmanlı Siyasetnameleri

Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren hızla genişlemiş ve buna paralel

olarak bölgede kurulan devletlerin tecrübelerinden de yararlanarak sağlam bir devlet

teşkilatı oluşturmaya başlamıştır. Fatih Sultan Mehmet tarafından genişletilen ve

hukuki alt yapısı hazırlanan devlet teşkilatı, Kanuni Sultan Süleyman döneminde

adeta mükemmelleştirilmiştir. Kanuni’nin ölümünden sonra yazılan siyasetnameler,

bu dönemi, aslında böyle olmasa bile, kanunların hâkim olduğu (kânun-ı kadîm)

ideal bir dönem olarak nitelendirmişlerdir. Doğrusu Osmanlı devletinin XVI.

yüzyılda doğuda ve batıda gerçekleştirdiği inanılmaz büyüme, fetihler ile ulaştığı

sınırlar ve halkına sağladığı adil yönetim, refah ve huzur ortamı bu dönemin “Altın

Çağ” veya “Devlet-i Âliyye’nin olgunluk çağı” olarak kabul edilmesini haklı

çıkaracak nitelikleri taşımıyor da değildi ve bu anlamda batıda geniş yankı bulmuştu.

Osmanlıların Viyana’yı kuşatmaları ve Şarlken’e meydan okumaları karşısında

boyun eğen Batı, bu yüzden Osmanlı yönetim yapısının sağlamlığına ve işleyişinin

mükemmelliğine kesin kanaat getirmiş, Batıda bir kısım çevreler bu yönetim

yapısının taklit edilmesiyle Hıristiyan kıtanın da kurtuluşa ereceğini “Turkophilia”,

hatta “Turkomania” olarak suçlanmak pahasına savunmuşlardı.29

Klâsik Osmanlı devlet ve toplum yapısı, XVI. yüzyılın ikinci yarısından

itibaren bir "buhran" veya "dönüşüm-değişim" olgusuyla karşılaşmıştır. Eşzamanlı

olarak bu değişmeyi yaşayan Osmanlı devlet adamı ve uleması, toplumun ve devletin

bir buhran ya da dönüşüm geçirdiğinin, onların ifadesiyle 'nizam-ı âleme ihtilal ve

reaya ve berayaya infial' geldiğinin farkındaydılar. Karşılaştıkları bu toplumsal ve

siyasal değişmeyi 'daire-i adliye' (adalet merkezli toplum teorisi) ve 'erkân-ı erbaa'

29 Çiçek, a.g.m., s.1384

21

(ulema, asker, tüccar ve reayadan oluşan dört ana sınıflı toplum teorisi) ilkeleri

çerçevesinde izaha çalıştılar.30

Osmanlı Devletinin bazı aydın ve bürokratları bu hadiselerle ilgili

yorumlarını yöneticilere sunarak problemlerin çözümüne katkıda bulunmak yolunu

seçtiler. Bizim araştırma konusu olarak seçtiğimiz Osmanlı’da “Sonun Başlangıcı”

nın ortaya çıkması, yozlaşmanın ne şekilde izah edildiği hususu ve çözüm teklifleri

üzerindeki tartışmalar ve buna dayalı olarak yapılan ıslahatların izahı için

siyasetnamelerin taşıdığı önem bundan kaynaklanmaktadır. Gerçekten de

yozlaşmanın henüz başlangıç aşamasında olduğu yıllarda çok sayıda siyasetnamenin

kaleme alınması konumuz açısından büyük bir fırsat yaratmaktadır. Aynı zamanda

tam bir siyasetname olmamakla birlikte “çözülmenin” boyutlarına ışık tutan çok

sayıda ıslahat risalesi de bulunmakta ve bunlar siyasetnamelerden daha çok güncel

örneklerle ideal siyaseti açıklamaktadır. Dolayısıyla gerek siyasetnameler ve gerekse

ıslahat layihaları Osmanlı’daki “Sonun Başlangıcı”na ışık tutmakta, olayın

boyutlarını ve devlet örgütü ile toplum üzerindeki etkilerini tespit etmemize imkân

vermektedir. Bu noktada dikkat çekici olan husus; Batılı aydınların mükemmel

olarak niteledikleri ve monarşilerin kurulması aşamasında Avrupalı devletlere örnek

bir sistem olarak tavsiye ettikleri Kanuni devri devlet düzeninin, siyasetname

yazarlarınca “Sonun Başlangıcı” olarak değerlendirilmesidir. Bununla birlikte

30 A. Yaşar Aydın, “Koçi Bey'in Gözüyle Osmanlı'da Çözülme” , (Çevrimiçi) www.sizinti.com.tr/konular/00/Agustos/kocibey.html,,20.01.2006; Çiçek, a.g.m., s.1385; Öz, "IV.Murad Devrine Ait Gelenekçi Bir Islahat Teklifi", Türkiye Günlüğü, 1993 S.24, 1993, s.80; Öz, “Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti: Buhran, Yeni Şartlar ve Islahat Çabaları Hakkında Genel Bir Değerlendirme” Türkiye Günlüğü, Aralık 1999, S.58 ss.48-53; Heyet, Tarih Aynası, Işık Yayınları, İstanbul 2005, s.50

22

yozlaşmanın tohumları Kanuni döneminde atılmış olsa bile, devlet ve toplum

üzerindeki etkilerinin ancak XVI. yüzyılın sonlarında ortaya çıkması, bu dönemde

dünya düzenini alt-üst eden bir dizi sosyal ve ekonomik içerikli olay ile bağlantılı

görülmektedir. Bununla birlikte sonraki dönemlerde iyice belirginleşen ve devleti

adım adım yıkılışa götüren gelişmelerin gerçek boyutlarının anlaşılabilmesi için tıpkı

siyasetname yazarlarının yaptığı gibi, bu çalışmamızda da söz konusu olayların ilk

olarak görülmeye başladığı yıllar esas alınmıştır. XVIII. yüzyılın başından itibaren

meydana gelen hadiselerin kendine özgü nitelikleri yüzünden bu dönem araştırmanın

dışında tutulmuştur. Zaten bu dönemden sonra yazılan siyasetnameler azdır ve dile

getirilen çözüm önerileri de Osmanlı’nın iç dinamiklerinden ziyade dış kaynaklı

olup, genelde Batının model alınmasını savunmaktadır. Bu itibarla konumuz

açısından “Sonun Başlangıcı”nın tesbiti adına özellikle XVI. ve XVII. yüzyıla ait

siyasetname türü eserlerden yararlanacağız. Eserlerimizi kronolojik sıraya göre ve

kısaca tanıtımlarıyla vereceğiz.

a-) Âsafnâme (Lütfî Paşa, 1488-1563)

Paşanın bu eseri Türkçe siyasetnamelerin tam bir örneği ve önderidir.

Misallerin tamamı tarihimizden ve yaşadığı gördüğü veya duyduğu Osmanlı

hayatındandır. İlk ıslahatçı görüşçü bir şahıs olarak Osmanlı tarihi araştırmacılarının

hem fikir oldukları Lütfî Paşa devletin değişik kademelerinde görev aldıktan sonra en

son sadrazamlık makamına yükselmiştir. Âsafnâme’nin yazılma sebebine değinen

Lütfî Paşa sadrazamlığa tayin olduğu vakit idarecilikte bir dizi kanunsuzlukları

müşahede ettiğini, kendinden sonra bu vazifeye tayin olacak şahıslara faydalı olsun

diye tecrübelerini, görüp-işittiklerini yazdığını kaydeder. Kendi vezirlik ve

sadrazamlık devirlerine dair verdiği malumat, bilhassa imparatorluğun zayıf ve

23

bozulmaya yüz tutan taraflarını açıklayan yerleri esere özel bir kıymet atfına sebep

olmaktadır.

Lütfî Paşa’nın Osmanlı düzenindeki çözülme emarelerini sezen ilk devlet

adamı olduğunu söyleyebiliriz. Paşanın görüşlerinin özellikle kendisinden sonra

yazılan siyasetname ve ıslahat layihalarını büyük oranda etkilediği anlaşılıyor.

Bilhassa üslubunun sadeliği ile en samimi düşünceleri ve idare hayatındaki uzun

tecrübelerinin neticelerini ifade eden eseri kıymetli bir tarihi vesika sayılabilir. Lütfî

Paşa, Âsafnâme adını verdiği eseri neden yazdığını şöyle açıklamaktadır: “…..Sultan

Süleyman Han bu fakire veziriazamlık makamını verdiği zaman, bazı töre ve

yasaları, Divan-ı Humayun’un kanunlarını evvelce gördüklerine aykırı olarak perişan

halde bulduğumdan, veziriazamlık hizmetine gelen kardeşlerime hediye olsun diye,

veziriazamlık adabını ve veziriazamlığa gerekli olan şeyleri toplayıp bu kitapçığı

yazıp ona Âsafnâme adını verdim. Ta ki veziriazamlığa getirilen kardeşlerim

okudukça bu fakire dua edeler…” Eser, veziriazamlık –ordu – maliye ve halkın

yönetimine ilişkin önerilerin yer aldığı dört bölümden oluşmaktadır. M. İpşirli’nin

sözlerine göre Âsafnâme “en muteber kalemden çıkmış kısa, ama realist bir ıslahat

layihasıdır” Babinger’ e göre ise “yüksek devlet memuru olmanın vazife ve

vecibelerini kuru ve acemice bir üslupla” anlatmıştır.31

31Agah Sırrı Levent, “Siyaset-nameler-II”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, İstanbul 1987, S. 28, s.40; M.Tayyip Gökbilgin, “Lütfi Paşa” mad., TDVİA, C. 7, s.100, Mehmet İpşirli, “Âsafnâme” mad., TDVİA, İstanbul 1991, C. 3, s. 456; B.A. Güler, “Devlet Reformunu Tarihten Çalışmak” (Çevrimiçi) http://politics.ankara.edu.tr/~ bguler/reformucalismak.pdf, 12.03.2006; Uğur, a.g.e., s.56, Öz, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi yorumcuları, s.52; Ocak, a.g.m., s.167; İpşirli, “Islahat” s.72; Qasımov, a.g.e., s.40; Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. Coşkun Üçok, Kültür Bakanlığı Yayınları., Ankara 1992, s.90

24

b-)Nushatü’s-Selâtin (Gelibolulu Mustafa Âlî, 1541-1599)

Sert tenkidi duruşu ile tanınan Âlî Efendi bütün ömrü boyu devlet

kademelerinde çalışmıştır. Vazifelerine göre değil ilmi ve bedii yaratıcılığı ile

meşhur olmuş Âlî Efendinin büyüklü-küçüklü altmışa yakın ilmî ve edebî eseri

vardır. Nushatü’s- Selâtin (veya Nasihatü’s- Selâtin) isimli eserini 1581 yılında

Haleb’de Tımar Defterdarı iken yazmıştır. Bir mukaddime, dört bab ve bir hatimeden

ibarettir. Başlangıçta birinci bölümde padişahların yapmakla yükümlü olduğu işler

anlatılır. İkinci bölümde kanuna aykırı olarak ortaya çıkan zararlı ihtilaller, üçüncü

bölümde bazı çirkin hallerden dolayı cumhurun aczi, dördüncü bölümde yazar

uğradığı haksızlıklardan bahseder ve sonuçta da bazı faydalı öğütler verir.

Naima’dan öğrendiğimize göre Âlî bu eserini Selahattin Eyyubi’ye sunulduğu

sanılan Abdurrahman Şirazi adında birinin eserinden tercüme ve tadil suretiyle

yazmıştır. Âsafnâme ve Ahlâk-ı Alai’den farklı bir niteliğe haiz olan Nushatü’s-

Selâtin Osmanlı literatüründe nasihatname türünün öncü eseri olarak nazari

meselelerden çok somut olaylar ve bozukluklar ile ilgilidir ve bunların

düzeltilmesine yönelik çareler teklif etmek amacıyla yazılmıştır. Mustafa Âli

olağanüstü bir kapsayıcılık ve kavrayışla devletinin tarihini belgelemiş, gününün

Osmanlı toplumunu ve yönetimini yazılarında şiddetle eleştirmiştir. Bu nedenle

Âli’nin yaşamöyküsünü XVI. yüzyıl sonlarının tarihi için eşsiz bir kaynak olarak

nitelendirmek mümkündür. Tarihçi Mustafa Âli’nin elli dokuz yıllık yaşamı ve

eserleri, XVI. yüzyılın devletinde reform mantığını kavramak ve aynı dönemde

Osmanlı taşra ve maliye bürokrasisinin temel özelliklerini incelemek isteyen

araştırmacılar için önemli bilgiler içermektedir. Mustafa Âli, iktisadi, toplumsal ve

siyasal değişim sorunlarını ve kurumsal kargaşayı açık ve kapsamlı bir biçimde

25

irdeleyen ilk Osmanlı siyasal yorumcusudur. Bu nedenle Âli’nin o günkü yönetim

uygulamalarının ve sorunlarının ayrıntılarını vererek, Osmanlı sisteminde reforma

yönelik özgül tavsiyelerde bulunduğu Nushatü’s Selatin adlı eseri, Osmanlı siyasal

düşünce tarihinde bir kilometre taşını temsil etmektedir. 32

c-)Hırzü’l-Müluk (Müellifi bilinmiyor –Anonim-)

Bu risalenin III. Murat’a sunulduğu anlaşılmaktadır. İçerdiği bilgiler arşiv

senetleri tarafından da tasdik edilen ‘Hırzü’l-Müluk’u neşreden Yaşar Yücel eserin

sekiz fasıldan ibaret yazılmasının düşünüldüğü halde, elde olan nüshanın dört

fasıldan ibaret olduğunu kaydediyor. Padişahın, vezirlerin, beylerbeyilerin, askerlerin

ve nihayet ulemanın, şeyhlerin ve seyitlerin durumunun tahliline hasrolunmuş bu

eserin müellifini en çok rahatsız eden mesele kanunların işlememesi sebebiyle

rüşvetin yayılması, bunun neticesinde de hazinenin durumunun ağırlaşması olmuştur.

Problemlerin halli için müellifin tekliflerinin mahiyeti, sultanların kanun gücünden

maksimum istifade etmelerinden ibaret olmuştur. 33

d-)Usulü’l- Hikem fi Nizami’l-Âlem (Hasan Kâfi El-Akhisari ölm.1616)

Eser 1596 yılında yazılmıştır. Yazar eserini Arapça ve Türkçe bir arada

yazmıştır. Sultan III. Mehmet’le Eğri seferine katılmış ve eserini ona takdim etmiştir.

Yazar geçmiş kitaplardan özellikle Kadi Beyzavi ve Zemahşeri’den faydalanmış ve

onun dışında kendi müşahedelerini yazmıştır. Usulü’l Hikem’i aynı asırda yaşamış

siyasetname tarzındaki diğer eserlerden ayıran en önemli özelliği muhtevasının daha

çok Kur’an hadisler ve bazı tanınmış kimselerin sözlerinden yapılan nakillere

32 Güler, a.g.m., s.19; Uğur, a.g.e., s.57; Ocak, a.g.m., s.167; Öz, a.g.e., s.19; Levent, “Siyaset-Nameler II”, s.40; Yücel, Kitab-ı Müstetab, s.XVII. 33Yücel, a.g.e., ss.145-207; Öz, a.g.e., s.20; Qasımov, a.g.e., s.41

26

dayanması, verdiği misallerin de Bosna havalisine ait bir iki örnek dışında Osmanlı

öncesi, hatta sık sık İslam öncesi, Yunan ve Sasani devirlerinden alınmış olmasıdır.

1572-3 yılından beri peş peşe gelen felaketlerin gittikçe huzuru bozduğunu

yerini karışıklıkların aldığını, bunun sebepleri üzerinde düşünürken bazı gerçekleri

tespit ettiğini yazmakta ve görüşlerini üç noktada toplamaktadır: Birincisi adaletin

tevzii ve ülke yönetiminde yapılan ihmaldir. Bunun sebebi memleketin ve halkın

işlerinin ehil olmayan ve dürüstlükten uzak kimselere verilmiş olmasıdır. İkincisi:

Devlet idaresinde temel prensiplerden meşveretin ihmal edilmesidir. Bunu sebebi

devlet adamlarının gurur ve kibirleridir. Üçüncüsü: Askeri alandaki düzensizlik harp

aletlerinin kullanılmasında gösterilen ihmaldir. Bu da askerin kumandanından

korkmaması ve iteatsiziğinden ileri gelmektedir.

Halkı dört sınıfa ayırmaktadır. 1-Devlet adamları, yöneticiler, 2-Ulema sınıfı,

3-Ziraat erbabıdır, 4-Sanat ve ticaret erbabıdır. Kitap bir mukaddime, dört kısım ve

hatime diye ayrılmıştır. Müderrislik ve kadılık gibi görevlerde bulunmuş olan

Akhisari, ‘dış dünyanın şartlarının dikkate alınmasını’ savunan ilk ıslahatname

müellifi olarak dikkat çekmektedir. Kâfi’nin siyasi-ahlâki mahiyetteki bu risalesiyle

imparatorluk bünyesinde görülen çeşitli suiistimal ve zulümlere karşı ilk protestocu

tarihi ve hukuki vesikayı ortaya koyduğu belirtilirken tabiatıyla Hasan Kâfi’nin bu

konularda yazan ilk kişi olmadığını vurgulamamız gerekir. Kâfi tenkitçi

pozisyonunun verdiği avantajla Osmanlı sisteminin hatalarını ortaya koymuş ve

toplumu iktisadi, içtimai ve askeri anarşiye sürükleyen sebepleri açıkça sergilemekte

tereddüt etmemiştir.34

34 Mehmet İpşirli, “Hasan Kâfi El-Akhisari ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usulü’l- Hikem fi Nizami’l-Alem” İÜEFTD, 1979-80, S.10-11, s.242-43;Öz, a.g.e., s.167-68, Yücel, a.g.e., s.XVII

27

e-) Kitab-i Müstetab (Anonim XVII. yy)

Yazarı bilinmeyen bu eser II. Osman veya belki de I. Ahmet’e sunulmuş

olmalıdır. Yazılış tarihi 1620 veya az sonradır. Münhasıran Osmanlı devlet ve

toplum düzeninde ortaya çıkan çeşitli bozuklukların sebeplerini ortaya koymak ve

bunların düzeltilmesi için takip edilecek yolu belirlemek amacıyla kaleme alınan

ıslahat risalelerinin ilk örneklerinden birisi de Kitab-i Müstetab’dır.(Güzel-hoş kitap)

Özellikle idareci tabakanın, kul ve tımar sistemlerinin ve Osmanlı toplum yapısının

esasını teşkil eden ilkelerin nasıl bir çözülmeye uğradığını gayet açık ve somut bir

ifadeyle ortaya koyan bu eser, Yaşar Yücel’in isabetle belirttiği üzere, Koçi Bey

Risalesi’nin hazırlayıcısıdır. A.Uğur’a göre Kâtip Çelebiye de kaynaklık etmiş

olabilir. XVII. yy. başlarında devrin ihlal edilmiş olan nizamlarını ve bozukluğun

kökenlerini Koçi Bey’den önce iyi tespit etmiş ıslahatçı bir yazar da Kitab-i

Müstetab’ın müellifidir. XVI. yy.’ın ikinci yarısında Osmanlı devlet ve toplum

yapısında başlamış çöküntüyü köklerine inerek ortaya koyan bir eserdir.

Eser kısa bir giriş on iki fasıl ve zeyl kısmından oluşur. Yazar toplumdaki

düzeni bozan ve eski kanunların ihlaline yol açan gelişmelerin neler olduğunu

araştırmakta ve bu sebeple Osmanlı devlet teşkilatı ve toplum düzeninin o zamanki

halini ayrıntılı bir tahlile tabi tutmaktadır. Daha sonra ise mevcut bozuklukları nasıl

gidereceğini irdelemektedir. A.S.Levent “Siyasetnameler” adlı makalesinde eseri

şöyle tanıtmaktadır. “III. Murat zamanında ve sonra devlet yönetiminin bozulması,

dirliklerin dağıtımındaki yolsuzluklar yüzünden hazinede dengenin bozulması,

sadrazamların dirlik, tımar ve terakki vermekteki bağımsızlıklarını kötüye

kullandıkları, bu halin rüşvete yol açtığı, devşirmeler için hazırlanan kanunun

açıklanması, kanunun sonraları nasıl bozulduğu, yeniçerilerin acemi oğlanların, tımar

28

ve zeamet sahiplerinin ve nizamlarının bozulması, yeniçerilerin sefere çıkmaları

hakkındaki nizamın bozulması, vezirlik makamının yeteneksiz kişilerin elinde

kaldığı adaletin kalktığı, bu yüzden yönetimin ve iktisadi durumun bozulduğu,

rüşvetin alıp yürüdüğü, bu halin devlet yönetimini bozduğu, kapı ağalığı görevi,

padişahların adaleti, bu yolsuzlukların düzeltilmesi için gereken tedbirleri

anlatıyor.”35

f-) Koçi Bey Risalesi (Koçi Bey ölm.1648)

Osmanlı ıslahat hareketinin en görkemli, simalarından birisi olarak Koçi Bey

kabul olunmuştur. I. Ahmet devrinden başlayarak Sultan İbrahim devri de dahil

olmak üzere sarayda ayrı ayrı vazifelerde çalışmış bu devrin sultanlarının sır katibi

olmuştur. Koçi Bey Risaleleri, birisi Sultan IV. Murat'a, diğeri de Sultan İbrahim'e

sunulan iki risaleden oluşmaktadır. Risaleler, kullanılan dil ve metot bakımından

farklılıklar göstermelerine rağmen, genel hatları itibariyle birbirlerine benzemektedir.

Risalelerdeki dil ve metot farklılıkları muhataplarının karakterlerinden ve eğitim

seviyelerinden kaynaklanmaktadır. Koçi Bey Risalesi denilince, ilk önce 1631

tarihinde Sultan Murat'a sunmuş olduğu risale akla gelmektedir. Sultan Murat;

Arapça ve Farsça bildiğinden dolayı risale, edebî bir Osmanlıca ile yazılmıştır. Bu

risale, kısa kısa yazılmış yirmi iki bölümden oluşmaktadır. Yazar, ilk bölümde

Osmanlı devlet ve toplum düzeninin temel ilkesini belirtir ve bunu problemlerin

çözümü olarak sunar: Memleket ve millet düzeninin, din ve devlet kaidelerinin

pekiştirilmesinin çaresi, Hz. Muhammed (sas)'in getirdiği esaslara bağlanmaktır.

Sonraki beş bölümde önceki padişahların, vezirlerin, divan ehlinin, nedimlerin, din

35 Yücel, Kitab-i Müstetab, s.XIX-XX; Öz, a.g.e. s.23-24;Uğur, a.g.e. s.58; Ocak, a.g.m. s.168; Qasımov, a.g.e., s.42; Levent, Siyaset-nameler II, s.41

29

âlimlerinin ahvali ve Osmanlı sistemi içerisindeki rolleri hakkında bilgi verir. Tımar

sistemini anlatarak devlet sistemi içerisindeki önemini belirtir. Bundan sonraki üç

bölümde tımar ve zeamet sistemindeki, saraydaki devlet görevlileri arasındaki,

yeniçeriler ve diğer askerler arasındaki bozulmanın sebeplerini ve nasıl başladığını

ele alır. Bu açıklamalardan sonra beş bölüm hâlinde devletin ve toplumun içinde

bulunduğu durumu derinlemesine analiz eder, sorumluları belirler. Daha sonraki

bölümlerde bu buhranın nasıl önleneceği ve ne gibi çözüm yollarının uygulanması

gerektiğini dile getirir. İkinci risale Sultan İbrahim'e sunulan risaledir. Ciddî bir

eğitime sahip olmayan ve iktidar öncesi hayatını kafeste geçirmiş olan Sultan

İbrahim, Koçi Bey'den kendisine Osmanlı Devleti'nin sosyal ve ekonomik durumuna

ilişkin bir risale yazmasını istemiştir. Bunun üzerine kaleme alınan risale, 1640

tarihinde Sultan İbrahim'e sunulmuştur. Onsekiz bölümden oluşan Sultan İbrahim'e

sunulan risale, sade ve açık bir dille yazılmıştır. Hiç kuşkusuz bu durum Sultan

İbrahim'in bilgi ve eğitim seviyesiyle alâkalıdır. Eğer Koçi Bey bu risaleyi edebî bir

üslûpla yazmış olsaydı, Sultan İbrahim bunları başkalarına okutup tercüme ettirme

ihtiyacı hissedebilirdi. Hâlbuki Koçi Bey risalesinde Padişaha "… bu kâğıdı

pareleyüp, ateşe yaktırasın, mahza hemen karihanızdan zuhur eyliye" türünden

ifadeler kullanarak bu risaleleri kimseye göstermemesi, okuduktan sonra yakması ve

bütün bu bilgilerin kendi karihasından çıkmış olduğuna herkesin inanması gerektiği

şeklinde tavsiyelerde bulunmaktadır. Risaledeki metot öğretici bir nitelik

taşımaktadır. Koçi Bey, Sultan İbrahim'e ders verir gibi meseleleri dile getirmektedir.

Bu risalede Koçi Bey âdeta bir hoca, Sultan İbrahim de bir talebe gibi

görünmektedir. Hatta bazı yerlerde padişahın devlet görevlileriyle görüşürken nasıl

hitap edeceği, kim gelirse ayağa kalkacağı, büyük elçilerden hangisine nasıl

30

davranacağı gibi konular üzerinde durmaktadır 36

Z.Danışman’a göre Koçi Bey Risalesinin bilhassa IV. Murat’ın icraatı üzerinde

birinci derecede amil olduğunu söylemek mümkündür. Denilebilir ki köklü ıslahata

girişmek fikri Sultan Murat’ a Koçi Bey Risalesinden sonra gelmiştir.37

Mehmet Öz’e göre gelenekçi ıslahat projesinin en tipik ve en tanınan örneği hiç

şüphesiz Koçi Bey’in yazdığı telhislerden oluşan risaledir. Koçi Bey Risalesinin

IV. Murat’ın gelenekçi ıslahat programında ne derece rol oynadığı tartışılabilir, fakat

dönemin zihniyetini anlamak açısından önemi açıktır. Risalede önce işlerin yolunda

gittiği İmparatorluğun altın çağının tasviri yapılır, sonra bu düzenin nasıl ve niçin

bozulduğu açıklanır, nihayet yapılması gereken ıslahatın esasları belirlenir.38

Koçi Bey’in ideal düzeni, padişahın idare işleriyle bizzat ilgilenmesi, devlet

görevlilerinin azl korkusundan uzak tutulması, kul ve tımar sistemlerinin tavizsiz bir

şekilde uygulaması ve bu çerçevede Erkan-ı Erbaa’nın dengeli biraradalığını temel

alan toplum düzeninin devam ettirilmesi esasına dayanmaktadır. 39

Koçi bey bozulmanın ortaya çıkışını Kanuni devrine kadar götürür;

bozulmayı, sebepsiz yere görevlilerin azledilmesi, tımar ve zeamet sisteminin

bozulması, ulemanın bozulması, rüşvet, işlerin ehline verilmemesi gibi sebeplere

dayandırır. Koçi Bey’in ıslahat teklifleri idari niteliktedir ve uygulamalarında cebr

unsuru ön plandadır. Mesela kulların iteat altına alınmasından bahsederken

“İnsanoğlu kahr ile zapt olunur, yumuşaklıkla olmaz.” demektedir.40 Koçi Bey’in

kânun-ı kadîme aykırı uygulamaların mümkün mertebe kaldırılması, mansıpların hak

36 Zuhuri Danışman, Koçi Bey Risalesi, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1993, s.XIV-XVIII; Aydın, a.g.m., s.2; Qasımov,a.g.e., s.43; Levent, a.g.m., s.41, 37 Danışman, a.g.e. s.23; Ergan, a.g.m., s.32 38 Öz, a.g.e., s.24 39 a.g.e.73 40 a.g.e.76

31

sahiplerine tevcihi ve veziriazamın müstakil olması gibi esaslara dayana gelenekçi ve

idari niteliği ağır basan bir ıslahata taraftar olduğu anlaşılmaktadır.41

g-)Kitabu Mesalîhi’l-Müslimîn ve Menafi‘i’l- Mü’minîn (Anonim XVII. yy.)

“Müslümanların İşleri ve Müminlerin Çıkarları Kitabı” anlamına gelen eserin

yazarı bilinmemektedir. Y.Yücel’e göre muhtemelen M. 1639/40 tarihinde yazılmış

ve vezir-i azam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’ya sunulmuştur. Ayrıca yazarın devlet

idaresinde tecrübeli bir kişi olduğu ve veziriazamın yakınları arasında bulunduğu

söylenebilir.42

Müellif, Risalesini altmış bab üzerine tertip ettiğini bildirirse de bablara

numara koymadığı gibi gerek tıpkıbasımdan ve gerekse eserin yeni harfli metininden

anlaşıldığı üzere eser elli iki babdan mürekkeptir. Risalenin bazı sayfaları da eksiktir.

Eserde İstanbul’da çıkan yangınlardan toplumdaki muhtelif tabaka ve

grupların nasıl giyineceklerine kadar pek çok siyasi sosyal, ekonomik ve ahlâki

konuda tespitler, gözlemler ve ileri sürülen teklifler yer almaktadır. Bunların arasında

imparatorlukta yapılması gereken ıslahatla ilgili oldukça kapsamlı malumatı bulmak

da mümkündür. 43

Müellif görüş ve önerilerini beş ana noktada toplamıştır. 1- İlim ehline ilişkin

düşünce ve öneriler 2- Örf ehline ilişkin düşünce ve öneriler 3- Mali ve sosyo-

ekonomik konulara ilişkin görüş ve öneriler, 4- Sosyal konulara ilişkin görüş ve

öneriler, 5- Kalem ehline (Kâtiplere) ilişkin öneriler 44

“Diğer risale sahiplerinden ayrı olarak müellif, XVI. yüzyılın sonlarından

41 Ergan, a.g.m., s.32 42 Yücel, Kitabu Mesâlîhi’l-Müslimîn ve Menafi’i’l-Mü’minîn, s.56; Öz, a.g.e., s.26, 43 Öz, a.g.e., s. 26-27 44 Yücel, a.g.e., s.67

32

itibaren Akdeniz havzasındaki hızlı nüfus artışı, Avrupa’daki büyük değişme ve

gelişmenin yarattığı yeni ekonomik durumun ve para meselesinin Osmanlı sosyal ve

ekonomik düzeni ile yönetim mekanizmasına etkilerini sezmiş görünmektedir. Eski

düzen, doğru deyimi ile klasik dönem özlemlerini pek dile getirmemiş, üstelik

dönemin bu uygulamalarını eleştirerek gerçekçi önerilerde bulunmuştur. Bu

layihadan, klasik düzenin bütün özellikleri ile karşılaşılan problemlerin hangi

kesimde ağırlıklı olarak yansıdığını öğrenebiliyoruz. O nedenle bu eser Osmanlı

tarihi açısında son derece önemli belgeler niteliğini taşıyor. Müellif ‘kânun-ı kadîm ’

yerine yeni yol tutmak ve günün şartlarına göre bir takım düzenlemelere gitmek

gerektiği konusundaki görüşlerini, eserinin çeşitli bölümlerinde açıklıkla

görmekteyiz… Müellifimizi bu bakımdan XVIII. yüzyıl ıslahatçılarının ilk

habercilerinden biri olarak nitelemek herhalde yanlış olmayacaktır.” 45

h-) Düsturü’l-Amel li-Islahi’l-Halel (Katip Çelebi 1609-1658)

1063 (1652-53) yılında devlet bütçesinde gelirin az olup masrafın çoğalması

sebeplerini araştırmak ve gelecek yılın vergisini önceden almayı gerektiren bütçe

açığına bir çare aramak için toplanan divana Katip Çelebi de katılmıştır. Seferlere ve

barış zamanlarında tecrübe görmüş ve geçmişlerin tarihini okumuş bir kimse sıfatıyla

bu konuda bir mukaddime üç fasıl ve bir netice olarak tertiplenmiş küçük bir eser

meydana getirmiştir. Bu kitabından onun devlet adamlarının faydalanacağından daha

başta ümidi yoktu. Önsözünde toplumların hayatının da insan hayatı gibi evrelere

ayrıldığını her devrenin kendine göre alametleri olduğunu Osmanlı

İmparatorluğunun duraklama devrine girdiğini, iş başındakilerin bunun alametlerini

görerek tedbir almaları lazım geldiğini, çarelerin de cismani ve ruhani olduğunun bir

45 Yücel, a.g.e., s.88-89

33

genel kural olduğunu ve her devrenin kendine göre bir ilacı olduğunu söylemektedir.

Birinci bölümde bilginler asker tımar ve reayanın toplumun temelini teşkil ettiğini

anlatmaktadır. Toplumda bunların hepsini insan vücudunu meydana getiren dört esas

unsurdan birine benzetmektedir. Bu dört sınıfın birbirinden yararlanmaları halinde

sıhhatli bir vücut gibi toplumun da nizam bulacağını belirtmektedir.46

Kâtip Çelebi eserini giriş kısmında yukarıda bahsi geçen toplantıda kendisine

böyle bir vazife verilmesi karşısında şöyle demektedir. “Gerçi bu iş ilk bakışta demir

leblebi gibi görünmekle, devletli efendiler, yeteneksizlikten ötürü önemsemeyip,

yararlanmasalar da, bari kıyamet gününde özrümüze cevap olur diye düşündüm ve

bu yazılanları bir önsöz, üç bölüm, ve bir sonuç üzere düzenleyip adını

‘Bozuklukların Düzeltilmesinde Tutulacak Yollar’ koydum”

Katip Çelebi İbn-i Haldun’un nazariyesinden ilhamla cemiyeti insan vücuduna

benzetir. Ona göre: Ulema bedendeki kana, asker balgama, tüccar safraya, ve reaya

ise sevdaya denktir.47

ı-) Nesayihü’l-Vüzera ve’l-Ümera veya Kitab-ı Güldeste (Defterdar Sarı Mehmet Paşa ölm.1717)

Muhtemelen 1714-1717 arasında kaleme alınan eser, daha önce devlet

adamlarına yardımcı olmak maksadıyla telif edilmiş bir takım eserlerden

faydalanılarak meydana getirilmiştir. Eser, mukaddime, dokuz bab ve iki zeylden

oluşmaktadır. Bu kitapta yazar muhtelif devlet görevlilerinin sahip olmaları gereken

nitelikler ve göstermeleri gereken davranış biçimlerini açıklar. Bunun yanı sıra bazı

46 Orhan Şaik Gökyay, Katip Çelebi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986, s. 54-55; Gökyay, “Katip Çelebi” mad. , TDVİA, C. 6, s.437-38; Öz, a.g.e., s.27,; Levent, a.g.m., s.41; Ocak, a.g.m., s.168 47 Aslantürk, a.g.e. s.198, Eyüp Baş, “Katip Çelebi” Türkler Ansiklopedisi Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.11, ss.86-87; Gökyay, a.g.e., s.55; .Gökyay, “Kâtip Çelebi”, s.438; Öz, “Klasik Dönem Osmanlı siyasi Düşüncesi”, s.31

34

kurumların mevcut durumları da tenkit edilmekte ve bilhassa defterdarlık mevkii, kul

taifesi, tımar sistemi ile ilgili şikâyetler ve bunların düzeltilmesine yönelik ıslahat

teklifleri de dile getirilmektedir. 48

Nesayihü’l-Vüzera ve’l-Ümera tam bir siyasetname niteliğindedir. Lütfî

Paşa’nın Âsafnâme’sinden nakillerde bulunmuştur. Eser İmparatorluğun yapısı

hakkında orijinal bilgiler ihtiva etmekte ve XVIII. Yüzyıldaki durumuna tekitçi bir

görüş açısından bakma imkânı vermektedir. Eserde sadrazamın ahlâk ve

davranışlarından makam sahiplerinin hallerinden ve rüşvetin zararlarından, hazine

defterdarının niteliklerinden, yeniçeri ocağının o sıradaki durumundan reayanın

hallerinden ve halka eziyetin kötü sonuçlarından, düşmanın ve serhat boylarının

durumundan, … vs söz etmektedir. Defterdar Sarı Mehmet Paşa gerileme döneminin

başlangıcında çevresindeki bozuklukları eleştirirken Osmanlı devletinin en parlak

dönemini düşünmekte ve devleti Kanuni devrindeki yapısıyla karşılaştırmaktadır. Bu

sebeple sistemi değil onun işleyiş tarzını tenkit etmektedir.

Türkçeye “Devlet Adamlarına Öğütler” adıyla çevrilen eser Sultan II.

Mustafa ve ya III. Ahmet’e sunulmuştur. Devlet yönetiminde görev alacaklarda zekâ,

bilgi namusluluk ve tecrübenin temel nitelikler olduğunu belirtmiştir. Memleketteki

bütün servetin ve kuvvetin kaynağı olan tebaaya zulüm edilmesine mani olacak her

türlü gayretin gösterilmesi vergi ödeyen halkın korunup gözetilmesi öğütleri eserin

ruhunu teşkil etmektedir. Defterdar kendi şahsi tecrübelerini de devreye sokarak

yazdığı eserinde kânun-ı kadîm e aykırı her türlü yeni uygulama(bid’at)’nın ortadan

kaldırılması, rüşvetin önlenmesi mansıpların ehil ellere verilmesi, halka adil

48 Öz, a.g.e., s.29; Levent, a.g.m, s,41; Ocak, a.g.m., s.169

35

davranılması, veziriazamın müstakil ve azil korkusundan uzak olması gibi hususların

nizam-ı âlemin ihyasında hayati önemi haiz olduklarını vurgulamaktadır.49

49 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler :Osmanlılarda Devlet Düzeni, Derleyen ve Çeviren, Hüseyin Ragıp Uğural, TTK Yayınları Ankara 1969, s.XVI vd.; Abdulkadir Özcan, “Defterdar Sarı Mehmet Paşa” mad. TDVİA, C.9, ss.98-100; Kayhan Atik, “XVIII. Aydınlarına Göre İlmiye Teşkilatındaki Çözülmeye İlişkin Tespit ve Teklifler”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.11, s.46; Saim Arı, “Devlet Adamlarına Öğütler”, Sızıntı Dergisi, İzmir 2002, S. 285, ss.430-433; Ergan, a.g.m., s.32; Uğur, a.g.e., s.59,

II. BÖLÜM

SİYASETNAMELERİN YAZILMASINA ZEMİN HAZIRLAYAN OLAYLAR

A-) MODERN TARİHÇİLERE GÖRE OSMANLI DEVLETİNDE SONUN BAŞLANGICINI HAZIRLAYAN GELİŞMELER

XVI. yüzyılın ilk yarısından itibaren Osmanlı siyasetname/nasihatname/

ıslahat layihası müelliflerinin eserlerine baktığımızda Osmanlıların bir buhran

dönemine girdikleri ve bu buhranın da devletin kudretinin zirvesinde bulunduğu

sıradaki mükemmel nizamının bozulmasıyla ortaya çıktığı sonucuna varırız. Osmanlı

nasihat yazarlarının bu hükmü en azından esası bakımından modern tarihçilerce de

paylaşılmış, ancak onların çöküş sebebi olarak zikrettiği unsurlar tarihçiler tarafından

çöküşün tezahür ve sonuçları sayılmıştır. Modern tarihçiler Osmanlıların çöküşünü

temelde sürekli genişlemeye göre örgütlenmiş bir askerî yapıya sahip Osmanlı

devletinin fiyat devrimi, Amerika'nın keşfi, coğrafî keşifler, askerî teknolojideki

değişiklikler vb. gelişmelerin niteliğini iyi kavrayamamasına ve sonuç olarak da

gerekli tedbirleri alacak zihnî ve maddî donanıma sahip olmamasına bağlamak

eğilimindedirler. Dâhilî faktör olarak da 'klasik' dönemin bir takım temel kurum ve

uygulamalarının terk edilmesi önemli gözükür. İçeriden yenileşemeyen Osmanlı'nın

dış dinamiklerin etkisi olmaksızın kendisini dönüştürmesi mümkün olamazdı. Bir

anlamda Osmanlılar, yükselen Batı medeniyetinin karşısındaki "öteki"ni temsil eden

bir konuma yerleştirildiler.50

Şimdiye kadar birçok tarih kitabında Osmanlıların duraklama ve 50 Öz,“Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti”, s. 49

37

gerilemelerini açıklamaya çalışan nedenler ve düşünceler ortaya atılmıştır. Bunlar

arasında; Kanuni’den sonra gelen padişahların kişiliklerinin zayıf olması, devlet

yönetiminin kötü ellere geçmesi, ülkede bir kadınlar saltanatı devrinin başlaması,

yeniçeri ocağının bozulması, tımar sisteminin dağılması, din ve eğitim

müesseselerinin zayıflaması, orduya komutanlık eden bazı kimselerin hatası

yüzünden savaşlar kaybedilip zengin topraklarımızın düşmanların eline geçmesi gibi

çeşitli nedenler sıralanır, gerileyiş nedenleri bir takım tesadüfi nedenlere, birbirinden

bağımsız bir takım münferit olaylara dayandırılmak istenirdi. Okullarımızda hatta

üniversitelerimizde uzun yıllar başvurulan ana kaynaklar arasında yer almış

kitaplarımızın bazılarında bu konuların ele alınış biçimi demode ancak son derece

yaygın bir metot olarak kullanılmaktadır.51 Açıklamaların sistemsizliği ve deneye

dayalı, delillerle denetlenmeye imkân verecek şekilde bu sorunların formüle

edilmeyişini gösteren bu tip neden sayma usulü hakkında fikir vermek adına :

1-Osmanlılar batı dünyasında ortaya çıkan Rönesans ve reform hareketlerini

izleyemediler ve bu hareketlere katılamadılar.

2-Denizaşırı ülkelere yayılma ve müstemleke edinme hareketine de katılmadılar

3-İmparatorluk çeşitli kavimlerden oluşuyordu, bu yüzden birlik kurulup, kolektif

gayret ve hareket oluşturulamadı

4-İmparatorluk çok genişledi ve uzak diyarlara yayılarak etkin bir idare kurulamadı

5-Savaşlar gittikçe pahalı olmaya ve kazanılan zaferler bile karlı olmamaya başladı

6- Yenilgiler sonunda kaybedilen topraklar, devletin maddi gücünü azalttı

7-Kapitülasyonlar iktisadi gelişmeyi zorlaştırdı, memleket zenginliklerinden 51 Aydın Yalçın, Türkiye İktisat Tarihi Osmanlı İktisadında Büyüme ve Gerileme Süreci, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1979, s.351-352

38

yabancıların daha çok istifade etmesine yol açtı

8-İslami hukuk kuralları ve şeriat esasları zamanın icaplarına uydurulamadı

9- Eğitim sistemi modernleştirilip zamana uydurulamadı

10-Batıdaki sanayileşme ve makineleşme hareketi memlekete getirilemedi 52

“ XVII. yüzyılın başından itibaren imparatorluk bunalımlı bir evreye

girmişti. Genellikle araştırmacılar Osmanlı devletinde bu devrenin başlangıcını

Kanuni’ye kadar indirerek III. Murat’ın saltanatı ile kesin bir şekilde belirlendiği

hususunda hemfikirdirler. Gerçekten de III. Murat ve oğlu III. Mehmet zamanındaki

sosyo-ekonomik değişim ve gelişmeleri kısaca gözden geçirdiğimizde görülecektir ki

böyle bir tarih yaşantısı önceki yüzyılın ileri hükümet düzenini yıkıp Türkiye’yi en

az XVI. yy.’ın ikinci yarısından itibaren yeni bir sosyal ve siyasal düzenin içine

atmıştır. Nitekim bu dönemde Osmanlı ülkesini gezmiş olan batılı seyyahlar

gözlemlerinin bir sonucu olarak imparatorlukta başlayan çalkantıya dikkat çekmekte

ve yakın bir gelecekte siyasi kuruluşta başlayacak çöküntüden söz etmektedirler. Her

ne kadar İmparatorluk III. Murat devrinde en genmiş sınırlarına ulaşmışsa da…

dünya siyasal ve toplumsal şartları bu tarihlere doğru Osmanlılar aleyhine büyük

gelişmeler göstermiştir. Örneğin İngiliz ve Hollandalıların Okyanuslarda ve

Akdeniz’de hakim unsur haline gelmesinden sora Suriye, Mısır ve Anadolu, Asya-

Avrupa transit ticaretinde önemini kaybetmişti. Batılı tüccarlar bu dönemde Levant

pazarlarına yalnız yünlü kumaşlar, çelik ve kâğıt değil, Hind üretim mallarını,

gümüşü de getirmekte idiler. Zaten çok geçmeden Batının merkantilist devletleri

Bursa Kumaşını, Ankara sofunu ve pamuklarını da imale başlamışlardı. 52 Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. Asırlarda), TTK Basımevi, Ankara 1985, ss. 6-9; Yalçın, a.g.e., s. 353

39

Arşiv ve Kütüphane malzemesi, sözünü ettiğimiz yüzyılın ikinci yarısından

itibaren meydana çıkan derin ve genel değişikliklerin devlet mekanizmasındaki ve

müesseselerdeki bozuluşu hazırladığını göstermektedir. ” 53

İşte bu devlet ve toplum düzenin inhitata götüren bu değişiklikleri başlıca şu

başlıklar altında toplamak gerekir: XVI. yy. sonlarından itibaren siyasi durum; Nüfus

artışı, işsizlik ve Celâli fetreti; Mali buhran, Askeri sistemde değişme.

1-) XVI. Yüzyıl Sonlarından İtibaren Siyasi Durum:

Osmanlı tarihinin tanınmış uzmanlarında Halil İnalcık ve B. Lewis XVI.

yüzyılda Osmanlı devletinin sınırlarının tabii hudutlarına ulaştığı ve aynı zamanda

üstesinden gelemediği siyasi-coğrafi engellerle karşı karşıya kaldığını kaydediyorlar.

Batıda Habsburglar, doğuda ise Safeviler Osmanlı devletinin ilerlemesine set

çekmişlerdi. Bundan başka kuzeyde Rusya, Afrika da çöller, Hint Okyanusunda

Portekizlilerin olması Osmanlıların yeni araziler ele geçirme siyasetinin hayata

geçirilemez olduğunu gösterdi.54 “Osmanlı İmparatorluğunun coğrafi yönden yayılışı

XVI ve XVII. yüzyıllarda en yüksek seviyeye ulaştı. Bu iki yüzyıl boyunca

imparatorluğun Avrupa’daki batı cephesi Treste ile Viyana’nın yakınlarında, kuzey

cephesi Polonya’nın bitişiğindeydi. Karadeniz ile Azak denizi birer Osmanlı gölü

haline gelmişti. 1475’ten 1768’e kadar Osmanlı İmparatorluğu ile ona bağlı

devletlerden başka hiçbir devletin bu denizlerde kıyısı yoktu. Kafkasya’nın batısı

gibi, Asya’nın batısındaki Dicle ve Fırat nehirlerinin yatakları da, ta İran körfezine

53 Yaşar Yücel, a.g.e., s. IX-X 54 Halil İnalcık, “Osmanlı Tarihine Toplu Bakış” Osmanlı Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, C.1, s.111; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK Basımevi, Ankara 1988, s. 24-25; Qasımov, a.g.e., s.14; Öz, a.g.e., s.31

40

kadar Osmanlı yönetimim altındaydı. İmparatorluk Suriye’yi de en geniş coğrafi

anlamıyla elinde tutuyordu. Arabistan’ın batısı bütünüyle, en güneydeki Yemeni

içine alacak şekilde Osmanlı idaresindeydi ki bu da imparatorluğa Hint Okyanusunda

bir kıyı sağlıyordu. Aynı şekilde Kuzey Afrika’da, Mısırdan en batıdaki Fas’ın doğu

sınırına kadar Osmanlı topraklarıydı”55 Böylece İmparatorluk yayılışının fiili

sınırlarına ulaşmış ve aşamayacağı engellerle karşı karşıya kalmıştı. Doğu sınırında

Yavuz ve Kanuni’nin savaş alanlarındaki zaferlerine rağmen İran içlerine

ilerleyemediler. O zaman kudretinin zirvesinde olan Safeviler yeni merkezileştirilmiş

hükümdarlığı, yeni lojistik sorunları ortaya çıkaran yeni ve alışılmamış teknikleri

gerektiren İran platoları Osmanlı kuvvetlerinin İran sınırında durdurmak ve karadan

Orta Asya ve Hindistan’a yayılmayı önlemek hususunda birlikte rol oynadılar. 56

Osmanlılar doğu sularında Portekizlilerin büyük ve sağlam gemileriyle

karşılaştılar. Yapıcıları ve denizcileri Atlantik’in güçlüklerine karşı koymak üzere

yetişmiş bu gemiler Osmanlıların sakin su gemilerinden daha üstündü. Bu da

Osmanlı donanmalarının Hint deniz yollarında başarısız olmasına neden oldu. 57

Osmanlılar Kırımda ve ötesindeki topraklarda Ruslar tarafından

durduruldular. Çünkü Ruslar yalnızca Ukrayna ve Kırımda Türkler’in önüne

geçmekle kalmadı aynı zamanda Büyük Petro zamanında yukarıdan bir modernleşme

devrimi gerçekleştirdi. Halbuki ondan yarım asır önce IV. Murat tarafından

başlatılan ve Osmanlı askeri kaynaklarını Batı Avrupa devletleri seviyesine

55Arnold J. Toynbee, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Tarihindeki Yeri”, Osmanlı ve Dünya, Ed: K. Karpat, Çev. Ü.Şimşek, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000, s.33 56 Lewis, a.g.e., s.24, 57Lewis, a.g.e., s.24,

41

çıkarmayı hedef alan benzer bir çaba, sürekli bir başarı elde edememişti. 58

Afrika’da çöl, dağ ve iklim, aşılması için hiçbir saikın bulunmadığı engeller

teşkil etti. Akdeniz’de ise arada kısa bir devreden sonra deniz üstünlüğünü batının

denizci ülkelerine kaptırdı. Kanuni Süleyman zamanında Viyana’ya dayanan

Osmanlı orduları Macaristan için yapılan uzun savaşlar ve Viyana’ya yapılan ikinci

bir teşebbüse rağmen Osmanlı İmparatorluğu daha öteye geçemeyeceği ve oradan

sadece çekilebileceği sınırlara ulaşmıştı. “Safevi orduları gibi Habsburglar’ın

yiğitliği şüphesiz ki Osmanlı hamlesini göğüslemekte rol oynadı.”59

“Bu durum Gibb-Bowen’in Osmanlı çöküşü analizinde merkezi bir yer tutar.

Onlara göre, sürekli fetih siyaseti, bir yandan Şii ve Katolik dünyalarını birbirlerine

yaklaştırırken, diğer taraftan savunma savaşlarının başlamasıyla birlikte sultanların

geleneksel monarşi tarzına uygun bir hayat tarzını benimsemelerine, yani olaylara

faal şekilde katılmaktan sarfınazar edip haşmetli bir inzivaya çekilmelerine yol

açmıştır.” 60

Osmanlılar, XVI. yüzyılın ortalarında itibaren bu güçlü düşmanlarının zaman

zaman kurdukları ittifaklardan da etkilendi. Safeviler, özellikle Şah Abbas

zamanında Avrupalılarla Osmanlı devletini hedef alan askeri-iktisadi ittifaklar

aradılar. Asrın son çeyreğinde 1578-1606 arasında önce doğuda İranlılara sonra

batıda Habsburglar’a karşı yürütülen uzun yıpratıcı ama sonuç itibariyle kazançsız

denilebilecek savaşlar, aynı dönemde içeride yaşanan büyük sosyal çalkantıların da

58 William H. McNeill, “Dünya Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu” Osmanlı ve Dünya, Ed: K. Karpat, Çev. Ü.Şimşek, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000, s.73; Lewis, a.g.e., s.24, 59 Lewis, a.g.e., s. 25; Yalçın, a.g.e., ss.370-373 60 Öz, a.g.e., s.31

42

tesiriyle devlet ve toplum düzenini sarsmış ve büyük ölçüde insan ve mali kaynak

kaybıyla sonuçlanmıştır. 61

2-) Nüfus Artışı, İşsizlik ve Celâli fetreti.

Tahrir defterlerinin verilerine dayanarak XVI. asrın ikinci yarısından itibaren

Osmanlı Devletinin ahalisinde bir nüfus patlamasından bahsediliyor.62 Bu nüfus

patlamasının sadece Osmanlı devletinde değil umumiyetle Akdeniz sahillerinde

yerleşen bütün devletlerde müşahede edildiğini kaydeden Braudel bu bölgede XVI.

asırda ahalinin sayısında iki kat artış olduğunu yazıyor ve Osmanlı devleti ahalisinin

sayısının da 20-22 milyon kişiye ulaştığını ileri sürüyor.63 Ancak Barkan bu sayının

30-35 Milyon şeklinde tashih edilmesi gerektiği kanaatindedir.64 Tahrir defterlerine

göre Osmanlı devletinde hususiyle Anadolu’da nüfusun iki kat arttığı tespit

edilmiştir. Bunun ne kadarının doğal artış olduğu, ne kadarını göçlerden

kaynaklandığı tartışılabilse de ülkenin pek çok yerinde benzer artışların olması bu

artışın doğal bir artış olarak nitelendirilmesini haklı kılar. Yine araştırmalar yeni

toprakların tarım üretimine açılmasındaki ilerlemenin nüfus artışına denk olmadığını

göstermektedir. Bunun bir dizi problemleri beraberinde getireceği açıktır. Ülkede

meydana gelen nüfus artışının doğurduğu problemlerden biri işsizlik olmuştur.

61 Öz, a.g.e., s.32; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 4. Baskı TTK Basımevi, Ankara 1988, C.III/2, ss.189-258; Feridun Emecen, “Osmanlı Gücünün Sarsılması: Bozulma ve Yeni Arayışlar”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E. İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.1, ss.45-54 62 Yücel, a.g.e., s.X; Ergenç, a.g.m., s.36; Öz, a.g.e., s. 40 63 Fernand Braudel, Akdeniz Dünyası, Çev. Mehmet Âlî Kılıçbay, Afa Yayınları, İstanbul 1980, C.I, s. 39-46; Ergenç, a.g.m., s. 36; Öz, a.g.e., s.40, 64 Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 1986, s.204; Charles Issawi, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa Ekonomisindeki Yeri (1600-1914)” Osmanlı ve Dünya, Ed:K. Karpat, Çev. K.Kahraman, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000, s.158,

43

Hakikaten bu devirde Anadolu’da yersiz yurtsuz, ocaksız bir sınıfın ortaya çıktığı ve

sayıca çokluk arz ettiği gözlenmektedir. Devrin kaynaklarında “Gurbet taifesi”,

“Levendat” olarak geçen bu sınıf, köylerdeki toprak darlığı sebebiyle bir geçim

vasıtası bulabilmek için Anadolu’ya yayılmaya başlamıştır.65 1554-1576 yıllarında

köy ahalisi arasında toprağı olmayan evli adamlarla (caba) birlikte, bekarların

sayısında çok büyük artış olmuştur. Köy yerlerinde ekilecek arazinin yeterli

olmaması bu gençlerin şehirlere göç etmesine sebep oldu. Ancak kentlerde yeterli iş

imkânlarının bulunmadığı durumlarda işsiz kalan gençler ücretsiz ve yemekli

olmaları sebebiyle ya suhte (medrese öğrencisi) olarak medreselere ya da sekban-

sarıca olarak bey kapılarına intisab ediyorlardı. Ancak ne var ki ne medrese

öğrenciliğinin ne de askerliğin çekiciliğine dair sağlam deliller vardır. Ancak kır

nüfusu içinde caba oranının düşmesine mukabil bekar oranının artması kır

kesimindeki nüfus tazyikinin evlenmeyi geciktirmiş olabileceği düşünülebilir.

Dolayısıyla, köylü bekarların gelecekleri bakımından suhteliği veya levendliği

seçmesinin, bu yolların cazibesinden çok zaruretlerden kaynaklandığı sonucuna

varabiliriz. Fetih politikasının işlediği dönemlerde askeri amaçlarla emilen bu sosyal

öğeler, bu politikaların duraksadığı ve başarısız olduğu dönemlerde önemli sorunlar

doğurmuştur.66

Bunlardan başka işsizlerin sayısını artıran zümrelerden biri de Osmanlı

devletinin fetih politikasının başarıyla uygulandığı devirlerde istifade ettiği gönüllü 65 Yücel, a.g.e., s.X; Ergenç, a.g.m., s.36; Öz, a.g.e., s.41, Bekir Günay, “Nizam-ı Cedid Hareketine Kadar Osmanlıda Bozulma ve Islahat Teşebbüsleri” (Çevrimiçi) www.netpano.com/bek05.htm, 66Huricihan İslamoğlu-İnan, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Köylü, Osmanlı Yayınları, İstanbul 1991, s.178; Yücel, a.g.e., s.X, Öz, a.g.e., s.41; Ergenç, a.g.m., s.36,

44

birlikleri idi. Bunlar Kale muhafızı, donanmada Levend ve Azab , Garib-yiğit ve

nihayet paşaların hizmetinde sekban-sarıca olarak iş aramaya koyulmuşlardı. Devlet

ise ancak Garip-yiğit ve gönüllülerden yararlık gösterenlere ulufe ve tımar vermekte

idi. Ancak zamanla Devletin yayılışı ve fetih politikası üzerinde geniş tesir icra

etmiş bu gruplar XVI. yy.’ın ortalarından itibaren fetihlerin hız kesmesiyle birlikte

işsiz kalmışlardı. Zira Orta Avrupa’da Osmanlı genişlemesine Habsburglar şiddetle

karşı koymaya başlamışlar, I. Şah Abbas da doğudaki tüm fethedilen yerleri geri

almıştı. Böylece büyük askeri seferlere de gönüllü, donanmada levend ve azab olarak

görev almış sayıca çoğu yurtsuz genç Anadolu’ya işsiz ve dirliksiz geri atılmışlardı.

Bu suretle de binlerce Garip-yiğit ve gönüllü Anadolu’da kaynamaya başlamıştı.

İçlerinden bir kısmı ilmiye sınıfına girmek için medrese ve imarethanelerde

kümelenmeye başlamışlardı. Böylece Anadolu’daki ufak medreselerde binlerce suhte

toplanmıştı. Sayıları XVI. yy ortalarından itibaren iyice artan bu suhteler gruplar

halinde köylere yürüyerek açıkça eşkıyalığa başlamışlardı. Ayrıca devletin

ihtiyacından çok fazlaya varan medrese öğrencileri öğrenimlerini bitirdiklerinde

gidecek yer bulamıyorlardı. Bu nedenle de yer yer soygunculuğa ve toplu hareketlere

girişerek uzun süren suhte isyanları başlattılar. Özellikle Suhte kargaşalıkları II.

Selimi takip eden dönemde devlet için ciddi bir mahiyet kazanacaktır.67 Bu suhte

grupları bir müddet sonra köylere saldırarak açıkça eşkıyalık yapmaya başladılar.

Medrese kapısının önünde biriken bu nüfusun ilmi endişeleri olmadığından, ilimdeki

seviyeler düşmeye başladı. Yığılma karşısında vakıflar imkânlarını aşan tahsisat

gerektiğinden iaşelerin karşılanmasında zorluklar çıktı. Bir müddet sonra yarı

67 Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat, Sadeleştiren: Neşet Çağatay, 3. Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1992, C.I-II, ss.169 vd., Yücel, a.g.e., s.X; Günay, a.g.m., s.2, Emecen, a.g.m., s.46,

45

okumuş bu suhteler kanunlara karşı gelmeye başladı.68

Nüfus artışının da tesiriyle çiftbozanlık hızla artmaya başlamış, köylerini terk

eden gençlerin teşkil ettiği sekban-sarıca (levend) birlikleri sosyal ve idari düzeni

tehdit etmeye başlamıştı. Kapıkulu sipahilerinin tüfek eğitimine tabi tutma

teşebbüsünde başarısız olan merkezi yönetime karşı, Kanuni’nin oğulları Bayezid ve

Selimin arasındaki mücadelelerde, her ikisi de ateşli silahları kullanmayı bilen bu

sekban ve sarıcaları kullanmışlardı. Esasen XVI. asır sonlarına doğru reayanın

arasında ateşli silahların kullanımı ve yapımı yaygınlaşmıştı. Hükümet Anadolulu

keskin nişancıları yüzer kişilik sekban ve sarıca birlikleri haline teşkilatlandırarak

savaşlarda kullanmaya başladı ki, bu süreçte tımarlı sipahilerin ihmal edilmesi hız

kazandı. Başlangıçtaki amacı köy kökenli gençleri düşük seviyede meşru bir

askerleştirmeye tabi tutmak olan devlet politikaları ‘resmi taşra kanunsuzluğunun

gayri resmi taşra eşkıyalığına’ dönüşmesine yardım etti. Eyaletlerde denetim altında

tutulması zor bir güç yaratılmış oldu. Bu güç devleti, pek çok bölgeyi merkezin

denetiminden uzaklaştırmakla tehdit etmekteydi.69 III. Mehmet’in Eğri seferi

hazırlıkları bu anarşi devrinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Çünkü sekban

bölüklerinin esasını teşkil eden Celâliler bu tarihe kadar Anadolu’da küçük gruplar

halinde hareket etmekte idiler. Bu hazırlığı sırasında hükümet tarafından Karayazıcı

ile Hüseyin Paşaya Orta Anadolu’da asker sürme yetkisi verilmişti. Ancak bunlar

yetkilerini kötüye kullanınca hükümet bunları tedip etmek istedi. Bunun üzerine

isyan bayrağını kaldıran bu kişiler yanlarındaki Sekbanları beslemek için halktan

68 Günay, a.g.m., s.2 69 Mustafa Akdağ, “Celali İsyanlarında Büyük Kaçgunluk (1603-1606)” AÜDTCF TAD, C.II, S.2-3, Ankara 1966, ss.1-49; Öz, a.g.e., s.44; Yücel, a.g.e., s.XIV; Emecen, a.g.m., s.46,

46

zorla para ve mal almaya başlamışlardı.70 İşsiz güçsüz kalabalılar vaktiyle savaşlar

için toplanmış fakat savaş sona erince kapısız kalmış Sekban ve Levendler Celali

gruplarının insan kaynağını oluşturdular. 1595-1610 yılları tam bir iç kargaşanın

yaşandığı yıllar oldu. Anadolu’yu kasıp kavuran ve pek çok köyün terk edilmesine

sebebiyet veren Celali isyanlarında bu sekban-sarıca topluluklarının faal rol oynadığı

bilinmektedir. Asi liderler bazen basit bir sekban bazen de asi bir bey veya paşa

olabiliyordu. Karayazıcı ve Kalenderoğlu isyanlarında sekbanların yanı sıra tımarları

ellerinden alınmış sipahiler de yer almışlardı. Bunlar büyük kalabalıklar halinde şehir

ve kasabalara saldırarak onları haraca kesecek kadar kendilerini güçlü

hissediyorlardı. İşte Celali, Suhte, Sipah zorbası bölükleri gibi çeşitli türlerden

kalabalık soyguncu grupları azılı liderlerin arkasına takılarak şehir ve köyleri talan

etmişlerdi. Akdağ, bu dönemde köylerdeki nüfusun üçte ikisinin evlerinin terk

ettiğini yazmaktadır. Köyler boşaldı; Osmanlı resmi belgelerinin değimi ile “Büyük

Kaçgunluk” yaşandı. Celali isyanlarının kır kesiminde yol açtığı tahribatın çapı

konusunda bazı tahminler yapılmışsa da bu konuda 1576 ya ait mufassal bir tahrir

defteri ile 1642 ye ait bir (Avarız-haneleri tespit maksadıyla yapılmış yetişkin erkek

nüfusu sayımına dayanan) araştırma, Celali isyanlarından büyük ölçüde etkilenen

Amasya kazasında Akdağ’ın tahminlerini doğrulayacak ölçüde bir nüfus azalmasını

ve aynı zamanda eski iskân merkezlerinin önemli bir kısmının terk edilmiş olduğunu

ortaya koymuştur. Bunlar gerek iktisadi gerekse sosyal yönlerden Anadolu şehir ve

70Yücel, a.g.e., s.XIV; Ayrıca bkz. Mustafa Akdağ, Büyük Celali Karışıklıklarının Başlaması, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1963, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, Çağ Yayınları, İstanbul 1989, C.10, s. 410; Joseph von Hammer, Osmanlı Tarihi, Çev. Mehmet Ata, Sadeleştirerek Yeniden Yazan:Abdulkadir Karahan, MEB Yayınları, İstanbul 1991, C.II, s. 233; M. Nuri Paşa, a.g.e., ss.183-188

47

köy düzeninde uzun yıllar onarılamayacak derin yaralar açmıştır.71

3-) Mali Buhran

a-) Transit Ticaretin Kaybedilişi ve Coğrafi Keşifler

XVI. yüzyılın başlarında Avrupa’dan bakıldığında Osmanlı imparatorluğu

ticaret yollarını bloke eden dev bir engel olarak duruyordu.72 “Bilindiği gibi,

1490’larda Doğu’ya uzanan Ümit Burnu yolunun bulunması ve Amerika’nın keşfi

gibi hadiselerle İngilizler, Hollandalılar ve Portekizler denizlerde hakim duruma

geçmişler, dünya ticaret yolları tedricen Doğu Akdeniz ve Ön-Asya’dan açık

denizlere kaymış ve aynı dönemde Batı dünyasında meydana gelen ticaret ve sanayi

sahasındaki gelişmeler, Osmanlı devletinin dış ticaretini etkilemeğe başlamıştı.

Kanuni zamanında fazla bunaltıcı olmayan bu etkileme, iç ticarete de yansıyarak

yavaş yavaş iktisadi yapının bozulmasına yol açmış ve buna bağlı olarak içtimai

bünye üzerinde kötü tesirler bırakmıştı.” 73 XVI. yy. sonlarında doğu ticaret yolları

mücadelesinde mühim değişiklikler meydana geldi. Amerikanın keşfi, Uzak Doğu’ya

Ümit Burnu’ndan gidiş yolunun bulunması, Akdeniz ve Yakın Doğu üzerinden

transit ticaretiyle birlikte Akdeniz ülkeleriyle Avrupa arasındaki ticari ilişkilerin

71 Öz, a.g.e., s.46; Akdağ, a.g.m., s.46; Yücel, a.g.e., s.XIV; Emecen, a.g.m., s.46; Tabakoğlu, a.g.e., s.205; Halil Cin, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, 2. Basım, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1985, s.246; Nevzat Köseoğlu, “Osmanlıya Bakış: Kültürel Soğuma ve Kadızadeliler”, Büyük Türk Klasikleri Ansiklopedisi, Ötüken-Söğüt Yayınları, İstanbul 1987, C.5, s.48; Yaşar Yücel, Ali Sevim, Türkiye Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1991, C.III. ss.40-42 72 Issawi, a.g.m., s.162 73 Fahri Unan, “Kanuni Devri Şehzade Mücadeleleri ve Bunun Osmanlı Siyasi ve Sosyal Tarihi Bakımından Önemi”,Türk Yurdu, C.X, S.35, Temmuz 1990, s. 9 M.Akdağ, “Osmanlı İmparatorluğu ’nün Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti”, Belleten, C.XIII, 1949, s. 530, Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 2.baskı, İstanbul 1979, C.II s.197

48

ikinci plana düşmesine neden oldu. 74 Mantran “Gerçekten bu Ümit Burnu yolunun

XVI. yüzyılın uzun bir süresince Hint Okyanusu, Basra Körfezi, ve Kızıldeniz’den

gelen eski yolları batıracak kadar önem kazandığına ben kişisel olarak inanmıyorum”

diyor.75 Avrupa ile Uzak Doğu ve Hindistan arasındaki ticaretin yol ve yön

değiştirmesinde yalnız Ümit Burnu’nun keşfi rol oynamamış, fakat İran içlerinde

gelişen olaylar da önemli rol oynamıştır. Safevi devletinin güçlenmesi Kuzeyde de

Rusların Altınorda Devleti’ni yıkarak bölgeyi nüfuz alanına alması doğu ve

kuzeydeki ticaret yollarının kontrolünün kaybedilmesine sebep olmuştur.76 Kırım

Hanlarının Osmanlılara bağımlı olmalarına karşın XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Orta

Asya’ya doğru yapılan ya da bu bölgeden kaynaklanan ticaretin oldukça zayıf bir

oranla temsil edildiği gerçeği de bunlara eklenmektedir. Orta Asya ticaretinin bir

kısmı Rusya’ya yönelmiş olmakla birlikte bu ülkenin bu dönemde önemli bir baskı

yapabildiğini de sanmıyorum. Üstelik çoğu kez Safeviler’le kötü olan siyasal ilişkiler

Kuzey İran’la ve daha uzakta Orta Asya ile ticaretin gelişmesine elbette yardım

etmiyordu.”77

İspanyolların Portekiz’i ele geçirmelerinden sonra (1580) II. Felipe Hint

Okyanusundaki ticaret yolarını keserek Osmanlılara karşı öldürücü darbeyi

indireceğine inanıyordu. Fakat çok geçmeden Hollandalılar ve İngilizler daha üstün

gemilerle geldikleri denizlerden önce İspanyol ve Portekizlileri sonra da Osmanlıları

uzaklaştıracaklardır. XVII. yy. başlarından itibaren Kızıldeniz ve Hint denizlerinde

74 Yalçın, a.g.e., s.415 75 Robert Mantran, “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu ve Asya Ticareti”, Çev. Zeki Arıkan, Belleten, 1988, C.LI, S.201, s. 1434-1435 76 Yalçın, a.g.e., s.146 77 Mantran, a.g.m., s.1443

49

hâkimiyetlerini kurmuş bulunuyorlardı. 78 Şurası bir gerçektir ki Avrupa ticaretinin

gelişmesi Ümit burnu yolunun daha sık olarak kullanılması ticari bakımdan Osmanlı

çöküşünün temel etkenlerinin oluşturmaktadır. Nedenleri zaten yalnız ekonomik bir

çöküşte aranmayacak olan bir gerileme de bunu izlemiştir.79

“Keşiflerin Akdeniz ticaretini çöküntüye uğratması, bu olaylar çerçevesinde

ve takriben 1625’ten itibaren gerçekleşmiştir. Denilebilir ki Akdeniz üzerinde

yapılan doğu ticareti İngiliz ve Hollandalıların Hint Okyanusunu kesin olarak ele

geçirmelerinde sonra neredeyse tamamen çökmüştür. Sonuçta İngiliz ve

Hollandalıların doğuya gelişi Levant ticaretinin mevzu ve mahiyetini değiştirdi. Öte

yandan Osmanlılar XVI. asırda sürdürdükleri Batı ile Hint ve İran ticareti arasında

aracı olma rolünü 1630’larda bilhassa Hint ticareti bakımından tamamen

kaybederken İran ipek ticaretinin sadece bir bölümünü muhafaza edebildiler.”80

“Afrika’nın güneyinden dolaşan deniz yolunun ve Amerika’nın keşfinin bir

kısım Avrupa memleketleri yararına sağladığı yeni imkanlar, o zamana kadar duruma

hâkim olmuş bulunan cihan iktisadi ve siyasi muvazenesini bozmuş ve dolayısıyla

Osmanlı İmparatorluğunu da iktisadi ve siyasi türlü buhranlara sürüklemiştir.”81

b-) Amerikan Gümüşü ve Enflasyon

Amerika kıtasının keşfinden sonra buralardan Avrupa’ya getirilen bol

miktarda altın-gümüş, mevcut üretim sabitken fiyatların artışına, yani fiyat devrimine

yol açmıştır. Fiyat devrimi sonucu Avrupa’nın artan gıda ve hammadde talebinin bir

78 Öz, a.g.e., s.35, Bu konuda ayrıca bkz. Fernard Grenard, Asya’nın Yükselişi ve Düşüşü, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1992, ss.140-145 79 Mantran, a.g.m., s.1443 80 Öz, a.g.e., s.36 81 Ömer Barkan, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye’de Fiyat Hareketleri”, Belleten, C.XXXIV, No:136, 1970, s.579

50

kısmı Osmanlı topraklarından karşılanmış ve bu da Osmanlı’da altın-gümüş

miktarının artışıyla birlikte enflasyona yol açmıştır. Daha sonra ise Osmanlıda bol

miktarda olan altın-gümüşün değeri görece olarak ucuzladığından, altın-gümüşün az,

dolayısıyla pahalı olduğu İran ve şarka mal karşılığı altın-gümüş çıkışı gözlenmiştir.

Osmanlı Devleti’nin görece en yüksek refahı da bu dönemde yaşanmıştır.82

Amerika kıtasının keşfedilmesi ile alakalı gelişmeler etkisini Avrupa

devletlerinde olduğu gibi Osmanlı devletinde de göstermiştir. Amerika kıtasının

keşfi neticesinde buradan Avrupa’ya büyük miktarda altın ve gümüş getirilmeye

başlandı. İspanyolların Aztek ve İnka hazinelerini talan etmesiyle birlikte Peru

Bolivya ve Meksika’da buldukları altın ve gümüş madenlerini de işlediler. XVI.

yüzyılda Avrupa’ya o kadar altın ve gümüş taşınmıştır ki bu Avrupa’daki mevcut

altın rezervlerini dört kat artırmıştır.83 “Yapılan hesaplamalara göre 1521-1660

seneleri arasında İspanya’ya ithal edildiği resmen kayıtlı bulunan kıymetli

maddelerin miktarı 18 000 ton gümüş ve 200 ton altını geçiyordu. Hakiki miktarı ise

resmi kayıtlardakinin iki katı olacağı tahmin ediliyor. Bu miktarlar 1492 tarihinde

Avrupa’da mevcut kıymetli maden stokunun türlü tefsirlere göre 3 ve ya hatta 5 misli

artması demekti. Avrupa iktisadi bünyesine zerk edilen kıymetli maden stoklarının

birdenbire bu nispette artışı bu memleketlerde hummalı bir ticari faaliyetin

başlamasına krallıkların harp gücünün artmasına ve siyasi gerginliklerin

fazlalaşmasına neden oldu.”84 Umumiyetle 1493–1800 yılları arasında Amerika’dan

82 Abdulkadir Buluş, “Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Vaziyeti Üzerine Bir Tartışma”, Muhafazakar Düşünce, Kış 2006, Yıl:2 S.7, s.231 83 Niyazi Berkes, 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Yayınları, İstanbul 1696, C.1, s.119 84 Barkan. a.g.m., s.580,

51

Avrupa’ya takriben 2,5 ton altın 100 ton ise gümüş getirilmiştir.85

H.İnalcık Osmanlı’da fiyat artışlarının görüldüğü veya kronikleştiği XVI.

yüzyılın ortalarından sonraki dönemde, Amerika’nın keşfinden sonra Avrupa da

artan altın-gümüş miktarlarının fiyatları yükselttiğini ve bu durumun Osmanlı fiyat

hareketlerini etkileyen önemli bir amil olduğunu söylemektedir. Ona göre 1584

devalüasyonu, Amerikan altın-gümüşünün Osmanlıyı istilasının sonucudur. 86 Bu

olay 16. yy’da Avrupa’da artan altın-gümüş rezervleri yanında bununla eş zamanlı

olarak nüfus artışı karşısında mevcut üretim arıtılamadığından dolayı özellikle gıda

mallarının fiyatlarının artması biçiminde görülmüştür. Avrupa’daki olayın

Osmanlı’ya etkisi, Avrupa’da yetersizliği çekilen zahire ve hammaddenin altın-

gümüş karşılığında Osmanlı topraklarından karşılanması nedeni ile bir müddet sonra

Osmanlı’da fiyatların yükselmesi biçiminde olmuştur.87

“Asrın ikinci yarsında Amerikan gümüşü Ceneviz üzerinden Doğu Akdeniz’e

ulaştı. 1580’lerde Osmanlı ülkesine sandıklar dolusu İspanyol Realleri gelmeğe

başladı. Bu para bolluğu ve bazı memleketlerde para ayarının kasten düşürülmesi

XVI. yüzyılın ikinci yarısında fiyatlarda anormal artışlara neden oldu. Asrın son

çeyreğinde fiyatlar genellikle ilk çeyreğindeki fiyatların 3-4 misline yükseldi.

Osmanlı ülkesi de bundan nasibi aldı. Gümüş bollaşıp altın-gümüş oranları değişince

bu madenler üzerindeki spekülasyonlar sonucu altın tedavülden çekildi. Merkez

eyaletler arasındaki altın dolaşımında meydana gelen aksama dolayısıyla o zamana

kadar altına dayalı olan ticaret gümüş üzerinden yapılmaya başlandı. Bu yıllarda

balkanlardaki maden ocaklarındaki mâlîyet yüksekliği dolayısıyla Amerikan gümüşü

85 Berkes, a.g.m., s.119 86 Buluş, a.g.m., s.229 87 Barkan, a.g.m., ss.585-588

52

ile rekabet imkansız hale geldiğinden ocakların çoğu kapandı; buralardan gümüş

temin eden darphaneler ise mağşuş akçe basmaya başladı. Devlet gümüşü

kıymetlendiremediği gibi mağşuş akçe basanlara karşı da mücadelede başarılı

olamadı. Harp masrafları ve savaş yılı buhranları da paranın ayarında düşüş

yapılmasını zaruri hale getirdi.”88 Kalp-para basanlar ve akçenin kenarını kesenler

akçenin içindeki gümüş miktarını durmadan azaltıyor ve bu hal resmi-kur ile fiyatı

60 akçe olarak tespit edilmiş olan altınların halk arasında 80 veya 100 alınıp

verilmesine sebep oluyordu. Ayarı bozuk paranın yarattığı enflasyon çarşı ve

pazardaki eşya ve yiyecek fiyatlarının nispetsiz ve kararsız bir şekilde yükselmesine,

ihtikar ve karaborsa kazançlarının teşekkülüne ve cemiyet içinde ekonomik ve politik

düzeni tehdit eden büyük bir huzursuzluğun meydana gelmesine sebep olduğundan

devlet yeni bir ayarlama yaparak akçenin içinde bulunduğu fiili durumu resmen

tanımak zorunda kaldı: 1584-1586 yılları arsında geliştirilen bir hükümet kararına

göre, o zaman kadar 100 dirhem gümüşten 450 adet olarak bastırılan akçeler yerine

800 adet bastırılmaya başlanmıştır. Bu çapta büyük bir devalüasyon operasyonunun

doğurması muhtemel büyük tehlikeler meydanda idi. Eşya ve yiyecek fiyatları

nispetsiz bir şekilde fırlamış, fırsattan istifade eden ihtikar erbabı karaborsa

fiyatlarıyla cebini doldururken halk ve sabit gelirliler soyulmuştu. Nitekim askerin

aylığını bu yeni akçelerle ödemeye kalkışan devlet idaresine karşı İstanbul’da büyük

bir isyan hareketi planlandı ve bu vaziyete sebep oldukları iddiasıyla yeni sikke

kestirilmesine memur edilmiş olan Rumeli Beylerbeyi Mehmet Paşa ile defterdar

88 Mübahat Kütükoğlu, “Osmanlı İktisadi Yapısı” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E.İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.II, s.552; Ekrem Erdem, “Osmanlı Para Sistami ve Tağşiş Politikası: Dönemsel Bir Analiz” Bankacılar Dergisi, 2006, S.56, s.15

53

öldürüldü.89

Böylece sikke tashihleri dönemlerinde adeta tekerrür eden bir fasit daire

oluşmuştu: Devlet fiyat artışları karşısında ulufeleri de artırmak zorunda kalır, bu ise

mali buhrana, mali buhran da paranın tağşişine sebebiyet verdiğinden yine fiyatların

artırılması yoluna gidilirdi.90

“Sebepleri ne olursa olsun, kıtalararası muazzam bir enflasyon cereyanının

akımına kendisini kaptırmış olan Osmanlı imparatorluğu, devrinin fiyat hareketlerine ve

bu fiyat hareketlerini daha fazla hızlandırmakta olan akçe devalüasyonlarının tesirlerine

karşı gelemiyor, bu vüs’at ve şiddetteki cereyanları zapt ve rapt altına almaktan aciz

olarak bir mali buhrandan diğerine sürükleniyordu. Bu sebeple burada tetkik ettiğimiz

devalüasyon operasyonları muayyen bir mali ve iktisadi politikanın emrinde iyi

düşünülmüş imkan ve şartları itina ile hazırlanmış oldukları için muvaffakiyet şansı

bulunan teşebbüsler olmaktan ziyade, her gün şiddetini artırarak devam etmekte olan

mali buhranların önü sıra ümitsiz ve etkisiz bir hale sürüklenmiş olan olaylar ve çok defa

bu teşebbüslerin icracısı veya ilhamcısı rolünde görülen devlet büyüklerinin hayatlarına

mal olan kanlı ihtilallere vesile teşkil ediyor ve devletin içine düştüğü ekonomik ve

siyasi buhranların daha fazla artmasının mühim sebeplerden biri haline gelmiş

bulunuyordu.”91

89 Hüseyin Kaleli, “Osmanlı Madeni Para Rejiminde Enflasyona Yol Açması Bakımından Tağşişler ve Sebepleri” SDÜİİBFD, 2002, C.VII, S.2, s.194; Barkan, a.g.m., s.572-573; ayrıca bkz. Halil İnalcık, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti Üzerine Bir Tetkik Münasebetiyle”, Belleten, 1951, C.XV, S.60, s.682-684; Öz, a.g.e., s.38, Halil Sahillioğlu, “XVII. Asrın İlk Yarısında İstanbul’da Tedavüldeki Sikkelerin Raici” Belgeler, 1965, C.1, No:2, ss.227-233; Ayrıca ulufeler açısından akçe rayiçlerinin dönemlere göre değişmesi için bkz. İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, TTK Basımevi, Ankara 1988, C.II, ss.464-476 90 İnalcık a.g.m., s.684, Öz, a.g.e., s.38, 91 Barkan, a.g.m., s.576

54

Osmanlı ülkesinde meydana gelen bu büyük çaptaki enflasyon ve

devalüasyonun asli sebebinin Amerikan gümüşü olduğu görüşü büyük bir hakikat

payı taşır; ancak bu dönemin diğer gelişmelerini, yani nüfus artışı, ücretli askerlerin

sayısının artışı, savaş masraflarının çoğalması, gibi sebepleri de bu süreçte etkili

faktörler olarak hatırda tutmalıyız.

c-) Devlet Maliyesindeki Bozukluklar

Avrupa’da coğrafi keşiflerin etkisiyle sadece altın ve gümüş anlamında bolluk

meydana getirmemiş aynı zamanda hammadde ve iş gücü konusunda da büyük bir

ticari ve sanayi sektör oluşturmuştu. Denizaşırı memleketlerle kurulan ilişkilerin

Avrupalılar için sağladığı kazançlar kıymetli madenler istihsal ve sevkıyatından da

ibaret kalmadı. Bu madenleri temin ettiği sağlam paralarla uluslararası ticaret son

derece geliştiğinden uzak pazarlar için çalışan üretim kolları kurulmaya başladı. Bu

Avrupa’da kapitalizmin ve merkantilizmin hızlanması anlamına geliyordu. Bunun

Osmanlı devletine doğurduğu sonuç ise artık Avrupalılar Osmanlılardan işlenmiş mal

değil hammadde alma yoluna giderken aynı zamanda üretilmiş mal satıyorlardı. Aynı

zamanda Osmanlı devletinde meydana gelen zenginliğin doğurduğu israfla, saray

halkının lükse ve şatafata önem vermeye başlaması dışardan bol miktarda üretilmiş

mal alınmasına sebep oluyordu. Bu da yerli sanayinin içinden çıkılmaz bir buhrana

sürüklenmesine ve mali kaynaklarımızın kurumasına sebep oluyordu. Eskiden eşya

satın alan Avrupalılar, bu defa yalnız ucuz fiyata hammadde topluyorlar ve kendi

sanayi ürünlerini Osmanlıya satarak Türk yerli sanayi zararına ticari kârlarını

arttırıyorlardı. XVII. Yüzyılın ortalarına doğru Batı Avrupa sanayi ürünlerinin

Anadolu’nun en uzak köşelerine kadar yayılmış olduğu; Sivas ve Kayseri’de orta

55

halli halkın bile Londra çuhasından elbise giydiği bilinmektedir.92

Milli gelirin büyük kısmını vergi olarak toplayan ve kendi sosyal yapısının

hususiyetlerine göre onu gelir ve maaş halinde dağıtan veya masraf olarak harcayan

bir devlet olarak Osmanlının, ordusu ve sarayı için yaptığı kitler halindeki alımları ile

piyasadaki fiyat teşekkülünde etkili olduğu açıktır. Devletin bilhassa harp esnasında

sıkıştırıcı ve acil şartlar altında çok miktarda ve yüksek fiyatlarla mal ve zahire satın

almak mecburiyetinde kalması fiyatların anormal şekilde pompalanmasına sebep

olmakta ve normal zamanlara dönünce de bu sayede çıkan düzensizliği düzeltmek

kolay olmamaktadır. İşte bu devirde modern harplerin masraflarının fazla olması

harp sanayinde ve gemi inşaatında müdahaleci bir iktisat siyaseti hatta dorudan

doğruya bir devlet kapitalizmini ortaya çıkarmıştır.93

Akçenin devalüasyonu, fiyatların artması devleti aynı zamanda yeni gelir

kaynakları bulmaya ve vergi sisteminde değişiklik yapmaya sevk etmiştir. Osmanlı

Devletinde hazinenin geliri şehirlerde ticaretten ve sanatkârlıktan köylerde ise

çiftçilik ve diğer meşguliyet sahalarından toplanan vergilerden meydana gelirdi. Bu

vergilerin cinsi kanunnamelerde Akçe olarak belirlenmesine rağmen XVI. asrın

ikinci yarısından itibaren meydana çıkan devalüasyona rağmen toplanacak vergilerin

akçe cinsinden karşılığı defterlerde değiştirilmemişti. Bunun neticesinde bazı

vergilerden elde edilen gelir, özellikle nakit olarak toplanan vergiler, hazineye büyük

bir gelir temin etmediği için, devlet devalüasyon sebebiyle kaybettiği farkı da

topluyordu ki, bu da vergi ödeyenlerinin durumunu daha da ağırlaştırdı. Ayrıca

92 Adnan Gülerman, Sevda Taştekil, Ahi Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993, s.35; Berkes, a.g.e., s.12; Barkan, a.g.m., ss.580-588; Ayrıca bu konu ile alakalı bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, ss. 575-583, 93 Barkan, a.g.m., s.598

56

fetihler devam ederken her evden bir defa toplanan avarız-ı divaniye vergisi her yıl

toplanmaya ve hacmi artırılmaya başlamıştır. Devletin bu vergilerini toplamakla

görevli olan beylerbeyi ve sancak beyi olduğu için vazifenin suiistimali halleri de

durumu ağırlaştıran sebeplerden olmuştur.94

Hazinenin gelirinin artırmanın yollarında biri de askerlik görevini yerine

getirmeyen az gelirli tımar sahiplerinin topraklarının müsadere edilmesi idi. Lakin

müsadere olunan tımarlardan elde edilen gelir devlet hazinesine değil saray

adamlarını, kapıkullarının ve nüfuzlu şahısların arpalık veya başmaklığı hÂlîne

gelmişti.95

Süre giden savaşlarla tarımsal toprakların ve maden ocakları gibi çeşitli

işletmelerin savaş alanı içerisinde kalması, savaşların imparatorluğun bütçesi,

üzerinde ağır bir yük oluşturmasına yol açmıştır. Asker kökenli Osmanlı

İmparatorluğu’nun askeri teknolojideki gelişimleri izleyememesinin etkisi ile Avrupa

içerisinde durdurulması sonucu, asıl gelir kaynağı olan fetih gelirleri ve ganimetlerin

yerini, mali yük yaratan savaşlar almıştır. Askeri birliklere üç ayda bir ödenen ve

bütçe giderlerinin hemen hemen yarısını oluşturan “mevacib” ödemeleri de önemli

askeri harcamalar arasında yerini koruyarak, bütçe üzerindeki yükü arttırmıştır.

Savaşın yarattığı ortam, hem asker sayısının artmasına hem de savaş esnasında gelir

düzeyi düşen halkın devletten iş talep etmesine neden olmuş devlet kadrolarının

şişmesine yol açmıştır. Öte yandan kaybedilen topraklardaki devlet çalışanlarının

maaşlarının kesilememesi cari harcamaları arttırırken, askerlerin vergiden muaf

tutulmaları da vergi gelirlerinin azalmasına neden olmuştur. Uzun süren, birbirini

94 Mustafa Cezar, Osmanlı Tarihinde Levendler, Çelikcilt Matbaası, İstanbul 1965, s.52-53; Yücel, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, s.XII 95 Yücel, a.g.e., s.XII; Cezar, a.g.e., s.151

57

takip eden savaşlar sonucunda, emek kalite olarak azaldığından, üretim düşmüş, bu

da vergi gelirlerinin azalmasına yol açmıştır. Artarda yaşanan askeri yenilgiler

sonucu mevaciblerini almayan ordu, devlete ve halka karşı eylemlere girişmekten

kaçınmamıştır.96

Ayrıca kapitalist sömürgeci sistemle zenginleşen ve tekniki ilerlemeler sağlayan

Avrupalılara karşı zafer kazanmak her geçen gün zorlaşırken, İran’da gelişmekte olan

siyasi iktidarın da tehlikeli düşman tavırlar takındığı ve yeni dünya şartlarının ortaya

koyduğu bu sıkışık buhranlı devirde meydana çıkmış olan imkânlardan faydalanmak için

Osmanlı imparatorluğu zararına bir takım tedbirler almaya ve anlaşmalar yapmaya

çalıştığı gözden kaçmıyordu. İmparatorluğun XVI. asrın sonlarında yapmak zorunda

olduğu savaşlar uzun sürmüş ve son derece yıpratıcı olmuştu. Kazanılan zaferlere

rağmen bu fetihlerin devletin hazinesine yeni bir şeyler kattığı söylenemez. Avrupa’da

keşiflerle zenginleşme ve askeri teknoloji bakımdan güçlenmeye mukabil Osmanlı,

düşmanla boy ölçüşebilmek için harp teçhizatı, harp teknikleri ve askeri yapılanmayı

değiştirmeğe mecbur oldu. Osmanlı ordusunun geleneksel kuvvetini teşkil eden Tımarlı

Sipahiler modern zamanlardaki harpler için yetersiz görülmeye başlanırken silahlı ve

teçhizatlı talimli meslek ordusunun (Kapıkulu Ocakları) sayısını ve tahsisatını artırmak

zorunda kaldı.97 M. Cezar’ın yaptığı hesaplamalara göre 1562-1563 yılında Kapıkulu

Süvarilerinin sayısı 41979 olduğu halde 25 yıl sonra iki kat artmış, 1609-1610 yılında ise

100 bin kişiye ulaşmıştır.98

Bu konuda Barkan’ın XVI. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı bütçesini

kıyasladığı cetvele bir göz atacak olursak, Kapıkulu askerlerinden sadece 96 Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yayınları, İstanbul 1985, s.208-212; Binhan Elif Yılmaz, “Osmanlı İmparatorluğu’nu Dış Borçlanmaya İten Nedenler ve İlk Dış Borç”, Akdeniz ÜİİBFD 2002, S.4, s.188 97 Barkan, a.g.m., ss.595-597; Büyük Türkiye Tarihi, s.414-415 98 Cezar, a.g.m., s.152

58

Yeniçerilerin sayısının 1527–1528 maaş yılında 7 886’dan 1669–70 yılında 53 449’a

çıktığını görürüz. Bunun bütçeye yansıyan yükü ise şöyledir: 1527–1528 yılındaki

toplam Yeniçeri maaşları akçe olarak 15 423 426 iken; 1669-70’da bu rakam 133

968 556’a çıkmıştır. Daha kolay anlaşılması açısından Yeniçerilerin bütçeye ilk

dönemdeki yükü toplam yükün %10,26’sını teşkil ederken, ikinci dönemdeki yükü

%21,02 olmuştur.99

Yeni kurulan bu ordunun maaşları, enflasyon neticesinde devletin masraflarını

artırması sebebiyle, bu masrafların karşılanması amacıyla devlete yeni gelir kaynakları

aranmaya başlandı. Bu arada devletin merkezindeki üst düzey yetkililerin kapı-halkının,

eyaletlerde ise beylerbeyi, sancak beyi ve diğer görevlilerin nüfuzlarının artması

sebebiyle, onlar da gelirlerinin artırılmasını talep ediyordu. Fetihlerle kazanılan

toprakları kendine yeni geliri kaynağı olarak kullanan devlet yeni durumda savaşlardan

yeteri kadar gelir elde edemeyince vergi toplama usulünde değişiklik yapmaya mecbur

oldu. Tımar sisteminin uygulandığı zamanlarda toprak sahibi toprağı işler, vergisini de

kanunlarla belirlenmiş şartlarda öderdi. Yeni vergi toplama usulünde devlet, toprakları

iltizama vermeye başladı. Buna göre devlet, yıl içinde toplanacak vergiyi önceden peşin

olarak almaya başladı. Bu ilk başlarda hazinenin durumunda bir iyileştirme meydana

getirse de, merkezi otoritenin zayıflamaya başlamasıyla mültezimlerin bunu kendi başına

toplamaya başlaması ve vergi rayiçlerini kendileri belirlemeleri, halkın çoğunun

çiftbozan olarak köylerini yurtlarını terk etmesine neden olmuştur.100

99 Barkan, a.g.m., s.603 100 Akdağ, Büyük Celali Karışıklıklarının Başlaması, s.104-105; ayrıca uzun süren savaşların maliyeyi olumsuz etkilemesi sebebiyle halka nasıl vergi olarak yansıdığı ve halk üzerindeki tesiri için bkz. Gürsoy Şahin, “Osmanlı Devleti’nin 1684 Avusturya-Macaristan Seferi Hazırlıkları ve Bunların Afyonkarahisar Kazasında Halka Yansımaları” U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2003/1 Yıl: 4, S.4, ss.111-125

59

d-) Tımar sisteminin bozulması

Bütün bu sebepler Osmanlı maliyesinde ciddi buhranlar meydana getirirken,

en büyük darbeyi tımar sistemi almıştır. Osmanlı devletinin kudretini ve askeri

gücünü temin eden ve taşra teşkilatının esasını teşkil eden Tımar sisteminde meydana

gelen değişiklikler, ülkede hem siyasal, hem sosyal, hem ekonomik, hem de askeri

buhranlara tesir etmiştir.

Osmanlı devletin kuruluşundan XVI. yüzyılın sonlarına kadar uygulanan

Tımar sisteminin esası, devlete ettiği hizmetlerden dolayı mükâfatlandırılmak istenen

askeri sınıf mensuplarına, devlet işlerinde yararlılık gösterenlere, belli şartlarda bir

şahsa, münferiden veya birden fazla kimseye müştereken, muayyen bir toprak

parçasının maaş tahsisi yerine bazı vergi gelirlerini kendi nam ve hesabına toplama

hakkının bırakılmasıdır. Bu gelirin yıllık 20 000 akçeye kadar olanlarına tımar, 20

000-100 000 akçe arasında olanlara zeamet ve 100 000 akçeden fazla olanlara da has

denirdi. Ülke topraklarının yaklaşık yarısını tımarlar teşkil ederdi. Kendilerine tımar

verilenler kendilerine bırakılan gelirin karşılığı olarak harp zamanlarında kendileri ile

birlikte, her 5000 akçe için cebelü adıyla tam teçhizatlı bir askeri sefere götürmek

mecburiyetinde idiler.101

Tımar sistemi iktisadi bakımdan toprağın sürekli ekilip-biçilmesini askeri

bakımdan ise devletin kasasından para çıkmadan savaşlara asker seferber edilmesini

nazarda tutuyordu. Sürekli savaş vaziyetinde olan devlet hazineye ilave masraf

yüklemeden kısa bir süre zarfında ülkenin her bölgesinden çağrılan askerlerle güçlü

101 Midhat Sertoğlu, “Tımar” mad.,Osmanlı Tarih Lügatı, 2. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986, s.338; M. Zeki Pakalın, “Tımar” mad., Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1993, C.III, ss.497-507; Kütükoğlu, a.g.m., s.543

60

bir ordu kurabilmiştir. Devletin savaş maksatlarını hayata geçirmek için meydana

getirilmiş tımar sistemi muharebelerin devamlılığını sağlıyordu. Sipahilerin gelir

kaynağı gibi baktığı savaşların başarıyla bittiği devirlerde tımar sistemi bütün

beklentileri karşılıyorsa da, mağlubiyetler devrinin başlamasıyla hem taşra teşkilatına

hem sipahilerin hem de köylülerin maddi durumuna olumsuz etki etti.102

Tımar sisteminin gücünü kaybetmesi ve bozulması ile ilgili çeşitli amiller

üzerinde durulabilir. Ancak bunlar birbirinden bağımsız değildir. Hepsi birden

etkileşim içerisinde neticeyi tayin etmişlerdir. Fetih gelirlerinin azalması, XVI.

asırdaki büyük nüfus artışı, siyasi, idari, manevi sebepler gibi iç amiller yanında;

Amerikanın keşfi, transit ticaret yolarının yön değiştirmesi, savaş teknolojisin

gelişmesi gibi dış amiller sebep olarak ele alınabilir.103

Maliyesi büyük ölçüde tarıma ve dolayısıyla tımar sistemine bağlı olan Osmanlı

devletinde bu sistemin bozulması, hem ordunun ekseriyetini oluşturan ve doğrudan

hazineden beslenmeyen tımarlı ordunun kuvvet kaybetmesine, hem de tarım ürünlerinin

azalmasına ve bu yüzden mevzi kıtlık ve yoksulluklara yol açmıştı.104

İktisadi bozuklukların umumileşmesi ve vergilerin artması, netice olarak,

toprağa bağlı çiftçi-köylü zümresini de fakirleştirmeğe başladı. Bu durumdan

istifadeye kalkışan bir takım faizciler, devlet tarafından % 10-15 ve hatta bazen

20’ye kadar varan faize müsaade edildiği halde, bu nisbeti % 50-60’lara çıkararak

halkı soymağa başlamışlardı.105

İster para darlığından, ister iktisadi ve mali sıkıntıdan, ister vergilerin

102 Qasımov, a.g.e., s.20 103 D. Mehmet Doğan, Tarih ve Toplum, Rehber Yayınları, Ankara 1989, s.210 104 Akdağ, CelÂlî İsyanları, s.80, Unan, “Kanuni Devri Şehzade Mücadeleleri”, s.10 105 Unan, a.g.m., s.11

61

arttırılmasından ve isterse faizcilerin ifratından olsun, şu veya bu şekilde, sosyal ve

ekonomik durumu sarsılan çeşitli zümreler oluşmuştu. Bunlardan geçimleri dirlik

gelirlerine bağlı bulunan ve savaşlarda asıl yükü taşıyan tımar sahiplerinin, uzun

süreler dirlik gelirlerinin hiç artmaması ve mevcudun da kıymetten düşmesi

yüzünden refah seviyeleri gerilemiş ve nihayet merkezi hükümete cephe almalarına

yol açmıştı. Mesela, merkezi idare tarafından “asi” sayılan şehzadelerin etrafına

toplanan tımar sahiplerinin çoğunlukta olduğu Orta Anadolu’da bu durum çok daha

barizdir. Diğer taraftan, tımar sahiplerinin sayısı artarken, dirlik gelirleri azalmıştı.

Toprağa bağlı çiftçi-köylü zümresi ise, ekonomik açıdan durumları sarsılan tımar

sahiplerinin, tazyiki, miktarı ve türü artırılan vergi yükleri altında borçlarından

kurtulmak için faizci zümresine sığınmış ve dolayısıyla daha fazla borç altına

girmişti. Bütün bu baskı ve yüklerden kurtulmanın yolunu, çiftini-çubuğunu

bırakarak köyünü terk etmekte bulan çiftçiler, çift-bozan veya levendat adı altında

etrafa yayılmağa ve gittikleri yerlerde “haramiliğe” başlamışlardı. Devlet tarafından

bütün bu hareketlerin önü alınamıyor, bu ise halkın devlete olan güvenini

sarsıyordu.106

Tımar sisteminde ilk bozuluş, Acem ülkelerine serdar tayin olunan

Özdemiroğlu Osman Paşa’nın bazı yabancılara yararlıklarından dolayı, ibtida tımar

vermesiyle başlanmış, arkasından birçok ilgisiz kişi de tımar sahibi olmuştur. Ayrıca

boşalan tımarlar da İstanbul’dan tahsis edilir olmuştur. İleri gelenler ve vükela

tarafından, boşalan yerler adamlarına ve akrabalarına verilip, İslam ülkelerinde olan

tımar ve zeametin seçmeleri şer’i şerife ve yüksek kanuna aykırı olarak, kimi

106 Unan, a.g.m., s. 12; Akdağ, Türkiyenin İktisadi ve İçtimai Tarihi, C.II, s. 462, Yücel Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, TTK Basımevi, Ankara 1994, s.9,

62

paşmaklık yapılarak, kimi padişah hasına katılarak, kimi mülk olarak, kimi vakıf

olarak, kimi vücudu sıhhatte olanlara emeklilik olarak verilerek, bütün zeamet ve

tımar, ileri gelenlerin yemliği haline getirilmiştir107

On yedinci yüzyılda ‘klasik’ yapılarda görülen değişikliklerin en

önemlilerinden birisi ve belki de birincisi tımar sistemindeki değişmedir. Geleneksel

anlayışa göre tımar sistemi ihmal edilmeye, tımarlar hak sahiplerine değil ekâbir

adamlarına verilmeye başlanmış ve miri topraklar şu veya bu yolla belirli kişilere

verilmişti. Tımar sistemindeki değişimin bir bozulma değil, yeni şartların bir

zorlaması olduğu çok açıktır. Ateşli silahların yaygınlaşması ve piyadenin öneminin

artışına paralel olarak devletin ücretli asker sayısını arttırması ve dirlik olarak tahsis

edilen gelirleri nakdi vergilere (iltizam) dönüştürme çabaları sonucunda tımar sistemi

zayıflamaya başladı. “Gelenekçi” ıslahatın en tipik örneği sayılan IV. Murad dönemi

ıslahatlarına baktığımızda, 1632’de tımar sisteminde yapılan düzenlemenin hiç de

katı “gelenekçi” bir özellik sergilemediğini görürüz. İdeal kanunun şartlarını dikkate

almaksızın mevcut durumu ibka eden bu reformun amacı taşradaki karışıklığı

düzeltmek ve Bağdat’ı geri almaktı. Bütün tımar ve zeametlerin yoklaması yapılmış,

beratlar yenilenmiştir. Yine tımar sistemi ile ilgili olarak bürokraside de yeni

tedbirler geliştirildi. Sistemin önem kaybetmesine paralel olarak klasik tahririler -

istisnalar dışında- terk edildiğinden eski kayıtlardaki aksaklıkların giderilmesi için

yeni defterler ve kayıt usulleri ihdas edildi.108 Tımar sisteminin önemini

kaybetmesine paralel olarak Osmanlılar geleneksel tahrir (vergi nüfusu ve tahmini

vergi sayımları) uygulamasını bazı istisnalarla terk etmişlerdi. Bunun yerine cizye ve

avariz vergilerinin düzgün ve adil bir şekilde toplanmasına temel teşkil etmek üzere

107 Doğan, a.g.e., s.206 108 Öz, “Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti ”, s.55

63

tasarlanan sayımlar yapıldı.109

Vergilerin tahsil yetkisinin belirli bir bedel karşılığında “mültezim” adı

verilen şahıslara verilmesini ifade eden iltizam usulünde, devlete en yüksek bedeli

vermeyi taahhüt eden kişinin bu hakkı alması söz konusu olmuştur. XVII. yüzyıldan

itibaren önemli bir güç haline gelen mültezimler üzerinde devletin otoritesi zamanla

zayıflamış ve kontrol edilemez hale gelmiştir. Mültezimler, sorumlu oldukları

bölgenin vergisini kanunnamelerde belirtilen miktarlardan fazla toplamaya ve halka

baskı yapmaya başlamışlardır. Mültezimler, halktan vergi dışında “bid’at” adı

altında zamanla gelenek haline gelen paralar toplamışlar ve ayrıca bazı kişisel

ihtiyaçlarını köylülerden karşılamışlardır.110

Osmanlı Devleti’nde vergilerin tahsilinde rastlanılan bir başka kurum ise

ayanlıktır. Mültezimlerin daha fazla vergi tahsil edebilmek için halka baskı ve şiddet

göstermeleri sonucunda, halk tarafından seçilen ve “ayan” adı verilen kimseler vergi

tahsili konusunda yetkilendirilmişlerdir. Ayanlar önceleri mültezimlere karşı halkı

korumuşlar, fakat zamanla mültezimlerle uzlaşarak kendileri de iltizam almaya

başlamışlar ve devletin zayıflaması ile birlikte giderek güçlenmişlerdir.111

Daha önce işaret edildiği gibi, imparatorluğun vergi ve toprak sistemi, 1595-

1610 yılları arasındaki büyük kargaşa (Celâli isyanları) döneminde değişime

uğramıştı. Yeni şartlar, ayanların, kiracı veya vergi müstahsilleri olarak miri

toprakları tasarruf eden tımar sahiplerinin yerine geçerek, taşrada feodal beyler

109 Öz, a.g.m., s.54 110 Coşkun Can Aktan, Dilek Dinleyici, Özgür Saraç “Osmanlı Tarihinde Vergi İsyanları” SDÜİİBFD, 2003, C.8, S.1, s.3; İltizam usulü hakkında bkz: Coşkun Can Aktan, “Osmanlı İltizam Sistemi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Nisan 1991, S.71 111 Aktan, a.g.m., s.3; Ayrıca Âyanlık konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Yücel Özkaya, a.g.e.

64

haline gelmelerini kolaylaştırdı. Kadı riyasetindeki âyan ve eşraf toplantılarında

görüşülen en mühim mesele, umumiyetle bölgenin tahmin ve takdir edilen toplam

vergisinin halk arasında tevzii idi. Tımarlı ordusunun çöküşünden sonra, merkezi

yönetim, sayıları gittikçe artan yeniçeri ordusunun büyüyen para ihtiyacını sağlamak

için vilayetlere paylaştırılan olağanüstü vergilere oldukça sık başvurdu. Bu hususi ve

mahalli masraflar için konulan vergiler, âyan ve eşraf meclisi tarafından muayyen

şahıslara iltizama verildi; mültezimler ise çoğu defa bu yetkilerini kendi şahsı servet

ve nüfuzlarını genişletmek için kullandılar. Bunlar, umumiyetle vergi tevzi

defterlerine kendileri adına fazladan vergi kalemleri ilave etmekte veya kendi şahsi

hükümetleri için ek ücretler toplamaktaydılar. Keza, çoğunlukla bu defterleri denetim

ve kontrol için merkeze göndermeyi ihmal etmekte ve böylece vergiler, merkezi

yönetimin kontrolü dışında zorla toplanmaktaydı.112

4-) Askeri Sistemde Değişme

“Tımar sisteminin ortadan kalkışı tüm Osmanlı yönetim biçimini temelden

sarsan askeri, mâlî, idari ve sosyal değişiklikler meydana getirmiştir. Sipahi

ordusunun ikinci plana düşmesinin asıl nedeni ateşli silahlardaki gelişmedir. Tımarlı

sipahinin karşısındaki güçler artık gelişmiş ateşli silahlarla savaşan daimi ordulardı.

Onlar için savaş zamanı diye bir dönem söz konusu değildi. Bu nedenle Osmanlı

devleti ulufeli ve tüfekli asker sayısını artırmak zorunda kaldı.”113

Yaşar Yücel kapıkulu sayısının artmasının en önemli nedeninin Tımarlı sipahi

ordusunun önemini yitirmesi olarak belirttikten sonra, Kapıkulu sayısının artmaya

112 Halil İnalcık, “Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi” Türküye Günlüğü, Yaz 1990, S.11, s.34 113 Ergenç, “Osmanlı Klasik Düzeni”, s.36; Yücel, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, s.XIII,

65

başlaması ve Anadolu’ya yayılmalarının başlangıcı olarak, Kanuni’nin oğullarından

Şehzade Bayezid isyanından sonra ortaya çıkan güvenlik düşüncesi olduğunu

söylüyor. Şehir ve kasabalarda imtiyazlı bir zümre olarak yerleşen Yeniçeri ve Altı-

bölük süvarisi; vergi mültezimi, tahsildar ve asayişten sorumlu olarak Anadolu’da

hakim bir duruma gelmişlerdi. Öyle ki Kapıkulunun imtiyazlarından faydalanmak

için yerli Müslüman halktan birçokları türlü yollarla yeniçeri sıfatını takınmışlardı.114

Bu çerçevede mesela 1593–1606 Osmanlı-Avusturya savaşlarının öneminin,

köylülerin (sekban ve sarıcalar) giderek artan bir biçimde yaya ve sipahi olarak

orduya alınması ve Yeniçeri Ocağına sızmasında yattığını vurgular.115 Bu yeni

durum ise klasik Osmanlı düzeni için çok önemli sonuçlar doğurmuştur. Çünkü

eyalet askerleri içerisinde artık tımarlı sipahi başta gelmekte, vilayet ve sancak

beylerinin kapılarında besledikleri sekbanlar kanuni kuruluşlar olarak onların

yerlerini almaktaydı. Sekban askerinin ayrıcalığı, tüfekli asker olmasındaydı. Bundan

dolayı da sekbanlar 1590’lardan itibaren Osmanlı ordusunun bel kemiğini teşkil

etmeye başlamışlardır. Tüfekli asker için gerekli para, sekban akçası, ahaliden salma

suretiyle toplanmakta idi.116

“Yeniçeri bölükleri, merkeziyetçi yönetimin asli bir müessesesi ve sultanın

mutlak iktidarının temel dayanağı idi. Sarayda, doğrudan doğruya sultanın şahsına

bağlı bulunan, daimi bir ordu olarak teşkil edilen Yeniçeriler, dahili ve harici bir

düşmanı bertaraf etmek için her an kullanılabilmekteydiler. Ayrıca Yeniçeri

garnizonları, vilayetlerdeki belli başlı kalelere de yerleştirilmişti. Bu Yeniçeri

114 Yücel, a.g.e., s.XIII, ayrıca Şehzade Bayezid isyanı için bkz. Unan, a.g.m., ss.15-18 115 Yücel, a.g.e., s.XIII; Öz, a.g.m., s.54 116 Yücel, a.g.e., s.XIII; ayrıca salma: Köylü tarafından masrafları mal ile deruhte edilerek yaptırılacak işler karşılığı olarak her köylüden hal ve vaziyetine göre alınacak para. Z. Pakalın, a.g.e., s.105

66

grupları, büyük şehirlerdeki kaleleri ele geçirdiler ve hiç bir kimseyi, hatta bir valiyi

bile buralara sokmadılar. Merkezi otoritenin zayıfladığı dönemde yeniçeriler, Kuzey

Afrika, Bağdad ve Belgrad gibi imparatorluğun uzak bölgelerine kadar, her tarafta

yönetimi ele geçirdiler. Başkentte de iktidara kimin geçeceğini tayin edebiliyorlardı.

Daha 1446 gibi erken bir tarihte II. Murad, umumi bir toplantıda onların rızasını

aldıktan sonra tahta geçebilmişti. XVII. Yüzyılın ilk yarısında, yönetim üzerindeki

hâkimiyetlerini iyice pekiştirdiler. 1628’de ilk defa eski bir Yeniçeri ağası, ulemanın

başı olan Şeyhülislamın desteği ile Sadrazamlığa tayin edildi. 1630’larda Koçi Bey,

Yeniçerilerle eyalet askerleri arasında daha önceden kurulmuş olan dengenin yok

olmasından ve Yeniçerilerin, imparatorluğun bütün kademelerini istila etmelerinden

şikayet etmekteydi. Vezirler, saray mensupları ve taht varisleri, güç kazanmak için

sürekli onların desteklerini aramışlardı. Yeniçeriler, aralarında ticaretle uğraşma

hakkı da olmak üzere, kendileri için ilave imtiyazlar elde ettiler. Böylece pek çoğu

küçük esnaf sınıfına katıldılar ve böylece İstanbul halkının asayişi kadar yönetimin

mali siyasetini de etkilediler.”117

“Yine ‘bozulma’nın en tipik göstergelerinden birisi olarak gösterilen kul-

devşirme sistemi ve Yeniçeriler de genel değişim ve buhran bakımından ele

alındıklarında, bazı yozlaşmalar müşahede edilse de temelde ‘kadim’ düzeni devam

ettirmenin mümkün olmadığı bir vasata girildiği muhakkaktır. Devşirmeyi eski

yaygınlığı ile sürdürmenin şartları ortadan kalktığı gibi Kafkasların fethiyle kul

sistemi için yeni bir kaynak elde edilmiş, ayrıca kul-oğullarının sisteme entegre

edilmesiyle de eski düzenden farklı bir manzara ortaya çıkmıştı. Yaya askerine

duyulan ihtiyacı devşirme yöntemiyle karşılamanın imkânsızlığı karşısında, Koçi

117 İnalcık, a.g.m., s.34

67

Bey ve benzerlerinin biraz da ait bulundukları zümrelerin imtiyazlarının

kaybedilişine karşı tepki göstererek ifade ettiği üzere, artık kul taifesine hariçten

ecnebi yani kul cinsi olmayan kişiler girmeye başlamıştı.”118

Uzunçarşılı’ya göre Ocağın nizamının bozulmasında birinci derecede etken,

kuvvetli bir elin ocak üzerinden kalkması olarak görülüyor. Ardından “iltimas ve

iltizam ve himaye ile ocağa kanun harici adam alınması ve bir de makam ve mevki

hırsı ve can kaygusuyla vezirlerin, ağaların, kendi arzularına hizmet etmek üzere

ocağı isyan için tahrik etmeleri amil olmuştur” diyerek bozulmanın sebeplerini

sıralıyor. Uzunçarşılı’ya göre ocağın inzibatının çözülmeye başlaması III. Murad

zamanında başlamıştır: “Yeniçeriler arasında bu zamanlarda esnaflar görülüyor,

evlilerin adedi artıyor, ocaktaki kışlalarda yatmak yerine Yeniçerilerin evlerinde

yattıklarına tesadüf ediliyordu. Bunların esnaflıktan men’i hakkında bir taraftan emir

verilirken diğer taraftan da Üçüncü Murad, Ocak kanununa muhâlîf olarak hariçten

bir takım san’atkarların Yeniçeriler arasına girmesini irade ediyordu.”119

Osmanlı İmparatorluğunun içine düştüğü buhranı ağırlaştıran ve mevcut

kurumlarına sirayet ettiren bir başka gelişme de ulufeli asker sayısın arttırılmasına

yol açan bir diğer olgu olarak, savaşlarda ateşli silahların kullanılmasının

yaygınlaşması ve yaya ordusunun ön plana çıkması idi. Bu şümullü hadisenin

temelinde bulunan değişiklikler ise, denizaşırı ülkelerle kurulan münasebetlere

dayanan, Avrupa’daki muazzam kapitalist gelişme ile modern çağın harp silahlarına

118 Öz, a.g.m., s.55 119 Uzunçarşılı, Kapıkulu Ocakları, s.477; Uzunçarşılı bu fikrini ‘Osmanlı Tarihi’nde de tekrarlamıştır. a.g.e., s.274; Hammer, Osmanlı Tarihi, s.197; Yücel, Türkiye Tarihi, s.27; Abdulkadir Özcan, “Osmanlı Askeri Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E. İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.I, s.344

68

ve stratejisine getirdiği yenilikler idi. Yeni doğan iktisadi şartlarla mücehhez aylıklı

meslek orduları ehemmiyet kazanmış, harp sanayii gelişmiş, harplerin finansmanında

yeni usul ve kaynaklar bulunmuştu. Bilhassa deniz kuvvetleri, teknik ve tecrübe

bakımından büyük terakkiler sağlamıştı.120

“İmparatorluğun içyapısı incelenecek olursa Kanuni Süleyman’ın ölümü

(1566) ile Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) arasındaki dönemde Yeniçerilerin ve

askeri liderlerin hareketleri biraz daha anlaşılır hale gelebilir. Osmanlı imparatorluğu,

diğer özelliklerinin yanı sıra esas itibariyle bir tarım devletiydi. Köylüleri yönetmek

üzere düzenlenmiş kurumlarıyla, bozkır araziler, sınır muhafazalarına (Kırım

Tatarları) verildi. Böylece, asker yerleştirilmesi pahalı ve geliri az olan arazileri elde

tutmaktan kaçınılmış oluyordu. Bunun gibi onsekizinci yüzyıl Osmanlı ordusunun

onaltıncı yüzyıldan beri imparatorluğu etkileyen sosyal gelişmelerden uzak

durmasını beklemek askeri kurumları, bir parçası oldukları toplumdan soyutlamak

gibi gerçeklikten uzak bir davranış olurdu. III. Murat yönetiminin 1595’te sona

erişine doğru devleti etkisi altına alan değişikliklerde imparatorluğun bütün sınıfları

yer aldığına göre bunu müteakip gözlenen devlet memurlarının ‘beceriksizliği’ ile

Yeniçeri askerinin ‘disiplinsizliği’ açık bir şekilde daha büyük bir hadisenin bir

parçasını teşkil ediyordu.... III. Murat’ın ölümünü izleyen iki asır süresince Osmanlı

devleti kendisini, yayılmacı bir imparatorluktan, kendisini korumayı düşünen

muhafazakar bir yönetime dönüştürmüştür....

...Osmanlıların çöküşü ile ilgili çalışma yapanların çoğu Batının askeri ve

ekonomik alanlarda Türklere nispeten gelişmiş olmaları üzerinde dururlar. Fakat bu

120 Barkan, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye’de Fiyat Hareketleri” ss.580-596; Lewis, a.g.e., s.30, Öz, Osmanlı’da “Çözülme” ve Islahatçı Yorumcuları, s.39

69

bakış açısı, Osmanlı olaylarının yüzeyinden derinine inerek IV. Murat’ın niçin

imparatorluğu eski konumuna getiremediğini yahut uzun çöküş yılları boyunca

devletin bütünlüğünü sağlayan şeyin ne olduğunu keşfetmeye imkân vermez.”121

* * *

Kısaca özetlenirse; XVI. yüzyılın son çeyreğinde içeriden nüfus baskısı ve

bürokratik yapıdaki değişim, dışarıdan da Amerikan gümüşünün yol açtığı fiyat artışı

ve ateşli silahların yaygınlaşması vb. faktörlerin, askeri ve mali sistemin değişmesine

sebebiyet vermesi, Osmanlı devlet ve toplum nizamını derinden etkilemiş ve mutlak

otoriteyi haiz bir sultanın idaresinde tımar ve devşirme sistemlerinin damgasını

taşıyan “klasik” düzenin değişmesi kaçınılmaz hale gelmiştir. Aşağıda bu değişim

hakkındaki görüşlerini ele alacağımız Osmanlı ıslahatçı müellifleri, bu değişimin

sebeplerini içeride arayacaklardır. Modern tarihçiler ise daha çok Amerikan gümüşü

ve savaşlarda ateşli silahların ve piyadelerin ön plana çıkışının yakın etkisini

vurgularlar. Yine bir kısım modern tarihçiler, nüfus artışı, köylünün aşırı

vergilendirilmesi gibi sebepleri öne sürerler. Mali idaredeki değişim ise büyük

ölçüde askeri sitemde meydana gelen değişikliklerle 1578-1606 arasında İran ve

Avusturya cephelerinde yürütülen savaşlardaki harcamalar yüzünden ortaya

çıkacaktır. Dolayısıyla bu değişimin, etkileri aynı derecede olmasa bile, hem iç hem

de dış dinamiklerinin bulunduğunu söyleyebiliriz.

121 Andrew C. Hess, “Dünya Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu/Yorum”, Osmanlı ve Dünya, Ed:K.Karpat, Çev. Ümit Şimşek, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000, s.77

70

B-) OSMANLI SİYASETNAMELERİNE GÖRE NİZAM-I ÂLEMİN BOZULMASI: SEBEPLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı müesseselerinde ve genel

durumda bir gerilemenin ve bozulmanın başladığı görülmektedir. Buraya kadar

Osmanlı Devletinde sonun başlangıcını hazırlayan sebepleri modern tarihçilerin

bakış açısıyla görmeye çalıştık.

Osmanlı devlet adamları ve aydınları da bu yolunda gitmeyen gelişmeleri

daha ilk andan itibaren fark etmişlerdi. Bir taraftan devlet bunun önünü almak için

çeşitli fermanlar, adaletnameler122 göndererek veya fevkalade yetkileri haiz kimseler

görevlendirerek tedbirler alırken, bir taraftan da daha erken dönemlerden başlayarak

bazı Osmanlı ilim ve devlet adamları, eserlerinde meseleleri bütün açıklığıyla ortaya

koymaya ve ilgilileri uyarmaya gayret etmişlerdir. Kanuni ölümünden önce

yayınlanmış olduğu bir adalet fermanında, reayanın hükümet adamları ya da vilayet

halkından güçlü kimselerce soyulduklarını sayıp dökerek huzursuzluğun idari

kötülükten gelmekte bulunduğunun farkında olduğunu açıklıyordu.123

Osmanlı devleti adamları ve uleması, özellikle XVI. yy.’ın son çeyreğinden

itibaren kendi devlet ve toplum düzenlerinin bir bozulmaya yüz tuttuğunun, onların

ifadesiyle “nizam-i âleme ihtilal ve reaya ve berayaya infial” geldiğinin

farkındaydılar. Yani geçmişte var olduğu sanılan ideal düzen bozulmuştur ve bu

yüzden halkta bir tepki ve karışıklık meydana gelmiştir. Onlar karşılaştıkları bu

gelişmeyi daire-i adliye ve erkan-ı erbaa gibi ilkelere dayanan Osmanlı devlet ve

122 Adaletnameler için bkz. Halil İnalcık, “Adalet-nameler”, Belgeler, C.II, S.3-4, 1965, ss.49-142; İnalcık, “Adaletname” TDVİA, İstanbul 1988, C.1, s.346-347 123 İbşirli, a.g.m., s.239; Y. Yücel, Kitab-i Müstetab, TTK Basımevi, Ankara 1998, s. XV (bundan sonra “Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar” kitabında bulunan eserlere ayrı ayrı atıfta bulunulacaktır.)

71

toplum anlayışı çerçevesinde, kendi içerlerinde izaha çalıştılar.124

Aksaklıkların ve bozuklukların giderilme çarelerinin altında yatan temel

felsefe tamamıyla klasik daire-i adliye ve erkan-ı erbaa telakkileridir. Onun için

hemen hepsine göre bütün aksaklık ve bozuklukların sebebi adaletsizliktir. Bütün

mesele daire-i adliye ve erkan-ı erbaayı yerli yerinde tutan kânun-ı kadîmi yeniden

ihya etmektir. Bütün bunların sağlanmasıyla da Nizam-ı alem ortaya çıkar.125

Daha önce de belirtildiği gibi Siyasetname, Nasihatname, Islahat Layihası

hatta “hükümdar aynaları”126 gibi isimler altında yazılmış ama aralarındaki fark

araştırmacılar tarafından tam olarak belirlenmemiş127 bu eserler, hangi terimin

içerisine girdiği düşünülmeden hepsi siyasetname olarak değerlendirilecektir. Çünkü

burada asıl amaç Osmanlı’da sonun başlangıcının emarelerinin içeriden nasıl

görüldüğünü tespit etmek.

Şimdi I.Bölümde kısaca tanımları yapılan Siyasetname-Nasihatname-Islahat

Layihası tarzındaki eserlerin bakış açılarına göre Osmanlı devletinde nizam-ı alemin

bozulmasına sebep olan yani sonun başlangıcını hazırlayan amillerin üzerinde

durulacak ve çözüm önerilerin araştırılacaktır. (Bu amiller geleneksel Siyasetname

terminolojisine göre seçildi: Daire-i adliye, Erkan-ı erbaa, Kânun-ı kadîm ) Ardından

da çöküş/bozulma/çözülme paradigmasına zemin hazırlayan şeyin, bu Osmanlı

aydınının bakış açısından mı kaynaklandığı sorgulanacaktır.

124 Öz, “IV. Murad Devrine Ait Gelenekçi Bir Islahat Teklifi”, s.80, Yücel, Kitabu Mesâlîhi’l Müslimîn ve Menâfi ‘i’l-Mü’minîn, s.68 125 Ocak, a.g.m., s. 172; Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s.30 126 Bkz. Pal Fodor, “15-17. Yüzyıl Osmanlı Hükümdar Aynalarında Devlet ve Toplum, Kriz ve Reform”, Çev.Erdal Çoban, EÜEF Tarih İncelemeleri Dergisi, 1999, s. 281-302 127 Aslında Siyasetname, Nasihatname, Islahat Layihası kavramlarının tanımları yapılmış ve birbirlerinden ayrılmıştır. Ancak araştırmacılardan bazılarının siyasetname diye incelediği bir eseri başkası nasihatname, bir başkası ıslahat layihası diye inceleyebiliyor. Aralarındaki farklar için bkz. Ocak, “Düşünce Hayatı” s. 169

72

1-) Daire-i Adliye

Osmanlı siyasi düşüncesinin dayandığı üç siyasi düşünce temelinin ana

konuları olan yöneten yönetilen ilişkisi çerçevesinde hükümdar (idareciler,

bürokrasi)-ordu-hazine-reaya ve bunların statüleri ile karşılıklı görev ve

sorumlulukları üzerinde yoğunlaşır. Bu unsurların birbirleriyle ilişkileri kökü eski

Hint siyasi felsefesine dayanmakta olup, İslam siyasi düşüncesine ünlü Kelile ve

Dimne ile giren ve kısaca daire-i adliye terimi ile ifade edilen formül çerçevesinde

ele alınır. Bu formülü XVI. yy.’ın ikinci yarısında Kınalızade Ali Efendi, klasik

Müslüman düşünürlerinin ahlâk felsefesi ile ilgili eserlerinden derlemek suretiyle

meydana getirdiği Ahlâk-ı Alâi isimli kitabında Aristo’ya atfen -mealen- şöyle

ifadelendirir: Adalet dünyanın kurtuluşunu sağlar, dünya duvarı devlet olan bir

bağdır, devleti düzenleyen şeriattır, mal olmadan şeriat korunamaz, askersiz

hükümdar duruma haki olamaz, mal olmadan hükümdar asker toplayamaz, malı

toplayacak olan halktır, halkı padişaha kul eden ise adalettir. Daha özet

versiyonlarından hareketle adalet dairesinin birbirine bağlı temel kavramlarını şöyle

ifade etmek gerekir. Mülk (devlet, egemenlik, hükümdarlık) –asker-hazine-reaya-

adalet. Bu bağlamda iktidar ile adalet arasında karşılıklı bir bağlılık mevcuttu ve

iktidarın keyfî bir şekilde kullanılması gayr-ı meşru addedilirdi.128 Nizam-ı âlemin

sağlanması için en önemli şey adalettir, Koçi Bey’in ifadesi ile “Küfr ile dünya durur

zulm ile durmaz ”129 Yani kâfir bir devlet bile varlığını sürdürebilir yeter ki adaletli

olsun, ama zalim bir devlet Müslüman da olsa ayakta duramaz. Onun için nizam-ı

âleme ihtilal geldi ise adalet dairesinde bir problem var demektir. Nizam-ı âlemi

128 Ocak, a.g.m., s.169; Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s.30; Öz, “IV. Murad Devrine Ait Gelenekçi Bir Islahat Teklifi”, s.80; Ergan, “Siyasetnamelerde Çizilen Devlet Adamı Portresi”, s.41 129 Danışman, Koçi Bey Risalesi, s.34

73

sağlayacak adalet dairesinin en başında hükümdar vardır. Hükümdar olmazsa adalet

dairesi oluşmaz, illa hükümdar da adaletli olsun.

a-) Bozulmanın hükümdar (padişah)’a bakan yönü

Osmanlı siyasetnamelerinin ele aldıkları konuların en başında hükümdarlık

kurumu gelir, İslam dünyasında yer etmiş kökleşmiş telakkilere göre, insanlar

arasında düzeni korumak, herkesi kendi yaratılış ve kabiliyetine göre en uygun

mevkide tutabilmek için hükümdarın varlığına gerek duyulur. İnsanlar medeni

tabiatlıdır ve topluluk halinde yaşamaları gerekir. Bu topluluğun düzenini sağlayacak

bir otoriteye ihtiyaç vardır. Bu yüzden hükümdar yeryüzünde Allah’ın gölgesidir

(Zıllullah fi’l-alem).130 Siyasetnamelerde padişah ile ilgili olarak üzerinde durulan en

önemli husus, padişahın otoritesi ve bu otoritesini kullanmasıyla ilgilidir. Zira

siyasetname geleneğimize göre devlet, hükümdarın kuvvet ve kudreti, yani

otoritesinden başka bir şey değildi. Otoritenin tam olarak hissedilmediği yerde siyasi

meşruiyet tartışma konusu olur ve bu tartışma padişah otoritesinin zayıflamasına ve

istikrarsızlığa sebep olurdu. Hâlbuki siyaset, hükümdarın otoritesini koruma ve

güçlendirme yollarını bilmesi, bunu da toplumda dengeleri bozmadan

uygulayabilmesi demekti.131 Siyasetnamelere göre bu mühim ve şerefli vazifeyi

layıkıyla yerine getirebilmek için sultanların şunları yapması gerekir: Din ve

diyanetin muhafazasına dikkat etmek, ibadetlerde kusur etmemek, ahdine vefada

bulunmak, akıllı kimselerle istişarede bulunmak, hizmete ehil dürüst ve sadık

kimseleri göreve getirmek, eli açık olmak, hazineyi korumak, halka şefkatle

130 Ocak, a.g.m., s.171; Öz, a.g.m. , s.29; Aslantürk, a.g.e., s.99; Ergan, a.g.m., s.41 131 Çiçek, “Osmanlı Yönetim Yapısında Yozlaşma ve Siyasetnameler”, s. 1385; Ergenç, a.g.m., s.34

74

muamele etmek... vs.132 Ne var ki, siyasetnamelerde “erkan-ı erbaa” olarak

tanımlanan ve “daire-i adliye” ile korunan bu sosyal denge, Kanuni’nin son

dönemlerinde bile tam olarak korunamamış, sosyal nizamı tehdit eden yolsuzluklara

son vermek için sultan adaletname tabir edilen fermanlar yayınlamak zorunda

kalmıştı.133

Adalet dairesinin oluşabilmesi için en başta bulunan padişahın düzgün olması

gerekir. Osmanlı siyasetnamelerinde “Balık baştan kokar” şeklindeki atasözü sık sık

kullanılmaktadır. Bu yüzden siyasetnamelerde genel olarak bozulmanın padişahın

işlerden elini eteğini çekmeye başlaması ve seferlere katılmayı terk etmesiyle

başladığı vurgulanır.

Lütfî Paşa’ya göre padişah nedimleriyle fazla içli dışlı olmamalı, vezir-i azam

padişahı paraya meyletmekten korumalı ve vezir-i azamın padişaha arz ettiği işler

geri döndürülmemelidir. Padişahın adil sadrazam ve diğer üst düzey yetkililerin

özerk olması gerekir.134

Mustafa Âlî de muhtemelen Lütfî Paşa’nın tesiriyle benzer konulardan

bahseder. Âlî Nushatü’s-selatin isimli eserinin birinci babını ‘Lazıme-i Selatin Olan

Umur’ (Sultanlara lazım olan işler)’e ayırmıştır. Âlî, bunu on yedi lazımede ifade

Eder. Buna göre özetle: Halka kendini sevdirmeli ve onları zulümden korumalıdır.

Kendine bilgili, kültürlü, edip, iyi huylu, ahlâklı, mütedeyyin ve olgun nedim

132 Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği: Dün-Bugün, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1993, ss.257-259; Bülent Atalay, “Türk Devlet Geleneğine Göre Devlet Adamlarında Bulunması Gereken Asgari Hususiyetler”, Türkler Ansiklopedisi , Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.II, s.861; Ocak, a.g.m., s.171; Öz, a.g.m., s.29; Öz, Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, s.51 133 Çiçek,a.g.m., s.1386; Öz, a.g.e., s.51 134 Lütfi Paşa, “Asaf-name-i Vezir Lütfi Paşa”, yay. A. Uğur, İİED, 1980, IV, s.245

75

atamalıdır.135 Vefalı olmalı kendine hizmet edenleri unutmamalı, kendine güvenilir

casuslar bulup halkın halini sürekli yoklamalıdır. Rüşveti önlemeli, divan

kâtiplerinden kalem gibi doğru olanları seçmeli, akıl sahipleri ve hâkimlerin

seçiminde alışkanlığa göre seçim yapmayıp, arayıp sorarak hareket etmelidir.136

Hazineden maaş alan komutan ve askerlere yararlılıkları karşısında terfi verip

mükâfatlandırmalıdır. Hazineyi münasip yerlere harcamalı israf etmemeli, zevkine

ve olur olmaz yerlere harcamamalıdır. Halka vaazlarıyla ayrılık telkin eden vaizleri

men etmelidir. Onlar camilerde sadece dini mevzularda vaaz etmelidir. Çift-bozan

olarak büyük şehirlere gelip değişik işler yapan fakat vergilerini vermeyen Etrak-ı

avam ve manavların en azından çift-bozan vergilerinin tahsil edilmesiyle harpsiz

kıtalsiz bir Kahire fethedilmiş olur.137 Bahşiş, atâ ve inamda hata etmeyeler. Bunların

uygun kişilere verilmemesi israftır. Saray harcamaları ve ziynetler, lüks ve şatafat

sebebiyle artan israflar önlenmelidir. Padişah kapısı daima açık olmalı sair

memleketten gelenler zillete düşürülmemelidir.138 Makam sahiplerini olur olmaz yere

azletmemeli azlettiğini de rica ile geri almamalıdır. Hazinenin başına güvenilir ve

sağlam kişiler geçirilmeli kenar beylerbeylerinden hazine bakanı olmamalı onlar her

şey benim elimdedir deyip Müslümanların mallarını aç kurt gibi yerler. Ve en

önemlisi Padişahın işlerle bizzat meşgul olması gerektiğini söyler.139

“Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren önemli idari

görevlerde bulunan Gelibolulu Mustafa Âlî’nin yazmış olduğu siyasetname,

yozlaşmanın başlangıç devrelerine ait olması ve bizzat yazarın kendisinin de

135 Uğur, Osmanlı Siyaset-Nameleri, s.93 136 a.g.e.,s.94 137 a.g.e., s.95 138 a.g.e., s.96-97 139 a.g.e., s.97-98, Öz, a.g.e., s.55

76

yozlaşan sistemden etkilenmesi bakımından oldukça dikkat çekicidir. Nitekim

Fleischer’in bir “aydın ve bürokrat” olarak tanımladığı Gelibolulu Mustafa Âlî,

siyasetname tarzında yazdığı “Nushatü’s-Selatin”in girişinde, endişe ile izlediği

yozlaşmanın (yazarın ifadesiyle ‘ihtilal’) nizam-ı âlemi tehdit eder boyutlara 1581

yılından bir müddet önce ulaştığını ifade etmekte ve durumdan özellikle Sultan III.

Murad’ı sorumlu tutmaktadır. Ona göre, devleti içten içe kuşatan yozlaşmanın ve

istikrarsızlığın başlıca sebebi padişahın yönetim sorumluluğundan vazgeçmesidir.

Gelibolulu’nun çağdaşları olan Hasan Kâfi gibi Osmanlı aydınları da yozlaşmanın

yukarıdan aşağıya doğru yayıldığı görüşündedirler. Bu yüzden yönetim yapısında

yozlaşmanın padişahtan başlayarak ele alınması ve daha sonra diğer yönetici sınıflara

değinilmesi isabetli olacaktır.”140

Hırzü’l-Müluk yazarına göre dünya saltanatı ve hilafet Cenab-ı Kibriya’nın

emanetidir.141 Padişahın dünya ahvalinin tamamına vakıf olması güçtür ama padişah

halkının durumunu düzeltmeye ve güvenliğini sağlamaya niyet etmişse Allah ona

yardımcı olacaktır.142 Müellife göre padişaha öncelikle lazım olan salah, adalet, felah ve

diyanet üzere olmalıdır. Müellif padişaha sözlerinin düzgün olması için ilim tahsil etmesi

gerektiğinin söylerken buna zaman bulabilmesi için de bir zaman tanzimi önermiştir.

Padişah hiçbir zaman adalet ve insafı elden bırakmamalı, cimrilikten de savurganlıktan

da kaçınmalıdır. Hazinenin boşa harcanmasını reva görmeyip bağış ve cömertliği yerinde

kullanmalıdır. Padişah kızlarını ve kız kardeşlerini asla vezirlerle ve beylerbeyleriyle

evlendirmemelidir. Sancağı sınır boylarında değil iç illerde olan sancak beyleriyle

evlendirmelidir.143 Saltanatın bekası adalet ve yarar asker iledir, askerin bağlılığı ise

140Çiçek, a.g.m., s.1389, Öz, Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, s.55 141 Yücel, Hırzü’l-Müluk, s. 150, 173 142 a.g.e., s.150, 174 143 a.g.e., ss.151, 176

77

hakkına göre dirlik verilmesiyle elde edilir. Bunun için çok ülkeye ve yeterli

hazineye sahip olunması gerekir. Bu takdirde ülkedeki kasaba ve köylerin

çoğunluğunun padişah hassı, tımar ve zeamet olması gerekir. Hâlbuki artık bunların

çoğu mülk ve vakıf olmuştur. Vezirlerin değişik yollarla bu toprakları mülk edinerek

vakıf yazdırdıklarını savunan yazar, bu konuda geniş ve teferruatlı malumat

vermiştir. Temelde daha sonra aynı konuya değinen nasihat yazarlarına öncülük

etmiş sayılabilir.144

Padişah vezirlerini çok çocuklu ve hısım akrabalı kişilerden değil akıllı ve

doğru kullarından seçmelidir. Padişah tahta çıkmadan önce ülkedeki vezirlerin ve

beylerbeylerinin durumlarını iyice araştırmalı onları türlü şekillerde denemeli ve

içlerinden en ehil olanını vezir-i azamlığa getirmelidir.

Padişahın ne fazla gazaplı ve şiddetli, ne de yumuşak olmaması, her işte

ılımlılığı elden bırakmaması gerekir. Hatta bir parça şiddete meyletmeleri din ve

devlet için daha iyi olur.

Padişah tahta çıkar çıkmaz hazineyi kontrol etmeli eksikleri tamamlamalı,

sonra ayak divanlarında yapılacak fetih ve seferleri her vezir ile etraflıca görüşmeli

görüşlerin birleştiği işi yapmalıdır. Her ne olursa olsun tahta çıkışın ilk zamanlarında

mümkün olduğu kadar fazla fetihte bulunmalı, kâfirlerin kalbine bir miktar korku

salmalıdır.145

Ülkedeki mansıpların defterlerini her zaman huzurunda bulundurmalıdır.

Şayet padişah katında bu şekilde nice müstahak olmayan kişilerin mansıpları alınıp

padişah sancağından gelen ağalara ve diğer müstahak kimselere verilebilmesinden

başka, halen mansıbda olanların ne biçim insanlar oldukları, kaç yıldan beri

144 a.g.e., ss. 151-152, 176-179 145 a.g.e., s.154, 179-180

78

mutasarrıf oldukları, derece derece padişahın malumu olurdu.146

Padişah halkı dinlemekten imtina etmemeli onları onların dilek temenni ve

şikâyetlerini göz ardı etmemelidir. Reaya Allah tarafından padişaha emanet

edilmiştir. Padişah onları gözetip korumalıdır. Padişahın adaleti olmazsa nizam-ı

alem bozulur. 147

Kısaca özetlersek Hırzü’l-Müluk yazarı rüşvetin önlenmesi, hazine gelirlerin

azalmasına yol açacak gelişmelere set çekilmesi ve ülke işlerinin adaletle çekip

çevrilmesini salık vermekte ve bu işin öncelikle padişahın dizginleri ele almasına

bağlı olduğunu savunmaktadır.

Hasan Kâfi, Usulü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adlı eserini kaleme almasına

sebep olarak 1595–96 yılında nizam-ı âlemde müşahede ettiği ihtilali gösterir. Kâfi

bu karışıklıkların sebeplerine vakıf olabilmek için Allah’tan yardım istediğini

söylemekte ve neticede 1574-75∗ yılından beri vaki olan ihtilalin sebebini keşfettiğini

ileri sürmektedir.148 Bunları; “Allah doğrusunu yeğ bilür” diyerek şöyle sıralar:

Bu bozuklukların ilk yönü: adalette ihmal ve tekâsüldür. Sonra iyi bir

siyasetle bu ihtilalin zapt olunmakta ihmal olunduğudur. Bunun sebebi emaneti

ehline vermemektir. Yani makam ve mansıpları na-ehillere verilmektedir. İkincisi:

İstişarenin terk edilmesidir. Bunun sebebi kibirdir büyüklenmektir. Ulemaya ve

ukelaya danışmaktan utanmaktır. Üçüncüsü: Asker tedarikinde ve tedbirinde

ihmaldir; bu da askerlerin ümeradan ve seraskerlerden korkmamasındadır.

Dördüncüsü de: bütün bunlara sebep olan rüşvet almak tamaıdır ve dahi kadınlar

146 a.g.e., s.155, 181-182 147 a.g.e., s.182 ∗ III. Murat’ın tahta geçiş tarihi olan 1574, çözülmeye ilişkin risalelerde bir başlangıç noktası olarak kabul edilmiştir. Bunda bu tarihten itibaren kânun-ı kadîme aykırı uygulamaların yoğunluk kazanması etkili olmuş olmalıdır. 148 İbşirli, a.g.e., s.248

79

taifesine rağbet edip onların sözleriyle amel etmektir.149

Düzenin bozulmasının alametleri ise şöyle sıralanmaktadır: Padişahın genç ve

yeni yetme olanları kendine vezir ve danışman edinmesi, kendi dostlarını incitmeye

başlaması, gelirin giderin az olması, göreve atama ve azletmede padişahın kendi heva

ve hevesine mağlup olması ve ulemayı tahkir etmesi.150

Padişahın helakine üç şey sebep olur: Birincisi lezzet ve arzuların aklına

galebe çalması, ikincisi vezirler arasında çekişmelerin tezahür etmesi, üçüncüsü

askerin düşmandan yüz çevirip gaza işlerinde itaat ve nasihati terk etmesidir,

Saltanatın zevalinin görünüşteki alametleri ise, şeriat hükümleriyle amel olunmaması

ve askerin zulmetmeye başlamasıdır.151

Kâfi bozuklukların sebeplerini böyle sıraladıktan sonra çözüm önerilerine

geçer: Bu kitabı yazarken yararlandığı eski eserleri de belirttikten sonra

âdemoğullarını dört sınıfa ayırır ve bunların başına padişahı koyarak “padişah bu

dört sınıfı zapt etmekle yükümlüdür” der. Bunu da adaletle ve hüsnü siyasetle görüp

gözetmelidir. Ve bunu da âlimler ve âkillere sorarak yapmalıdır. Şeriat hükümlerine

amel olunmaması ve askerin zulmetmeye başlamasını sezen ilim ehlinin, durumunu

derhal padişaha bildirmesi, padişahın ise ihmal etmeyip bozuklukları def etmesi

vaciptir. Eğer iş henüz başlangıç aşamasında iken sıkı tutulmazsa sonradan

üstesinden gelinemez.152

Yazar ayrıca yapılacak işin hayırlı mı yoksa kötü mü olduğunun Allah

tarafından ilham edilmesi için yapılan özel bir ibadet olan istihareyi teklif etmektedir.

Padişah olana vaciptir ve lazım budur ki ulema ve sulehaya ve dua ehline tazim ve

149 İbşirli, a.g.e., s.249-250 150 a.g.e., s.259; Öz, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, s.64 151 İbşirli, a.g.e., s.261, Öz, a.g.e., 64 152 İbşirli, a.g.e., s.275

80

ikram eyleye. Padişahın hayırlısı hal ve hareketlerinde iyi niyetli olanıdır, yani ihsan

üzere olanıdır, hem asker arasında hem halk arasında adaletle hükmeyleyendir.

Hasan Kâfi de klasik daire-i adliye anlayışını seslendirerek; “Padişahlık ve sultanlık

ancak askerle olur, asker ise ancak mal ile olur, mal ise memleket mamur olmadan

olmaz, memleket ise ancak adalet ve iyi yönetimle mamur olur” der.153

Kitab-i Müstetâb yazarı Osmanlı devletinde ilk tegayyür ve fesadın

belirtilerinin Kanuni devrinde ortaya çıktığını, ama asıl bozulmanın III. Murat

zamanında başladığına işaret etmektedir. Bu eser temelde daire-i adliye kavramında

odaklaşan siyaset anlayışına uygun bir tarzda kalem alınmıştır. Eserin girişinde,

değişen şartların “nizam-ı aleme ihtilal ve reaya ve berayaya infial” verdiği

belirtilerek işbaşında olanların bu duruma ne denli tedbir ve tedarük ile düzen

getirebileceklerini anlatmaktadır.154

Eserin I. Bölümünde Osman gaziden Sultan III. Murat’a kadar olan her

kademedeki devlet yöneticilerinin şeriat ve kanunlara uygun hareket ettiklerinden,

adaleti gözettiklerinden, bu yüzden de geniş ülkeleri fethettiklerinden ve reayanın

refah içinde olunduğundan bahsedilir.155

Müellif: “İslam padişahı âlemin ruhudur, Padişahlığın üzerinde dünyada bir

yüksek makam yoktur. Padişah memlekette yaşayan halkı adaleti altında mutlu ve

mesut yaşatmakla yükümlüdür. Atalardan meşhur meseldir ki balık baştan kokar

demişler. Şimdi buna cevap çıktı ki, âlemde ihtilal ve nizamın bozulması,

padişahımızın iyi vezir-i azam edinmeyip, onların kötü yönetimleri ve rüşvet almaları

ile cümle alemde olan yarmazlıklar ve bid’atların ve kanunlara muhalefet

153 a.g.e., s.254 154 Yücel, Kitab-i Müstetâb, s. XXIII; Öz, a.g.e., s.69 155 Yücel, a.g.e., s.XXIII, 2

81

edilmesinin bir ilgisi olmalıdır.” der ve misal verir. Misalde de işin ehline verilmesi,

avratlarının muratları üzere hareket edilmemesi üzerinde durur. Padişaha uzun uzun

ne tip bir devlet adamını sadrazam yapması gerektiğini ve bunu yollarını anlatır.156

Koçi Bey Risalesi Osmanlı toplum ve devlet düzeninden meydana gelen

değişikliklerin gelenekçi bir bakış açısıyla tahlilini yapan risalelerin en çok tanınanı

ve belki de en kapsamlı olanıdır. Bu eserde Koçi Bey bir yandan Osmanlı geçmişinin

parlak bir tasvirini yaparken öte yandan da geleneksel kurumların yozlaştırılması

sonunda ortaya çıkan tabloyu tasvir eder ve sahip olduğu bakış açısı çerçevesinde,

ihtilal-i âlemin sebeplerini irdeleyerek bunalımdan çıkış yolunu göstermeye çalışır.157

IV. Murat’a bile sarayın ve devletin düzeninin günden güne bozulduğunu bu koşullar

altında padişahın dikkatli davranmaması halinde ülkenin felakete sürüklenebileceğini

hiç çekinmeden söyleyebilmiş ender kişilerden biridir. Hatta ülkenin çökmeye

başlamasını Kanuni Sulan Süleyman çağında görmeye başladığını ileri sürecek kadar

büyük bir cesaret göstermiştir.158 Koçi Bey’e göre Kanuni zamanına kadarki

padişahlar divanda hazır bulunurlardı ve memleket işleriyle tam meşgul olurlardı.

Kanuni’nin divana katılmamakla birlikte devlet işlerinden tamamen el çekmediğini,

seferlerin bazılarına bizzat katıldığını ve zaman zaman halkın arasına katılarak

onların dertlerini dinlediğini ve halkın nabzını tuttuğunu söyler. Ona göre

Kanuni’den itibaren padişahların divana katılmaması hükümdarı yöneticileri tanımaz

hale getirmiştir. Sonra Kanuni’nin, kanunlara aykırı olarak İbrahim Paşayı ve kızını

verdiği Rüstem Paşayı sadrazam yapması, ihtilalin başlangıcını oluşturmuştur.159

156 a.g.e., s.28-29 157 Öz, a.g.e., s.72 158 Gülbende Kuray “Türkiye’de Bir Machıavelli: Koçi Bey” Belleten, 1998, C.LII, S.205, s. 1655; Danışman, Koçi Bey Risalesi, s.50 159Danışman, a.g.e., s.50

82

Koçi Bey sadrazamlığın değerli bir makam olduğunu ve vezir-i âzamların

sebepsiz yere azlolunmayıp uzun yıllar vazife başında kalması gerektiğini söyler.

Ayrıca diğer mansıplarda da sebepsiz yere azil veya tayin olunması, oradan alınıp

oraya verilmesinden Allah’ın razı olmayacağını söyler.160

Koçi Bey de daire-i adliyenin klasik söylemini tekrarladıktan sonra “Alemin

düzeni padişahın mübarek kalbine bağlıdır. Padişahlar alemin kalbidir. Hükümdarlar

iyiliğe yönelirse, alem baştanbaşa düzen bulur. Kötülüğe yönelirse, halk kederli olup

ağaçlar meyve vermez ve yerlerde ot bitmez” der. Koçi Bey, devlete zarar veren bir

başka unsurun da lüks ve eğlence düşkünlüğü olduğunu söyleyerek, bu tutkunun

hükümdarları asıl amaçlarından ayıracağını söyler. Ona göre Kanuni çağında çıkan

isyanlar safahat düşkünlüğünden kaynaklanmıştır. IV. Murat’ı bu konuda uyaran

Koçi Bey, “Sultan Süleyman Han askerin kuvvetini hazinenin zenginliğini görüp süs

ve şöhret artırdı. Vezirler dahi ona uyup... bütün halk süs ve şöhrete düştü. Zamanla

o dereceye vardı ki makam sahibinin geliri ve asker taifesinin ücreti yalnız ekmek

akçesine yetişmeyip mecburen zulüm ve tecavüze başladılar. Bu Devlet-i Âliye’de

şöhret ve süs gibi zararı bulaşıcı bidat yoktur.”161der. Memlekette zere kadar bir

zulüm olsa, ceza gününde bu, padişahtan sorulur, vezirden sorulmaz. “Ben onlara

ısmarladım” demek Cenab-ı hak huzurunda cevap olmaz. Zavallının gözyaşları

dünyayı boğar “küfr ile dünya durur zulüm ile durmaz”. Adalet ömrün uzunluğuna

sebeptir. Fukara ahvalinin düzeni padişahın cennetlik olmasına sebep olur.162

Emaneti ehline vermek lazımdır. 990’dan beri yüksek memuriyetler rüşvet ile

ehliyetsiz kişilere verilir oldu.163

160 Danışman, a.g.e., s.6, 59 161a.g.e., s.50-51; Kuray, a.g.m., 1659-60 162 Danışman, a.g.e., s.34 163 a.g.e., s.34

83

Koçi Bey padişaha yapacağı ıslahatlarda yumuşaklığın kâr etmeyeceği

belirterek “İnsanoğlu kahr ile zapt olunur. Yumuşaklıkla olmaz” der.164

Bu kadar karışıklık fitne ve fesada, reayanın ve memleketlerin harab olmasına,

hazinelerin ve malların azalmasına sebep rüşvet şeytanı olmuştur. Dünya yüzünden

rüşvet lâşesi kalkmadan adalet mümkün olmaz. Kıyamet gününde hepsi padişahımdan

sorulur. Doğru ve temiz niyet ile adalet icra ederler, zulüm ve fesadın kaldırılmasına

yönelirlerse, kendisinden yardım dilenilen Allah’ın fazlı ile her iş kolay olur.165

Kitab-ı Mesâlîhi’l-Müslimîn ve Menafi’i’l-Mü’minîn: Eserde -Vezir-i azam

Kemankeş Kara Mustafa Paşa’ya sunulmuş olmasından olsa gerek- bozulmanın

padişaha bakan yönüne dair pek bir şey yoktur. Fakat padişahlık müessesini de

ilgilendiren ve yukarıdaki siyasetnamelerimizde de geçmiş olan meşveret mevzuu

burada da işlenmektedir. Müellif; “Meşhur meseldür: Meşveretten kimse hüsran

bulmadı, meşveret iden pişman olmadı. Pes bu hodbinlik kat’î kabih fiildür. Kişi ne

kadar âkil olsa, elbette meşvereti elden komamak gerekdür” der.166

Üzerinde durulan diğer bir konu da adalettir. Hoş bir üslupla anlatılan bu

husus, Osmanlı devletinin dayandığı yönetim anlayışının en önemli bir kavramıdır.

Osmanlı devletinde padişah adil bir yönetimin ilk şartı olarak en uzak bir yerde

oturan bir kulun doğrudan doğruya kendisine ve divan-ı hümayuna başvurabilme

yollarının açık tutulmasını ön görmüştür. Müellifimiz daire-i adliye anlayışından

yola çıkarak divandaki işlemlerin kolaylaştırılmasını ve çabuklaştırılmasını

önermektedir.167

Katip Çelebi ve Düsturü’l-Amel li İslah’l-Halel: Katip Çelebi de daire-i

164 a.g.e., s.37 165 a.g.e., s.62 166 Yücel, Kitabu Mesâlîhi’l Müslimîn ve Menafi’i’l-Mü’minîn, s.86-87 167 a.g.e., s.121-122

84

adliyeyi şu şekilde ifade eder: İnsansız mülk olmaz, ordusuz halk olmaz, parasız ordu

olmaz, halk olmadan para toplanmaz, adalet olmasa da halk olmaz. Ve halk sultana

tanrının emanetidir.168 Geçmiş padişahlar reayayı zalimlerden korumuş, adalet ve ve

gönüllerini hoş etmekte tam bir özen göstermişlerdir. Aklen ve şer’an zararlı ve

ayıplanan bu rüşvet huyu devlet işlerinin dayanağı olunca, o devletin halinin ne

olacağını varın siz düşünün. Devlet yapısında meydana gelen bu bozulmanın çözümü

için halkı hakka boyun eğdirecek dirayetli bir kişi lazımdır. Bir de devletin ileri

gelenleri, gerçek padişahın mülkün sahibi olan Allah olduğunu bilmelidir.169 Adil ve

hakça tek bir gönül ve tek bir görüşle terslik edenlere meydan vermeyip devlet

işlerinde alınması gerekli tedbirleri almak ve hemen işe koyulmak gerekmektedir. Bu

eserde sözü edilen sıkıntıların hepsi dehşetlidir diye korkuya düşüp kuruntuya

kapılarak tedbir almamak din ve devlet için yakışık almaz ve hâkimiyetin gereği bu

değildir. Cihanın padişahı hazreti padişahın saltanatları kuvvet ve saadettedir. Zulüm

ve haksızlığı bırakıp şer’î ve aklî kanun gereğince tedbir alırlarsa bu yüce devleti

hıyanetten kurtarıp kanun yoluna sokarlar.170

Defterdar Sarı Mehmet Paşa ve Nesâyîhü’l-Vüzerâ v’el-Ümerâ: Defterdar’a

göre bütün idareciler ve özellikle padişah adalet üzere hareket etmelidir; zira adalet

sayesinde hazine bollaşacak, reaya artacak ve ülke mamur olacaktır. Bunun için

memleketin halini yakından izlemeli ve sikke işine gereken özen gösterilmelidir.

Ayrıca narh (fiyat belirleme) işini sadece kadılara bırakmamalı ve her idareci günlük

narh ile ilgilenmelidir.171

Padişahın yerine getirmesi gereken gayret borcu şudur ki : “Hepiniz

168 Aslantürk, a.g.e., s.200 169 a.g.e., s.208 170 a.g.e., s.210 171 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.23; Öz, a.g.e, s.95

85

yöneticisiniz ve hepiniz yönettiğiniz kimselerden sorumlusunuz” sözü uyarınca,

Müslüman olmayan uyrukların hallerini iyileştirip, Müslüman halkın işlerini düzene

koya ve kutsal, güzel emirleri yerine getirerek sınırlardan ve başka yönlerden gelecek

tehlikeleri önleye. Yerine getirilmesi gerekli olan bu işlerin yapılabilmesi için

“memleket yetişmiş adamsız, yetişmiş adam da malsız olmaz” deyimine göre, bu

işleri çevirecek yetişmiş vezirlerin bulunması ve harbi kazanacak askerlerin

toplanması gerekeceği şüphesizdir. Bu amaçla çalışmaların ürününü elde etmek, mal

ve yiyecek biriktirmek, deniz gibi hazineler meydana getirmek, evreni yaratan

Tanrı’nın emaneti olan reaya fukarasının ve bütün Tanrı kurallarının güven ve

rahatını, dirlik ve düzenliğini korumaya çalışan, dindar, doğru Aristo gibi akıllı bir

veziri tam yetkiyle vekil tayin buyurup “emanetleri ehline veriniz” sözü uyarınca, yurt

işlerinin yoluna konulup düzenlenmesi, reayanın hallerinin iyileştirilmesi bu vezire

bırakılmalı ve bu vezir hükümet işlerinde tam bağımsız kılınmalıdır. Yüksek katına

sunulan işlerin döndürülmemesi devlet ve memleket gereklerinin en önde

gelenlerinden ve saltanat usullerinin en önemlilerinden olduğu “Güneş gibi parlak ve

gün gibi bellidir.”172

Peygamberimiz (S. A. S.) “sultana sövmeyin, çünkü o yeryüzünde Tanrının

gölgesidir” buyurdular. Cihan padişahına her fert temiz yürekle daima candan duada

ve övgüde bulunup aman bunun dışında davranıştan el çekmeliler. Ulu tanrı onu

kendisine hâlîfe kılmıştır. Yeryüzünde Tanrının gölgesidir. Duası herkese ödevdir.173

Rüşvetle ehliyetsiz ve zalimlere devlet hizmeti vermekten çok çekinmek

lazımdır. Zira o gibi adamlara rüşvetle devlet hizmeti verilmek reaya mallarını

yağmaya izin verilmeyi kapsar. Zira verdiği rüşvete karşılık lazımdır. Rüşvet için

172 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.8-10 173 a.g.e., s.12

86

verdiği şeyden başka kapusu halkı ve kendisi bir menfaat elde etmelidir. Bu konuda

çok düşünmek lazımdır. Bütün kötü adetlerin ve zulümlerin başı ve başlangıcı, türlü

kötülük ve karışıklıkların kökü ve kaynağı; felaketlerin büyüğü, rüşvet dedikleri fesat

madenidir ki, İslam topluluğu için bundan ziyade bela ve din ile devleti kökünden

yıkıcı başka kötülük yoktur. Çünkü rüşvet kişinin dinini ve devletini yıkar.174

* * *

Osmanlı devletinin nizam-ı aleme ihtilal reaya ve berayaya infial geldiğini

fark eden aydınları, bunun sebeplerini daire-i adliyenin bozulmasında aradılar. Daire-

i adliyenin başında da hükümdar vardı. Geleneksel olarak adalet dairesinin

bozulmasının padişaha bakan yönü ıslahatçılar tarafından aşağı yukarı aynı şekilde

ifade edilmiştir. Siyasetnameciler özetle Padişahtan şunları istediler:

� Padişah otoritesinin yeniden kurulması

� Adaletin ihmal edilmemesi

� Adil, âkil ve mütedeyyin sadrazamlar seçilmesi ve sık sık görevden

azledilmemesi

� Emanetin ehline verilmesi

� Rüşvetin önlenmesi

� Padişahın işlerden el-etek çekmemesi

� Meşveretin ihmal edilmemesi

� Saray harcamalarında israfa kaçılmaması, lüks ve şatafatın önlenmesi

� Halkın nabzının tutulması

� Güvenilir ve kâmil danışmanlar tutulması,

� Saray kadınlarının işlere karıştırılmaması

174 a.g.e., s. 42-44

87

b-) Bozulmanın askere bakan yönü:

Daire-i adliye anlayışına göre mülkün ayakta durabilmesi için hükümdara

ihtiyaç vardır. Padişahın mülkünü koruyabilmesi için askere ihtiyacı vardır.

Siyasetnamelerde yer alan en önemli konulardan biri de bu asker meselesidir. Güçlü

bir ordu, hudutların korunmasında, cihat ve gazada, dâhildeki bozguncuların

sindirilmesinde en lüzumlu olan şeydir. Hazineler ordu için dolu olmalıdır. Sultan

orduyu hoşnut etmeye azami dikkat etmelidir. Ordu sultandan hoşnut olmazsa ne

asayiş ne de hudutlar korunabilir. Devleti ordu, orduyu da hazine ayakta tutar.175

Osmanlı Devleti fethe dayalı bir politika izlediğinden ilk bozulmalar genelde

askeri cephede fark edilmiştir. Daha doğrusu seferlerden eskiden olduğu gibi

zaferlerle dönülemeyince bir yerlerde bir bozulmanın olduğu düşünülmüş ve çareler

aranılmaya başlanmıştır. Onun için siyasetnamelerde en çok yer verilen konu

askerler olmuştur.

Yozlaşmanın etkilerini en olumsuz yaşayan müesseselerden biri de ümera ve

askeri sınıftı. Osmanlı siyasetnamelerinde bu sınıfın yozlaşmasından birinci derecede

III. Murat sorumlu tutulmaktadır.

Lütfî Paşa Kul taifesinin az ve öz olmasını tavsiye ederek “On beş bin asker

çok askerdir. Hiç eksilmeyip yıldan yıla on beş bin adama ulufe yetiştirmek

pehlivanlıktır.” “Asker çokluğu faide vermez, Az ve öz, muti ve münkad gerek”

demiştir. Lütfî paşa askerle ilgili bir de sefer hazırlıkları, seferde neler yapılmalı gibi

hususlarda malumat vermiştir.176

Hırzü’l-Müluk müellifi “Saltanatın bekası adalet ve yarar asker iledir.” der

dirliklerin hak edenlere verilmemesinden ve miri arazilerin vakıf ve mülke

175 Ocak, “Düşünce Hayatı”, s.170; Uğur, Osmanlı Siyaset-Nameleri, s.114 176 Lütfi Paşa, a.g.e., s.250

88

dönüştürülmesinden yakınır: “Askerin tabi olması istihkakına göre dirlik vermekle

olur... memleketlerin fethedilmesi mülkün ve hazinenin artırılması içindir, yoksa

vazifelilere ve diğerlerine temlik için değildir” der.177 Askeri düzenin bozulmasına

sebep olan bu uygulamaların sakıncalarını, III. Murat döneminde eserini kaleme alan

Hırzü’l-Müluk yazarı çok önceden dikkat çekmişti. Ocak nizamının ve askerin

durumunun nasıl olması gerektiğini uzun uzun anlatan yazar, dönemindeki

uygulamadan yakınarak “şimdiki halde vüzera ve ümeradan ve sair ekâbir ve

asâgırdan havf kalkup her birinün gözüni ve gönlüni tama’-ı ham kaplayup, helal ve

haram dinlemeyup, mâl-ı Kârun cem’ itmek sevdasında olmağla ekser umur muhtel

olup, hatta zu’amâ duhul idüp, sipahi-zâdelerün ve eli emirlülerün ekseri fakir

olmağla mahrumu, nâ murad gezerler” demekte, parası olmayanın tımar alamadığını

vurgulamaktadır. Yazarın bu uygulamanın rüşvet ve caize sunma geleneği ile alakasını

ortaya koyması da ayrıca dikkat çekicidir. Kanuna aykırı tayinler ve tımar tevcihleri

beylerbeyilere sorulduğunda “Ya niçe idelüm? Altı ayda bir vezir-i azama bu kadar bin

filori göndermek lazımdır. Haslarımız mahsulü ise harcımuza ancak vefa ider. Böyle

rişvet almayınca ya bu kadar filoriyi biz kandan tahsil idüp gönderelüm” diye cevap

verdiklerini ve bunu aleni bir şekilde söylemekten çekinmediklerini ifade etmektedir.178

Yeniçeri için makbul bir kanun konulmuştur buna göre acemi oğlanı birkaç

yıl hizmet eder... Yeniçeri kanunumuz budur der terakki beklemez ama Cebeciler,

Yeniçerilerden daha üstün bir topluluk olmadıkları halde, her ulufede buçuğar terakki

almak suretiyle, birkaç yıl içerisinde iki akçe ulufeli bir Cebecinin ulufesi yirmi otuz

akçe olur.179

177 Yücel, Hırzü’l-Müluk, ss.176-178 178 a.g.e., s.187; Çiçek, a.g.m., s.1395; Öz, a.g.e., s.61 179 Yücel, a.g.e., s.186

89

Hasan Kafi askerlikle alakalı; diğer siyasetnamecilerden farlı olarak

Avrupa’nın yeni askeri gelişmelerinin takip edilmesini istiyor. Modern bir bakış açısı

getiriyor.

Hasan Kafiye göre askerin hem silahlanması hem de zırh giydirilmesi farzdır.

Hâlbuki şimdilerde askerler tam teçhizat giyinmedikleri ve silahlanmadıkları için

savaştan kaçmalar çok oluyor. Seraskere düşen bunu kontrol etmektir. Savaştan önce

asker arasında dolaşarak askerin teçhizat ve mühimmatını kontrol etmelidir.

Yoklama hususunda kendinden başka kimseye itimat etmemelidir. Savaşlardaki

mağlubiyetlerin sebeplerinden biri olarak bunu gösterir. Hasan Kâfi elli seneden beri

gözlemlediğini ve ne zaman düşman yeni bir silah kullanmaya başlasa bizim

üzerimize galebe ettiklerini belirttikten sonra, “Ne zaman onları kullandığı silahtan

kullansak hemen gelip geliyoruz” diyor. Kâfi, “şimdiki zamanda ehl-i harp olan

düşman yeni silah kullanmakta ifrat eder oldular, ama bizim askerimiz o silahları

temin etmekte ihmal eder oldular, hatta eski silahları bile düzgün kullanamaz oldular.

Bu yüzden de cenk meydanlarından kaçmaya başladılar.” diyerek yeni silahların

kullanılması ve yeni geliştirilen silah teknolojilerini takip edilmesini söylüyor.180

“Padişah ve serasker olana lazımdır ki askeri, gazileri cenk üzere kandırsınlar.”181

Savaş tedbirleri cümlesinden olarak yapılması gereken bir başka şey de yeni

fethedilen bir yerin idaresini eski beylere bırakmamaktır. Zira bunların kalplerinde

kin devam etmektedir.182 Burada yazar Osmanlı fetih usullerinin önemli bir yönünü

tenkit ettiği gözden kaçmamaktadır. Bilindiği üzere Osmanlılar fethettikleri ülkelerin

hepsinde tek tip bir idare uygulamadan ziyade mahalli şartları dikkate alarak bazı

180 İbşirli, a.g.e., s.267-268 181 a.g.e., s.269 182 a.g.e., s.271

90

yerlerde evvelki idarecileri yerlerinde bırakmışlardır. İşte Hasan Kâfi bu politikanın

mahzurunu vurgulamaktadır.183

Müellif zaferlerin Allah’ın yardımı ile kazanabileceğini Allah’ın yardımının

ise takva ile olacağını söyledikten sonra, “Onları takva üzere tutmak ve kahvehane

gibi yerlerden korumak lazımdır, bu ise hüsn-i siyaset ve zabt ile mümkündür.” der.

Savaştan kaçanların da kahr-u siyasetle tehdit edilmesi lazımdır.184

Esasen kâfirlerin galebesinin esas sebebi İslam askerlerinin zulüm ve

isyanıdır. Askerin kötü durumunun sebebi zabtu siyasetteki ihmal ile asker

tedarikinin zamanında yerine getirilmemesidir. Buna da idarecilerin mala düşkünlüğü

yol açmıştır.185

Kitab-ı Müstetab’da da askeri sınıfın bozulmasıyla ilgili olarak önemli

bilgiler verilmekte ve aşınmanın boyutu örneklerle ortaya konulmaktadır: Sultan

Murad Han zamanında şark seferine serdar olan Lala Mustafa Paşa sefer dönüşünde

İstanbul’da rüus defterini incelettiğinde kaydedilen çavuşluk, sipahilik ve dirliklerin

“üç bölük virgüsünden ancak bir bölüğünün makbul” olduğunu görmüş ve savaşta

yararlık göstermediği halde dirlik tahsis edilenlere yapılan tevcihleri iptal etmiştir.

Ne var ki yazarın da tespit ettiği gibi kânun-ı kadîm yine tatbik edilmemiş ve serdar

olanlar “heman Üsküdar’a geçtikleri gün veyahut Rum-ili seferi ise Edirne

kapusundan taşra çıktıkları günden heman beğlerbeğleri ve sancak beğlerini ve sair

mansıp namında olanları âleme bela nazil olan rüşvet sebebiyle tebdil ve tağyir ve azl

ve nasb itmeğe mübaşeret” etmişlerdir. Bu şekilde tımar ve zeametlerin rüşvetle ve

hak etmeyenlere verilmesi veya ekâbir sepetine girmesiyle, Osmanlı ordusunun

183 Öz, a.g.e., s.65 184 İbşirli, a.g.e., s.273 185 a.g.e., s.275

91

temelini oluşturan kul taifesi ve tımarlı sipahiler bozulmuş, askerin savaş gücü

azalmıştı.186

Müellife göre padişahın otoritesinin zayıflaması sebebiyle kul sistemi

bozulmuştur. Bunun başlıca sebebi reayanın askeri sınıfa girmiş olmasıdır. Saray

hizmetlerine devşirmeler yerine Müslüman reayadan kimseler alınmaya başlamıştır.

Kul sayısı artmıştır.187 III. Murat devrinden itibaren reayanın silah taşımasını yasak

eden onların Kapıkulu olmasını veya doğrudan doğruya sipahi tımarı almasını men

eden kanunlara riayet edilmemeye başlanmıştır. Neticede askerin kalitesi düşmüş,

disiplin bozulmuş, çiftçilerin topraklarını bırakmasını bu durum teşvik etmiştir.

Levendler ve sekbanlar bunların arasından türemiş ekserisi Celâli olmuştur. Öyle ki

olur olmaz reaya bir çift öküzünü satıp akça kuvveti ile kimi sipahi kimi Yeniçeri

olup istediği dirliğe ve mansıba geçmişlerdir. Tımarlı sipahi ordusu önemini

kaybetmiştir. İmparatorluğun esas ordusunu eyaletlerde tımarlarında oturan sipahiler

oluştururdu. Fakat şimdi saray halkı ve ekâbir hükümet otoritesin zayıflamasından

istifade ederek tımar ve zeametleri kendi tasarrufları altına geçirmişler ve böylece

sipahi aileleri dirliksiz kalmıştır. Bu durumda devlet Kapıkulunu çoğaltma zorunda

kalmış bunlara ulufe maaş yetiştirmek zorlaşmış, merkezi hazinenin yükü fazlası ile

artmış, mali sıkıntı baş göstermiştir. Kapıkulu devlete tahakküm eder olmuştur.

Reaya asker olmaya özenince toprağını bırakmış üretim azalmıştır.188

Kitab-ı Müstetab yazarının geçmişte ve eserini kaleme aldığı dönemde asker

mevcudu ile ilgili verdiği bilgiler sonraki siyasetname yazarları ile

karşılaştırıldığında askeri sınıfın yozlaşmasının seyri izlenebilmektedir. Yazara göre

186 Yücel, Kitab-ı Müstetab, s.16, Çiçek, a.g.m., s.1401, Öz, a.g.e., s.70 187 Yücel, a.g.e., s.7 188 a.g.e., s.7-17

92

eskiden “bölük halkı yedi sekiz bin nefer iken şimdi yirmi binden ziyade”, yeniçeri

ocağının mevcudu ise eskiden “sekiz bin iken ba’dehu merhum Sultan Süleyman

Han hazretlerinin zaman-ı şeriflerinde on iki bin olup şimdi ise kırk bine”

yaklaşmıştır. Öte yandan asker mevcudu 3-5 kat artmasına rağmen “mansur ve

muzaffer askerden eser kalmamıştır.”189

Askeri yapıdaki yozlaşmanın ulaştığı boyuta dikkat çekmesi bakımından

Koçi Bey Risalesi’nde yer alan bilgiler de kayda değerdir. Askeri sınıfın itaatten

çıkmasını III. Murat döneminde Özdemiroğlu Osman Paşa’nın ecnebileri ocağa,

sokmasıyla başlatan Koçi Bey “Bölük halkı 992 h. tarihine gelinceye kadar temiz,

mazbut, itaatli, emre boyun eğen, az ve öz bir taife idi. Adı geçen tarihte

Özdemiroğlu Osman Paşa, yararlığı görülen bazı kimselere başlangıçta dokuz akçe

ile bölük verüp, bu yol ile yabancının girmesine sebep oldu. Ondan sonra gelenler iyi

kötü demeyip, içeriye alır oldular. 1003 h. tarihinde Koca-Sinan Paşa, kul oğlu adı ile

bazı kimseleri Yanık kalesi muhafızlığında alıkoyup, üç yıldan sonra bölüğe alacağı

şartı koydu. Onlar da bu yoldan adı geçen taifeye katıldılar. Böylece de bir kapı

açılmış oldu” demektedir.190 Bu iyi niyetli uygulamaların ocak nizamını bozduğunu

ve ocağa ecnebilerin girmesini kolaylaştırdığını öne süren yazar, bu yüzden düzenin

kalktığını ifade eder. Koçi Bey’e göre daha tehlikeli bir gelişme ise sipahilerin

itaatten çıkarak, “devlet vükelası ile hoyratça muameleler etmeye” başlamasıdır.

Askerin siyasete bulaşması olarak değerlendirdiği bu davranışın tehlikelerinin,

askerin Rumeli Beylerbeyisi Kara Mehmet Paşa ve Babüssaade Ağası Gazanfer

Ağayı “istemeziz” diye katlettirmesi ile ortaya çıktığını savunur. Çünkü bu

başarılarından sonra askerler gelen vezirleri sindirmeye başarmışlar, onlar da can

189 a.g.e., s.7 190 Danışman, a.g.e., s.62-63

93

korkusuyla askere uyarak her istediklerini kayıtsız şartsız yerine getirmişlerdir. Bu

ortamı fırsat bilen asker “pek çok işlere karışmaya başlayıp, kan pahasına nice yüz

yıl evvel fetholunmuş köyleri, tarlaları birer yolunu bulup, kimini paşmaklık ve

kimini arpalık, kimini mülk olarak verdirip, kendileri tamamen doyduktan sonra her

biri adamlarına nice zeamet ve tımar verdirip, kılıç erbabının dirliklerini”

kesmişleridir. Böylece askeri sınıfta hak edenler, Koçi Bey’in ifadesiyle, “itibarsızlık

köşesinde nam ve nişansız” kalırken “bir alay ehliyetsiz ve hak sahibi olmayan”

kimseler rüşvete bey olmuşlardır.191

Risale yazarlarının kayda değer buldukları bu ihmaller sonucu savaşmaktan

aciz kimseler orduya alınmış ve ordunun mevcudu aşırı derecede artırılmıştır. Buna

rağmen savaşlar uzadığından devlet ödeme güçlüğü içine düşmüş ve maaşları

ödemeyi aksattığından askeri itaat altında tutmak iyice zorlaşmıştır.192 Koçi Bey’in

ordu mevcudu hakkındaki tespitleri IV. Murat zamanında da durumda bir düzelme

olmadığını göstermesi bakımından ilginçtir. Koçi Bey’in tespitlerine göre III. Murat

zamanında yalnız 36.150 nefer olan ulufeli sayısı193 kendi döneminde 92.216 nefere

ulaşmıştır.194 (Aziz Efendi III. Murat zamanında ulufeli kul mevcudunun 36.400 iken

kendi zamanında (IV. Murat dönemi) 70.000’i yeniçeri olmak üzere toplam

100.000’ü bulduğunu kaydediyor.195

Kitabu Mesalîhü’l Müslimin’e göre devletin temel dayanakları olan

kapıkulları ve tımarlı sipahilerin bozulması, savaşları kaybetmenin temel sebebidir.

Bu ocaklar artık ağalarına kâtiplerine ve sair görevlilere yemeklik olmaktan başka bir

191 Danışman, a.g.e., s.48-49; Çiçek, a.g.m., s.1405 192 Öz, a.g.e., ss.79-85 193 Danışman, a.g.e., s. 44, 194 a.g.e., s. 62 195 Öz, a.g.e.,s. 81

94

işe yaramamaktadır. Kapu halkının bozulmasında, sayının olağanüstü artması, asıl

görevleri dışında işlerle uğraşmaları etkili olmuştur. Mesela eskiden bütün

yeniçerilerin sayısı oniki bin iken, şimdi sadece korucu ve tekaüt olarak yedi binden

fazla nefer vardır. Bu zümrelerin içinde gerçekten savaşlarda iş görmez durumda

oldukları için böyle kaydedilenlerin sayısı bin kadardır. Diğerleri ise akçe kuvvetiyle

yani rüşvet vererek bir şekilde deftere kaydedilmişlerdir. Kitabu Mesâlîh’teki bilgiler

askerlerin artan disiplinsizliklerini ve bunun doğurduğu olumsuzlukları açık bir

şekilde ortaya koymaktadır. Yazar askerin disiplinsiz ve talimsiz olmasına da dikkat

çekerek, pek çoğunun talimsizlik sebebiyle askerlik sanatında mahir olmadıklarını,

hatta ata binmeyi, ok ve yay kullanmayı bile doğru dürüst bilmemelerinden dolayı

savaşa gitmekten çekindiklerini kaydetmektedir.196 Üstelik savaşa gitmeyen bu

disiplinsiz askerlerin reaya arasına karışıp fesat çıkardığından toplumun düzenini de

bozdukları anlatılmaktadır.197

Eskiden tımarlı sipahi ordusu Osmanlı savaş gücünün bel kemiğini teşkil

ederdi. Esasen bunca kaleler ve ülkeler tımarlı sipahiler sayesinde fethedilmişti.

Ancak tımar ve zeametlerin ekabir sepetine girmesi bu müesseselerin sükutuna yol

açmıştır. Bundan dolayı seferlerde yalnızca kapıkulu görev almakta onlar da

kendilerini zabtu rabt altına alacak bir güç olmadığı için şımararak işe yaramaz hale

gelmekte ve sonuçta hem ülke hem reaya ve hem de hazine elden çıkmaktadır.198

Katip Çelebi ise insan vücudundaki balgama benzettiği askerin, azlığının da

çokluğunun da toplum için aynı derecede zararlı olduğunu ifade ederek diğerlerinden

farklı düşünmektedir. Ona göre asker sayısını azaltmaya yönelik gayretler boşunadır

196 Yücel, Kitabu Mesâlîhi’l-Müslimîn ve Menafi’i’l-Mü’minîn”, s.92-93 197 a.g.e., s.97 vd. 198 Öz, a.g.e., s.70

95

ve askerin çokluğundan korkmaya da gerek yoktur. Ona göre artık devlette yaş ortayı

aşmıştır ve yaş ortayı aşarsa balgam baskın gelerek hükmünün yürütür. Ancak her

defasında azaltıp durgunlaştırılınca eski yaratılış yeniden canlılık bulur. O yaşta olan

bir kimsenin balgamı bütünüyle mağlup edip o durumda kalmaya alışması saçmadır.

Bu aksakallı bir kişinin sakalını siyaha boyaması sonrada ağartmamaya çalışması

gibi bir şeydir. Belki bu durumda uygun olan balgamın zararsız üstünlüğüne boyun

eğmektir. Kara Mustafa Paşa geçmişte merhum Sultan Süleyman Han zamanı

defterlerine göre asker sayısını azaltmıştı. Çok geçmeden, tekrar eski seviyesini

bulup belki daha da arttı. Askeri Sultan Süleyman zamanındaki sayıda tutmak

mümkün değil, boşuna bir çabadır. Şimdi bu zamanda Sipahi zümresini 20.000 ‘den

ve Yeniçeri taifesini 30.000’den aşağı indirmeyip diğer sınıfların da zararsız

çokluğuna rıza göstermek gerekir.199

Defterdar Sarı Mehmet Paşa da tımar ve zeamet sahiplerinin savaşta ölmeyi

göze alamayacak derecede varlıklı hale geldiklerini ve her birinin birilerinin

himayeleri altında olduklarını, bu yüzden “mahall-i kıtal ü harb-ı cenk ve darb’dan

firar iderler”, yani ölünecek yerden, savaş ve dövüşten kaçarlar demektedir.200

Defterdar askerin içine düştüğü bu durumu, “başına dermanı yok heyyula makûlesi

âdemlere tımar verilmesine” ve usulsüz olarak aynı kişi üzerine birçok tımar

yazılmasına bağlamaktadır201.

Kul tayfası çoğaltılmayıp ‘ Az olsun amma öz olsun’, ‘derli toplu olup,

ihtiyaç zamanında hepsi hazır olsun’. Bu konuda da çok özenle iş görerek defterleri

gereği gibi tutup neferleri yerlerinde hazır ettirilmekte ilgi gösterip devamlı çalışmak

199 Aslantürk, a.g.e., s.203-204 200 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s. 145. 201 a.g.e. s. 146-147

96

gerektir. Geçmişte vezir-i azam Lütfî Paşa merhumun ‘Âsafnâme’ sinde ‘On beş bin

asker çok askerdir, hiç eksilmeyip yıldan yıla on beş bin adama ulufe yetiştirmek

pehlivanlıktır’ diye yazmışlar. Lakin şimdiki halde aylık alan asker ve emekliler ve

duacılar ölçüyü geçmiştir.202

Halkın çoğunun taşralarda yeniçerilik iddiasında oldukları herkesçe

bilinmektedir. Bu Bektaşi güruhunun aralarına yabancı karışıp çeşitli insanlarla

karmaşık olarak kurulu düzenleri bozuluştur. Anadolu yakasında ve de Rumelinde

bazı yerlerde olan kazalar, köyler, bucaklar ve tarlalarda reaya tayfasının çoğu

vergilerden yakayı kurtarmak için kılık değiştirip yeniçerilik iddiaları ve serdarların

da buna yardımı sebebiyle reaya asker tayfasından ayırt edilemez olmuştur.

Bunlardan başka; seferlerde, sınırlarda hiçbir vakit hizmetleri geçmemiş ve

İstanbul’dan dışarı bir konak yere çıkmamış çok adamlar vardır. Şefaat ve rica ile ve

birer sebeple yeniçeri ve öteki ulufeli asker zümresine katılarak kimi emekli, kimi

nefer ulufesi edinip o yüzden Müslümanların maliye hazinesine zararları açık

görünen çok adam olduğu halk arasında söylenmektedir.203

“...içlerinden birini bölük başı veyahud bey sayıp işi haydutluğa vardırırlar.

Uğradıkları köylerden atlarına ve boğazlarına ölü fiyatına ve parasız yem ve

yiyeceğe razı olmazlar. Vergi veren halkın çul ve çaputlarına tama’ ederler ve

ambarlarına el atarlar. Büyük torbalarını arpa ve yulaf ile doldurup azık ve yiyecek

de olmak üzere keyiflerince dolanurlar. Bu tarzda davranma ve böylece ziyanlık

vermeyi adet edüp taciz etmeye ve yolsuzluk yapmaya giriştiklerinde kulların ahı ve

iniltisi gökyüzüne ulaşıp inkisar almaları kaçınılmaz olur. Netice Allahtan bulurlar.

Bu soy asker bir işe de yaramaz. Biz “Seferlûyiz” diye türlü kepazelikler ederler.

202 a.g.e., s.56 203 a.g.e., ss.66-68

97

Geçtikleri yollarda olan köyler halkının dağılmasına ve perişan olmasına da sebep

olurlar. Kul hakkından hiç bir suretle vazgeçilmez. Bu konuda da çok tenbih ve ekid

yapılması, düzen ve disiplinlerinde, zulüm ve yolsuzluklarının ortadan

kaldırılmasında her türlü çabayı harcamak ve göz yıldırmak lazımdır.”204

“Bundan başka asker tayfasının çoğu temizlenmeden uzak olup beş vakit

namazı da kılmazlar, İslam’ın şartlarını yerine getirmezler. O konuda da kulakları

bükülüp özen edilse her yönden faydalı ve Allah’ın yardımına ve zafere sebep olur.

Padişah ordusunda vaiz ve öğüt verenler olup halkı cenk ve savaşa isteklendirmek ve

Allah yolunda savaşın faziletlerini anlatarak teşvikten geri kalmayalar.”205

Siyasetname müellifleri asker konusunda da benzer şeyler söylemişlerdir.

Bunları şu şekilde toparlayabiliriz:

� Kapıkulu ocağının nizamı bozulmuştur. Bunun sebepleri:

o Devşirme usulünün bozulması.

o Kanuna aykırı olarak ocağa yabancı alınması.

o Çift-bozan vs. olan halk, parasının iyi olması sebebiyle rüşvetle

ocağa yazılması.

o Ocak mensuplarının askerlik haricindeki işlerle uğraşması.

� Kapıkulu sayısının çok artması.

� Tımar ve zeametlerin ekabir sepetine girmesi sipahi askerlerinin bozulmasına

sebep olmuştur

204 a.g.e., s.86 205 a.g.e., s.86

98

c-)Bozulmanın hazineye bakan yönü

Daire-i adliye anlayışına göre mülkü ayakta tutan hükümdardır. Hükümdarı

ayakta tutan askerdir. Askeri besleyebilmek için de çok mal ve hazineye ihtiyaç

vardır. Saltanat hazine ile olur, hazine de tedbir ile olur. Vezir-i azamın en önemli

görevi hazinede daima geliri giderden üstün getirmektir.206 Hazine vücutta mide

gibidir. Vücudun bütün organlarının mideye gelen gıdalardan yararlandığı gibi,

defterdarlar, kâtipler ve diğer memurların eliyle bütün esnaf ve halk da hazineden

faydalanır. Midenin bozulmasıyla vücudun bozulduğu gibi yukarıdaki şahısların

hıyaneti ve fesadıyla da hazine bozulur. Haliyle devlet zaafa gelir. Bunlar lüks hayat

yaşayıp saltanatla (sultanla) boy ölçüşmeye kalkarsa tabi bu masrafa para yetmez.207

Lütfî Paşa’ya göre Evvela tedbir-i hazine önemli işlerdendir. Saltanat hazine

ile olur. Hazine de tedbir ile olur ve hazine zulüm ile olmaz. Ben geldiğimde

hazineyi düzensiz ve noksan buldum. Kanuni devrinde gelir gidere denk olmuştu.

Bazen yetişmez eski hazineden verilirdi. Ama bu sebeb-i ihtilaldir. Mutlaka gelir

giderden fazla olmalıdır. Vezir-i azam geliri gidere galip getirmelidir ve kul taifesini

çoğaltmaktan kaçınmalıdır. Asker az gerek uz gerek, hepsinin defteri sağlam kendisi

mevcut ve isimleri deftere muvafık gerek. Ulufeli on beş bin asker çok askerdir. Hiç

eksilmeyip bu askere maaş yetiştirmek yiğitliktir. Gerek hazinenin geliri, gerek asker

maaşı, gerekse saray mutfak ve ahır giderlerin bir miktar artması lazımdır. Vezir-i

azam divana müdebbir aklı mal tahsil etmeyi bilen ve vakar sahibi defterdarlar

getirmelidir. Onları serbest bırakıp işleri onlara teslim etmelidir. Fakat onlar da kendi

sevdalarında ve başı hevasında olmayıp padişahın malı ile uğraşmalıdırlar.

Tedbir-i hazine için yapılacak iş maaşları artırmayı sık sık yapmamalıdır.

206 Ocak, a.g.m., s.171 207 Uğur, Osmanlı Siyaset-Nameleri, s.116; Aslantürk, s.201

99

Tekaüt vermede titiz davranılmalıdır. Mukataatı iltizam ile vermekten emanet ile

vermek evladır. (Yani hazineye ait mukataa gelirlerinin idaresinin iltizam denen

yüksek fiyat öneren özel bir şahsa verilmesi yerine resmi bir görevli marifetiyle idare

edilmesi daha iyidir). Mahlûl (boşalmış) olanlara mukataaları defterdar arz etmelidir.

Senede yüzellibin altın olan Mısır hazinesi, padişahın bizzat cep harçlığıdır. Bütün

hazine işlerinin çözümü genel olarak gelir ile gider her sene yoklanıp ona göre

hareket etmek lazımdır.208

Âlî’ye göre bozukluğun sebepleri sekiz başlık altında toplanmıştır. Bunlardan

hazine ile ilgili olan altıncı maddedeki sikke-i celilenin bozulmasıdır. Zira sikke

hutbe ile birlikte hükümdarlığın en önemli sembollerindendir. Kaldı ki sikke dolaşım

özelliği itibariyle hutbeden de önemlidir. “Osmanlı paraları çok kıymetli iken

kıymetten düşmüştür. Hassaten kinde-baz ve kalleş Yahudiler eline düşüp kırılmaya

tüccar-ı bazar onu bilkülliye nazardan saldı. Sarraflar da hilelere başladılar. Piyasayı

içindeki gümüş miktarı azaltılmış kırkık akçe kaplamıştır. Sikke farklı şekillerde

muamele görmektedir. Padişah bu konuya eğilerek parayla ilgili işlerin üslub-ı sabık

üzere yürütülmesini temin etmelidir. ” 209

Âlî der ki: “Sultan beytü’l-malı müslimini sadece münasib yerlere harcamaya,

beytü’l-malden imaret yapmaya, ruhsat ve lazım olmayan yere mesacid ve medaris

icadına be-hasbi’iş-Şer icazet yoktur. Zaferden geleni zevkine ve olur olmaz yere

harcamayıp, gerekli yere harcamalıdır. Bilhassa adam yetiştirmeye sarf etmelidir.”

Bu konuda Âlî, bir kıtasında şöyle demektedir:

Mesacid-ü-meabid ko âdem yap

Kabe yapmakcadır âdem yapmak

208 Lütfi Paşa, a.g.e., ss.250-251; Uğur, a.g.e., s.116-117; Öz, a.g.e., s.52-53 209 Uğur, a.g.e., s.121; Öz,a.g.e., s.58

100

Taş ağaç kaydı ne lazım şahım

Yaraşır şahlara adem yapmak.210

Yine Âlî’nin ifadesine göre, Padişah, hazineyi israftan korumalıdır. Hazinesiz

padişah, sermayesiz tacire benzer. Masrafı gelirinden fazla olan sultan, zengin iken

fakirleşen bir kimseye benzer ki, istediğine sahip olamaz ve ana parası (hazinesi)

günden güne artmaz. “Mesela memâlîk-i Mahruse-i Osmaniye’de bazı ihracat vardur

ki, mahza, israf ve itlafla bahirü’l-galatdur. Cümleden payitahtta ve Edirne’de pek

çok saraylar vardur.” Eski ve yeni bunların döşemesi ve perdesi hep hariçten gelir ve

bunlara pek çok para gider. Bunların ağalarına, aşçılarına ve diğer masraflarına giden

para askerlere harcanan paranın binlerce katıdır. “Amma bunlar sultanlarun şerefidur

korunmalı” denirse, cevaben derim ki, “Onlara bahçe ustalığı ile bostancılar kafidur.

Diğerleri sadece masraf çoğaltır.” Aşçılar, kilerciler, fırıncılar ve diğerleri harem

ağalarına arkalarını dayamışlardır. Onlar da bunlar olmaz ise, yemeklerinin

kesileceğini zannederler. Bunları şikâyet edeni hoş görmezler. “Bunlar ne isterse

olsun” derler. Bunların masrafı üç kantar badem dört kantar gülab, günde kırk kantar

şeker, şerbet süzmek için yılda altıyüz altmış kıt’a tülbenttir. Diğer bir masraf erbabı

da ehl-i hiref denen zümredir. Sanat erbabının her birinden beşer onar kâfi iken, yüze

yakın yazılmıştır. Bunlar sefer gitmezler. Her birine beşer altışar akçe mevacib kâfi

iken, Yeniçerilere emsal olarak çok fazla yevmiye verilmektedir. Diğer zümre de

nakkaşlar ve ressamlardır. Bunlar resmen altmış yetmiş kişi gözükürler. Fakat esasta

2-3 yüz adettirler. Her birisi 2-3 neferun ulufesini yer, fakat sefere gitmezler.

Padişahın bir işi ısmarlanırsa diğer insanlardan aldıklarını almadan yapmazlar.211

210 Uğur, a.g.e., s.95 211 a.g.e., s.96-97

101

Hırzü’l-müluk müellifine göre padişah tahta çıkar çıkmaz önce dış hazineyi

sonra iç hazineyi yoklamalıdır.212 Padişah cimrilikten de savurganlıktan da kaçınmalı

hazinenin boşa harcanmasını reva görmeyip bağış ve cömertliği yerinde

kullanılmalıdır. Askerin bağlılığını sağlamak için istihkakına göre dirlik vermek

lazımdır bunun için de hazinenin dolu olması gerekir.213

Hırzü’l-Müluk’a göre fetihlerden elde edilen mülkler hazineye veya askere

girmesi gerekirken, bazı vezirlere olması gereken ihsan ve nimetlerden başka kırk

elli parça koyunun mülk olarak verilmesi insafla bağdaştırılabilecek bir şey değildir.

Onların vezirlik gibi bir makamda korunup ağırlanmaları onlar için yeterli değil

midir? Özellikle vezir-i azam olan kişiye köy temlik etmeye ne ihtiyaç vardır? O

zaten kimin elinde mülk köy, mezra değirmen, çiftlik hamam ve buna benzer ne

varsa birer yolunu bulup almıştır. Ellerinden toptrakları alınan tımar ve zeamet

sahipleri başlarından korkup itiraz ve davaya cüret edemezler. Bu takdir üzre

gerçekte vezir-i azamın hasları vakıfları ve mülklerinin geliri bütün yeniçerilerin

mevacibine yetere de artar. Devlet hazinesinin böylesine israf edilmesinin hesabunın

kıyamet gününde padişahtan sorulması gerekir. Ben mutasarrıf olduğum dirliği helal

olsun diye topluca padişaha bildirdim. Gerisini padişah bilir. Memleket ve vilayet

feth olunmasından maksat devlet topraklarının genişletilmesi hazinenin

çoğaltılmasıdır. Vezirlere ve başkalarına mülk olarak vermek değildir. Eğer bir süre

daha aynı şekilde köy ve mezraların mülk olarak verilmesi sürdürülürse gelir gidere

yetmeyecektir.214

Kitab-i Müstetab‘a göre bozuklukların sebeplerinden biri de hazinenin

212 Yücel, Hırzü’l-Müluk, s.180 213 a.g.e., s.176 214 a.g.e., s.177-179

102

boşalmasından ileri gelmektedir. Düzensiz masrafların gelirlerden fazla olması

nedeniyle kul taifesinin ulufeleri ödenemez olmuştur. Hazinenin dolmamasının

sebebi reayanın bozulmasıdır. Bunun işleyebilmesi için dirliği ehline vermek

gerektir. Yazar hazineye zarar gelmesinin bir nedeni olarak sadrazamların kul

taifesinden birine rikab-ı humayuna arz eylemeden terakki ve ibtidadan dirlik

vermeğe başlamalarını göstermektedir. Bu yüzden dirlikler alınır-satılır hale gelmiş,

“İsa takyesün Musa’ya giydirilür” olmuştur. Rüşvetin bir bela halini almasını da bu

mansıbların eline verilmeyişinde aramak lazımdır.215 Acemi oğlanlarının hem sayısı

artıp hem yevmiyeleri ziyade olmağla beytülmal-ı müslimîne gadr ve zarar ve itlaf ve

israf olmuştur. Sair ocakların durumu da pek farklı değildir. Ne alan bilür ne satan

bilür. Kat’a devlet-i âlîyeyi kayurur kalmamıştır. Bütün buları ıslah etmek ve iradı

masrafa üstün getirmek lazımdır.216

Devletin başına çöken belalardan biri de rüşvettir. Başkentte bulunan makam

sahipleri 25-30 seneden beri rüşvet yoluna sapmışlar ve rüşveti de öyle bir mertebeye

getirmişlerdir ki hediye diye kapıdan kapıya verilir ve alınır olmuştur. Tabi buna

paralel olarak da beylerbeyleri, sancak beyleri ve diğer görevliler aynı belaya

tutulmuşlardır. Bunlar artık ‘sen çok aldın ben çok aldım’ diye kavga yapmaktan

devlete hizmet etmeyi unutmuşlardır.217

Koçi Bey askerin sayısının artmasının hazineye çok yük getirdiğini söyleyerek

“eskiden asker az ve öz idi şimdi ya para ve hazine nice yetsin” der. “Padişah

hassının yazısı 2441 yük akçe olup, eminlerden ve yapıcılardan en az yarısı tahsil

olunsa, o miktar akçe hasıl olup hazineye giderdi. Şimdi ulufeli asker sayısı fazla

215 Yücel, Kitab-i Müstetab, s.4 216 a.g.e., s.14 217 a.g.e., s.23

103

olup maaşları da fazla olunca masraf fazla olup, masraf artınca da vergi ziyade

oldu.”218 “Altı-bölük halkı birkaç senedir padişah parasını tahsil etmeyi kendisine

vazife edinip, devlet vükelasından bütün defterleri zorla alıp, halkın gözü önünde

mezat edip, birer, birer buçuk kuruş gulamiye ile Ahmed’e Mehmed’e satar

oldular… Bir kısmı vezir hassı haline geldi. Hâlâ mevcut olan padişah hassı

köylerden yüz yük akçe hazineye girip geriye kalandan nam ve nişan kalmadı.”219

Din ve devlete layık olan budur ki ikiyüz yıldan beri temlik ve vakıf olan

köyler, hak ve adalet üzere yoklanıp meşru olan temlik ve vakıf köyleri olduğu gibi

bırakılırsa, meşru olmayıp hazine hakkı olanlar, ulufeli asker taifesine dağıtılarak

nice bin kılıç meydana gelmesine sebep olur. Böyle olunca kılıç çokluğuna ve

hazinenin bollaşmasına sebep olup pek çok menfaatler görülür. Halbuki padişah

hasları köyleri ve şeriata aykırı temliklerin ve vakıfların mahsulatı lüzumsuz yerlere

sarf olunmaktan ise, yolu ile gelmiş ulufeli asker taifesine dağıtılıp taksim olursa, 40-

50 bin nefer ulufelerini hazineye koyup tımara çıkarlardı. 40 bin neferin gündeliği

birbiri üzeriden yirmişer akçeden, senede 2100 akçeden fazla hazineye gelir olup,

geliri gidere üstün olurdu.220

Koçi Beye göre Kanuni zamanında başlayan ihtilâlin hazineye bakan yönü de şu

şekildedir: Sultan Süleyman han askerin kuvvetini hazinenin zenginliğini görüp süs ve

şöhreti artırdı. Vezirler dahi ona uyup (halk hükümdarın dinindedir) anlamına göre

hareket edip, bütün halk süs ve şöhrete düştü. Zamanla o dereceye vardı ki makam

sahibinin geliri ve asker taifesin ücreti yalnız ekmek akçesine yetişmeyip mecburen

zulüm ve tecavüze başladılar.221

218 Danışman, Koçi Bey Risalesi, s.32 219 a.g.e., s.33-34 220 a.g.e., s.42 221 a.g.e., s.49

104

Kitab-ı Mesalîh yazarı da hazine ile ilgili bozulmayı üç ana başlık altında

toplamıştır: İhtisab işleri, Fiyat meselesi, İstanbul iaşesi,

Piyasalardaki fiyat hareketlerindeki adaletsizliklerden yakınan yazar narh

belirlemede muhtesiplerin pek çok yolsuzluk döndürdüğünden yakınır. “İhtisab

dükkanı heman hırsız dükkanı gibi oldu” der.222 “Muhtesib çardağı heman bir harami

yatağı gibi olmuştur. Yanında kadı yok hep avam cem’ olmuştur. Kadı efendi

tarafından adettür bir danişmend korlar, asl harami başı odur. Zira bir gayretle aç

danişment korlar ki bir kaç akçecik eline girsün deyü”223 diyerek muhtesiplerin

yolsuzluklarından ve fahiş fiyatlardan yakınır. Daha sonra İstanbul’un iaşesinin

sağlanması ve denetlenmesi konusunda duruma pratik çareler göstermektedir.

Müellif İstanbul’un iaşesi gibi ekonomik konularda son derece başarılı gözlemlerde

bulunmakta ve olayları tek nedene bağlamamaktadır. Çözüm için önce kanunların

sürekli uygulanmasını, şehre dışarıdan gelen her çeşit malın ucuz kaliteli ve bol

olabilmesi için üretici, nakliyeci ve satıcıların sıkı bir şekilde denetlenmesini,

gerekirse bazarcılar ve halkın kalitesiz ve pahalı mal almamalarını, devlet

görevlilerinin kanunla kendilerine verilen yetkilerini kesintisiz kullanmaları lazım

geldiğini dile getirmektedir.224

Diğer risale sahiplerinden ayrı olarak müellif XVI. yüzyılın sonlarından

itibaren Akdeniz havzasındaki hızlı nüfuz artışı, Avrupa’daki büyük değişme ve

gelişmenin yarattığı yeni ekonomik durumun ve para meselesinin Osmanlı sosyal ve

ekonomik düzeni ile yönetim mekanizmasına etkilerini sezmiş görünmektedir. Eski

düzen, -doğru deyimi ile klasik dönem- özlemlerini pek dile getirmemiş, üstelik

222 Yücel, Kitabu Mesâlîhi’l-Müslimîn ve Menafi’i’l-Mü’minîn, s.115 223 a.g.e., s.116 224 a.g.e., s.114-115

105

dönemin bu uygulamalarını eleştirerek gerçekçi önerilerde bulunmuştur.225

Kâtip Çelebi’ye göre vücutta mide, devlette hazine demektir. Tad alma

duyguları da sarrafa ve bankerlere benzer, istek duygusu tahsildara, sindirimde emme

gücü tahsildarlara, hazım gücü defterdarlara, yazıcılara ve öteki maliye görevlilerine

benzetilebilir. Böylece mideye gönderilen gıda bu kuvvetlerin denk bir şekilde

girişimleri ile eritilip sindirildiği gibi hazineye gelen gelirler de yukarıda andığımız

görevlilerin aldıkları tedbirlerle ve gerekli yerlere bölünüp dağıtılmakla toplumun

bütün tabakaları hazineden ya doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak faydalanıp

geçinirler. Şöyle ki, sevda zayıflamış olursa mide boş kalır, bu kuvvetler

denkliklerini kaybeder, içlerinden biri zayıflar, çökerse beden yapısı da bozulur.

Bunun gibi çiftçi ezilirse hazine boş kalır ve sözü edilen toplum tabakaları hıyanet ve

fesat halinde bulunurlarsa, devlet yapısına da güçsüzlük ve bunalım gelmesi

kaçınılmazdır.

1564 yılında devlet hazinesinin geliri 1830 yük ve gider 1896 yük idi. 591

tarihinde gelir 2534 yük ve gider 3604 yük oldu. Beş sene sonra bir miktar daha

farklılaşarak 1597 yılı tarihlerine göre gelir 3000 yük, gider 9000 yüke yükseldi ve

geçmişte toplanan servetler harcandı. Sultan IV. Murat Han zamanına gelindiğinde

toplam giderler 6000 yükten fazla iken, 1643 hududunda 5500 yük kadar indirilip

tahta geçişinden sonra, gelir 3648 yük, gider 5500 yük olarak kaydedildi. 1650

yılında yeniden çıkarılan vergilerle gelir 5329 yük ve gider 6872 yüke ulaştı. Halen

gider gelirden 1600 yük akçe fazladır.

Bundan sonra gelirin artırılması ve giderin azaltılması yolunun bulunup bunu

devam ettirmek zor iştir. Giderin azaltılması ve düşürülmesinde son çare olarak zorla

225 a.g.e., s.88

106

iş yaptırma gücüne sahip bir kişinin işi ele alması gereklidir. Bu mümkün olmasa bile

bu durumun düzeltilmesi için rahatlama imkânı yaratılmalıdır.226

Defterdar Sarı Mehmet Paşa’ da defterdar olması sebebiyle eserini büyük

oranda hazine ile ilgili problemlere ayırmıştır. Hassaten defterdarlık ve tımarla ilgili

geniş tespit ve önerileri vardır. Mümkün mertebe özet alınmaya çalışılacaktır:

XVI. yüzyıla ilişkin olarak, Defterdar Sarı Mehmet Paşa’nın gözlemleri de,

bu dönemde yolsuzlukların çok görülmeye başlandığı yönündedir. “Seferlerde,

sınırlarda hiçbir vakit hizmetleri geçmemiş ve İstanbul’dan dışarı bir konak yere

çıkmamış çok adamlar vardır. Şefaat ve rica ile ve birer sebeple Yeniçeri ve öteki

ulufeli asker zümresine katılarak kimi emekli, kimi nefer ulufesi edinip, o yüzden

Müslümanların maliye hazinesine zararları açık görünen çok adam olduğu halk

arasında söylenmektedir.”227

“Zamanımızda bu gibi önemli görevlere tayin olunanların çoğu bu durumları

güya kendisine menfaat sağlamak için bir iş sayıp, olmayanı var gösterip maliye

hazinesine haksızlık ve kendisine de dünya ve ahirette kahır ve eziyet olacağı

şüphesiz olduğunu anlayıp kavrayamayarak neferlerin bu kadar noksanı var iken

birkaç akçeye tamah ile doğru yoldan ayrılarak hakiki durumu saklayıp gizleyerek

eksiksiz hepsi mevcuttur diye haber verir. Bu yaradılışta adam gönderilmekten son

derece sakınılıp doğru ve dindar adam gönderilmesine çalışılmalıdır.”228 “Bu arada

fakir askerler yarım maaşa kavuşmayıp hemen birkaç adama geçim yeri olmuş

olurlar. O memlekette olan vali dahi yolsuzluklarını men eylemek istese, biz müstakil

daireyiz kimsenin bize karışmaması için elimizde fermanlar vardır diye yüksek emir

226 Aslantürk, s.205-206 227 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.68 228 a.g.e., s.81

107

gösterip karıştırmazlar. Bazıları da gerçi vahim etmezler. Ocaklığımızdır diye vergi

veren halkı himaye ederler. Lakin ocaklıların gelirini zabitleri aralarında yiyip

yutarak askerlerini pek az, azın azı ile idare ederek kendileri diledikleri gibi sarf ve

harç ederler. Yolsuzlukları olanların ve ocakları, reayası zulümlerine takat

getirmeyüp padişahın ülkesi bu gidişle harap ve viran olur...”229

Hazine işleri Osmanlı devletinin hepsinden önemli ve gerekli olan

işlerindendir.230 Defterdar olan adam yolsuzluk çukurunun hiyanetine düşmüş; kendi

çıkarları devlet düzeninin yıkılmasına ve tehlikeye düşmesine sebep olan, hazine

hizmetlilerinin, devlet gelirini sıkı tutmada bağlılık ve kötülükleri nedir, nice ele

alınmayacak tezkireler ile hazineden akçe almakta ve sair hallerde hareketleri ne

veçhiledir, hile ve düzenbazlıkları nedir bilip anlamaya muhtaçtır.231

Özellikle hazinenin yıkıcıları olan istenmez Yahudiler elinde nice savsanmış-

savsaklanmış tezkireler bulunur ki; sağ yerlere geçirmeye, usulüne aykırı bazı

konuları kitabına uydurmaya ve yerine yatırmaya çabalayarak her biri bir takke

kapmak için fırsat köşesinde daima devlete kötülük etmeye bakarlar.232

Para durumuna da önem verilerek darphanede basılan akçenin ayarı ve

ağırlığı zaman zaman yoklanmak, sarraf ve ekmekçilerde kalp ve kırpılmış akçe

olmaması için çok dikkatli davranmak gerektir. Bu konulara son derece özen

gösterilmesi devletin gereklerindendir. Fiyat konusunu da yalnız kadılara ve çarşı

ağalarına havale ile yetinmeyip her zaman yoklamalı. Günlük narhla da gereği gibi

ilgilenmeli ve her şeyi değer pahasıyla sattırmalıdır. Zira aslında büyük işlerden olan

narh durumu bir küçük iştir diye padişahlar ve vezirlerin ilgisinden uzak kalırsa,

229 a.g.e., s.84 230 a.g.e., s.50 231 a.g.e., ss.50-52 232 a.g.e., s.52

108

şehrin kadısı tek başına bu işi yürütemez. Memleketin yüksek yönetimi kadıya ait

olmadığı için sadrazamlar narh ile ilgilenmemek yoluna gidemezler. Böyle olunca da

her kişi istediği gibi alır, satar. Helal malına açgözlülükle yılan zehiri katar.

Padişahların hizmetine yaramayan ve harbetmeye elverişli olmayan ayak takımı çok

mal edinir. Devlet ve ülkenin büyükleri olan ve hatırlarının sayılması gereken

görgülü kişiler, fakirliğe, düşkünlüğe ve iflas yollarına sürüklenir. Bu yüzden sefer

seferleyecek atlı ve piyade, malını, mülkünü satıp boğazına koyar. Halkın ileri

gelenlerinin birden durumunu ve gidişini değiştirip şerefini düşürmesi Allah korusun

zordur. Cahilce bir gayretle varlarını, yoklarını kullanır ve harcarlar. Şu şey pahalıdır

diyemezler. Manav ve tüccar yiyeceği iki kat pahalı satıp kar sağlarlar ve halkı

soyarlar.233

Toprak ve köyler ziraatçılardan boş olarak kalınca; memlekete ve hazineye,

gün günden zaiflik çöküp, kazançlar ve iradlar, ürünler ve menfaatlerden yoksun

kalıp, halkın ve hazinenin gelirlerinde çok düşme olacağından başka; ekip biçme

işleri de ihmal edilmek ve tarımın geliri yok olmakla Tanrı korusun kıtlığa, kaza ve

belaya sebep olmak ihtimali dahi kaçınılmaz olur Müslümanların maliye hazinesi

kimsenin miras kalmış mülkü olmayıp yersiz harcanmasından çok fazla kaçınıp

dünya ve ahirette soru ve cevabından, azap ve eziyetinden, eksiksiz derecede

düşünülüp çekinmek herkese lazımdır. Kul tayfası çoğaltılmayıp “ Az olsun amma

öz olsun”, “ derli toplu olup, ihtiyaç zamanında hepsi hazır olsun”. Bu konuda da çok

özenle iş görerek defterleri gereği gibi tutup neferleri yerlerinde hazır ettirilmekte ilgi

gösterip devamlı çalışmak gerektir.234

Devletin vekillerine lazım olan, gerçek durumu Padişah’ın yüksek katına

233 a.g.e., s.24 234 a.g.e., s.56

109

ulaştırıp, Hükümdarın izni çıktıktan sonra, bilirkişi aracılığıyla incelettirerek

defterler toplamının gelir ve giderini Padişah’a suna, işlerin dökümünü birer birer

garezsiz anlatıp Padişah’ın kabul buyurduklarından gayrısına kalemle çizgi çekerek

yürürlükten kaldıralar. Gümrükler yoklamasında, hak etmiş ile hak etmemiş olanı

gerektiği gibi tanıma ve seçmeğe imkân olmamakla inkisar alınmak korkusuyla halk

arasında mutluluk getirmeyeceği yolunda şöhret bulmuştur. Öyle olduğu halde

yoklama olunmayıp ancak boşalan aylık olunca bunu yeniden başkasına vermeyip

hazineye mal eylerler. Verilmek lazım gelirse gündelikten bir parçası verilerek

artanın hazineye mal edeler.235

Hazinenin bozulmasının sebepleri genellikle şunlardır:

� Arazilerin işlenmemesi,

� Toprak sisteminin iyi çalışamaz hale gelmesi,

� Maaş alanların bir hayli artması,

� Masraf ve lüksün fazlalığı,

� Harplerin ganimetsiz kapanması

d) Bozulmanın reayaya bakan yönü

Bu mevzuya Erkan-ı erbaa bahsinde değinilecektir.

e-) Bozulmanın adalete bakan yönü ve “Emaneti ehline vermek”

Adalet “Ferdi ve içtimai yapıda dirlik ve düzenliği, hakkaniyet ve eşitlik

ilkelerine uygun yaşamayı sağlayan ahlâki erdem. Davranış ve hükümde doğru

olmak, hakka göre hüküm vermek, eşit olmak, eşit kılmak” şeklinde tarif

edilmiştir.236

235 a.g.e., s.62 236 Mustafa Çağrıcı, “Adalet” mad. TVDİA, İstanbul 1998, C.1, s.341

110

Siyasetnamelerde çizilen adalet dairesinin dönüp dolaşıp geldiği yer

adalettir. Zincirin bozulmasına sebebiyet veren diğer bütün bozulmalar gelir

adaletsizlik olarak tecelli eder. Bunun için Nizam-ı âlem ancak adaletle sağlanabilir.

Osmanlı yönetim felsefesinin temel kavramlarından biri ve beklide en

önemlisi adalet kavramıdır. Tabii bu Osmanlıya özgü bir kavram değil, gelenekten

alınan bir kavramdır. Bu bir yönetim felsefesidir.237Türk siyasi düşüncesinin en

temel unsurlarının başında gelir. Çünkü “adalet eşyayı yerli yerine koymaktır”.

Devlet adamlarına yönelik eleştiri ve övgülerin temelinde adil olup olmaması ilk

dikkati çeken husustur. Adaletin ihlali ahaliye zulmü reva görmektir. “Zulme rıza da

zulümdür.” Devletin devamlılığı adalete bağlıdır. Siyasetnamecilere göre Adalet

ömrün uzamasına sebeptir. Ve “Küfr ile dünya durur, zulm ile durmaz.”238

Siyasetnamelerde adalet halkasının kopmasına sebep olan adaletsizlikler

genel olarak şu şekilde sıralanabilir.

1- Emanetin ehline verilmemesi

2- Rüşvet

3- Vergilerin artırılması

4- Tımarların uygunsuz dağıtılması

5- Emeğin hakkının verilmemesi

6- Haksız yere mansıptan azledilme

7- Fiyat tespitlerindeki adaletsizlikler

Burada mülkün temelinin teşkil eden adalet kavramını değişik veçhelerinin

yukarıda işlenmiş olması ve aşağıda işlenecek olması sebebiyle siyasetnamelerde

237 Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s.30 238 Coşkun Yılmaz, “Osmanlı Siyaset düşüncesi (XVI-XVII. Asırlar)” Akademik Araştırmalar Dergisi (Osmanlı Özel Sayısı), İstanbul 2000, Yıl:2, S:4-5, s.56; Atalay, a.g.m., s.863; Danışman, a.g.e., s.34

111

adaletsizliğin en çok işlendiği konu olan Emaneti Ehline Vermek hususu ağırlıklı

olarak ele alınacaktır. Ancak adaletle ilgili genel ifadeler de değerlendirilecektir.

Osmanlı yönetim felsefesinin bir başka önemli ilkesi de emanetin ehline

verilmesidir. Adalet ilkesi gibi emanetin ehline verilmesi de evrensel bir ilkedir.

Bunlar aynı zamanda Kur’an-ı Kerimden kaynaklanan ilkelerdir. Kur’an’da bunların

ikisiyle de ilgili ayetler vardır. (mesela: ‘Geçekten Allah size emanetleri ehline

vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hüküm vermenizi

emreder’ Nisa, 4/58) Emanetin ehline verilmesi, devletin yükseliş ve gelişmesi

bakımından çok önemli bir kavramdır.239

Lütfî paşaya göre Vezir-i azam kul taifesine tedbirli ve zabit kimseleri ağa,

akıl ve idrak ehli olanlardan katip tayin etmelidir. Çünkü kul mazbut olmayınca

vezir rahat edemez. Devlet idaresinde bulunanlar için rüşvet ilacı bulunmayan bir

hastalıktır. Mansıplar rüşvetle verilmemeli emanet ehline teslim edilmelidir.240

Mustafa Âlî bu mesele üzerinde özellikle durur. Ona göre düzendeki

bozulmanın en önemli sebebi aşağı kimselerin yüksek makamlara getirilmesidir.

Liyakat ve ehliyet esas alınmalı, rüşvet ve kayırma ile hak etmeyen kişiler

mansıplara getirilmemelidir.241 Yazar kanuna aykırı bozulmaların birkaç yolla vuku

bulduğunu belirtikten sonra, ilk olarak birçok kişinin ehliyet ve liyakatlerinin çok

üzerinde mevki ve mansıplara göz dikmesini gösterir ve bunun sonucunda hak

sahiplerinde, yani layık kimselerde huzurun kalmadığını, değersiz kişilerin ise mal ve

para saçarak zorbalığa başladığını belirtir. Nitekim kadılar rüşvet yoluyla mal

defterdarlılarına gelmeye başlamışlardır. Ayrıca mansıplar iltizamla verilmemeli

239 Öz, a.g.m., s.32 240 Lütfi Paşa, a.g.e., ss.245-247 241 Öz, a.g.e., s.55

112

aşağı kimselerin yüksek makamlara çıkmalarına ortam hazırlanmamalıdır. Çünkü

mültezimlerin vergi toplayıcıları tıpkı koyunun tuza seğirtmesi gibi reayaya

musallat olurlar. Bunlar efendilerine yaranmak için her türlü kötülüğü yapmaktan

çekinmezler. 242

Hırzü’l-Müluk müellifi “Saltanatın tadı adalet ve bağışladır.” dedikten sonra

“Beş on yıldan beri adalet ve bağış padişahların elinden çıkıp vezir-i azam olanlara

geçmiştir. Çünkü bütün mansıplar vezir-i azamın tavsiye ve arz eylediği kişilere

verilmektedir. Buna göre mansıp alanların tümü her türlü yetkinin, görevden

almanın atamanın vezir-i azamın elinde olduğuna inanmaktadır. Durum böyle olunca

da mansıp alanların vezir-i azamın rızası dışına çıkmamaları, hayırdan şerden her ne

ise onun emrine uymaları gerekir ki bu da iyi bir şey değildir.”243

Mesela bir kişi hem yarar kişi hem de gerçek sipahi-zade olsa ama

yoksulluğu yüzünden beylerbeyilere arzulanan rüşveti vermese ömrü mülazemetle

geçmektedir. Bunun tımara kavuşmasına ihtimal yoktur. Fakat zengin bir yabancı

tımara girmek dilese beylerbeyi, defter kethudası ve defterdar, alabildikleri rüşveti

alırlar, işi kitabına uydururlar. Bununla da yetinmezler her yıl birer bahaneyle

terakkiler alıverip onu zeamet sahibi bile yaparlar.244

Reaya ve berayanın başı dinç, gönlü rahat, huzurlu olmalarını amaçlamalı,

yol kesicileri ve ayakdaşlarını ele geçirip fesat ehline izin vermemeli, eşkiyaya

acımamalı bunları kadı vasıtasıyla idam ettirip öylesine haklarından gelinmeli ki

başkalarına ibret teşkil eylemeli ve memleket, halk güven içinde olmalıdır. Sonra

mal mutasarrıfı olan eminlerin durumunu yoklamalı, şayet reayanın malını zorla

242 a.g.e., s.56 243 Yücel, Hırzü’l-Müluk, s.161 244 a.g.e., s.160

113

almışlarsa hemen tereddütsüz bu malı sahiplerine vermeli, hiç kimseyi kanuna,

şeriata ve padişahın buyruğuna aykırı hareket ettirmemelidir. Ardından zeamet ve

tımar sahibi olanların durumunu hal ve hareketlerini gizlice yoklamalı, her birinin ne

şekilde tımar sahibi olduğunu, zeamete nasıl ulaştığını iyice öğrenip anlamalı ve

yalancı şahitle tımar aldığı ortaya çıkanları derhal görevden almalı, cezalandırmalı,

hatta başkalarına örnek olsun diye hiç kimsenin hile ile tımar almaması için tahkir ve

teşhir edilmelidir.245

Hasan Kâfi’ye göre nizamın bozulmasında birinci sebep adalette ihmaldir.

Bunu sebebi ise halkın işlerini ve ülkenin meselelerini ehil kişilere tevdi

etmemektir.

Hasan Kâfi’ye göre Allah yeryüzünü üç şey ile süsledi: Ehli ilim olanlarla,

yağmurla ve adil padişahla. Adalet etmek dindendir. O da padişahın kuvvetinden

olur. Denir ki bir padişahın siyaseti ve gözetmesi hoşça ola onun padişahlığı daim

olur.246

Kâfi; “Denir ki padişahın sebatı adl ile olur” dedikten sonra klasik daire-i

adliye anlayışını ortaya koyarak, vilayetin illa adalet ve hüsnü siyasetle mamur

olacağını söyler. Denir ki padişahın devlet ve izzeti adl içindedir. Padişahın hayırlısı

hem asker arasında, hem de diğer raiyet arasında adaletle hükmeyleyendir. Yezd-i

Cerd sormuş: “Padişahlık ve mülk ne ile ıslah olur?” Bilge kişi demiş: “Padişahlığun

ıslahı ra’iyyeti rıfk eylemekledür. Dahi reayada olan rüsum ve hukukı cebr

eylemeksizin almak iledür. Dahi padişaha ra’iyyete kendisün adl ile sevdirmekledür.

Dahi vilayetde yolları emin dutmak iledür. Dahi zalimlerden mazlumlarun haklarun

alıvirmekledür”. Devlet ve saltanatın sizde kalması sizin ve çocuklarınızın adaletle

245 a.g.e., s.158 246 İbşirli, a.g.e., s.254

114

hükmetmesiyle olur.247

Adalet öyle güvenilecek bir kaledir ki muhkem bir dağ başındadır. Onu su

yıkamaz, mancınık ve top yıkamaz, Hasılı adil olan hükümdara düşman bir hal ile

zafer bulamaz. Adil olan padişah Allah hazretlerinin yardımıyla saklıdır ve

nazarıyla korunmuştur. Nuşirevan adındaki ateşperest hükümdar ölünce tabutunu

dolaştırarak nida ettiler ki üzerinde kimin hakkı varsa gelsin alsın. Fakat koca

memlekette üzerinde hakkı olan bir kimse çıkmadı. Enteresan olan odur ki bu adam

ateşperest bir kâfirken böyle adil olsun da İslam padişahı bundan ibret alıp o kâfirden

daha adil olmak için heves etmesin.248

Ondan sonra; padişah olan tam adil olmaya niyet etse ne yapması lazım gelir

dersen: Padişaha lazım olan odur ki emaneti ehline versin. Yoksa padişah olan her

işi müstahak olana vermese, müstahak olanların padişaha gönülleri ve hatırları

bozulup üzülürler. Düzenin işlemesine halel gelmesinin sebebi işte bu işi ehline

vermemekten kaynaklanmıştır. Ola ki padişah bu şekilde düşman kazanabilir.

Hâlbuki padişaha binlerce âlim ve nâsih azdır ama bir düşman çoktur.

İşe layık olmayanlar yüksek makam sahibi olsalar o işin uzmanı olanlar helak

olur. Alçak olan biri yükselse yüce mertebeye vasıl olsa, yüce asıllı olan alçağa

düşer. Reziller bey olsa eftal olanlar helak olur. Şerli olanların devleti iyilerin

mihnetidir.

İşaret ve tenbih budur ki: Yüksek makamların tayin ve görevlendirmeleri

eskiden padişahın elinde iken ve ona mahsus iken ihtilalin ortaya çıktığından beri

yüksek makamlar verilip bunlara da mühür yetkisi verilince yüksek makamlar ve

önemli işler na-ehillerin eline geçti. Bu öyle bir şeydir ki geleceğinde büyük korku

247 a.g.e., 254-255 248 a.g.e., s.255

115

vardır.249

Kitab-ı Müstetab müellifine göre Osman Gazi’den III. Murat’ a gelinceye

kadarki yöneticiler daima işleri adalet yoluyla hallederler, şer’i şerife riayet ederler,

her vechile kanunu gözetirler idi. Bundan dolayı da bunca fetihlerle, kale ve

memleketleri almışlardır. Şimdi adalete ve kanunlara dikkat edilmediğinden

memlekette karışıklıklar, hazinede perişaniyet, halkta bölünmüşlük ortaya çıktı.250

Rüşvet alınması ve makamların na-ehillere verilmesi hadisesi zuhur etmiştir.

Bunun çaresi ve ilacı görülmez ise idrak oluna. Mesele malumdur. Bütün bunların

sebebi, bütün bu yolsuzluklara ve kanuna muhalif hareketlere vakıf bir vezirin

olmamasıdır.251

Koçi Bey’e göre adalet ömrün uzunluğuna sebeptir. Fukara ahvalinin düzeni

padişahların cennetlik olmasına sebep olur.252 Koçi Bey Osmanlı padişahlarının eski

kanun ve eski sultanlar döneminde bu kadar memleketler zapt etmelerinin hikmetini

de yine adalete riayet etmeleri ile açıklar. “Sebebi budur ki, askeri az, öz ve temiz

olup, memuriyetleri devamlı olarak verip, reaya ile gayet yakından ilgilendi. Şah

böyle bir dinsiz mürüvvetsiz kimse iken adalet ile hareket etmekle böyle devamlı

hale gelince, padişahımız ki yeryüzü halifesi, din ve devletin sığınağıdır. Hemen

alemi süsleyen mübarek reyleri adalet tarafına sarf edilirse kendisinden yardım

dilenilen Allah’ın fazlı ile dünyanın yedi iklimi kılıcına boyun eğip etraftaki

memleketler tamamen emin olurdu.253

Koçi Bey’e göre: “Velhasıl Osmanlı saltanatının şevket ve kudreti asker ile

249 a.g.e., s.256 250 Yücel, Kitab-i Müstetab, s.2,4-5 251 a.g.e., s.31 252 Danışman, a.g.e., s.69 253 a.g.e., s.83

116

askerin ayakta durması hazine iledir. Hazinenin geliri reaya iledir. Reayanın ayakta

durması adalet iledir. Şimdi âlem harap, reaya perişan, hazine noksan üzere.”254

Devlet hazinesinden haslar, mukataalar, din ve ırzı mükemmel adamlara

emanet suretiyle verilirdi. Onlar da hak ve adalet üzere topladıkları parayı döküm

defteri ile gönderirlerdi. Her memleketi bilgisi ile amel eden doğru ve dindar

müfettişlere verirlerdi. O gibiler asla kaldıklarından azlolunmazlardı. Onlar da

hazineyi yetim parasından, zulüm ile toplanan paradan koruyup, ne hazinenin

parasını kimseye yedirirler, ne de kimsenin parasını haksız yere hazineye sokarlardı.

Padişahlarda, vükelalarda, kılıç ehlinde süs ve şöhret yoktu. Şer’i Şerif’e uyulur, eski

Osmanlı kanunlarına gereği gibi riayet edilir, bid’atten pek fazla çekinilirdi. İşlerin

doğrusu böyledir.255

Hemen din ve devlete layık olan budur ki yukarıda anlatıldığı gibi her

mansıbı ve dirliği ehillerine ihsan buyuralar.256

Bir cahil rüşvet ile Muhammed şeriatı seccadesine geçip hâkim olsa, yahut bir

cahil ve batıl, iltizam ile naib olsa, o memleketin hali nice olur? Muhammed şeriatı

hükümleri nice yerine getirilir. O çeşit kimseleri hükümet makamına getirmek rüşvet

ile kadılık satmak hâşâ şer’i şerife hakaret etmek ve onu alçaltmak olur.257

“İmdi dünyayı yaratan şanı yüce Cenab-ı Hakk’ın emri üzere şeriat ve

hükümet mansıplarının, siyaset ve kılıç mansıplarının ehline verilmesi, vacip ve en

ehemmiyetlidir. Ve bu ilahi emrin gereği gibi yerine getirilmemesine sebep

rüşvettir. O kapı açılalı mansıp erbabı arsında azil ve tayin değiştirme çokluğu

hadden aşırı olup, büyükler alçalıp, alçaklar mevki sahibi oldu. Dünyanın hali

254 a.g.e., s.71-72 255 a.g.e., s.49 256 a.g.e., s.54 257 a.g.e., s.60

117

perişan oldu. Hakimler ve valiler arasında bu çeşit çok değiştirme, mecburen zulüm

yapmalarına sebep olup, bu yüzden İslam ülkeleri viran, reaya ve beraya perişan

oldu. Şimdi padişahın Devlet-i aliyyesine layık olan budur ki, yukarıda anlatıldığı

üzere mansıpları ehline sadaka buyurmakla, bu nazik devleti koruyalar. Devletin

zabtı hakimler iledir. Şeriat hâkimi olsun, vilayet valisi olsun, layıksız olursa ve her

mansıba ulaşmanın mayesi rüşvet olursa, Devlet-i Aliye nasıl korunur ve muhafaza

edilir? Mansıpların layık olmayanlara verilmesinin, saadetlu yeryüzünün halifesinin

ve din ve devletin sığınağı padişah hazretlerinin hiçbir surette menfaati görülmeyüp,

belki büyük zararı olduğu meydandadır.”258

Kitabu Mesâlîh yazarının idarecilerde aradığı vasıflar klasik siyasetnamelerin

ön gördüklerinden farksızdır: Ehil, tecrübeli ve ahlâklı olmak. Mesela sancak

beylerinin ince ve şair ruhlu kişilerden değil, bahadır kişiler arasından seçilmesi

gerektiğine işaret etmektedir. “... devletlü padişahın sancakları şol kişlere layıktır ki

evvela bahadır ola ve kelimatı berk ola. Zarif ve zürefa kısmından ve şair kısmından

olmaya... Ömrünü kitabetle geçirmiş kimselere dahi sancak münasip değidir. Her kişi

kendi sanatından yarlıganur, anların gibinin mansıpları defterdarlık ve yahud şehr-

eminlikleri ve tevliyetler gibi olma münasibdür.” 259

Bir de emaneti ehline vermek meselesi var ki şöyle iade edilir: “Şimdiki

zamanda halkına eski adet fayda etmez. Tedbir etmek sevabdur. Nasıl tedbir

edilecektir. Fil cimle her maslahatı ehline ısmarlamak gerekdür, vesselam.”260

Kâtip Çelebi’ye göre, çöküntünün en büyük nedeni görevin ehline

verilmemesidir. Ehil olmayanların ve gaddarların hakkından gelinmesi gerekirken

258 a.g.e., s.61 259 Yücel, Kitâbu Mesâlîhi’l-Müslimîn ve menafi’i’l-Müminîn, s.96 260 a.g.e., s.111; Taha Akyol, Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet, 3. Baskı, Milliyet Yayınları, İstanbul 1999, s.188,

118

bütün makamlar yüksek fiyata satılmıştır. Satın alan lanetlikler süratle, ödedikleri pis

parayı, fazlası ile toplamaya savaşırken, mecburiyet bahanesiyle görev, bir başkasına

daha satılır, o da gittiği zaman halkı daha ziyade baskı altına alır.261

Nesayihü’l-Vüzera’ ya göre bütün idareciler ve özellikle padişah adalet üzere

hareket etmelidir. Zira adalet sayesinde hazine bollaşacak, reaya artacak ve ülke

mamur olacaktır. Gerek şanlı padişah, gerek şanı yüksek vezir ve ülkenin valileri,

halkın yargıç ve subayları, her zaman durumlarını kutsal şeriata uydurmaya ve adalet

üzere hareket etmeye gayret ve dikkat eylemek gerektir. Zira adalet hakkında

Peygamberimiz, ‘bir saatlik adalet, yetmiş yıllık ibadetin yerini tutar’

buyurmuşlardır.

K I T’ A:

Hakim olan kimesne bir saat

Emri kak üzre kim adalet ide,

Ola mı bu sevaba adl-i adil

Ki o yetmiş İbadet ide. 262

“Ve yine adil hakkında buyururlar: ‘Kıyamet gününde insanların en sevimlisi

adil önderdir’. Bütün amirlerin adalete uygun davranmaya çalışmaları gerekir. Fakat

padişahlar bu konuya herkesten daha fazla önem vermelidirler. Zira adalet hazinenin

artmasına ve halkın çoğalmasına yol açar. Hazine ise halkın çokluğundan ve Ülkenin

bayındırlığından kaynak alır. Memleketin ümranı ise adalet iledir. Harap olan bir

ülkenin maldan nasibi olmaz ve halkı zenginlikte yetersiz olur. Nitekim şöyle

denilmiştir:

261 Aslantürk, a.g.e., s.208 262 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.23

119

KIT’A:

Mülk durmaz eğer, olmazsa rical,

Lazım amma ki ricale emval.

Mal tahsili raiyetten olur.

Bağ ü bostan ziraatten olur.

Olmasa adl reaya durmaz,

Adlsiz getr ikamet kurmaz.

Adldir asl-i nizam-ı âlem

Adlsiz saltanat olmaz muhkem.

Mülkde zelzele gaflettendir.

Terk-i ahkâm-ı şeriattendir.

Bağıban etmiyecek çeşmini baz

Bağına herkes eder desti dıraz.”263

“Makamları belli mevki sahibi kimselere vereler. Şeriatden ve dünyada olup

bitenlerden haberdar olmayıp başaramayacak olanlara vermeyeler. Kayırma, rica

veyahut rüşvet ile vermeyeler. Geçmiş bütün devletlerde vatana ve millete

ziyanlıkların, batmanın, karışıklık ve bozuklukların, ‘Emanetleri ehline veriniz’ sözü

ile iş görmekte ihmal yüzünden meydana geldiği herkesçe kabul edilmiştir. İş erleri

ve işbilir mutedil kimseler, beyzade değildir deye bir köşeye atılarak unutulmayup o

gibilere uygun olan devlet makamlarının verilmesinde faide çoktur. Rüşvetle

ehliyetsiz ve zalimlere devlet hizmeti vermekten çok çekinmek lazımdır”264

“Osmanlı devleti makamlarında azil sakıncası giderilmek ve buyruk

sahiplerinden zulüm ve adaletsizliğe sapanları siyaset kılıcı ile ortadan kaldırmak

263 a.g.e., s.23 264 a.g.e., s.23

120

vadi ve korkutmasiyle rütbeler layık’ine karşılıksız ve parasız ihsan oluna. Hiç kimse

yeterli olduğu rütbe için, istekte bulunmak külfetine ve zahmete ve mal, hediye ve

rüşvet vermeye muhtaç değildir. Devlet sahipleri hak üzere davranıp rütbeleri, yeterli

olanlara vermekte adalet gösterirlerse rüşvet vermek lazım gelmez. ” 265

Sözün kısası rütbeler verilen kimse, Osmanlı Devletine yararlı, hizmeti geçmiş

ve memur olduğu işlerde tam bir himmet ve gayret göstereceği bütün halk tarafından

bilinip, saltanat işlerinin inceliklerinden gafil olmamak üzere tecrübeli kimseler

olmağa muhtaçtır. Rüşvetle ehliyetsize devlet hizmeti verilmesi büyük hatadır.266

* * *

Özetle Islahatname yazarları Nizam-ı âlemin bozulduğunu ve bunun en

önemli sebebinin de adalet dairesinin bozulmasından kaynaklandığını

söylemişlerdir. Öyle ise şu halde Daire-i adliye anlayışını adalet dairesinin nasıl

bozulduğunu görme adına bir de tersten okuyalım: Mülkün düzeni bozulmuştur,

çünkü adalet ortadan kalkmıştır. Adalet ortadan kalkmışsa, reayanın hali perişan

demektir. Reayanın hali perişansa, hazineye para girmiyor demektir. Hazinede para

yoksa asker beslenemiyordur. Asker beslenemiyorsa Hükümdarı (devleti) kim

koruyacaktır? Hükümdar korunamıyorsa mülkün temeli sarsılmış demektir.

2-Erkan-ı Erbaa

Klasik İslam siyaset felsefesinin temel kavramlarından birisi de toplumu

oluşturduğu varsayılan dört ana sınıfın temel fonksiyonlarını ve bunların

birbirleriyle olan münasebetini izah eden Erkan-ı Erbaa kavramıdır.267 İlk çağ

filozofları Aristo ve Eflatun’un izlerini bulduğumuz, ferdi ve uzviyeti ele alarak

265 a.g.e., s.44 266 a.g.e., s.46 267 Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi” s.31

121

sosyal toplulukları kıyaslama yolu, İbn-i Haldunvari Türk düşünce geleneği ve

tarihçilerinde de önemli bir yer işgal eder. Naima, Kâtip Çelebi gibi Osmanlı

düşünürleri de İbn-i Haldun’un tesiriyle; “İnsan vücudu dört unsurdan terekküp ettiği

gibi insan toplulukları da dört rükünden terekküp eder. Bunlar Erkan-ı Erbaa

dediğimiz Ulema, Asker, Tüccar ve Reayadır. Ulema sınıfı insan vücudunda dolaşan

kana benzer, Asker balgam makamındadır, tüccar safra ve reaya sevda

makamındadır.” demişlerdir.268 Ancak dört sınıfın yardımlaşması ile oluşan denge

siyasi hayatın güvenliğini sağlayabilir.

Erkan-ı Erbaa teorisinin bir başka özelliği de tabiatta var olan dört temel

unsur olan (Anasır-ı erbaa) su, ateş, toprak ve havanın, toplumu oluşturan unsurlara

benzetilmesidir. Kınalızade Ali bunları şöyle eleştirir:

1-) Ulema: Kadılar, kâtipler, muhasebeciler, tabibler, şairler, müneccimler vb.

den oluşan ehl-i kalem, su karşılığıdır. Su vücudun hayatı için nasıl gerekliyse ilim

de insan ruhu için öyle gereklidir.

2-) Düşmanlara karşı ülkeyi koruyan kumandan ve askerlerin oluşturduğu

kılıç erbabı ise ateş gibidir.

3-) Tüccar ve zanaatkârlar hava gibidir, halkın ihtiyaçlarını karşılarlar.

4-) İnsanların yiyeceklerini karşılayan çiftçiler ise toprak gibidir. Cümlenin

menfaati bunlardan hâsıl olur. İnsan vücudunun sağlığı açısından da toplum

açısından da dört unsur, dengeli bir şekilde bir arada bulunmalıdır. Aksi takdirde

hastalılar zuhur eder.269

Bu hüküm Osmanlılar tarafından hep toplum hayatının oluşması ve sağlıklı

işleyebilmesi için Tanrının insanları farklı kabiliyetlerde yarattığı, her toplum

268 Aslantürk, a.g.e., s.67-68 269 Öz, a.g.m., s.31

122

üyesinin kendi kabiliyeti ve bilgi birikimine göre iş yapmasının ve emeği karşılığında

gelire sahip olmasının gerektiği, toplum hayatının işlemesi için zorunlu olan uyumun

bu yolla sağlanabileceği, diğer bir deyişle toplumda tabakalaşmanın zorunlu olduğu

şeklinde yorumlanmıştır.270 Böyle bir toplum tasavvuru her sınıfın kendi mevkiinde

tutulması, herkesin kendi işiyle meşgul olup başkasının alanına geçmemesini

gerektiriyordu. Herhangi bir meslek grubuna kanuna aykırı bir şekilde hariçten

ecnebi girmesi, nizam-ı âlemin bozulmasının sebepleri arsında sayılırdı.

Lütfî Paşa’ya göre, mansıp sahipleri tüccarlık ve esnaflıkla uğraşmamalıdır.

Aynı şekilde ata ve dededen sipahi zade olmayanlar sipahi yapılmamalıdır. Çünkü

bu yol açılırsa herkes sipahi olmak ister ve raiyyet kalmaz. Bu ise toplumun

nizamını altüst eder. Açıkça görülüyor ki Paşa toplum düzeni için erkân-ı erbaa

olarak adlandırılan sınıf mensuplarının kendi yerlerinde kalmasını savunmuştur.271

Erkan-ı erbaa kelime anlamı itibariyle dört direk demektir. Buna göre

toplumu ayakta tutan yukarıda sayılan dört sınıftır. Nizam-ı aleme ihtilal geldiğine

göre bu dört sınıfın da bozulmuş olması gerekir. Daha doğrusu Ahmet Uğur,

A.Yaşar Ocak gibi tarihçiler erkân-ı erbaayı, reaya tanımı içine alarak bu dört sınıfı

reaya olarak nitelendiriyorlar.272

Özetle erkân-ı erbaaya toplum denirse, mülk sarsıldığına göre mülkü taşıyan

dört direk de sarsılmış demektir. Daire-i adliye döngüsünde olduğu gibi bütün

toplumu da bu bozulmanın sebepleri arasına dâhil etmek gerekiyor. Erkan-ı erbaa

toplum olarak değerlendirildiğinden dolayı dört rüknün hepsi de burada

değerlendirilmeyecektir. Zaten bozulmanın askere bakan yönü yukarıda görülmüştü.

270 Bahaeddin Yediyıldız, “Osmanlı Toplum Yapısı” Osmanlı Devleti Tarihi, Ed:E.;İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul 1999, C.II., s.443 271 Öz, a.g.m., s.31 272 Bkz. Ocak, “Osmanlı Toplumu”, s.171; Uğur, Osmanlı Siyaset-Nameleri, s.117

123

a-) Bozulmanın reayaya bakan yönü

Osmanlı devletinde Askeri sınıf dışında kalan, dolayısıyla yönetime

katılmayan, geçimini tarım ve sanayi alanında üretim yapmak ve ticaretle uğraşmak

suretiyle temin ederek devlete vergi veren müslim-gayr-ı müslim kesime reaya

denirdi.273

Osmanlı tebaası, vergi mükellefiyetlerine göre, her biri farklı statüde olmak

üzere, sırasıyla müslüm-gayr-ı müslim, şehirli-köylü, yerleşik-göçebe sınıflarına

ayrılıyordu. Vergi vermek, gerçekten de kişinin statüsünü belirlemenin en mühim

göstergesiydi. Kamu hizmetlerini yerine getirme karşılığında, belirli bir nispette

vergi muafiyeti tanınan kimseler, gerçekte, her türlü vergiden muaf olan askeriler ile

sıradan tebaa arasında orta bir sınıfı oluşturuyorlardı. Büyük kısmının miri arazi

üzerinde tasarruf hakkına sahip olarak yaşadığı köylüler, hususi bir vergilendirmeye

tabi tutulmuşlardı. Bunların her birinin içtimai mevkileri, ödedikleri vergilere göre

belirlenerek, düzenli aralıklarla Tahrir Defterlerine kaydediliyordu. Köylülerin, ne

tasarruf ettikleri toprakları kiralamalarına, ne de bu toprakları terk edip şehirlerde

yerleşmelerine izin verilmekteydi.274

Osmanlı içtimai siyaseti, içtimai barış ve düzen uğruna, devletin her insanı,

kendisine uygun içtimai bir mevkide tutması gerektiği şeklindeki geleneksel

telakkiye sıkı sıkıya bağlı kaldı. Her şeyden evvel, Osmanlı toplumu, iki büyük sınıfa

ayrılmıştı. Bu sınıflardan ilki, saltanat beratı ile padişahın kendilerine dini veya idari

yetki tanıdığı kimseleri, yani saray memurlarını, mülki memurları ve ulemayı içine

alan askeri sınıf; ikincisi ise, vergi ödeyen fakat idareye hiç bir şekilde katılmayan

273 Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, TTK Basımevi, Ankara 1991, s.92; Yediyıldız, a.g.m., s.465 274 İnalcık, “Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi” s.32; Yediyıldız a.g.m., s.456; Pakalın, “Reaya” mad. a.g.e., C.III, ss.14-16

124

bütün müslim veya gayr-i müslim zümrelerden oluşan reaya sınıfı idi. Tebaasını

“askeri” sınıfın imtiyazlarından uzak tutmak devletin temel bir ilkesi idi. Reaya

arasında, sadece sınırlarda fiilen savaşanlar ve medresede muntazam bir tahsil

gördükten sonra sultanın beratını elde edebilenler (ulema), askeri sınıf mensubu

olabilirlerdi. Sözün kısası, kişinin toplum içindeki mevkiini, sadece sultanın iradesi

belirlemekteydi. Gerileme döneminde Koçi Bey ve onun gibi düşünenler, devletteki

çözülmenin ana sebebini, bu temel kaidenin ihmal edilerek, tebaanın Yeniçeri veya

tımarlı sınıfına girmesine izin verilmesinde görmüşlerdir.275

Esasen halk padişaha tanrının bir emanetidir. Ancak reayaya bakış sadece

adalet kavramının ışığında değil, aynı zamanda erkan-ı erbaa anlayışı çerçevesinde

de değerlendirmek lazımdır. Bu açıdan bakıldığında, reaya kendi görevi olan

üretimle uğraşmalı ve yönetici sınıfa geçmeye çalışmamalıdır. Yani toplum

düzenindeki yerini bilmeli ve ona göre davranmalıdır. Bu davranış tarzı yöneten

yönetilen ilişkisinde statüye ve onun göstergelerine büyük önem atfeden Osmanlı

siyaset anlayışına göre giyim kuşama da yansımalıdır.276

“Siyasetnamelerde yönetim yapısında yozlaşmanın halkın durumunu da çok

etkilediği, hak aramanın rüşvete bağlı olarak zorlaştığı, vergilerin ağırlaştığı, çarşı

pazarda muhtesiplerin görevlerini ihmalleri yüzünden narha riayet edilmemesinden

dolayı karaborsa ve istifçiliğin dayanılmaz bir hal aldığı anlatılmaktadır. Bununla

birlikte siyasetname yazarları yozlaşmanın reaya üzerindeki olumsuz etkileri

konusunda özellikle otoritenin zayıflaması sonucu sınıflar arası geçişlerin

başladığından, bunun da sosyal hareketliliğe kapalı olması gereken Osmanlı toplum

nizamını bozduğundan yakınmışlardır. Çünkü siyasetnamelerde çizilen toplum

275 İnalcık, a.g.m., s.32 276 Öz, a.g.m., s.33

125

nizamında köylünün çocuğunun medrese eğitimi yoluyla ulemaya veya savaşta

yararlılık gösterdiği gerekçesiyle dirlik sahibi olarak askeri sınıfa katılması eski

kanunlara aykırıdır ve müsaade edilmemelidir.”277

Lütfî Paşa’nın reayaya ilişkin görüşleri şöyledir: “Halkın defteri divan

defterhanesinde tam kayıtlı olmalıdır. Her 30 yılda bir defa, ölü ve hastalar çıkartılıp

yenilenmeli ve yeniler eksik olmamalıdır. Bu vilayet kâtiplerinin en önemli işidir.

Halk bu yerin zulmünden başka bir yere giderse onları eski yerlerine göndermek

lazımdır. Böylece memleket harap olmaktan kurtulur.

Halktan her dört yılda bir muvakkat vergi (avarız) alınmaktadır, bu ta Yavuz

devrinden beri alına gelmektedir. Bir de asker peksimet için paha diye her yıl alınan

bir vergi konmuştur. Bunlar halka güç gelmektedir. Ve her yıl alınmamalıdır.

Peygamber sülalesin tespit için onlara nakıb-i eşraf tayin edilmiştir. Fakat son

zamanlarda hariçten buraya pek çok kimse girmiştir. Onlarla hiç alakaları yoktur.

Onları temizlemek lazımdır.

Halktan birisi hizmetin karşılığı sipahi olsa ana-babasını ve akrabasını buna

nispeten korumak lazımdır. Yine halktan birisi ulema sınıfına geçerse kendisi

raiyetlikten kurtulur fakat ona tabi olanlar yine raiyettir.

Paşaya göre reayaya fazla yüz vermemelidir. Malı çok olabilir, buna bir şey

denemez, ancak libasta ve esbabda ve atta ve emlakte sipahi gibi tezyin ettirmemek

gerekir.”278

Mustafa Âlî’ye göre reayanın sultana karşı şu vazifeleri vardır:

1-Halk idarecilerin görür gözü olmalıdır. Uzakta olan işleri sultana aktarıp

devletin bekçisi olalar.

277 Çiçek, a.g.m., s.1410 278 Lütfi Paşa, a.g.e., s.252, Uğur, a.g.e., s.119

126

2-Tutar eli olup sultanın zengin halkı, fakir ve zayıfları koruyalar.

3-Sultanın yapacağı her harbe hazır olmalıdırlar.

4-Din ve devlete gerekli olan sözleri çekinmeden söylemelidirler.

5-Sultanın yürür ayağı olup her an her istediği yere gitmeli ve her zaman her

yerde hizmetine hazır olmalıdır.279

Hırzü-l-Müluk Müellifi de reaya ile ilgili olarak seyyitliğin suiistimal

edilmesinden yakınarak birçok alakasız kişinin yeşil sarık takarak seyyit ve şerifmiş

gibi göründüğünü ve vergiden muaf olmaya çalıştığını söyler. Nakibü’l-eşraf

olanların bu duruma dikkat etmesi gerektiğini ve gerçek seyyitleri ayırt etmek için

çaba sarf etmesi gerektiğini söyler.280

Hasan Kafi ise âlemin düzenini sağlayan nesnelerin açıklandığı

mukaddimede geleneksel anlayışa uygun olarak, insanların toplu halde yaşamaları

gerektiğine işaret edilmekte ve dört anasınıflı toplum teorisi izah edilerek, bütün bu

sınıflar dışında kalan kimseler varsa onları dört sınıftan birine dâhil etmek gereği öne

sürülmektedir.281 Hasan Kâfi daha sonra her sınıf mensuplarının kendilerine mahsus

işlerle uğraşmalarının mülkün ve saltanatın nizamının temeli, bunun ihlalinin, yani

sosyal tabakaların fonksiyonlarının birbirine karışmasının ise ihtilalin sebebi

olduğunu ifade etmektedir.282

Kâtip Çelebiye göre reaya sevda derecesindedir. Yemek hazmedildikten sonra

mideye besin girmezse dalak biraz sevda döküp boş kalmasın ve bazı menfi

durumlarla karşılaşmasın diye hasırlıklı olduğu tıp ve anatomi ilmince bilinmektedir.

Bunun gibi mide derecesinde olan devlet hazinesine de besin değerinde olan mal

279 Uğur, a.g.e., s.119-120 280 Yücel, Hırzü’l-Müluk, s.119-201 281 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, ag.e., s.251-252; Öz, a.g.e., s.64 282 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.253

127

girmeyip boş kaldığında zavallı reaya da malları ortaya döküp her defasında hazineyi

boş bırakmamak için önceden hazırlıklı olur. Bu bakımdan geçmiş padişahlar reayayı

zalimden korumuş, adalet ve gönüllerini hoş etmekte tam bir özen göstermişlerdir.283

Kitabu Mesalîh müellifinin reayaya ilişkin çarpıcı tespitleri vardır. Müellif

İstanbul’daki çarşı pazarın durumunu ayrıntılı olarak incelemiş ve piyasalardaki

uygunsuz narh tespitinden kalitesiz ve uygunsuz et satışına, oradan odun

pazarlarındaki fahiş fiyat artışlarına kadar reayanın hal-i pür melalini resmederek,

toplumdaki bozulmaya ışık tutmuştur.284 Ayrıca ekmek fırınlarını işletenlerin

çoğunun gayr-i müslim olması sebebiyle hijyenik şartlara dikkat etmemelerinden ve

bunların kontrol edilmemesinden yakınması da ilginçtir.285

Defterdar Sarı Mehmet Paşaya göre reayaya yapılan haksızlık en büyük

zulümdür. Bu ise en büyük günahlardan sayılmaktadır. Peygamber “mazlum kâfir

bile olsa onun duasından sakınınız”, “Zulüm kıyamet gününün karanlıklarındandır.”

buyurmuştur. Vergi veren halka (köylüye), velinimet efendimiz denilmesi doğru

olur. Kanuni adamlarına “âlemin velinimeti kimdir?” diye sorduğunda onlar

“sultanımızdır” dediklerinde padişah onlara “velinimet fi’l-hakika reayadır ki onlar

ziraat ve çiftçilik emrinde huzur ve istirahatı kendilerine haram ederek edindikleri

nimetlerle bizi doyururlar” demiştir. “Onlar sultana insanları yaratan Allahın

emanetidirler”.286

Bu konuda önceki siyasetname yazarlarının görüşlerini özetler mahiyette

olduğundan Defterdar Sarı Mehmet Paşa’nın reayanın sınıf değiştirmesinin

sakıncalarını izah eden şu satırlarına göz atmak kâfidir: “Ancak reayayı dahi asker

283 Aslantürk, a.g.e., s.201 284 Yücel, Kitabu Mesâlîhi’l Müslimîn ve Menafi’i’l Mü’minîn, ss.107-108, 115-116 285 Yücel, a.g.e., s.119 286 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.74

128

zümresine katmaktan sakınmak gerektir. Atadan ve deden askeroğlu olmıyanı

ilkten sipahi etmek düzeni bozar. Zira reaya asker mesleğine girmek gerekirse vergi

veren halk azalır; hazine geliri eksilir ve bu yüzden Osmanlı Devletinin düzeni

bozulur... Hazine ise vergi veren halkın çokluğu ile olur.... Reayadan biri... timara

müstehak olup sipahi olsa akrabasını ve babasını korumaya kalkması gerektir.

Veyahut bilginler arasına katılsa vergi veren halk olmaktan kurtulur.”287

b-)Bozulmanın ilmiye sınıfına bakan yönü

İlmiye sınıfının bozulması da Osmanlı yönetim yapısında başlayan

yozlaşmanın önemli bir halkasını oluşturmaktadır. Osmanlı yönetimine hem

müdderis hem de kadı yetiştiren bu müessesenin yozlaşması, devletin hem idari hem

de kazai işlerde zaafiyet göstermesine neden olmuştur. Çünkü ilmiye sınıfı

mensupları, kadı olarak hem kazai hem de idari yetkiler taşımakta ve bu yüzden

sadece padişaha karşı sorumlu olduklarından onları bir anlamda örf mensuplarının

denetleyicisi durumuna getirmekteydi. Bu sınıfın bozulması örf mensuplarının

denetlenmesini zorlaştırdığından toplumdaki hassas dengeler bozulmuş ve halk bu

durumdan çok zarar görmüştür.288

İlmiyenin yozlaşması konusunda değerli tespitler yapan, aynı zamanda bu

sınıfın bir mensubu olan Gelibolulu Mustafa Âlî eserinde, ilmiye sınıfının yozlaşması

konusunu detaylı bir analize tabi tutarak ele almaktadır. Gelibolulu Mustafa Âlî,

ilmiye sınıfının değerli bir mensubu olmasına rağmen macera dolu yaşamında,

287 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.96-97 288 Çiçek, Feda Şamil Arık, “Osmanlılar’da Kadılık Müessesesi”, OTAM, S.8, Ankara 1997, ss.13-52; M. İpşirli, “İlmiye Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA, İstanbul 1999, C.1, ss.263-165; İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, 3. Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1988, ss.83-126; Halaçoğlu, a.g.e., ss.109-114; Yücel, a.g.e., s.69

129

Fleischer’in ifadesiyle, “Osmanlı dünyasında manevi otoritenin son kalesini

oluşturan sevgili ilmiyesinin de bozulup, saflıklarını yitirmelerine, kınadığı öbür

kurumların peşinden gitmesine tanık olmuştu.” 289

Gelibolulu Mustafa Âlî ilmiyenin yozlaşmasından en fazla Hoca Saadeddin ve

Şeyhülislam Bostanzade’yi sorumlu tutar ve iki azılı düşman arasındaki rekabetin

ilmiye sınıfını iyice bozduğunu iddia eder. Ona göre, bu iki kişi arasında medresede

öğrenci iken başlayan rekabet devlete taşınmış ve her ikisi de ilmiye müessesesini

yeni padişah üzerinde nüfuz ve manevi otorite kazanma mücadelelerinde bir araç

olarak kullanmaktan çekinmemişlerdir. Her ikisi de ilmiyenin denetimini ele

geçirmek istediklerinden, en üst makamları kendi ailelerinin tekeline almaya

çalışmışlar, kardeşlerini ve oğullarını ehliyet ve liyakate bakmaksızın önemli

görevlere tayin etmişlerdi. Mesela Hoca Saadeddin, 12-13 yaşındaki oğlu Mehmed

Efendi’yi önce Mekke Kadısı sonra da İstanbul kadısı tayin ettirmiş, 29 yaşına

geldiğinde ise Anadolu kazaskeri olarak tayin edilmesini sağlamıştı. Diğer oğlu

Esat’ı da birden bire medreseden Edirne kadılığına tayin eden Hoca Saadeddin

eleştirilere kulak asmayarak, diğer oğlundan boşalan İstanbul kadılığına 25 yaşındaki

bu oğlunu tayin ettirmişti. Çoğu genç ve cahil olan bu akrabaların tayini yozlaşmanın

üst kademelerden süratle alt kademelere sıçramasına sebep olmuştu. Ayrıca tafra

denilen bu atamalar gerçek alimlerin yükselmelerini engellediğinden ilmiye sınıfı

yozlaşmaya ve saygınlığını yitirmeye başlamıştır. Daha da önemlisi bu tayinler

aslında Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin yetki ve sorumluluk alanına girdiğinden

bu kişiler padişah hocası ve şeyhülislam etrafından, yetki alanlarına müdahele

edilmesine tepki göstermekte, bu da devletin üst kademelerinde huzursuzluk ve

289 Çiçek, a.g.m., s.1415

130

hizipleşmelere yol açmaktaydı.290

Hırzü’l Müluk yazarı da ilmiye sınıfındaki yozlaşmayı endişe ile

izleyenlerdendir. Döneminde ilmiye sınıfında bilgin ile cahilin aynı kefeye

konduğunu ve zengin cahillerin rüşvetle âlimlerin önüne geçtiğini anlatan yazar, gece

gündüz ilimle uğraşan âlimlerin bu durumdan dolayı “şugl ile maksud ve me’mul

hasıl olmaz imiş” diyerek, çalışmayı bırakıp büyüklerin kapılarına mülazemete

yöneldiklerini anlatmaktadır.291 Yozlaşmanın zamanla ilmiye sınıfının üst

kademelerine yükselen kimselerin niteliğini etkilediği, siyasetname ve diğer risale

tarzı eserlerde vurgulanmaktadır. Hırzü’l-Müluk yazarı döneminde “sarf ve nahv

görmemiş ve muhtasar okumamış bir cahil, ya mal kuvvetiyle veyahut bir tarikle, üç-

dört yıla değin danişmend olup, uğradugı medreselerden ders okumayub her biri

cahil idügün bilüp, bir tarikle üzerinden savup, ol cahil bu vech ile hareket idüp ve

mülazim olup ba’de ya rüşvet ile veyahud şefa’atle bir kadılık alup, çıkup gidüp,

varup kadılığında Müslümanların da’vaların yalan yanlış hükm idüp niçe mefsedet-i

azimeye sebep olur” diyerek cahil kimselerin üç dört yıl içinde, önce danişmend

sonra kadı veya müfti olduklarını, ancak “rüşvetle ve şefaat ile kadılık alan

kimesnelerün hükmi nafiz olmaduğı kütüb-i fetavada musarrahtır” hükmünden de

anlaşılacağı üzere kimsenin bunlara iltifat etmediğini vurgulamaktadır. 292

Hasan Kafi Erkan-ı erbaanın ikinci sınıfı olarak Ulema sınıfı için “İkinci

sınıftır ki kalemle tayin olunmuşlarıdır. Onlar ulema, ukela, salihler ve zayıflardan,

sair dua sahipleridir ki harbe güçleri yetmeyip ancak ibadet ve duaya güçleri yete.

Bunların üzerine lazım olan Allahu Teala’nın emrettiklerini ve yasakladıklarını

290 Çiçek, a.g.m.; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.III/1, s.123, 291 Yücel, Hırzü’l-Müluk, s.161 292 a.g.e., s. 195.

131

gözetmektir. Bunu kitaplara yazamaya ya da dil ile anlatmaya özen göstermelidirler.

Bunlara lazım olan rey ve tedbir ve müşaveredir. Ayrıca din ilmini öğretmek ve dine

lazım olan şeyleri talim etmektir. Halkı ibadete ve iyiliğe sevk etmek, Padişahın ve

halkın iyiliğine dirlik düzenine dua etmektir.”293,

İlmiyenin içine düştüğü durumun geçen yıllarla birlikte daha da kötüleştiği

Kitab-ı Müstetab yazarının 1620’lerde ulemada tama ve hamakatden bahsetmesinden

anlaşılmaktadır. Üstelik bu eserdeki ifadeler, rüşvetin daha da yaygınlaştığını ve

açıktan açığa hediye kılıfı altında alınmaya başladığını kanıtlamaktadır. İlmiye

sınıfının bozulmasının yozlaşma sürecine III. Mehmet döneminde girdiğini öne süren

Kitab-ı Müstetab yazarı, “cemi’-i ehl-i menasıb yirmi beş ve otuz yıldan beru rüşvet

tarikine salik olmuşlardır ve rüşveti dahi bir mertebeye iletmişler ki hedaya deyu aşkare

kapudan kapu virülür ve alınur olmuştur,” demektedir. Kitab-ı Müstetab’ın yazarı 500

akçelik bir kadı efendinin mazul olduğu halde İstanbul’da evler, köşkler ve

hademeleriyle lüks içinde yaşayabilmesini alınan rüşvet miktarı ile açıklamaktadır.

Ancak bu duruma biraz da kadı tayinlerinin bir buçuk yıl ile sınırlandırılmasının ve

rüşvet karşılığı tayin edilmesinin sebep olduğunu ifade etmektedir. 294

Koçi Bey risalesinde ise ilmiye sınıfının yozlaşmasından önemle

bahsedilmekte ve “1593 (1003 h.) tarihinden beri düzen bozulup, evvelce

şeyhülislam olan Sunullah Efendi, bir kaç defa yersiz olarak azlolundu, kazaskerler

dahi sık sık azlolunmakla yerine gelenler azil korkusuna düşüp, devlet büyüklerine

karşı dalkavukluk yapmaya mecbur kaldılar, Padişah huzurunda hak söz söylenemez

oldu. Herkesin hatırını hoş etmeye ehemmiyet verir oldular.” denilmektedir.295

293 İbşirli, a.g.m., s.251-251 294 Yücel, Kitab-ı Müstetab, s.23, Çiçek, a.g.m. 295 Danışman, a.g.e., s.21

132

Müellif eskiden bu makama tayin edilen kimselerin ömür boyunca azledilme

korkusu yaşamadan görev yaptığını ifade ederek, Ebussuud Efendi’yi örnek

göstermektedir. 296

Koçi Bey’e göre haksız ve zamansız görevden almalar yanında, ilmiye

sınıfının yozlaşmasını hızlandıran bir başka uygulama da makamların hatır ile

verilmesi ve mülazımlıkların sıkça dağıtılmasıydı.297 Bu durum “filanın hocası,

filanın edibi diye” usulsüz tayinler yapılmasına IV. Murat döneminde de devam

edildiğini göstermektedir. Ayrıca Koçi Bey mülazımlığın kolay elde edilmesi

üzerinde de özellikle durmaktadır: “Bu asırda diyaneti ve emaneti olmayan bir çok

kazasker çeşit çeşit mülazımlıklar yazıp, ruznamçe-i hümayunu doldurdular.

Nicelerine maaş zammı verip, iki yılda yeni mülazımı (yüzelliye) çıkardılar. Bu

yüzden kadıların halleri bozulup, aralarında ihtiyaçtan fazlalık da olduğundan, bir

kadı iki yıl beklediği halde bir yere tayin edilemez oldu. Fakirlik canlarına yetti. Her

biri dilenci derecesine geldi. Bir vazife çıksa on beş yirmi adam istekli olur. Birine

verilince diğerlerinin eli boş kalır”298 demektir. Bu yolla voyvoda ve subaşı

kâtiplerinin bile beş on bin akçe ödeyerek mülazım olarak ilmiye sınıfına dâhil

oldukları ve daha sonra müderris veya kadılık elde ettikleri malumdur. Koçi Bey, bu

usulsüzlüğü şiddetle eleştirmekte ve bu yolla ilmiye sınıfına dolanlar yüzünden “İyi

ve kötü belirsiz oldu. Çoğunlukla zulüm ve adaletsizlik yapıp, bilginler adını kötüye

çıkaran o gibi cahiller ve yabancılardır.”299 demektedir. İlmiye sınıfı Koçi Bey

döneminde toplum nazarında manevi otoritesini kaybetmiş “bilgin ve cahil ayırt

edilmeyip, bilginlerin kadri bilinmemekle yüce bilginlerin halk gözünde itibarı” da

296 a.g.e., s.20 297 a.g.e., s.22-23 298 a.g.e., s.23 299 a.g.e., s.21

133

kalmamıştı” 300

Kitabu Mesalîh’de dünyanın düzenini bilginlerin varlığına dayandıran

müellif, onlara gereken ilgi ve saygının gösterilmesini ister. Ulema Sınıfının gece ve

gündüz mütalaalarına devam edebilmesi için kapu kapu dolaşmalarının ve beş-altı yıl

mazul kalıp sürünmelerinin önlenmesinin gerektiğini belirtir. Geçim derdine

düşmelerini son derece tehlikeli bulur. “Nicesi fakirlikten kitaplarını satıp kara cahil

olurlardı” 301 der. Hâlbuki ilmiye sınıfının geçim sıkıntısı içinde olması sadece

rüşvetin artmasına değil, daha önemlisi yargı bağımsızlığının ortadan kalkmasına

neden olabilirdi. Mesalîhü’l-Müslimin yazarı bu iki hususa dikkat çeken ender

siyasetname yazarlarından biridir. Yazar eserinde “ulema altı aydan ziyade ma’zul

yürimemek gerekdür ki ulema kuvvetde ve şerefde olub kadılığına vardıkda ne

sancak beğinden havf ide ve ne de padişah kullarından havf ide ve ne ma’zullukdan

havf ide ve ne kitabların sata, emr-i şer’ ne ise hak üzre icra ide, rüşvet yemeğe

muhtaç olmaya.”302 demek suretiyle kadıların ekonomik durumlarının yargı

bağımsızlığı için önemini vurgulamaktadır.

Müellif İlmiye sınıfının durumunu; “Şol tiryakilikte meşhur olmuş, benzi saru

geçkin tiryakiler olur ki suretlerinden tiryakilikleri bellidir. Bunlardan kimisi kadıdır,

kimisi imamdır ve kimisi müezzindir. Bu makule bunlara caiz değildir. Hatta

sarhoşun durumu bunlara yeğdir. Tiryakinin ne sözü sözdür ne ahdi ahiddir, hiçbir

menfaate yarar taife değildür”303 diyerek ilginç bir şekilde resmeder.

Katip Çelebiye göre Ulema sınıfı bedende en önemli bir unsur olan kana

eşittir. İnsan vücudunun kaynağı kalptir. Kalp hoş bir cevherdir. Oldukça nazik

300 a.g.e., s.21 301Yücel, Kitabu Mesâlîh’l-Müslimîn ve Menafi’i’l-Mü’minîn, s.91–92 302 Yücel, a.g.e., s.92 303 Yücel, a.g.e., s.95

134

yapısından dolayı, bedende hareket edemeyip, kan onu bedenin en ince noktalarına

kadar ulaştırır. Şüphesiz bedenin onunla beslendiği gibi, âlimler de kalp ayarında

olup, bereket ve bolluğun temeli ilimle doğrudan ya da dolaylı olarak donanarak

bedenin organları derecesinde olan cahilleri ve halkı aydınlatır. Bedenin kalpten

yararlandığı gibi onlar da âlimlerden yararlanırlar. Kalbin, bedenin canlılığını

sağlaması gibi ilim de toplumun devamlılığını sağlar.304

“İlmiye sınıfı ile birlikte medrese sistemi de bozulduğundan buradan çıkan

müderris, müezzin, imam ve diğer din görevlileri de ehliyetsiz kimseler olmaya

başlamıştı. Memlekette yegâne ilim ve tahsil yuvası olan medresenin inhitata

uğramış olmasından en çok yakınanlardan birisi olan Kâtip Çelebi, bu kurumun

yozlaşmasında ve eski itibarını yitirmesinde müspet ilimler ve felsefenin medrese

dışına atılmasının payı olduğunu savunur. Mizanu’l-Hak adlı eserinin girişinde,

zekânın gelişmesine hizmet eden felsefe ve müspet ilimlerin öğretilmemesinin,

ulemayı cahillik ve fikri taassuba sevk ettiğini yaşadığı dönemden alıntılarla anlatır.

Ona göre medrese ile tekke arasında başlayan kısır çekişmeler iki zümrenin

birbirlerine düşman olmasına sebep olmuş, fikri bütünlüğün tesis edilmesi, ilmiye

sınıfının yozlaşması için gerekenlerinin yapılmasını imkânsızlaştırmıştır.”305

Bu konuda hassas olan bir siyasetname yazarı da Defterdar Sarı Mehmet

Paşa’dır. Zamanında kadıların rüşvetin adını “mahsul” koyup korkusuzca aldığını ve

kim çok rüşvet verirse ona hükmettiğini ifade etmektedir. Rüşvetle makam alınıp

satılmasının sakıncalarına değinen yazar, “ashab-ı devlete irtişa marazı misüllü ilacı

müşkil belki ilacı yok bir maraz-i adimül-ilac yoktur” dedikten sonra ilmiyede

304 Aslantürk, a.g.e., s.200 305 Çiçek, a.g.m., s.1418

135

görevlerin reis-ül-ulema olanlar ile müşavere edildikten sonra verilmesini ve büyük

kadıların tayin edilmeden önce sözlü sınava alınmalarını önermektedir.306

Özetle Siyasetname müelliflerine göre ilmiye sınıfının bozulmasındaki

amiller şunlardır:

� Ulema arasındaki rekabet.

� İlmi makamların rüşvet, kayırma ya da veraset usulüyle verilmesi.

� İlmiye sınıfının çalışmayı bırakıp büyüklerin kapılarının önünde mülazemete

yönelmeleri.

� Sık sık vazifeden azledilme.

� Geçim sıkıntısı.

� Müspet ilimler ve felsefenin medrese dışına atılması.

� İlmiye sınıfının zararlı alışkanlıkları.

3-) Kânun-ı Kadîmin İhlali, Nizam-ı Âlemin İhtilali

Osmanlı siyasetnamelerinde Nizam-ı âlem anlayışı önemli bir yer tutar.

Dünyanın düzeni manasına gelen bu anlayış ile Osmanlı müellifleri esas itibarı ile

devletin içindeki nizamı ve onun korunup kollanmasını göz önünde tutar. XVI. asrın

sonlarından itibaren Osmanlı devletinde ortaya çıkan değişiklikleri dağılma ve

karışıklık olarak değerlendiren müellifler bu gelişmeleri “Nizam-ı aleme ihtilal,

reaya ve berayaya karşı infial” olarak değerlendirmişlerdi. 307

Bunun sebebini araştırırken Siyasetnamecilerin aradığı cevaplardan biri, bu

meselenin nasıl anlaşıldığı ve hangi çözümlerin buna uygun olduğu sorusudur.308

306 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.61 307 Yücel, Kitab-i Müstetab, s.1; Öz , “IV. Murad Devrine Ait Gelenekçi Bir Islahat Teklifi”, s.24; Öz, a.g.e., 12 308 Yücel. a.g.e., s.1

136

Umumiyetle Osmanlı siyasi düşüncesine göre çeşitli devlet kurumları Nizam-

ı alemin korunmasına ve sağlamasına hizmet etmelidir. Siyasi prensiplerin bozulması

veya ona uyulmaması ve devlet kurumlarının yeteri seviyede işlememesi, ülkede

siyasi dengenin bozulması, adaletin yerini zulme bırakması ve sonuç itibariyle

ülkenin mahvolması fikri, Osmanlı siyasi düşüncesinde mühim yer tutar.

Kanun gücünün zayıflamasıyla Nizam-ı alemin bozulmasında yakın alaka

kuran ıslahatnamecilere göre, Nizam-ı aleme ihtilal gelmesinin altında yatan en

önemli etken, kanunlara zıt olarak ortaya çıkan “yaramazlıklar ve bid’atlar”dır.309

Tabii ki Osmanlı ıslahat layihalarında dünyanın ezeli ve ebedi, yani değişmez

bir nizamı olduğu kabul edildiği için, geçmişte mevcut olduğu düşünülen ideal bir

kuruluşta herhangi bir değişikliğin müspet karşılanması da mümkün değildi. Osmanlı

müelliflerinin ekseriyeti bu mesele ile alakalı Kur’an’daki “Bir kavm kendi haleti

ruhiyesini değiştirmedikçe Allah onların halini değiştirip bozmaz” mealindeki ayeti

misal göstermeleri de bunun bir göstergesidir.310

Islahatname yazarları Osmanlıdaki bozulmanın genel olarak Kânun-ı kadîme

muhalefetten ortaya çıktığını ve çözümün de Kânun-ı kadîme yeniden riayet

edilmeye başlanmasıyla mümkün olacağını söylemişlerdir.

Kânun-ı kadîm anlayışının ne zaman ortaya çıktığı tam olarak bilinmese de

“kadim zamanlardan beri mevcut olan kanuna zıt bir işin görülmemesi” şeklinde

açıklanan bu terimin ne demek olduğuna ister kanunname, isterse de şeyhülislam

fetvasında aynı cevap verilmiştir. “Kânun-ı kadîm öyle bir kanundur ki onun ne

zaman ortaya çıktığını hiç kimse bilmez” 311

309 Yücel. a.g.e., s.2 310 Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s.30; Qasımov, a.g.e., s.52 311 Qasımov, a.g.e., s.52

137

Tarih-i Selanikî de Kânun-ı kadîm ifadesinin 150 defa kullanıldığını söyleyen

Farouqi “Altınçağ mitini yakınçağla ilişkilendirmeye çalışan XVII. asır risale

müellifleri XVI. yüzyılın ortalarında var olduğunu iddia ettikleri şartları idealize

ederler” diye yazar.312 Buna misal olarak Kânun-ı kadîme riayetin bozulmaya

başladığı devir olarak kimisi Kanuni devrini, kimisi Yavuz, hatta II. Bayezit ve Fatih

devirlerini göstermişlerdir.313 Mesela ilginçtir XV. yy başlarında yazılmış olan

Kenzü’l- Kübera müellifi Şeyhoğlu, eserinin yazılma sebebi olarak kanunların

bozulmasını gösteriyor: “Âlem din âlimlerinden hâlî oldu, zaman ve mekân eclaf ve

rezil insanlarla doldu. Hâkimin susmasıyla şeriat gücünü yitirdi, Padişahların

zulmüyle İslam âlemi abatlığından mahrum oldu, harabeliğe çevrildi, tarikat yolu

kesildi, marifet yayı boşaldı hakikat tılsımı yok oldu, ricaya gelenlerin sözü

işitilmedi.” 314

“Aksaklık ve bozuklukların sebepleri ve giderilme çarelerinin altında yatan

temel felsefe tamamıyla klasik daire-i adliye ve erkan-ı erbaa telakkileridir. Onun

için hemen kepsine göre bütün aksaklık ve bozuklukların temel sebebi

adaletsizliktir. Devlet işlerinde adalet gözetilmemiş işler, mevkiler, mansıplar ehline

değil parayı çok verene tevdi edilmiştir. Bu ise rüşvet hastalığını olabildiğince

artırmıştır. Böylece yüksek vasıflı kişiler, kalitesiz vasıfsız kişiler derekesine

indirilmiş edânî, eâlî mertebesine yükseltilmiş bu suretle nizam altüst edilmiştir.

Eskiden herkes kendi kabiliyet ve liyakatine göre hak ettiği tabakada kalırken

sonradan erkân-ı erbaayı teşkil eden tabakalar birbirine karışmıştır. Mesela kul

312 Süreyya Farouqi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam: Orta Çağ’dan Yirminci Yüzyıla, Osmanlı Yayınları, İstanbul, s.86 313 Fleisher, Tarihçi Mustafa Âlî, s.212; Danışman, a.g.e., ss.87-88 314 Kemal Erarslan, Şeyhoğlu: Kenzü’l Kübera ve Mehekkü’l-Ümera, TDK Yayınları, Ankara 1991, s.8

138

taifesinin arasına ecnebiler yani öteki kesimlerden kimseler girmiştir. Ulemaya riayet

ihlal edilmiş terfi ve tayinde yol ve erkân liyakat ve kabiliyet istihkak bir tarafa

itilmiş rüşvet ve iltimas geçerli olmuştur. Bütün bunlara paralel olarak da devletin iş

bilir ve dürüst insanlara danışılarak sağlam bir şekilde yönetilmesinde büyük payı

olan meşveret de ihmal edilmiştir. Reayanın zarara uğramasının önüne geçecek olan

narh meselesi ihmal olunmuş kontrole tabi tutulmamıştır. Bütün bunların bir araya

gelmesiyle her şey bozulmuştur. Bütün mesele daire-i adliye ve erkan-ı erbaayı yerli

yerinde tutan kânun-ı kadîmi yani XV. ve XVI. yy.lardaki nizamı sağlayan örfi

kanunları yeniden ihya etmektir. Bu yapıldığı taktirde işler düzelecektir.

Görüldüğü üzere çoğu bilfiil şu veya bu devlet hizmetinde bulunmuş bir

kısmı da aynı zamanda ulemadan olan söz konusu ıslahatnameci veya layihacı

yazarlar tamamıyla klasik siyasi çerçeve içinde düşünmüşler, hem aksaklık ve

bozuklukların tespitine hem de bunların giderilmesi için öne sürdükleri tedbirleri

aynı mantık dâhilinde ele almışlardır. Başvurulmasını istedikleri tedbirler pratik

mahiyetteki teferruata ait bir iki mesele hariç tutulursa adaletten ayrılmamak, işleri

ehline havale etmek, zulümden kaçınmak gibi asırlar boyu tekrarlana gelen, klasik,

yuvarlak ve genelde geçerli tedbirlerdir. Hemen hepsi de Kitabu Mesâlîhi’l-

Müslimîn’in anonim yazarı hariç tutulacak olursa ihtilal ve fetretin ana sorumlusu

olarak kânun-ı kadîmden ayrılmayı görmüşler ve altın devre yeniden ulaşmanın

ancak ona dönüşle mümkün olabileceğine inanmışlardır. Yalnız adı geçen kitabın

anonim yazarı kanunların zamana göre değişebileceği görüşünde olduğunu açıklamış

ama o da sebep yokken kanunu değiştirmenin doğru olmadığını belirtmiştir.

Bu yazarların çoğu XV. yy.’ın ikinci yarısından beri Hıristiyan batı

dünyasında meydana gelen yeni siyasi yapılanmalar, sosyo-ekonomik yapıda ve

139

özellikle ekonomide, askeri alanda ortaya çıkan değişiklik ve yenilikler ve özellikle

Amerikanın keşfinin doğurduğu yeni şartlar hakkında ilgisiz (belki de bilgisiz)

görünüyorlardı. Çünkü Osmanlı nizamı gibi birkaç asırdır dünyada üstünlük kuran ve

kendisinin yeryüzünde mevcut en mükemmel düzen olduğuna ve kıyamete kadar da

öyle kalacağına inanılan bir nizamın içinden gelen şahsiyetler olarak başka türlü

düşünmeleri imkânsızdı. Kendi mantıkları içinde haklı ve tutarlı olan bu insanlardan

Osmanlı imparatorluğunda baş gösteren farklılıkların onların tabiri ile ihtilal ve

fetretin yalnız imparatorluğun kendi iç şartlarının değil, değişen dış şartlarının da

katkısıyla oluşan bir değişim sürecinin alametleri olduğunu anlayabilmelerini

beklemek lazım gelir. Nitekim onlar bu dış şartları anlamaktan da öte, fark

edemedikleri için klasik nizama dönüşü kurtuluşun tek çaresi olarak görmüşlerdir.

Özet olarak söylemek gerekirse Osmanlı siyasi düşüncesi kökü çok eskilere

dayanan felsefi ve teorik bir siyasi düşünce geleneğinin ürünü olarak yerine eski

siyasetname geleneğinin dışına çıkmayan tamamıyla pragmatik amaçlı ve tabiri

caizse gerçek bir felsefi zemine dayanmayan bir siyasi düşünce geleneğini temsil

eder” 315

315 Ocak, a.g.m., s.172-173

III. BÖLÜM

ÇÖKÜŞ/BOZULMA/ÇÖZÜLME PARADİGMASI

1-) Dönemsel Yaklaşım

İbni Haldun (Mukaddime) adlı kitabında şöyle yazıyor: "İmparatorlukların da

tıpkı insanlar gibi kendilerine has bir ömürleri vardır, gelişirler, olgunlaşırlar, sonra

da batmaya başlarlar."316

Bu araştırmamız sırasında aradığımız cevaplardan biri de Osmanlı devletinde

baş veren bozuklukların ne zaman başladığı, bozulma başladı ise de bu Osmanlı

devletinin gerilemesi anlamına geliyor mu? Geliyor idiyse bu kadar uzun süren bir

gerileme nasıl olur? Zira çöküş, bozulma veya çözülme dediğimiz zaman diliminin

üç asırdan fazla sürmesi acaba sınıflamada bir yanlışlık mı yapıyoruz sorusunu

gündeme getiriyor. Bu soruya vereceğimiz cevap siyasetnameleri de nasıl okumamız

gerektiğine bir ışık tutacaktır.

Temel olarak zirvenin aynı zamanda sonun da başlangıcı olduğu gerçeğinden

yola çıkılarak, İbn-i Haldun’un da tesiriyle toplumların da insanlarda olduğu gibi bir

doğma büyüme ve ölme süreci olduğu varsayılmıştır. Bu nazariyeden ilhamla

tarihçiler Osmanlının Çöküş/Bozulma/Çözülme serüvenini Kanuni döneminden

başlatırlar. Ancak ilginç bir tezatla siyasetname müellifleri sonun başlangıcı olarak

Kanuni dönemini işaret ederken bozulmanın çözümü olarak da yine Kanuni

dönemini gösterirler.

316 Defterdar sarı Mehmet Paşa, a.g.e., s.IX

141

“Osmanlı tarihini çağlara ayırmada hala antropomorfik (insan biçimcilik)

yöntem izleniyor. Yani doğma büyüme ölme prensibi. Bu yöntem tamamen

değişmelidir.” diyor Halil İnalcık. 317 Bu insan biçimcilik yönteminden hareketle

Osmanlı tarihinde şöyle bir dönemlere ayırma ortaya çıkmaktadır:

-Kuruluş (1299-1453)

-Yükseliş (1453–1566)

-Duraklama (1566–1689)

-Gerileme (1689–1774)

-Çöküş (1774–1922)

Bu aşamaların bütününe bakıldığında tarihin kırılma noktalarından çok, devletin bir

organizma tarzında doğup büyüyeceği, orta yaşlarına geleceği ve yaşlanıp öleceği

şeklindeki klasik şablonun esas alındığı kolaylıkla fark edilir. Osmanlı tarihini

dönemleştirmede olağanüstü bir yaygınlık kazanan bu şablonun büyük ölçüde

Dimitri Kantemir’in yazımını 1716 yılında bitirdiği Osmanlı İmparatorluğunun

Yükselişi ve Çöküşü Tarihi adlı eserinden sirayet ettiğini düşünmek yanlış olmaz. 318

Bu demode dönemleştirme anlayışına karşı Kemal Karpat;

1-) Uç Beyliği dönemi (1299–1402),

2-)Merkezileşmiş yarı feodal safha (1421-1596),

3-)Bölgesel özerklik ve Ayanlar (1603-1789),

317 Orhan Koloğlu, “Profesör Halil İnalcık ile bir söyleşi: Türkiye’de Tarihin Bunalımı” Özgür İnsan, Ekim 1976, C.4, S.36, s.23 318Bkz. Dimitri Kantemir, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, çev. Özdemir Çobanoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1979, 2 cilt; Mustafa Armağan, “Osmanlı Gerilemesi Masalından Uyanmak” Düşünen Siyaset-Osmanlı ve İdeolojisi sayısı, S.7-8, Ağustos-Eylül 1999, ss.113-115.

142

4-)Ulus devlet aşaması: Modern bürokrasi ve aydınlar (1808-1918)

şeklinde;319

Halil İnalcık;

1300-1600: Klasik (geleneksel) dönem,

1600-1900:Değişim dönemi, şeklinde;320

Özer Ergenç; Klasik, Klasik Sonrası ve Modernleşme,321 şeklinde bir ayrım

yapmayı tercih etmişlerdir.

2-) Yeni Yaklaşımlar

Osmanlı devletinin klasik kurumlarının niçin ve nasıl değiştiği meselesi uzun

zamandır Osmanlı tarihi araştırmalarının ilgi çekici bir yanını teşkil eder. Bu

araştırmaların gelişmesine paralel olarak, çeşitli faktörlerin tesiriyle, söz konusu

değişimin mahiyeti hakkındaki anlayışın da değiştiği gözleniyor. Kısaca belirtmek

gerekirse, 1970’li yıllara kadar XVI. asrın ikinci yarısında başladığı varsayılan bir

Osmanlı Çözülmesinden bahseden tarihçiler giderek bu dönemi ifade etmek üzere

buhran, dönüşüm, değişim tabirlerini kullanmaktadırlar. 322

Osmanlı tarihinin temel dönemleri ve bu dönemlerin özellikleri bağlamında,

dozunu ve etkisini giderek arttıran yeni bir yaklaşım veya bu yaklaşımın sorguladığı

geleneksel paradigmaya karşı geliştirilmeye çalışılan yeni açıklama biçimleri

ışığında Osmanlıların XVI. yüzyıldan XVII. yüzyıla geçiş sürecinde karşılaştıkları

319 Kemal Karpat, “Osmanlı Tarihinin Dönemleri: Yapısal Bir Karşılaştırmalı Yaklaşım” Osmanlı ve Dünya, Haz. K. Karpat, Ufuk Kitapları, İst-2000, ss.119-145 320 Bkz. Halil İnalcık, Ottoman Empire: The Calassical Age, Weidenfeld & Nicholson, 1973 321 Özer Ergenç, “Osmanlı Klasik Düzeni ve Özellikleri Üzerine Bazı Açıklamalar” Osmanlı Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, c.4., s.32 322 Öz, “IV. Murat Devrine Ait Gelenekçi Bir Islahat Teklifi”, s.80

143

temel problem veya problemlerin ve bunlara karşı geliştirilen cevapların niteliğini ele

almaya çalışacağız.

XVI. yüzyılın sonlarında "en geniş" sınırlarına ulaşan Osmanlılar bu

tarihlerden itibaren bir "duraklama" ve sonra da "gerileme" sürecine mi girmişti,

yoksa iç ve dış dinamiklerin beraberce etkilediği bir değişim döneminin meseleleri

ile mi uğraşmak zorunda kalmışlardı?

M.A. Kılıçbay “Osmanlıyı anlamak… evet anlamak Osmanlı’nın kendi

tarihsel konteksti içindeki yanlışlarının ve doğrularının serinkanlılıkla ortaya

konulmasıdır.”323 diyor. Osmanlı tarihini anlamamızın önündeki en büyük

engellerden birisinin ‘gerileme’ saplantısının oluşturması şaşırtıcı değil. Bu

‘gerileme’ anlatısı o kadar sık tekrarlanmakta ve o kadar kendiliğinden belli bir

olaymış gibi zikredilmektedir ki, tarih okurları da daha işin başlangıcında edindikleri

bu izlenimin, realist bir tespit mi, yoksa bir Osmanlı resmini zihinlere yerleştirmek

için resmetmeye girişilmiş bir efsane mi olduğunu sorgulamaya dahi ihtiyaç duymaz

hale geliyorlar. Zaten Osmanlı gerilememiş miydi? Eğer gerilemediyse neden bu gün

artık Osmanlı yok? Gerileme yok idiyse Osmanlı devleti neden yıkıldı? Osmanlı

devletinin belli bir tarihten sonra gerilediğini savunanlar gerileme derken tam olarak

neyi kast ediyorlar? Tereddi midir? Yoksa İnhitat mıdır? Eğer tereddi anlamında bir

gerilemeden söz edeceksek Osmanlı devleti ve toplumu ilerlemiş olduğu konumdan

gerilemiştir. Kendi içinde bir bozulma yaşamıştır. Avrupa yerinde saysaydı bile biz

kendi içimizde bir gerileme yaşamışızdır. Geri kalmışlığımızın sebebi budur.

Osmanlı devleti bozulduğu için geri kaldı. Ancak gerileme ile İnhitata maruz

323 Mehmet Ali Kılıçbay, “Osmanlıya Requiem”, Düşünen Siyaset-Osmanlı ve İdeolojisi sayısı, S.7-8, Ağustos-Eylül 1999, ss.13-14

144

kaldığını kastediyorsak o zaman şunu söyleriz demektir: Osmanlı sistemi kendi

içinde yoluna devam ediyordu ancak Avrupa tarafında geçildi. Kastımız bu ise

Osmanlı’nın tereddisini ya kabul etmiyoruz ya da pek önemsemiyoruz demektir.

Çünkü Osmanlı sistemi kendi temposunda yoluna devam etseydi bile Avrupa’nın

modern çağlardaki olağanüstü ilerleme temposu karşısında geri kalacaktı, bu

kaçınılmazdı demeye getiriyoruz. Velhasıl şöyle bir tablo çıkarıyorlar karşımıza:

Osmanlı devleti ve toplumu hem kendi içinde bir çürüme yaşadı hem de batı

karşısında geri kaldı ya da her ikisi de beraberce vuku buldu. Tabi tam bir kargaşa.

Ancak bu iddianın sahiplerinin kendi içinde çürüyen bir sistemi nasıl olup da

çürümeye başladığı tarihten yani Kanuni’nin ölümünden devletin yıkılışına kadarki

357 yıl devam ettiğini, ayakta kalabildiğini, dünya siyasetinde eskisi kadar olmasa

bile söz sahibi olmaya devam edebildiğini açıklamaları gerekir. Çürüme süresi,

sağlıklı olduğu varsayılan ömrünün -kuruluşundan Kanuni’nin ölümüne kadar geçen

süresi 267 yıldır- yaklaşık bir asır fazlasına tekabül eden bir devletin bu muazzam

başarıyla nasıl çürüyebildiği ise tartışma konusudur.324 Bu “Osmanlı Paradoksu”

diyebileceğimiz bir duruma yol açmaktadır. Bu paradoks ise Osmanlıyı başarıya sevk

eden unsurlarla yıkılışa götüren unsurların tutarlı olarak takip edilememesinden

kaynaklanmaktadır. 325

" Osmanlı Gerilemesi Masalından Uyanmak" başlıklı makalesinde Mustafa

Armağan, tarihe kısır bir 'ilerleme-gerileme' diyalektiğinden bakmanın bir tarihçinin

yapacağı son iş olduğunu vurgular.

324 Mustafa Armağan, “Osmanlıları Geri Getirmek”, Muhafazakâr Düşünce, Kış 2006 Yıl:2, sayı:7, ss. 46-48 325 Armağan, “Osmanlı Gerilemesi Masalından Uyanmak” s.101

145

“Tarihe kısır ilerleme gerileme diyalektiği içerisinde bakmak gerçekte bir

tarihçinin en son yapması gereken iştir. Bunu sosyal düşünürler ideologlar teologlar

vd. yapabilir ama bir tarihçinin görevi tarihin dinamiklerini anlamak için Fernand

Braudel’in ünlü deyişiyle ‘bütün tarihi seferber etmek’ olmalıdır. Tarihteki bütün

ilerlemelerin -bilim ve tekniktekiler de dahil- ağır bedelleri olduğunu ve beraberinde

belli alanlarda gevşemeler getirmeye mecbur ve mahkum bulunduklarını burada bir

defa daha ifade etmeyi bir görev biliyorum. Ayrıca yeri gelmişken belirtelim ki belli

bir tarihe kadarki yenilikler dâhiyane bulunurken o tarihten sonra yapılanlar bir tür

bid’at olarak düşünülmektedir. Nitekim Osmanlı devleti kâh matbaa gibi bazı

yenilikleri ülkeye geç getirdiği için suçlanmakta, kâh tımar sistemini iltizama

çevirmek gibi aynı mantıktan bakmaya devam edersek son derece zamanında ve

yerinde kabul edilmesi gereken bir yeniliği yaptığı için suçlanabilmekte devletin

sonunun bu yenilik yüzünden geldiği iddia edilebilmektedir.”326

Esasen çöküş/bozulma/çözülme paradigmasının (değerler dizisi) mahiyeti

açıktır: Darling’in vurguladığı gibi, “Osmanlılar neticede zayıfladılar ve ortadan

kalktılar; bunu bildiğimizden onların daha önceden tecrübe ettikleri her zorluk bir

‘çözülme tohumu’ haline gelir ve Osmanlıların başarıları ve güç kaynakları kayıttan

kaybolur.” 327

Öyleyse Osmanlı geriledi mi gerçekten?

326 a.g.m. ss.102-103 327 Öz, “Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti: Buhran, Yeni Şartlar ve Islahat Çabaları Hakkında Genel Bir Değerlendirme” s.48

146

“Osmanlıların askeri teknolojideki değişmeleri benimsemede, daha önceki

dönemlere göre 17. yüzyılda bir isteksizlik veya becerisizlik sergilediğini iddia

etmek imkânsız görünmektedir. Osmanlıların askeri teknolojisi ve Avrupa ile

mukayesesi konusundaki bir araştırmada Avrupalıların giderek daha hafif ve

taşınması kolay tüfeklere sahip olmalarına karşılık Osmanlıların eski ve ağır silahları

kullanmaya devam ettikleri yönündeki görüşler ampirik olarak çürütülmekte ve yine

Osmanlıların en azından 17. Yüzyıl sonlarına kadar kitlevi üretim yapma ve mamul

maddeleri depolamada güçlük içinde bulunduğu görüşünün doğru olmadığına işaret

edilmektedir. Onbeşinci yüzyıldan onsekizinci yüzyıla Osmanlı İmparatorluğunda

askeri teknolojinin yayılışı meselesini ele alan Jonathan Grant’ın araştırmasında da

“çöküş” paradigmasına tenkidi bir bakışla konu ele alınmaktadır. Osmanlıların o

dönemdeki askeri yetenekleri, kendi geçmişleri Avrupalılar ile karşılaştırılmakta ve

askeri teknolojinin yayılmasına ilişkin bir teori çerçevesinde ele alınmaktadır. Bu

teoriye göre askeri teknoloji üretimi, benimsenmesi ve kullanımı açısından

Osmanlılar 15. Yüzyıldan itibaren var olan teknolojiyi taklit edip yeniden üreten ama

bunun altında yatan icat ve uyarlama sürecini yakalamamış bulunan üçüncü katman

üreticiler kategorisinde idiler. Neticede Osmanlıların 1571 veya 1683’ten sonra

amansız bir çöküşü tecrübe etmedikleri, teknolojik açıdan başlıca düşmanları olan

Rusya ve Venedik ile eşit düzeyde kaldıkları, Osmanlı askeri malzeme üretimi 18.

Yüzyılda Avrupa’nın gerisinde kalmakla birlikte yüzyılın sonunda yenilik dalgasının

yakalandığını ve Osmanlıların üçüncü katman üreticilik yeteneklerinin bütün bu

dönem boyunca devam ettiğini belirten Grant, Osmanlıların ancak 1850’den sonraki

yeni dalgayı kaçırdıklarını ve dolayısıyla tamamen yabancı silah ithalatına bağımlı

hale gelmediklerini ekler. Bu ise çöküş tezinin ironik bir şekilde tersine dönüşüdür:

147

Osmanlıların Batıdan kurumsal ödünç almalara en çok açık oldukları bu dönem,

gerçek ithalat bağımlılığına düşüşün başladığı zaman olmuştur”328

Murphey, yaygın söylenenin tersine Osmanlının batıya kapanmadığını aksine

XVII. yüzyılın sonlarına kadar Batıyla teknolojik gereçlerin, özellikle silahların

alınması yönünde ciddi bir çaba içerisinde olduğunu, hatta 1680 yılında Avusturya

ile yapılan savaşta silahlardan bazılarının rakiplerinden daha üstün olduğunu

söylemektedir. Osmanlının kendini batıya kaşı kapamadığı bilakis Avrupa’nın

kapılarını Osmanlı’ya kapadığını, teknoloji ve askeri mühimmat gibi tecrit politikası

güttüğünü yazar.329

Demek ki batıyı dışlayan değil dışlanan taraftır Osmanlı. Hatta coğrafi

keşifleri bu dışlamanın tezahürleri sayabiliriz. Osmanlılar içinde sıkıştırıldıkları bu

ablukayı kırmak için çeşitli yollar denemiş hatta sistemdeki bazı ülkelerle uzlaşarak

diğerlerini saf dışı bırakmaya çabalamış, yaygın kanaatin aksine hiç de iflah olmaz

bir yenilgi psikozuna kapılmamışlardır. Eğer kapılmış olsalardı, ne XX. Yüzyıla

kadar yaşayabilir ne de sözümona gerileme döneminde Şey Galip ve Dede Efendi

gibi içinde gelenekleri dirilten dehaları yetiştirebilirdi.330

Osmanlı Astronomisinde Latince’den Türkçeye ilk tercümeler XVII. yy.’da

yapılmaya başlamıştır. Bu yüzyılda Osmanlı Astronomisi batı astronomisi ile temasa

geçmiş ve Zic ve bazı Coğrafya kitaplarının tercümeleri ile Avrupa’da gelişen yeni

astronominin kavramları ile tanışmaya başlamıştır. Zic’in tercümesi astronomik

328 Öz, a.g.m., s.52 329 Roads Murphey, “Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları”, Haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, İÜEF Yayınları, İstanbul 1992, s.11; Armağan, a.g.m., s.104, 330 Armağan, a.g.m., s.105

148

cetveller konusunda Avrupa dillerinden nakledilen bildiğimiz ilk kitaptır. Bu tercüme

ile Copernicus astronomisi ile modern astronomi kavramları ilk defa Osmanlı bilim

literatürüne girmiştir.331

“XVII. yüzyılın en önemli özelliği birçok ünlü tabibin bu yüzyılda yetişmesi ve

önemli eserler telif etmeleridir. Bu bakımdan bu çağa Osmanlı tıbbının en olgun çağı

denilmektedir. Yüzyılın diğer bir özelliği de bazı Türkçe tıp lügatlerinin bu dönemde

yazılmasıdır.”332 “XVII. yy.’da Rönesans’ın hekim-filozofu Paracelsus’un eserlerinin

Türkçeye tercüme edilmeye başlanmasıyla Osmanlı hekimleri arasında ‘Tıbb-ı

Cedid’ veya ‘Tıbb-ı Kimya’ isimleriyle anılan yeni bir akım gelişmiştir.”333 “ Bu

yüzyılda matematik astronomi ve tıp sahaları dışında da pek çok telif ve tercüme eser

vardır.”334 “XVIII. yy.’da da Osmanlı Matematiği büyük oranda klasik matematik

geleneğine bağlı kalmıştır ancak yüzyılın sonlarına doğru modern matematik kavram

ve yöntemleri yavaş yavaş Osmanlı matematiğindeki yerini almaya başlamıştır.”335

“Osmanlıların klasik-sonrası dönemi ile ilgili ikincil literatürde, büyük ölçüde

üç yüz yıllık bir “inhitat”(çözülme) nosyonu ile karşılaşıldığını belirten Farouqhi bu

dönemde her hangi bir bölgede belirli dönemlerde bir düzelme veya iyiye gidiş

görülüp görülmediği sorusunun sorulması gerektiğini vurgular. Ankara ve

Kayseri’deki ev sahipliği ile ilgili araştırmasında bu iki kentin 17. yüzyıl boyunca

bariz bir çöküş yaşamadığını ortaya koyar. Yine Faroqhi’nin belirttiği gibi, Osmanlı

tarihçileri artık Osmanlı devletinin sonunda iç tutarlılığını kaybedip siyasî arenadan

331 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Osmanlı Bilimi Literatürü” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed. E.İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.II, s.415 332 İhsanoğlu, a.g.m., s.417 333 a.g.m., s. 419 334 a.g.m., s. 422 335 a.g.m., s. 423

149

kaybolması ile değil, Osmanlı devlet ve toplumunun ilk büyük buhranı atlatıp üç yüz

yıl kadar bir süre daha devam etmesini sağlayan mekanizmalarla

ilgilenmektedirler.” 336

“Rıfat Ebu’l-Hac, Osmanlı tarihi ile ilgili araştırmalarda devlet kavramının

bütün yüzyıllar için aynı anlamda kullanılmasına dikkat çekerek modern-öncesi veya

erken modern dönemi değerlendirirken modern ulus-devlet için tasarlanan kıstasların

esas alınmasındaki garabeti öne çıkarıyor; bu yanlış anlamanın en önemli

sonuçlarından birisi de Osmanlı devletinin 17. yüzyıl öncesinde merkezleşmiş, etkin

ve rasyonel bir kamusal varlık olduğu halde daha sonra kendine özgü niteliklerini

kaybetmesiyle dağılmaya başlamış varsayılmasıdır.”337

Osmanlı devletinin gerilemeye başlaması gibi görünen olguyu aynı dönmede

Avrupa’daki benzer gelişmelerle kıyaslarsak:

“ Bir toplum için bunalımsız hiçbir çağ yoktur. Lakin bunalım, kaynaklardan

anladığımız kadarıyla XVII. yüzyılda Osmanlının da bir parçasını teşkil ettiği

Avrupa’nın yakasını bırakmamıştır. XVII. yüzyılın bütün batı ve orta Avrupa’yı

etkilemiş olan ekonomik ve siyasal bunalımına her ülke kendisine göre bir tepki

vermiş siyasal devrimlerin önemi ekonomik ve sosyal değişimleri patlattığı Hollanda

ve İngiltere’de bunalımın sonucu ise diğer Avrupa devletlerinden önemli ölçüde

farklı olmuştur…. XVII. Yüzyılda yaşanan genel bunalımın Avrupa’da feodal

ekonomiden kapitalist ekonomiye geçişi doğuran genel bir geçişin son safhası olduğu

söylenir…. Bu kapitalizmin önünde engel olarak duran güçlüklere temel bir çözüm

336 Öz,a.g.m. s,50 337 a.g.m., s.51

150

bulunmasına kapı açmıştır.”338

“Hodgson Osmanlı devletinin gerilemeye başlaması gibi görünen olguyu aynı

dönmede Avrupa’daki benzer gelişmelerle kıyaslayarak anlatısına dâhil eder. Bu

gelişme mutlakıyetçiliğin zevalidir. Osmanlılarda ordu sivil ve askeri bürokrasinin

birlikte yer aldığı tüm kaynakların kendisine kanalize edildiği mutlakıyetçiliğin

gücünü teşkil ediyordu. Fakat XVII. yüzyıldan itibaren ordu içerisinde sivil sınıf

güçlenmeye başladı. Bu süreç bir sonraki yüzyılda da artarak devam etti. Sonuçta

merkezi silahlı kuvvetler ciddi olarak zayıfladı. Bu da, iktidarını ve gücünü yekpare

bir orduya dayandırmış olan mutlakıyetçiliğin altını oyan bir gelişme oldu.

Bu gelişmeyi devşirme sisteminin kendi doğal sınırlarına ulaşması yüzünden

değiştirilmesi takip edecekti. Bizim tarihlerimizin yeniçeriliğin ve devşirme

sisteminin ‘bozulması’ olarak verdikleri bu hadise aslında devletin askeri ve idari

stratejisindeki temel bir tercih değişikliğinin sonucuydu ve devletin, hatta ordunun

‘sivilleştirilmesi’ yönündeki girişimin önemli bir parçasını oluşturmaktaydı. Bu pek

dikkat çekmeyen sivil darbe XVII. yy.ın hemen başında hemen devreye girdi ve

devletin başı olarak padişahın bile yetkilerini kısıtlama yoluna gitti. Daha Kanuni

devrinde padişah divana başkanlık etme yetkisinden azledilmişti. Kardeş kavgaları

ve taht mücadeleleri yüzünden devletin bir türlü istikrar kazanamayan idari yapısına

çözüm olarak I.Ahmet zamanında ‘ekberiyet’ yani en yaşlı erkeğin tahta geçirilmesi

kuralı getirilmişti. Bu, aslında son derece önemli bir reform demekti o şartlara göre.

Şehzadeler artık sancaklara gönderilmiyor ve sarayda aktif hayattan tecrit edilmiş bir

şekilde yaşamaya mahkum ediliyorlardı.…

338 Armağan, a.g.m., s.106-107; XVII. Yüzyılda Avrupa da çok daha büyük karışıklıklar ve buhranlar olduğunu görmek için bkz. Bekir Sıtkı Baykal, Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, II. Cilt, I. Kitap, TTK Basımevi, Ankara 1988

151

En yaşlı erkeği tahta çıkarmak, bir yandan Osmanlı hanedanının tahta geçme

sisteminin bir kurala bağlarken öbür yandan da askerin ikide bir devleti işlerine

burnun sokmasının önüne geçmek amacına matuf bir tedbirdi. Başka bir deyişle

sivilleşmenin uzantısıydı. Ayrıca tahttan kendi gönlüyle feragat eden padişaha emekli

olma şansı tanınıyordu….

Hodgson, mutlakıyetçiliğin zevalinin hatalı olarak sık sık imparatorluğun ve

beraberinde toplumun zevali anlamına geldiğinin zannedildiğini vurgular ve karşı

düşüncelerini bu sözlerin hemen ardından şöyle dile getirir: ‘Böyle bir değerlendirme

için vakit erkendir. Osmanlı toplumu bir imparatorluk üslubu oluşturma bakımından

en yaratıcı çabalara XVII. yy.da sahip olmuşsa da, doğal olarak, emperyal

mutlakıyetçiliğin zirvesine gelmek için sadece askeri değil, entelektüel açıdan da

gayret göstermeye devam etti… Osmanlı İmparatorluğu… XVIII. yy.da da yeterince

güçlü olmaya devam etti. Çoğu kimse mutlakıyetçiliğin zevalinden acı çekti, fakat

hatırı sayılır etkinliğe ulaşmış yeni kurumlar onların yerine ikame edilmişti.’

Görüşlerine genişçe yer verdiğimiz Hongson özetle Osmanlı devletinin XVII.

yy. başından hatta XVI. yy. sonundan itibaren yapısal bir dönüşüm geçirdiğini ve

sivil bir bürokrasinin devletin askeri karakterine müdahale ederek sivilleştiğini

gözlemlemektedir. Bu demektir ki tıpkı aynı dönemde Avrupa’nın beli başlı

devletlerinin yaşadığı türden bir bunalım, Osmanlı devletini de içine almış ve onu bir

yeniden yapılandırmaya doğru zorlamıştır. Bunun sonucunda ise padişahın

yetkilerinin kısıtlanmasından, askerin siyasete karışmaktan men edilmesine kadar

uzanan yepyeni bir süreç başlamıştır. İşte Kanuni dönemini altın çağ olarak alan

tarihçilerin bozulma olarak gördükleri gelişmelerin altında bu temel değişim

152

ihtiyacı, yani sivilleşme süreci yatmaktadır.”339

“Osmanlı Devletinin Klasik Dönemde yarattığı ve XVI. yüzyılın sonlarına

kadar başarılı politikalar uyguladığı kurumlarının yeni şartlarla karşılaştığı XVII. ve

XVIII. yüzyıllardaki gelişmeler, büyük önem taşımaktadır. Osmanlı devleti, düzenini

öylesine değişmeyecek bir biçimde kurmuş ve sistemlerinin kuramsal temellerini

öylesine çizmişti ki klasik sonrası dönemde fonksiyonel bir değişim oldukça uzun bir

zaman devam etmiştir. 340

3-) Çöküş/Bozulma/Çözülme Paradigmasının Oluşmasında Siyasetname-lerin Payı Olabilir mi?

XVI. yüzyılın ikinci yarısında siyasetname yazan bazı Osmanlı aydın ve

bürokratlarının, Kanuni döneminin sonlarından itibaren “nizam-ı aleme ihtilal ve

reaya ve berayaya infial” geldiği şeklinde bir görüşü benimsedikleri söylenmişti.

Son yıllarda siyasetname yazarlarının Osmanlı devlet ve toplum yapısının

yozlaşmasına dair fikirlerin tenkitçi bir bakış açısıyla ele alınması gerektiği ve

onların yansıttığı Çöküş/Bozulma/Çözülme imajının düzeltilmeye muhtaç olduğu

bizzat vurgulanmaktadır. 341

Kanaatimizce de siyasetnamelerde veya risalelerde çizilen Osmanlı portresi

fazlaca karamsardır. Aksi halde, bu derece yozlaşan bir yönetim ve toplumu hangi

339 Armağan, a.g.m., ss.111-113 340 Yaşar Yücel, Ali Sevim, Klasik Dönemin Üç Hükümdarı: Fatih-Yavuz-Kanuni, TTK Basımevi , Ankara 1991, s.XI 341 Dönemi genel bir çöküş ve buhran dönemi olarak nitelendirmenin yanlış olduğu da son zamanlarda sıkça dile getirilmektedir. Bkz. R. Abou-el-Haj, Formation of Modern State- The Ottoman Empire Sixteen to Eighteenth Century, New York, 1991, R. Murphey, “Mustafa Âlî and the Politics of Cultural Despair”, IJMES, 1989, S.21, ss.243-255, D.Howard, “The Ottoman Historiography and the Literature of ‘Decline’ of the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Journal of Asiatic Society, 1988, S.22, ss.52-77.

153

saiklerin daha üç yüz yıl ayakta tuttuğu, devletin XVII. yüzyılın sonlarına kadar

genişlemesini nasıl sürdürdüğü, Katip Çelebi, Yirmisekiz Çelebi Mehmet ve Cevdet

Paşa gibi bir çok devlet ve fikir adamının nasıl ve hangi muhitte yetiştiği, Sultan

Ahmet Camii ile devam eden mimari güzelliklerin nasıl meydana getirildiği gibi

sorular hiç cevaplanamazdı. Hâlbuki XVI. yüzyıl sonrası gelişmelerin açıklamasına

dair risale yazarlarında herhangi bir ipucu yoktur. O halde Osmanlı toplumunun bir

dönemde geçirdiği evrimin mahiyetinin anlaşılabilmesi için siyasetname yazarlarının

görüşlerini ve verdikleri örnekleri eleştirel bir gözle yorumlama ihtiyacı vardır.

Mesela, geleneksel anlayışa göre tımar sistemi ihmal edilmeye, tımar, hak

sahiplerine değil ekâbir adamlarına verilmeye başlanmış ve miri topraklar şu veya bu

yolla belirli kişilere verilmiştir. Hâlbuki tımar sistemindeki bu değişimin bir bozulma

değil, yeni şartların bir zorlaması olduğu çok açıktır. Ateşli silahların yaygınlaşması

ve piyadenin öneminin artışına paralel olarak devletin amatör ve tek işi askerlik

olmayan Tımarlı Sipahiler yerine; donanımlı, tek işi askerlik olan ve yeni teknoloji

silahları kullanabilen profesyonel, ücretli asker sayısını arttırması ve dirlik olarak

tahsis edilen gelirleri nakdi vergilere dönüştürme çabaları sonucunda tımar sistemi

zayıflamaya başlamıştır. 342

“Yine ‘bozulma’nın en tipik göstergelerinden birisi olarak gösterilen kul-

devşirme sistemi ve yeniçeriler de genel değişim ve buhran bakımından ele

alındıklarında, bazı yozlaşmalar müşahede edilse de temelde ‘kadim’ düzeni devam

ettirmenin mümkün olmadığı bir vasata girildiği muhakkaktır. Devşirmeyi eski

yaygınlığı ile sürdürmenin şartları ortadan kalktığı gibi Kafkasların fethiyle kul

sistemi için yeni bir kaynak elde edilmiş, ayrıca kul-oğullarının sisteme entegre

342 Öz, a.g.m., s.52

154

edilmesiyle de eski düzenden farklı bir manzara ortaya çıkmıştı. Yaya askerine

duyulan ihtiyacı devşirme yöntemiyle karşılamanın imkânsızlığı karşısında, Koçi

Bey ve benzerlerinin biraz da ait bulundukları zümrelerin imtiyazlarının

kaybedilişine karşı tepki göstererek ifade ettiği üzere, artık kul taifesine hariçten

ecnebi yani kul cinsi olmayan kişiler girmeye başlamıştı .”343

Bir de siyasetnamelerde ortaya konan bozulma emareleri ve çözüm önerileri,

bir ülkeyi, dönemi ya da bir hükümdarı ilgilendiren konular olmayıp genel geçer ve

her devirde olabilecek problemlerdir. Mesela Nizamü’l-Mülk’ün Siyasetname’si ile

burada incelenen siyasetnameler arasında büyük benzerlikler vardır. Ayrıca

siyasetnamelerin genel karakteri zaten var olan ya da olduğu düşünülen

problemlerden dolayı yazılmasıdır. Yani problem siyasetnamelerin ortaya çıkış

sebebidir. Dolayısı ile siyasetnamelerin sıklıkla bozulmalardan bahsetmesini normal

karşılamak gerekir. Örneğin yukarıda bahsedilen XV. yy. başlarında yazılmış

Kenzü’l-Kübera’da344 bile bozulmadan ve bozukluklardan şikayet edilmektedir.

Problem bulmak ya da bir aksaklığı görmek her zaman olabilecek şeylerdir. Zaman

zaman insanların çevrelerinde sıklıkla gördükleri problemleri umum topluma

meletmeleri normaldir.

Burada siyasetname müelliflerinin genel bir burhan havası estirmelerinde

birbirlerinden etkilendiklerini de göz ardı etmemek lazım. Zaten kendileri de eski

müelliflerden yararlanarak eserlerini kaleme aldıklarını zaman zaman ifade ediyorlar.

Burada ele alınan siyasetnamelerde dahi birebirinden etkilenme geniş ölçüde söz

343 a.g.m., s.53 344 bkz. Kemal Erarslan, a.g.e.

155

konusu iken ; Bursalı Mehmet Tahir’in “Siyasete Müteallik Asar-ı İslamiye”345 adlı

risalesinde tanıtılan yüz yetmişin üzerindeki eserin oluşturduğu hava dikkate

alındığında siyasetnamelerin neden bu kadar bozulmadan bahsettikleri anlaşılabilir.

Bu açıdan değerlendirmek gerekirse, risale yazarlarının dile getirdikleri

yolsuzlukların çapının “buhran dönemi”nde de toplumun tamamını çökmeye

götürecek düzeye çıkmadığı söylenebilir. Nitekim Osmanlı toplumunda rüşvet

yolsuzluk ve adam kayırmanın gerçek boyutlarını ortaya koyabilecek çapta

çalışmalar henüz çok azdır. Rüşvetin yaygın olduğunu ortaya koyan çalışmaların

varlığına karşılık mühimme defterleri ve şer’iye sicilleri üzerindeki yapılan

incelemeler rüşvet bir yana, Osmanlı toplumunun suçun yaygın olmadığı bir toplum

olduğu izlenimini vermektedir. En azından rüşvet alanlar ver görevini kötüye

kullananların ısrarla takip edilip, cezasız bırakılmadıklarını göstermektedir. Mesela

1698–1726 yıllarına ait Kıbrıs şer’iye sicilleri üzerinde yapılan bir araştırmada rüşvet

suçundan bu süre zarfında sadece Girne kadısını mahkûm olduğu, adi vakaların ise son

derece az olduğu ortaya çıkmıştır. Üstelik bu durumun Kıbrıs’ın farklı özelliklerinden

kaynaklanmadığı, Celâli isyanları dışında suç oranının XVII. yy. başlarında Kayseri,

Maçka ve diğer bazı Osmanlı kentlerinde de düşük olduğu anlaşılmaktadır.346

Dolayısıyla Risale yazarlarının gördükleri yolsuzlukları ve toplumda yayılma eğilimi

gösteren ahlâki bozuklukları özlemle yad ettikleri ve hiç bir dönemde var olmayan ideal

dönem çerçevesinde abartılı bir şekilde değerlendirdikleri anlaşılmaktadır.

345 Gürbüz Deniz, “Bir Osmanlı Aydını Bursalı Mehmet Tahir Bey ve Siyasete Müteallik Asar-ı İslamiye Adlı Risalesi”, İslami Araştırmalar,1999, C.XII, S.1 346 Kıbrıs’ta ve Osmanlı toplumunada suç olgusunun genel bir değerlendirmesi için bkz. Kemal Çiçek, “Osmanlı Devletinde Asayiş ve Emniyet Hizmetleri”, Uluslararası Sempozyum: Avrupa Birliği Sürecinde Türk Polisi, Ankara, 16-18 Ekim 1996. Ayrıca, Abdullah Saydam, “Memur-Maaş-Yolsuzluk İlişkisi ve Tanzimat Yönetimi”, Toplumsal Tarih, Ekim 1996, S.34, s.51-57

156

Mesela onların varlığından emin oldukları Osmanlı altın çağı ve bu çağda var

olduğunu savundukları düzenin gerçekten kafalarındaki ideal düzenin geçmişe

yansıtılmış halinden başka bir şey olmadığı savunulmuştur. Gerçekten de layihalarda

çizilen statik, sınıflar arası geçişlere, yani sosyal hareketliliğe kapalı toplum modeli,

sadece teoride var olmuştur; görünürdeki, bazı kanuni kısıtlamalara rağmen,

padişahın saray kadınlarının etkisinde kalması, padişah otoritesinin taşrada

sorgulanması, reayanın çocuklarının sipahiler arasına katılması, ulema arasına

cahillerin karışması, rüşvetçi kadılar ve alanında yetersiz defterdarlar hakkında

verilen örnekler sadece tasvir edilen buhran döneminde değil Kânun-ı kadîm ’in sıkı

sıkıya uygulandığı düşünülen “Selatin-i Maziye” dönemi için de geçerlidir.347

Aslında siyasetnamelerde ortaya konulan ideal toplum ve siyasetin hiç bir dönemde

tam anlamıyla var olmadığı genelde kabul edilmektedir. Veysi’nin dediği gibi

“Dünya hiçbir devirde belalardan ve problemlerden hâlî kalmamıştır.”348

“Aslında, Osmanlı devletinin ‘klasik’ döneminin yüceltilmesinin altında

evrensel bir ‘altın çağ’ anlayışının yansımalarını görmemek imkansızdır. Altın

çağlara duyulan özlemlerin gerisinde ne türlü saikler var ise bunların şu veya bu

ölçüde ‘selatin-i selef’ devrini idealleştiren Koçi Bey ve onun gibiler için de

geçerliydi. Bu tür münekkitleri, objektif hareket eden, devletin içine düştüğü kötü

duruma çare teklif etmekten başka hiç bir kaygısı bulunmayan kişiler olarak

algılamamak gerektiği sıkça vurgulanmıştır”349

347 Öz, “IV. Murad Devrine Ait Gelenekçi Bir Islahat Teklifi”, s.84; Öz, a.g.e., s.99-100; Çiçek, a.g.m., 1395 348 Öz, a.g.e., s.104; Çiçek, a.g.m., 1388 349 Öz, “Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti: Buhran, Yeni Şartlar ve Islahat Çabaları Hakkında Genel Bir Değerlendirme”, s.53

157

Bununla birlikte siyasetname ve risale yazarlarının çizdiği yozlaşmış Osmanlı

yönetim yapısının önemli bir reforma tabi tutulmadan devleti üç asır daha nasıl idare

ettiği sorusu da tartışılmalıdır. Bu durumda Osmanlı devlet ve toplum düzeninde

görülen bozulmanın boyutu ve toplum üzerindeki etkileri hakkında ileri sürülen

görüşlerin, başka bir ifadeyle, siyasetnamelerde çizilen olumsuz portrenin

yorumunda başka unsurların da göz önüne alınması, en azından merkez evrakı ve

merkezdeki bürokratların görüşlerinin dışına çıkılmasının gereği apaçık ortaya

çıkmaktadır.350

Ancak bizim burada dikkat çektiğimiz husus, siyasetnamelerde yöneticilerin

nasıl olması gerektiği konusunda yazılanlar, başka bir şekilde ifade edersek “ideal

siyaset” değil, yazarların yozlaşmanın belirtileri ve toplum üzerinde etkilerini

göstermek üzere verdikleri örneklerdir. Her ne kadar siyasetnamelerde ideal toplum

ve siyaset soyut bir düşünce ise de verilen örnekler büyük bir ihtimalle gerçekleri

yansıtmaktadır. Ancak bu defa da tartışılması gereken siyasetname yazarlarının ve

yozlaşmayı anlatmak için seçtikleri örneklerin toplumu ne kadar yansıttığı sorusudur.

Bu konuda bazı modern tarihçiler Âlî ve benzeri siyasetname yazarlarının

görüşlerinin küçük bir yönetici kesimi temsil ettiğini savunmakta bu yazarların

görüşlerinin ve savundukları “çözülme “ edebiyatının abartılı ve kendilerine çıkar

sağlamaya yönelik olduğunu düşünmektedirler.351 Nitekim siyasetname yazarlarının

hayal dünyalarının dünya gerçekleriyle karşı karşıya kalan yöneticilere hitap

etmediği, bir kaçı dışında 352 risale yazarlarının görüşlerinin bürokratik kadrolar

350 Murphey, a.g.m., s.251-252. 351 Murphey, a.g.m., s.249; Çiçek, a.g.m. 352 Mesela Hâlisî’nin kaleme almış olduğu “Zafername” Kitabu Müstetab’ın II. Osman’a önerdiği ıslahatları uygulama alanına koyduğunu gösterir. Yücel, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, s.55

158

tarafından yapılan ıslahatlarda yol gösterici olarak değerlendirilmemesinden de

anlaşılmaktadır. Örneğin; “Gelenekçi ıslahatın en tipik örneği sayılan IV. Murad

dönemi ıslahatlarına baktığımızda 1632’de tımar sisteminde yapılan düzenlemenin

hiç de katı ‘gelenekçi’ bir özellik sergilemediğini görürüz. İdeal kanunun şartlarını

dikkate almaksızın mevcut durumu ibka eden bu reformun amacı taşradaki karışıklığı

düzeltmek ve Bağdat’ı geri almaktı. Bütün tımar ve zeametlerin yoklaması yapılmış,

beratlar yenilenmiştir. Bu reform, Osmanlı Devletinin kurumsal güç ve esnekliğinin

17. yüzyılda da devam ettiğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Yine tımar

sistemiyle ilgili olarak bürokraside de yeni tedbirler geliştirildi. Sistemin önem

kaybetmesine paralel olarak klasik tahrirler -istisnalar dışında- terk edildiğinden eski

kayıtlardaki aksaklıkların giderilmesi için yeni defterler ve kayıt usulleri ihdas

edildi.”353 Buradan da anlaşılacağı gibi bunların isabetli tercihler olup olmadıkları bir

yana Osmanlı devlet adamlarının ıslahat uygulamalarında idealleştirilmiş bir

geçmişe bakmaktan çok yaşadıkları devrin şartlarını dikkate aldıklarını rahatça

söyleyebiliriz.

Görüldüğü gibi siyasetnamelerin ortaya koyduğu buhran psikolojisinin

Çöküş/Bozulma/Çözülme paradigmasının oluşmasında etkili olduğu anlaşılıyor.

353 Öz, a.g.m., s.52; Öz, a.g.e., s.110

159

SONUÇ

Osmanlı devletinde XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren meydana gelen

gelişme ve değişmeler günümüz tarihçileri ve siyasetname müellifleri tarafından

farklı yorumlanmaktadır. Lise ders kitapları ve umumi tarih kitaplarında

“Duraklama, Gerileme, Çöküş” gibi nitelendirilen bu durum giderek, “Buhran,

Dönüşüm, Değişim…” tabirleriyle isimlendirilmeye başlanmıştır. Osmanlı

siyasetnamecileri ise bu dönemi isimlendirirken, “İnhitat, İhtilal, Fetret…” tabirlerini

kullanmayı tercih etmişlerdir. Osmanlı siyasetnamecileri bu süreci “Nizam-ı aleme

ihtilal ve reaya ve berayaya infial geldi” şeklinde ifade etmişlerdir. Adı ne olursa

olsun bu dönemde XVI. yüzyılın sonlarına doğru gelindiğinde devrin en kuvvetli ve

ihtişamlı devletinde yolunda gitmeyen bir şeylerin olduğu artık herkesçe malum

olmuştur.

Meydana gelen bu “yolunda gitmeyen durum” karşısında Osmanlı devlet

adamları ve düşünürleri yolunda gitmeyen şeylerin neler olduğunu ortaya koymak ve

çözüm önerileri sunmak amacıyla kökü Eflatun ve Aristo’ya dayanan sonra da Hint

ve Fars kültürünün tesirine girip İslami bir motife bürünen Siyasetname-

Nasihatname-Islahat Layihası türünde eserler kaleme almaya başladılar. Bir tür

siyaset geleneği olarak kabul edebileceğimiz bu eserler genel olarak öğüt verici ve

nasihat edici ahlâk kitapları olmakla beraber burada incelemeye alınan Osmanlı

siyasetnameleri daha çok ıslahat layıhası gibi değerlendirilebilir.

Değerlendirmeye alınan bu siyasetnameler Osmanlı’da meydana gelen yeni

gelişmelerin yorumlanması adına bizlere bir kılavuzluk teşkil etmektedirler. İşte bu

eserlere göre Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya

160

çıkan bozulma emarelerinin sebepleri Osmanlı Devletinin içinde aranmış, Kânun-ı

kadîm ’e riayet tavsiye edilerek de yine içerden bir çözüm bulunmuştur.

Modern tarihçiler de ortaya çıkan bu gelişmeleri bozulma olarak nitelerken,

bozulmanın XVI. yüzyılın ikinci yarısından itbaren başladığı hususunda Osmanlı

aydın ve devlet adamlarıyla aynı fikirdedirler. Ancak onlar bu bozulmanın

sebeplerini dışarıda ararlarken çözüm önerilerini de yine dışarıdan bulmaya

çalışmışlardır.

Modern tarihçiler Osmanlı ilerlemesinin durmasını şu sebeplere

bağlamışlardır:

1. Osmanlı devleti siyasi sınırlar itibariyle “doğal sınırlarına” gelmiştir. Batıda

Viyana Surları ve Habsburglar, doğuda İran Dağları ve Sasaniler, kuzeyde

Ruslar, güneyde Hint Okyanusu ve Büyük Sahra Çölü, Osmanlı ilerlemesini

durdurmuştur.

2. Genel olarak Akdeniz havzasını da içine alan hızlı nüfus artışı Osmanlı

Devleti’nde de yaşanmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu nüfus artışının

doğurduğu etkileri iyi yönetememesi bozulmanın sosyal içeriğini teşkil eder.

3. Coğrafi keşiflerin tetiklediği transit ticaret yollarının yön değiştirmesi

Osmanlı ekonomisine büyük zarar vermiştir.

4. Coğrafi keşiflerle Avrupa’ya akan Amerikan gümüşü ve altının doğurduğu

büyük fiyat hareketlenmesinden ve enflasyondan Osmanlı Devleti de nasibini

almış, bunun doğurduğu ekonomik, siyasal ve sosyal çalkantılar, büyük

buhran döneminin başlamasın sebep olmuştur.

161

5. Avrupa’da meydana gelen bilimsel ve teknik gelişmeler özellikle gemicilik

ve harp sanatı konusunda Osmanlı devletinin önüne geçmelerine sebep olmuş

ve Osmanlı Devleti eskiden olduğu gibi üç saatte savaş kazanamaz hale

gelmiştir.

Geleneksel ve Modern tarihçilerin mutabakata vardıkları bozulmalar ise şunlardır:

1. Tımar sisteminin bozulmasıyla meydana gelen ekonomik, askeri ve sosyal

çalkantılar

2. Toplumsal çöküntü ve Celâli fetreti

3. Asker sayısının aşırı artması sebebiyle meydana çıkan mali ve inzibati

karmaşa

Siyasetname müelliflerine göre ise; Aksaklıkların ve bozuklukların giderilme

çarelerinin altında yatan temel felsefe tamamiyle klasik daire-i adliye ve erkân-ı

erbaa telakkileridir. Onun için hemen hepsine göre bütün aksaklık ve bozuklukların

sebebi adaletsizliktir. Bütün mesele daire-i adliyeyi ve erkân-ı erbaayı yerli yerinde

tutan kânun-ı kadîmi yeniden ihya etmektir. Bütün bunların sağlanmasıyla da Nizam-

ı alem ortaya çıkar:

1. Daire-i adliye denilen adalet zinciri bozulmuştur: Mülkün düzeni bozulmuştur

çünkü adalet ortadan kalkmıştır. Adalet ortadan kalkmışsa reayanın hali

perişan demektir. Reayanın hali perişansa hazineye para girmiyor demektir.

Hazinede para yoksa asker beslenemiyordur. Asker beslenemiyorsa

Hükümdarı (Devleti) kim koruyacaktır? Hükümdar korunamıyorsa mülkün

temeli sarsılmış demektir.

162

� Padişah işlerden el-etek çekmiş otorite sarsılmıştır.

� Emanet ehline verilmemektedir.

� Hazineye gelir getiren unsurlar bozulmuştur.

� Reaya ve berayaya infial gelmiştir.

� Kul sistemi bozulmuş ocağa ecnebiler alınmaya başlamıştır.

� Rüşvet hanumanı harab etmiştir.

2. Erkan-ı Erbaa denilen toplumu ayakta tutan dört direk (asker, ulema, reaya,

tüccar) sarsılmış. Kânun-ı kadîme aykırı olarak sınıflararası geçiş başlamıştır.

3. “Altın çağ” ve “İdeal düzen”in kuralları olan Kânun-ı kadîme riayet edilmez

olmuş, bu da Nizam-ı âleme ihtilal getirmiştir.

Çözüm ise yine ancak selâtin-i maziye (Fatih-Yavuz-Kanuni) döneminde en iyi

şekilde uygulanan Kânun-ı kadîmin ihyası ile olacaktır.

Osmanlı devletinde ortaya çıkan bu yeni gelişmenin tarif edilmesi tarihçilerde

bir Çöküş/Bozulma/Çözülme paradigması meydana getirmiştir. Bu dönemin bir

çözülme mi, gerileme mi, yoksa bozulma mı olduğu, ya da aslında ortaya çıkanın bir

değişme mi olduğu tartışılmaktadır.

Burada tartışmaya sebep olan -ve araştırmamızın da temelini teşkil eden- soru

şudur: Nasıl oluyor da çürüme süresi –ki Kanuni’nin ölümünden yıkılışa kadar 357

yıl- sağlıklı olduğu var sayılan süreden – ki kuruluşundan Kanuni’nin ölümüne kadar

257 yıl- yaklaşık bir asır fazla sürüyor? O zaman acaba dönemlemede bir yanlışlık

mı yapıyoruz? Ya da tarihe insan biçimci yaklaşmak doğru mudur? Eğer böyle

dönemsel yaklaşmak doğru değilse bu paradigmayı doğuran amiller nelerdir?

163

XVI. yüzyılın dönemsel gelişimine bakıldığında aslında Osmanlı devletinde

yaşanan gelişmelerin benzerlerine birçok Avrupa devletinde de rastlamak

mümkündür. Amerikan gümüşünün doğurduğu fiyat hareketleri ve enflasyon bütün

Avrupa devletlerinde yaşanmıştır. Braudel’in ifadesiyle bütün Akdeniz havzasında

nüfus ve anarşi patlaması meydana gelmiştir. Coğrafi keşiflerden ilk başta istifade

etmesine rağmen İspanya ve Portekiz konumunu İngiltere ve Hollanda’ya

kaptırmıştır. Bütün XVI. ve XVII. Yüzyıl boyunca Avrupa’da mezhep savaşları,

sınıfsal mücadeleler ve monarşi-demokrasi kavgaları yaşanmıştır.

Bahsi geçen dönemde Osmanlı devletinde askeri ve teknik gelişmeler devam

etmiş, meydana gelen gelişmeler ve bozulma emareleri bizzat padişahlar tarafından

fark edilerek adaletnameler yayınlanmıştır. Yapılan ıslahatlarla yeni gelişmenin

doğuracağı siyasi, askeri, ekonomik ve sosyal çalkantılar önlenmeye çalışılmıştır.

Osmanlı Devleti XVI. yy. sonundan itibaren yapısal bir dönüşüm geçirmiş ve sivil

bürokrasi devletin askeri karakterine müdahale ederek sivilleşmiştir. Bu demektir ki

tıpkı aynı dönemde Avrupa’nın belli başlı devletlerinin yaşadığı türden bir bunalım,

Osmanlı devletini de içine almış ve onu bir yeniden yapılandırmaya doğru

zorlamıştır. Bunun sonucunda ise padişahın yetkilerinin kısıtlanmasından askerin

siyasete karışmaktan men edilmesine kadar uzanan yepyeni bir süreç başlamıştır. İşte

Kanuni dönemini altın çağ olarak alan tarihçilerin bozulma olarak gördükleri

gelişmelerin altında bu temel değişim ihtiyacı, yani sivilleşme süreci yatmaktadır.

Neticede XVI. ve XVII. yüzyılların da gerek dış gerekse iç dinamiklerin bir

arada etkilediği bir değişme dönemi olduğu, bu dönemdeki meydan okumaların

birkaç kez Osmanlıları büyük buhranlarla karşı karşıya bıraktığı, ancak kriz

dönemlerinin bu yüzyılların bütününe teşmili yanılgısının terk edilerek bu yüzyılların

164

tarihinin somut problemler etrafında incelenmesi gerektiği ve böyle bir yaklaşımla

yapılan incelemelerin ise hiç de sürekli bir çözülme-gerileme imajıyla bağdaşmadığı

söylenmelidir. Bir başka ifadeyle Osmanlılar, kendi bilgi birikimleri ve donanımları

çerçevesinde, yeni sorunlara yeni cevaplar geliştirebilen, pragmatik ve esnek bir

yönetim anlayışına sahiptiler ve ihtiyaç ortaya çıktığında bu yaklaşımın pratiğe

geçmesi çoğu zaman mümkün olabilmiştir. Aslında olan Osmanlı devletinin

yenileşememesi değil yeniliklerden doğan krizi yönetememesidir.

Yukarıda da gördüğümüz gibi Modern ve gelenekçi tarihçiler bozulmanın

sebepleri konusunda pek ittifak edemedikleri halde bozulmanın başlangıcı

konusunda aşağı yukarı hemfikirdirler.

Bunda da etkili olan, Osmanlı devletinin fetih politikası üzerine kurulmuş

olmasından dolayı, eski askeri başarılarının durakladığı dönem esas alınmış

olmasıdır. Bir de tarihçilerimiz siyasetname yazarlarının oluşturduğu kaos

atmosferinden etkilenmiş olmalıdırlar. Sebepleri, mahiyeti ve sonuçları bakımından

tartışmalı hususları ihtiva etse de klasik Osmanlı sisteminin maruz kaldığı bu buhran

veya dönüşüm-değişim olgusunun varlığı tarihçiler tarafından genellikle kabul

edilmektedir. Bu olguyu zamanında tespit eden Osmanlı siyasetnamecilerinin

Modern tarihçileri etkilediği bir gerçektir. Ancak Osmanlı sosyo-ekonomik yapısının

XVI. yy sonlarından itibaren, önce duraklama, sonra da gerileme dönemine girdiğini

kategorik olarak öne sürmenin yanlışlığı ortaya çıkmaya başlamıştır. Bundan

dolayıdır ki son yıllarda Osmanlı devlet ve toplum yapısının yozlaşmasına dair

fikirlerin tenkidi bir bakış açısıyla ele alınması gerektiği ve onların yansıttığı

Çöküş/Bozulma/Çözülme imajının düzeltilmeye muhtaç olduğu açıktır.

Siyasetnamecilerin hem ideal bir devir olarak Kanuni zamanını işaret

165

etmeleri, hem de bozulmanın ilk belirtilerini orada görmeleri Kanuni devrinin

gerçek anlamda bir ideal devir olmadığını ancak idealize edildiğini ortaya çıkarıyor.

Zaten gerçekte de ne Kanuni devri ideal anlamda bir “Altın Çağ”dı ne de XVI. ve

XVII. yüzyıllar “Buhran Çağları” idi. Her devrin kendine göre problemleri ve

sıkıntıları olurken ideal zamanları olmuştur. Bu bakımdan Siyasetnamelerin

aynasından tarihe bakmak bizleri yanıltabilir.

166

BİBLİYOGRAFYA

ABOU-EL-HAJ, Rifat, Formation of Modern State-The Ottoman Empire

Sixteeenth to Eighteenth Century, New York, 1991

AKÇURA,Yusuf, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (XVIII. ve XIX. asırlarda),

TTK Basımevi, Ankara 1985

AKDAĞ, Mustafa, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde

Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti”, Belleten, C.XIII, 1949

,Büyük Celali Karışıklıklarının Başlaması, Atatürk Üniversitesi

Yayınları, Erzurum 1963

, “Celali İsyanlarında Büyük Kaçgunluk(1603–1606)” AÜDTCF TAD,

1966, C.II, S.2–3

, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 2. baskı, İstanbul 1979, C.II,

AKTAN, Coşkun Can, Dilek Dinleyici, Özgür Saraç, “Osmanlı Tarihinde Vergi

İsyanları” SDÜİİBFD, 2003, C.8, S.1

, “Osmanlı İltizam Sistemi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Nisan

1991, S.71

AKYOL, Taha, Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet, 3. Baskı, Milliyet

Yayınları, İstanbul 1999

ARI, Saim, “Devlet Adamlarına Öğütler”, Sızıntı Dergisi, İzmir 2002, S.285

ARIK, Feda Şamil, “Osmanlılar’da Kadılık Müessesesi”,OTAM, Ankara 1997, S.8

ARMAĞAN, Mustafa, “Osmanlı Gerilemesi Masalından Uyanmak” Düşünen

Siyaset-Osmanlı ve İdeolojisi sayısı, Ağustos Eylül 1999, S.7-8

167

,“Osmanlıları Geri Getirmek”, Muhafazakâr Düşünce, Kış 2006, Yıl:2, S.7

ASLANTÜRK, Zeki, Naima’ya Göre XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Yapısı,

Ayışığı Kitapları, İstanbul 1997

ATALAY, Bülent, “Türk Devlet Geleneğine Göre Devlet Adamlarında Bulunması

Gereken Asgari Hususiyetler”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye

Yayınları, Ankara 2002, C.II

ATİK, Kayhan, “XVIII. Aydınlarına Göre İlmiye Teşkilatındaki Çözülmeye İlişkin

Tespit ve Teklifler” Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları,

Ankara 2002, C.11

AYDIN, A.Yaşar, “Koçi Bey’in Gözüyle Osmanlı’da Çözülme”, (Çevrimiçi)

www.sızıntı.com.tr/konular/00/Ağustos/koçibey.html, 20.01.2006

BABİNGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev., Coşkun Üçok,

Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992

BARKAN, Ömer, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye’de Fiyat Hareketleri”,

Belleten, C.XXXIV, No:136, 1970

BAŞ, Eyüp, “Kâtip Çelebi”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları,

Ankara 2002, C.11

BAYKAL, Bekir Sıtkı, Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, TTK Basımevi, Ankara

1988, II. Cilt I.Kitap

BERKES, Niyazi, 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Yayınları, İst. 1969, C.1

BRAUDEL, Fernand, Akdeniz Dünyası, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Afa Yayınları,

İstanbul 1980, C.I

168

BULUŞ, Abdulkadir, “Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Vaziyeti Üzerine Bir

Tartışma”, Muhafazakâr Düşünce, Kış 2006, Yıl:2, S.7

CEZAR, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, Çelikcilt Matbaası, İstanbul 1965

CİN, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, 2.Basım,

Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1985

ÇAĞRICI, Mustafa, “Adalet” TDVİA, İstanbul 1988, C.1

ÇİÇEK, Kemal, “Osmanlı Devletinde Asayiş ve Emniyet Hizmetleri”, Uluslararası

Sempozyum: Avrupa Birliği Sürecinde Türk Polisi, Ankara 1996

, “Siyasetname Kültürümüze Göre Siyasetteki Yozlaşma ve İdeal Siyaset”,

Yeni Türkiye Dergisi, 1997, S.14

, “Osmanlı Yönetim Yapısında Yozlaşma ve Siyasetnameler”, Türkiye’de

Yönetim Geleneği, Editör: D.Dursun, H.Al, İlke Yayını, İstanbul 1998,

DANIŞMAN, Zuhuri, Koçi Bey Risalesi, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1993

Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler: Osmanlılarda Devlet

Düzeni, Derleyen ve Çeviren: Hüseyin Ragıp Uğural, TTK Yayınları,

Ankara 1969

DENİZ, Gürbüz, “Bir Osmanlı Aydını Bursalı Mehmet Tahir Bey ve Siyasete

Müteallik Asar-ı İslamiye Adlı Risalesi”, İslami Araştırmalar, 1999,

C.12, S.1

DOĞAN, D. Mehmet, Tarih ve Toplum, Rehber Yayınları, Ankara 1989

Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, Çağ

Yayınları, İstanbul 1989, C.10

169

EMECEN, Feridun, “Osmanlı Gücünün Sarsılması: Bozulma ve Yeni Arayışlar”,

Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E. İhsanoğlu, IRCICA

Yayınları, İstanbul 1999, C.1

ERARSLAN Kemal, Şeyhoğlu: Kenzü’l-Kübera ve Mehekkü’l-Ümera, TDK

Yayınları, Ankara 1991

ERDEM, Ekrem, “Osmanlı Para Sistemi ve Tağşiş Politikası: Dönemsel Bir Analiz”

Bankacılar Dergisi, 2006, S.56

ERGAN, Nevin Güngör, “Siyasetnamelerimizde Çizilen ‘Devlet Adamı’ Portresinin

Temel Özellikleri”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ahmet

Yesevi Yardım Vakfı Yayınları, 1999, S.8

ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Klasik Düzeni ve Özellikleri Üzerine Bazı Açıklamalar”

Osmanlı Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, C.4

FAROUQİ, Süreyya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam: Orta Çağ’dan

Yirminci Yüzyıla, Osmanlı Yayınları, İstanbul

FODOR, Pal, “15–17. yüzyıl Osmanlı Hükümdar Aynalarında Devlet ve Toplum,

Kriz ve Reform”, Çev. Erdal Çoban, EÜEF TİD, 1999

GÖKBİLGİN, M.Tayyip, “Lütfi Paşa” TDVİA, C. 7

GÖKYAY, Orhan Şaik, Kâtip Çelebi, Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları,

Ankara 1986

, “Katip Çelebi” TDVİA, C.6

GRENARD, Fernand, Asya’nın Yükselişi ve Düşüşü, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1992

GÜLER, B.A., “Devlet Reformunu Tarihten Çalışmak” (Çevrimiçi)

http://politics.ankara.edu.tr/~ bguler/reformucalismak.pdf, 12.03.2006

170

GÜLERMAN, Adnan, Sevda Taştekin, Ahi Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal

ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Kültür Bakanlığı Yayınları,

Ankara 1993

GÜNAY, Bekir, “Nizam-ı Cedid Hareketine Kadar Osmanlıda Bozulma ve Islahat

Teşebbüsleri” (Çevrimiçi) www.netpano.com/bek05.htm

HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve

Sosyal Yapı, TTK Basımevi, Ankara 1991

HAMMER, Joseph von, Osmanlı Tarihi, Çev. Mehmet Ata, Sadeleştirerek Yeniden

Yazan: Abdulkadir Karahan, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1991, C.II

HESS, Andrew C., “Dünya Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu/Yorum”, Osmanlı ve

Dünya, Ed:K.Karpat, Çev:Ümit Şimşek, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000

HEYET, Tarih Aynası, Işık Yayınları, İstanbul 2005,

HOWARD D., “The Ottoman Historiography and the Literature of ‘Decline’ of the

Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Journal of Asiatic Society, 1988

ISSAWİ, Charles, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa Ekonomisindeki Yeri

(1600–1914)” Osmanlı ve Dünya, Ed: K. Karpat, Çev: K.Kahraman,

Ufuk Kitapları, İstanbul 2000

İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Osmanlı Bilimi Literatürü” Osmanlı Devleti ve Me-

deniyeti Tarihi, Ed. E.İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.II

İNALCIK, Halil, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde

Türkiye’nin İktisadi Vaziyeti Üzerine Bir Tetkik Münasebetiyle”,

Belleten, 1951, C.XV, S.60

171

,“Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfi Sultani ve Fatih Kanunları”, Ankara

Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1958, C.XIII, S.2,

,“Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi” Türküye Günlüğü, Yaz 1990, S.11

,“Osmanlılarda Saltanat Veraset Usulü ve Türk Hâkimiyet Telakkisiyle İlgisi”

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1959, C.XIV, S.1

,“Adalet-nameler”, Belgeler, II/3-4, 1965

, Ottoman Empire: The Calassical Age, Weidenfeld & Nicholson, 1973

,“Adaletname” TDVİA, İstanbul 1988, C.1

, “Osmanlı Tarihine Toplu Bakış” Osmanlı Ansiklopedisi, Yeni Türkiye

Yayınları, Ankara 1999, C.1

İPŞİRLİ, Mehmet, “Hasan Kafi El-Akhisari ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usulü’l-

Hikem fi Nizami’l-Alem” İÜEF TD, 1979–80, S.10-11

,“Asafname” TDVİA, İstanbul-1991, C. 3

,“Islahat” TDVİA, İstanbul 1999, C.19

,“İlmiye Teşkilatı”, Osmanlı Devleti Tarihi, IRCICA, İstanbul 1999, C.1,

İSLAMOĞLU-İNAN, Huricihan, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Köylü,

Osmanlı Yayınları, İstanbul 1991

KAHRAMAN, Ahmet “Ahlak-ı Alai” TDVİA, İstanbul 1989, C. 2

KALELİ, Hüseyin, “Osmanlı Madeni Para Rejiminde Enflasyona Yol Açması

Bakımından Tağşişler ve Sebepleri” SDÜİİBFD, 2002, C.VII, S.2

KANTEMİR, Dimitri, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi,

çev. Özdemir Çobanoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1979

172

KARPAT, Kemal, “Osmanlı Tarihinin Dönemleri: Yapısal Bir Karşılaştırmalı

Yaklaşım” Osmanlı ve Dünya, Haz: K. Karpat, Ufuk Kitapları, İst. 2000

KILIÇBAY, Mehmet Ali, “Osmanlıya Requiem”, Düşünen Siyaset-Osmanlı ve

İdeolojisi sayısı, S.7-8, Ağustos-Eylül 1999

KOLOĞLU, Orhan, “Profesör Halil İnalcık İle Bir Söyleşi: Türkiye de Tarihin

Bunalımı” Özgür İnsan, Ekim 1976, C.4, S.36

KÖSEOĞLU, Nevzat,“Osmanlıya Bakış:Kültürel Soğuma ve Kadızadeliler”, Büyük

Türk Klasikleri Ansiklopedisi, Ötüken-Söğüt Yayınları, İstanbul 1987, C.5

KURAY, Gülbende, “Türkiye’de Bir Machıavelli: KoçiBey” Belleten, 1998, C.LII,

S.205

KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Osmanlı İktisadi Yapısı” Osmanlı Devleti ve Mede-

niyeti Tarihi, Ed: E.İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.II

LEVENT, Agâh Sırrı, “Siyaset-nameler-I”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,

İstanbul 1987, S.27

,“Siyaset-nameler-II”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, İstanbul 1987, S.27

LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK Basımevi, Ankara 1988

Lütfi Paşa, “Asaf-name-i Vezir Lütfi Paşa” , Yayınlayan: A. Uğur, İİED, 1980, IV

MANTRAN, Robert, “XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu ve Asya

Ticareti”, Çev. Zeki Arıkan, Belleten, 1988, C.LI, S.201

McNEİLL, William H., “Dünya Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu” Osmanlı ve

Dünya, Çev.Ü.Şimşek, Ed. K. Karpat, Ufuk Kitapları, İstanbul 2000

MURPHEY, Roads, “Mustafa Ali and the Politics of Cultural Despair”, IJMES,

1989, S.21

173

,“Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları”, Haz.

Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, İÜEF Yayınları,

İstanbul 1992

Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat, Sadeleştiren: Neşet Çağatay, 3. Baskı,

TTK Basımevi, Ankara 1992, C.I-II

OCAK, Ahmet Yaşar, “Düşünce Hayatı (XIV-XVII. Yüzyıllar)” Osmanlı Devleti ve

Medeniyeti Tarihi, Ed: E.İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.II,

ÖZ, Mehmet, "IV. Murad Devrine Ait Gelenekci Bir Islahat Teklifi", Türkiye

Günlüğü, 1993 S.24

, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları,

İstanbul 1997

,“Onyedinci Yüzyılda Osmanlı Devleti: Buhran, Yeni Şartlar ve Islahat

Çabaları Hakkında Genel Bir Değerlendirme” Türkiye Günlüğü, Aralık

1999, S.58

,“Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi:Tarihi Temeller ve Ana İlkeler”

İslami Araştırmalar Dergisi, 1999, C.12, S.1,

ÖZCAN, Abdulkadir, “Defterdar Sarı Mehmet Paşa” TDVİA, C.9

, “Osmanlı Askeri Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi,

Ed: E. İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, C.I

ÖZEL, Mustafa, “Siyasetnamelerden Yöneticilik Dersi”, EkoPol Dergisi, 1999, S.3

ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, TTK Basımevi, Ankara

1994

174

PAKALIN, M. Zeki, “Tımar” Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü,

M.E.B. Yayınları, İstanbul 1993, C.III

,“Reaya” Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E.B.

Yayınları, İstanbul 1993, C.III

QASIMOV, Cavit, “XVI. ve XVII. Asırlarda Osmanlı Islahat Layihaları”,

Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Z.M. Bünyadov Şarkiyat Enstitüsü,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Baku 2004

SAHİLLİOĞLU, Halil, “XVII. Asrın İlk Yarısında İstanbul’da Tedavüldeki

Sikkelerin Raici” Belgeler, 1965, C.1, No:2

SAYDAM, Abdullah, “Memur-Maaş-Yolsuzluk İlişkisi ve Tanzimat Yönetimi”,

Toplumsal Tarih, Ekim 1996, S.34

SERTOĞLU, Midhat, “Tımar” Osmanlı Tarih Lügatı, 2. Baskı, Enderun Kitabevi,

İstanbul 1986

ŞAHİN, Gürsoy, “Osmanlı Devleti’nin 1684 Avusturya-Macaristan Seferi

Hazırlıkları ve Bunların Afyonkarahisar Kazasında Halka Yansımaları”

U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2003/1 Yıl:4, S.4

TABAKOĞLU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergâh

Yayınları, İstanbul 1985

, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1986

TANERİ, Aydın, Türk Devlet Geleneği: Dün-Bugün, M.E.B. Yayınları, İstanbul

1993

TOYNBEE, Arnold J., “Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Tarihindeki Yeri”,

Osmanlı ve Dünya, Ed. K. Karpat, Çev. Ü.Şimşek, Ufuk Kitapları,

İstanbul 2000

175

UĞUR, Ahmet, Osmanlı Siyaset-Nameleri, M.E.B Yayınları, İstanbul, 2001

UNAN, Fahri, “Kanuni Devri Şehzade Mücadeleleri ve Bunun Osmanlı Siyasi ve

Sosyal Tarihi Bakımından Önemi”, Türk Yurdu, C.X, S.35, Temmuz 1990

UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, 4. Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1988,

C.III/2

, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, 3. Baskı, TTK Basımevi, Ankara

1988

, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, TTK Basımevi,

Ankara 1988, C.II

YALÇIN, Aydın, Türkiye İktisat Tarihi: Osmanlı İktisadında Büyüme ve

Gerileme Süreci, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1979

YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Osmanlı Toplum Yapısı” Osmanlı Devleti Tarihi, Ed:

E. İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul 1999, C.II

YILMAZ, Binhan Elif, “Osmanlı İmparatorluğu’nu Dış Borçlanmaya İten Nedenler

ve İlk Dış Borç”, Akdeniz ÜİİBFD, 2002, S.4

YILMAZ, Coşkun, “Osmanlı Siyaset Düşüncesi (XVI-XVII. Asırlar)” Akademik

Araştırmalar Dergisi (Osmanlı Özel sayısı), İstanbul 2000, Yıl:2, S.4-5

YÜCEL, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, TTK Basımevi,

Ankara 1988

, Ali Sevim, Klasik Dönemin Üç Hükümdarı: Fatih-Yavuz-Kanuni, TTK

Basımevi, Ankara 1991

, Ali Sevim, Türkiye Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1991, C.III

176

ÖZET

Türk ve İslam siyaset geleneğinde Siyasetname olarak bilinen eserler bir tür siyaset ve ahlâk kitaplarıdır. Bunların temel amacı devlet yönetimi konusunda yöneticilere yol göstermektir. Osmanlı devletinde Islahatname niteliği arz eden Osmanlı siyasetnamelerinin yazılması Kanuni döneminden başlar. Bunlar Osmanlı devletinde XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan gelişmeleri bozulma emareleri olarak görmüş ve ıslahat tekliflerinde bulunmuşlardır. Bu eserler Osmanlı devletinde meydana çıkan bozuklukların sebebini kanun-ı kadime riayetsizlikten kaynaklandığını söylemişlerdir. Günümüz tarihçileri de XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan bu gelişmelerin bozulma olduğu konusunda siyasetnamecilerle aynı fikirde olmalarına rağmen bunun sebeplerinin dış kaynaklı olduğunu düşünmektedirler. Bu çalışmada Osmanlı devletindeki bu gelişmelerin bozukluk olarak değerlendirilmesinin tarihe insan biçimci yaklaşmaktan kaynaklandığını, Osmanlı tarihine kısır bir ilerleme gerileme diyalektiği içerisinde bakmanın gerçekte bir tarihçinin en son yapması gereken iş olduğu vurgulanmaktadır. Osmanlı Tarihine bu şartlanmışlıkla bakıldığında XVII. ve XVIII. yüzyıllarda meydana gelen gelişmelerin hep gerileme olarak algılanacağından hata yapılacağı belirtilmiştir. Bu çalışma ortaya koymuştur ki günümüz tarihçileri bahsi geçen yüzyıllara Siyasetname yazarlarının etkisiyle bakmakta ve XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan gelişmelere hep gerileme nazarıyla bakılmaktadır. Anahtar kelimeler: XVI. yüzyılın ikinci yarısı, , Bozulma, Siyasetname Yanılgı,

ABSTRACT

Books that are known as Siyasetname in Turkish and Islamic politics are kind of politics and moral books. The basic purpose of those is to guide the administrators in issue of state administration.

In the Ottoman period, typing of the Ottoman Siyasetnames that have the characteristics of Islahatname starts of Kanuni Period. Those saw the developments arisen as of the second half of XVI age in Ottoman state as the indicators of spoil as being incompliance with the old law. Although the historians of the present time agree with politicians in the issue of developments are spoil that arisen since XVI ages they assume the reasons with abroad-sourced.

In this work the assessment of these developments in Ottoman state as spoil is because of approaching the history ‘anthropomorphic’ and it is pointed out that looking at the Ottoman history in a simple-narrow way is actually the last work that a historian should do.

This work brought up that the historians of the present time looks aforesaid ages under the effect of the authors of Siyasetname and they think all developments arisen since the second half of VI age are regression. Key words: Second half of the XVI age, Spoil, Siyasetname, Oversight