OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE MUSUL

ORSAM

EditrlerCengiz EROLU

Murat BABUOLU

Orhan ZDL

OSMANLI VLAYET

SALNAMELERNDEMUSUL

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE

HALEP

Cengiz Murat Yrd. Do. Dr. Mehmet EROLU BABUOLU KER

TKV

Ankara 2007 2007TKV

Ankara ORSAM

OSMANLI VLAYET SALNAMELERNDE MUSUL

3


MUSUL

Cengiz Murat Orhan EROLU BABUOLU ZDL

Ankara - 2005


HALEP

Cengiz Murat Yrd. Do. Dr. Mehmet EROLU BABUOLU KER

TKV

Ankara 2007 2007TKV

Ankara ORSAM

ORSAM Kitaplar No: 5ORSAM Ortadou Kitaplar No: 3

Osmanl Vilayet Salnamelerinde MusulEditrler: Cengiz EROLU, Murat BABUOLU, Orhan ZDLANKARA - Kasm 2012ISBN: 978-975-8975-05-6

ORSAM Ortadou Stratejik Aratrmalar MerkeziCenter for Middle Eastern Strategic Studies

Mithatpaa Caddesi 46/6 Kzlay-AnkaraTel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48www.orsam.org.tr, [email protected]

ORSAM 2012Bu kitabn ieriinin telif haklar ORSAMa ait olup, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarnca kaynak gsterilerek ksmen yaplacak makul alntlar ve yararlanma dnda, hibir ekilde nceden izin alnmakszn kullanlamaz, yeniden yaymlanamaz. Bu kitapta yer alan deerlendirmeler ahslarn kendilerine aittir; ORSAMn kurumsal grn yanstmamaktadr.


5

H. 1330 (1912) Tarihli Musul Vilayet Salnamesi Orijinal Kapa

ORSAM

6


6

7

NDEKLER

KISALTMALAR. 9 GR

Musul zerine Batl lkelerin Politikalar 11 XIX. Yzyla Kadar Musulun Osmanl dari Taksimatndaki Yeri. 13 XIX. Yzyl Sonlar ile XX.Yzyl Balarnda Musulun dari Taksimat. 15 Musul Vilayet Salnameleri.. 31 XX. Yzyla Girerken Salnamelerde Musul .. 36 Musul Vilayeti Tarihi.. 37 Musul Vilayetinin Demografik Durumu 40 Musul Vilayetinin Ekonomik Durumu .. 51 SALNAMELERDE MUSUL 57 I- MUSUL VLAYET TARH.. 61 Asurler Dnemi 63 Musulun Kuruluu, nas ve Adlandrlmas 78 Musulun Fethi 79 Musul Valileri. 79 Mool stilas.. 98 Karakoyunlu Devleti Dnemi. 98 Akkoyunlu Devleti Dnemi 99 Osmanl Devleti Dnemi 100

II. MUSUL VLAYETNN CORAFYASI.. 111 Yeri ve Snr 113 Vilayetin dari Taksimat. 113 Cezire (Mezopotamya) 113 klim ve Hava. 116 Dalar. 116 Ormanlar. 116 Nehirler.. 117 Kaplca ve Maden Sular 118 III. MUSUL VLAYETNDE ZRAAT 121 Vilayetin Zirai Durumu. 123 Tarmsal rnler-Bitkisel Besinler 124 Sanayi Bitkileri.. 125 Hayvansal rnler. 127 IV. MUSUL VLAYETNN SIHH DURUMU129

ORSAM

8

V. MUSUL VLAYETNE BALI KAZA VE NAHYELER ................ 143

Musul Sanca.. 145 Kerkk Sanca 167 Sleymaniye Sanca.. 201 VI. MUSUL VLAYETNN HALKI VE NFUSU... 211

VII. MUSUL VLAYETNN OSMANLI DEVLET DNEM VALLE 218

VIII. PADAH TARAFINDAN RTBE VERLEN MUSULLULAR 227

IX. MUSUL VLAYETNDE BULUNAN YABANCI DEVLET KONSOLOSLUKLARI 231

X. MUSUL VLAYETNN RUHAN RESLER. 235

XI. MUSUL VLAYETNN MLK VE ASKER TEKLATI 241

H. 1308 Musul Vilayeti Salnamesi . 244 H. 1310 Musul Vilayeti Salnamesi . 264 H. 1312 Musul Vilayeti Salnamesi . 288 H. 1325 Musul Vilayeti Salnamesi . 314 H. 1330 Musul Vilayeti Salnamesi . 343 H. 1292 Badat Vilayeti Salnamesi . 383 XII. MUSULDA BULUNAN PEYGAMBER VE EVLYA TRBELER393

XIII. MUSUL VLAYET MATBAA VE GAZETELER. 403

XIV. MUSUL VLAYETNN KTSAD DURUMU 407

XV. TARHTE MEYDANA GELEN NEML OLAYLAR (HCRETTEN NCE VE SONRA) 417

KAYNAKA 429

NDEKS .. 435

9

KISALTMALAR

b. bn (olu)

Bkz. Baknz

DA Diyanet slam Ansiklopedisi

ed. Editr

EI2 Encyclopedia of Islam

H. Hicri

H.. Hicretten nce

Hz. Hazreti

A slam Ansiklopedisi

M. Miladi

M.. Milattan nce

MEB Milli Eitim Bakanl

Nr. Nereden

s. Sahife

TTK Trk Tarih Kurumu


9

KISALTMALAR

b. bn (olu)

Bkz. Baknz

DA Diyanet slam Ansiklopedisi

ed. Editr

EI2 Encyclopedia of Islam

H. Hicri

H.. Hicretten nce

Hz. Hazreti

A slam Ansiklopedisi

M. Miladi

M.. Milattan nce

MEB Milli Eitim Bakanl

Nr. Nereden

s. Sahife

TTK Trk Tarih Kurumu

ORSAM

10

11

GR Musul zerine Batl lkelerin Politikalar Amerika Birleik Devletleri ve dier Batl emperyalist glerin Byk

Ortadou Projesi kapsamnda nemli bir yeri olan 36. paralelin kuzeyinde kalan blge, kimi devletlere gre Kuzey Irak, kimilerine gre Gney Krdistan, kimilerine gre de Musul blgesi olarak adlandrlan saha zerine retilen politikalar bugne zg deildir. Aksine buras, yaklak yz yldr problemli bir blgedir.

Bu balamda Musul ve evresi hem corafi konumu asndan, hem zengin petrol yataklarna sahip olmas bakmndan, hem de barndrd etnisiteden dolay olduka byk bir stratejik neme sahiptir. yle ki: Musul vilayetinin kapsad

topraklar ranla Suriyeyi, Anadolu ile de Irak birbirine balayan yollarn kavak noktasndadr. Bu nedenle de saydmz bu drt coraf blge iin, Musulun stratejik deeri byktr. Anadolu, Suriye, ran ile Musul ve evresinin kapsad blge arasnda dalar ve ller gibi doal engeller yer alrken; Irak ile blge arasnda hibir corafi engel yoktur. Bu yzden blgeye sahip olan g, btn Irak topraklar zerinde de etkinlik kurabilir. Yukarda da belirttiimiz gibi, blgenin stratejik nemini belirleyen tek neden elbette ki sadece corafi yap deildir. Bununla birlikte sahip olduu petrol yataklar ve blgedeki etnik yap da bunda etkendir. Blgenin stratejik nemi Irak asndan ncelikle coraf konumu iken, bu ncelik ngiltere iin petrol yataklar, Trkiye iin de nfus yapsdr1.

Bilindii gibi ngilterenin Ortadou politikasnn temelinde hem ekonomik

nedenler, hem de Dou ile olan ulam balants ynyle stratejik nem tayan smrgesi Hindistann gvenliini salamak gibi bir endie bulunmakta idi.

1 hsan erif Kaymaz, Musul Sorunu: Petrol ve Krt Sorunlar le Balantl Tarihsel ve Siyasal Bir nceleme, stanbul 2003, s.39.

Kerkkte lk Petrol Kuyusu (1926)


10

11

GR Musul zerine Batl lkelerin Politikalar Amerika Birleik Devletleri ve dier Batl emperyalist glerin Byk

Ortadou Projesi kapsamnda nemli bir yeri olan 36. paralelin kuzeyinde kalan blge, kimi devletlere gre Kuzey Irak, kimilerine gre Gney Krdistan, kimilerine gre de Musul blgesi olarak adlandrlan saha zerine retilen politikalar bugne zg deildir. Aksine buras, yaklak yz yldr problemli bir blgedir.

Bu balamda Musul ve evresi hem corafi konumu asndan, hem zengin petrol yataklarna sahip olmas bakmndan, hem de barndrd etnisiteden dolay olduka byk bir stratejik neme sahiptir. yle ki: Musul vilayetinin kapsad

topraklar ranla Suriyeyi, Anadolu ile de Irak birbirine balayan yollarn kavak noktasndadr. Bu nedenle de saydmz bu drt coraf blge iin, Musulun stratejik deeri byktr. Anadolu, Suriye, ran ile Musul ve evresinin kapsad blge arasnda dalar ve ller gibi doal engeller yer alrken; Irak ile blge arasnda hibir corafi engel yoktur. Bu yzden blgeye sahip olan g, btn Irak topraklar zerinde de etkinlik kurabilir. Yukarda da belirttiimiz gibi, blgenin stratejik nemini belirleyen tek neden elbette ki sadece corafi yap deildir. Bununla birlikte sahip olduu petrol yataklar ve blgedeki etnik yap da bunda etkendir. Blgenin stratejik nemi Irak asndan ncelikle coraf konumu iken, bu ncelik ngiltere iin petrol yataklar, Trkiye iin de nfus yapsdr1.

Bilindii gibi ngilterenin Ortadou politikasnn temelinde hem ekonomik

nedenler, hem de Dou ile olan ulam balants ynyle stratejik nem tayan smrgesi Hindistann gvenliini salamak gibi bir endie bulunmakta idi.

1 hsan erif Kaymaz, Musul Sorunu: Petrol ve Krt Sorunlar le Balantl Tarihsel ve Siyasal Bir nceleme, stanbul 2003, s.39.

Kerkkte lk Petrol Kuyusu (1926)

ORSAM

12

XX. yzyl balarnda eitli ulam yollar zerinde bulunan Mezopotamya, zellikle de Musul, Batl emperyalist glerin petrol arama ve iletme imtiyazlar iin birbirleriyle yartklar bir blge olmutur ve blge gnmzde hala bu zelliini yitirmek bir yana2, dnya enerji sistemindeki neminden dolay daha da n plana kmtr. yle ki: Bugn ABDnin Ortadouya mdahalesinin ardnda, elbetteki blgenin dnyadaki en nemli petrol yataklarna sahip olmas yatmaktadr. Fakat ok fazla bilinmeyen bir gerek vardr ki o da; Trkeye petrol retimi tepe noktas olarak evirebileceimiz bir kavramn ardnda yatan unsurlardr. Buna petrol endstrisi jargonunda peak oil denmektedir. Pek ok kii iin petrol ve doal gaz yani fosil hidrokarbonlar srekli zamlanmasna ramen, parasn verdiimizde her zaman sahip olabileceimiz sradan mallardr. Kimse hidrokarbonlarn jeolojik

2 Bata ngilterenin ve daha sonra dier Batl devletlerin Musul zerindeki emelleri iin bkz. Mim Kemal ke, Musul Krdistan Sorunu: 1918-1926, rfan Yaynclk, stanbul 2003, s.39-48.

Harita-1 1960 Tarihinde Irak Devletinin dari Birimleri (Livalar)

13

bir srecin rn olduunu ve sonsuz bir kaynak olmadn, mevcut endstriyel insan uygarlnn her unsurunun bu maddelere baml olduunu; benzinden DVDye, plastikten suni gbreye, ilatan deterjana tkettiimiz yz binlerce rnn iinde hidrokarbon trevleri bulunduunu, yoksa bile retilmesi ve sonra bize ulatrlmas iin hidrokarbon enerji gerektiini; hidrokarbon enerji olmadan ne suyun ne de gdann devamllnn salanamayacan dnmez.

Bugn dnyann eitli yerlerinde yaplan bilimsel aratrmalar sonucunda, en ge 2010 ylnda dnya petrol retim kapasitesinin en yksek noktaya varacana ve bu tarihten sonra retimin geri dndrlemez biimde azalmaya balayacana dair tahminler ortaya atlmtr. nk petrol, ilk petrol pompas almaya balad gnden itibaren azalan, snrl bir kaynaktr. Artk dnyann pek ok yerinde mevcut petrol kuyularndan giderek daha az petrol kartlmakta ve yeni petrol yata keifleri de o oranda azalmaktadr. Bu aratrmalar yapan bilim adamlar, dnyadaki petrol rezervlerinin % 95inin kefedilmi olduunu ve bilinen rezervlerin de % 90nn hlihazrda retimde olduunu sylyorlar3.

te tm bu nedenlerden dolay, dnya gndeminde yerini koruyan bir blgenin yakn ve uzak tarihinin ayrntlaryla ortaya konmas, geni aratrmalara konu olmas gerekmektedir. Dnyada bu konu zerine hlihazrda birok alma yaplmaktadr. Bu nedenle blgenin tarihine k tutmas amacyla vilayet salnameleri, bu almann konusu olarak seilmitir.

XIX. Yzyla Kadar Musulun Osmanl dari Taksimatndaki Yeri Yukar Mezopotamyada Dicle nehrinin bat kysnda, antik Ninova kentinin

kalntlar karsnda kurulu bir yerleim birimi olan Musul4, Osmanl dneminde kendisiyle ayn ad tayan ve snrlar kabaca Diyar- Rebiann snrlaryla rten bir vilayetin merkezi idi.

lkalarda Babil, Mitanni, Asur, Med ve Pers krallklarnn hkimiyetinde olan Musul blgesi 641den itibaren Araplarn egemenlii altna girmi, Emeviler dneminde de El-Cezire5 adyla kurulan eyaletin merkezi haline getirilmitir. Daha 3 Bu ifade, ODAC (Oil Depletion Analysis Centre), ASPO (The Association for the Study of Peak Oil and Gas), IHS Energy (eski adyla Petroconsultants), John S. Herold Inc. gibi kurumlarn ve Alan Bartlett (Colorado niversitesi), Colin Campbell (jeolog), Cutler J. Cleveland (Boston niversitesi Enerji ve evre almalar Merkezi direktr), Kenneth S. Deffeyes (Princeton niversitesi), Kjell Aleklett (Uppsala niversitesi), Ali Bahtiyari (ran Milli Petrol irketi Stratejik Planlama Dairesi bakan), Jean Laherrre (Dnyann en byk drdnc petrol irketi Totalin Keif Dairesi eski bakan), Walter Youngquist (Oregon niversitesi), Michael R. Duffey (George Washington niversitesi), Michael T. Klare (Hampshire College) gibi saygn bilimcilerin tahminleridir. Bu konuda ayrntl bir makale iin bkz. H. kr Ilcakn 9-10 Mays 2005 tarihinde Birgn Gazetesinde kan Yaklaan Enerji Krizi ve Uluslararas Siyasete Etkisi zerine ngrler balkl yazs. 4 E. Honigmann, Musul, A, MEB Yaynlar, VIII, Eskiehir 1997, s.738-739. 5 Cezire blgesi, bugnk Irakn kuzeyi, Anadolunun gneyi ve ksmen de Suriyenin kuzeydousunu iine alan bir blgedir. Blge ayn zamanda randan Suriye ve Msra ve Basra ile Badattan da Anadoluya giden ticaret yolunun zerindedir. Bu ynyle El-Cezire, nemli bir


12

XX. yzyl balarnda eitli ulam yollar zerinde bulunan Mezopotamya, zellikle de Musul, Batl emperyalist glerin petrol arama ve iletme imtiyazlar iin birbirleriyle yartklar bir blge olmutur ve blge gnmzde hala bu zelliini yitirmek bir yana2, dnya enerji sistemindeki neminden dolay daha da n plana kmtr. yle ki: Bugn ABDnin Ortadouya mdahalesinin ardnda, elbetteki blgenin dnyadaki en nemli petrol yataklarna sahip olmas yatmaktadr. Fakat ok fazla bilinmeyen bir gerek vardr ki o da; Trkeye petrol retimi tepe noktas olarak evirebileceimiz bir kavramn ardnda yatan unsurlardr. Buna petrol endstrisi jargonunda peak oil denmektedir. Pek ok kii iin petrol ve doal gaz yani fosil hidrokarbonlar srekli zamlanmasna ramen, parasn verdiimizde her zaman sahip olabileceimiz sradan mallardr. Kimse hidrokarbonlarn jeolojik

2 Bata ngilterenin ve daha sonra dier Batl devletlerin Musul zerindeki emelleri iin bkz. Mim Kemal ke, Musul Krdistan Sorunu: 1918-1926, rfan Yaynclk, stanbul 2003, s.39-48.

Harita-1 1960 Tarihinde Irak Devletinin dari Birimleri (Livalar)

13

bir srecin rn olduunu ve sonsuz bir kaynak olmadn, mevcut endstriyel insan uygarlnn her unsurunun bu maddelere baml olduunu; benzinden DVDye, plastikten suni gbreye, ilatan deterjana tkettiimiz yz binlerce rnn iinde hidrokarbon trevleri bulunduunu, yoksa bile retilmesi ve sonra bize ulatrlmas iin hidrokarbon enerji gerektiini; hidrokarbon enerji olmadan ne suyun ne de gdann devamllnn salanamayacan dnmez.

Bugn dnyann eitli yerlerinde yaplan bilimsel aratrmalar sonucunda, en ge 2010 ylnda dnya petrol retim kapasitesinin en yksek noktaya varacana ve bu tarihten sonra retimin geri dndrlemez biimde azalmaya balayacana dair tahminler ortaya atlmtr. nk petrol, ilk petrol pompas almaya balad gnden itibaren azalan, snrl bir kaynaktr. Artk dnyann pek ok yerinde mevcut petrol kuyularndan giderek daha az petrol kartlmakta ve yeni petrol yata keifleri de o oranda azalmaktadr. Bu aratrmalar yapan bilim adamlar, dnyadaki petrol rezervlerinin % 95inin kefedilmi olduunu ve bilinen rezervlerin de % 90nn hlihazrda retimde olduunu sylyorlar3.

te tm bu nedenlerden dolay, dnya gndeminde yerini koruyan bir blgenin yakn ve uzak tarihinin ayrntlaryla ortaya konmas, geni aratrmalara konu olmas gerekmektedir. Dnyada bu konu zerine hlihazrda birok alma yaplmaktadr. Bu nedenle blgenin tarihine k tutmas amacyla vilayet salnameleri, bu almann konusu olarak seilmitir.

XIX. Yzyla Kadar Musulun Osmanl dari Taksimatndaki Yeri Yukar Mezopotamyada Dicle nehrinin bat kysnda, antik Ninova kentinin

kalntlar karsnda kurulu bir yerleim birimi olan Musul4, Osmanl dneminde kendisiyle ayn ad tayan ve snrlar kabaca Diyar- Rebiann snrlaryla rten bir vilayetin merkezi idi.

lkalarda Babil, Mitanni, Asur, Med ve Pers krallklarnn hkimiyetinde olan Musul blgesi 641den itibaren Araplarn egemenlii altna girmi, Emeviler dneminde de El-Cezire5 adyla kurulan eyaletin merkezi haline getirilmitir. Daha 3 Bu ifade, ODAC (Oil Depletion Analysis Centre), ASPO (The Association for the Study of Peak Oil and Gas), IHS Energy (eski adyla Petroconsultants), John S. Herold Inc. gibi kurumlarn ve Alan Bartlett (Colorado niversitesi), Colin Campbell (jeolog), Cutler J. Cleveland (Boston niversitesi Enerji ve evre almalar Merkezi direktr), Kenneth S. Deffeyes (Princeton niversitesi), Kjell Aleklett (Uppsala niversitesi), Ali Bahtiyari (ran Milli Petrol irketi Stratejik Planlama Dairesi bakan), Jean Laherrre (Dnyann en byk drdnc petrol irketi Totalin Keif Dairesi eski bakan), Walter Youngquist (Oregon niversitesi), Michael R. Duffey (George Washington niversitesi), Michael T. Klare (Hampshire College) gibi saygn bilimcilerin tahminleridir. Bu konuda ayrntl bir makale iin bkz. H. kr Ilcakn 9-10 Mays 2005 tarihinde Birgn Gazetesinde kan Yaklaan Enerji Krizi ve Uluslararas Siyasete Etkisi zerine ngrler balkl yazs. 4 E. Honigmann, Musul, A, MEB Yaynlar, VIII, Eskiehir 1997, s.738-739. 5 Cezire blgesi, bugnk Irakn kuzeyi, Anadolunun gneyi ve ksmen de Suriyenin kuzeydousunu iine alan bir blgedir. Blge ayn zamanda randan Suriye ve Msra ve Basra ile Badattan da Anadoluya giden ticaret yolunun zerindedir. Bu ynyle El-Cezire, nemli bir

ORSAM

14

sonra blgeye Abbasiler, onlardan sonra da Seluklu hkimiyetiyle Trkler egemen olmutur6.

1517de Osmanllar tarafndan fethedildikten sonra bazen Badata, bazen ehr-i Zora bal bir sancak haline getirilen Musul, 1586da mstakil bir eyalet haline dntrld ve beylerbeyliine de Canbuladolu Hseyin Bey getirildi7.

1587de Musul eyaleti, Musul Paa sanca ile birlikte toplam 8 sancaktan oluuyordu. Bunlar: Erbil, Nusaybin, Sincar, Aca Kala, Bacvan, Zaho ve Eski Musul sancaklar idi. 1592ye gelindiinde daha nce Badat eyaletinin bir sanca olan Tikrit de Musula balanmtr. XVII. yzyln balarna gelindiinde bu idar blnmede birtakm deiiklikler yaanacakt. 1609 tarihli Ayn- li Risalesindeki verilere gre vilayet artk Musul Paa sanca, Bacvanlu, Tikrit, Eski Musul, Harun ve Bane sancaklarndan olumaktayd8.

16321641 yllar arasndaki idar taksimat gsteren sancak tevcih defterindeki verilere gre bu tarihlerde Musul eyaleti, Paa sanca, Bacvanlu, Eski Musul, Keaf, Tikrit, Harun ve Zaho sancaklarndan oluurken; 1648de Ktip elebinin Cihannma adl eserinde ufak deiikliklerle Paa sanca, Bacvanlu, Eski Musul, Tikrit, Harunbane ve Kara Dasni sancaklarn kapsamaktayd. ok deil, bundan birka yl sonra kaleme alnan Sofyal Ali avu Risalesinde yine baz deiikliklerin olduu gzlenecektir. yle ki, bu risaleye gre vilayetin snrlarn, Musul Paa sanca, Kerkk, Tikrit, Bacvanlk ve Huden (Harun)-Bane sancaklar belirlemitir9.

XVIII. yzyla gelindiinde, Musulun idar taksimat hakknda Feridun Bey Mecmuas bize bilgi vermektedir. H. 1090 tarihli bu esere gre Irak blgesi, Badat, ehr-i Zor, Musul, Basra ve El-Ahsa eyaletlerinden olumaktadr. Musul eyaleti snrlar ierisinde de Eski Musul, Keran ve Herven olmak zere sancak yer almaktadr. Yukarda, yllara gre verilen idar taksimatta yer alan madiye, Zaho, Tikrit, Bacvan sancaklar Badata; Erbil sanca ise ehr-i Zora bal grnmektedir10.

Grld gibi Musul eyaletinin idar taksimatnda srekli bir deiim yaanmtr. Bu, bir yandan devam eden Osmanl-ran savalar ile, bir yandan da Osmanlnn kendi i yaplanmas ile ilgili olmaldr.

blgedir. Bylesi ticari ve stratejik neme sahip olan El-Cezirenin tarihi hakknda bkz. Abdulgani Bulduk, El-Cezirenin Muhtasar Tarihi, Yayna Hazrlayanlar: Mustafa ztrk-brahim Ylmazelik, Elaz 2004. 6 Kaymaz, Musul Sorunu, s.22-23. 7 Ahmet Gndz, Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Elaz 2003, s.36. 8 Bu konuda ayrca bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul 1978, Ek:I-IV; Halil Sahilliolu, Osmanl Dneminde Irakn dari Taksimat, eviren: Mustafa ztrk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. 9 Gndz, Osmanl daresinde Musul, s.38-42; Musul eyaletinin XVI. yzyldaki idar taksimat iin bkz. Nilfer Bayatl, XVI. Yzylda Musul Eyaleti, TTK Yaynlar, Ankara 1999. 10 Bkz. bu almann Kerkk Sanca, Kerkkn Tarihi ksm.

15

XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren lkenin ulam a ve d ticaret kanallar byk lde deitiinden, retim ile ynetim merkezleri ve birimlerinde de yeni oluumlar kendini gsterecek ve bu alandaki en nemli atlmlar XIX. yzylda yaplacaktr. Nihayetinde Basrann Badattan ayrlp yeni bir eyalet haline getirilmesi de bu dnemde olacaktr. Yukarda da zikredildii gibi 1890 ylna gelinceye kadar Basra, bal bir sancak konumunda Badat Vilayet Salnamesinde yerini almtr. Bu balamda memlik-i mahrsede 1836dan itibaren klasik tara dzeninin yenilenmesi bakmndan vilayet tekilatnda birtakm yeni dzenlemelere gidildii bilinmektedir.

II. Mahmud dneminde genel gvenlik asndan kkl nlemler alnmas amacyla, 1834-1836 yllar arasnda btn lkede bir redif asker tekilat kurulmutur. Bu tekilatn grevleri arasnda derbendlerde nbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek i gvenlii salamak da vardr. 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasnn ardndan kurulan Askir-i Mansure-i Muhammediye ile tm Osmanl topraklarnda gvenlii salamak mmkn olmamtr. Bu nedenle Austos 1834te Meclis-i urada redif tekilatnn kurulmas kararlatrld. Redif askerlerinin eitimi ii de Asakir-i Mansure subaylarna verildi. Bylece bu tekilata paralel olarak 1836da tara ynetim birimlerinin yeniden dzenlenmesi gndeme geldi. Bu amala tarada mirlikler kuruldu ve bunlara baz sancak ve kazalar feriklik olarak baland. Bu uygulama ile klasik dnemin ok fonksiyonlu tmar sistemi gibi bir sistem yaratlmaya allyordu. Yani asker-idar ynetimin bir arada yrtlebilecei bir sistem.

Bunun yan sra Osmanl lkesinde baka dzenlemeler de yaplmt. yle ki: Tanzimat dnemine gelindiinde, daha nce yaanan birtakm aksaklklarn giderilmesi, zellikle vergilerin herkesin gelirine gre alnmas konusundaki olumsuzluklarn giderilmesi amacyla 1840da iltizam usul kaldrlm ve hazine gelirlerinin dorudan merkezden atanan muhassllar tarafndan toplanmas kural getirilmitir. Bylece tara ynetiminde, eyaletlerde vali ve mirler yer alrken; muhassllar gittikleri sancaklarn ynetimini stlenecekler ve kurulacak olan muhassllk meclisleri aracl ile de vergileri dzenli olarak toplayacaklard. Tabii beklenen sonu alnamam ve 1842de muhassllk kurumu kaldrlarak tekrar iltizam uygulamasna dnlmtr. Yeni bir dzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara ayrlmtr. Muhassllk meclisleri ise memleket meclislerine dntrlmtr. Daha sonra bu meclisler 1849da yaynlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri adn alrken, sancak merkezlerinde de kk meclisler kurulmutur11. Bu dnemin en belirgin zellii, kazann yine nemli bir idar birim olarak uygulamada yerini almasdr. Bilindii gibi kaza Osmanl klasik dneminde etkin bir adl-idar birimken, XVIII. yzyla gelindiinde idar adan nemini bir hayli yitirmi ve kadlar da sadece adl yetkili durumuna dmlerdi12. XIX. yzylda ise sancak ynetimi kaymakamlara braklrken, kazalar da kaza mdrlerinin idaresi altnda idi13. Eyalet ve sancaklarda halkn temsilcilerinin de yer 11 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.215. 12 Ergen, Salnamelerde zmir, s.3-4. 13 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.225.


14

sonra blgeye Abbasiler, onlardan sonra da Seluklu hkimiyetiyle Trkler egemen olmutur6.

1517de Osmanllar tarafndan fethedildikten sonra bazen Badata, bazen ehr-i Zora bal bir sancak haline getirilen Musul, 1586da mstakil bir eyalet haline dntrld ve beylerbeyliine de Canbuladolu Hseyin Bey getirildi7.

1587de Musul eyaleti, Musul Paa sanca ile birlikte toplam 8 sancaktan oluuyordu. Bunlar: Erbil, Nusaybin, Sincar, Aca Kala, Bacvan, Zaho ve Eski Musul sancaklar idi. 1592ye gelindiinde daha nce Badat eyaletinin bir sanca olan Tikrit de Musula balanmtr. XVII. yzyln balarna gelindiinde bu idar blnmede birtakm deiiklikler yaanacakt. 1609 tarihli Ayn- li Risalesindeki verilere gre vilayet artk Musul Paa sanca, Bacvanlu, Tikrit, Eski Musul, Harun ve Bane sancaklarndan olumaktayd8.

16321641 yllar arasndaki idar taksimat gsteren sancak tevcih defterindeki verilere gre bu tarihlerde Musul eyaleti, Paa sanca, Bacvanlu, Eski Musul, Keaf, Tikrit, Harun ve Zaho sancaklarndan oluurken; 1648de Ktip elebinin Cihannma adl eserinde ufak deiikliklerle Paa sanca, Bacvanlu, Eski Musul, Tikrit, Harunbane ve Kara Dasni sancaklarn kapsamaktayd. ok deil, bundan birka yl sonra kaleme alnan Sofyal Ali avu Risalesinde yine baz deiikliklerin olduu gzlenecektir. yle ki, bu risaleye gre vilayetin snrlarn, Musul Paa sanca, Kerkk, Tikrit, Bacvanlk ve Huden (Harun)-Bane sancaklar belirlemitir9.

XVIII. yzyla gelindiinde, Musulun idar taksimat hakknda Feridun Bey Mecmuas bize bilgi vermektedir. H. 1090 tarihli bu esere gre Irak blgesi, Badat, ehr-i Zor, Musul, Basra ve El-Ahsa eyaletlerinden olumaktadr. Musul eyaleti snrlar ierisinde de Eski Musul, Keran ve Herven olmak zere sancak yer almaktadr. Yukarda, yllara gre verilen idar taksimatta yer alan madiye, Zaho, Tikrit, Bacvan sancaklar Badata; Erbil sanca ise ehr-i Zora bal grnmektedir10.

Grld gibi Musul eyaletinin idar taksimatnda srekli bir deiim yaanmtr. Bu, bir yandan devam eden Osmanl-ran savalar ile, bir yandan da Osmanlnn kendi i yaplanmas ile ilgili olmaldr.

blgedir. Bylesi ticari ve stratejik neme sahip olan El-Cezirenin tarihi hakknda bkz. Abdulgani Bulduk, El-Cezirenin Muhtasar Tarihi, Yayna Hazrlayanlar: Mustafa ztrk-brahim Ylmazelik, Elaz 2004. 6 Kaymaz, Musul Sorunu, s.22-23. 7 Ahmet Gndz, Osmanl daresinde Musul (1523-1639), Elaz 2003, s.36. 8 Bu konuda ayrca bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras ve l daresi, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul 1978, Ek:I-IV; Halil Sahilliolu, Osmanl Dneminde Irakn dari Taksimat, eviren: Mustafa ztrk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. 9 Gndz, Osmanl daresinde Musul, s.38-42; Musul eyaletinin XVI. yzyldaki idar taksimat iin bkz. Nilfer Bayatl, XVI. Yzylda Musul Eyaleti, TTK Yaynlar, Ankara 1999. 10 Bkz. bu almann Kerkk Sanca, Kerkkn Tarihi ksm.

15

XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren lkenin ulam a ve d ticaret kanallar byk lde deitiinden, retim ile ynetim merkezleri ve birimlerinde de yeni oluumlar kendini gsterecek ve bu alandaki en nemli atlmlar XIX. yzylda yaplacaktr. Nihayetinde Basrann Badattan ayrlp yeni bir eyalet haline getirilmesi de bu dnemde olacaktr. Yukarda da zikredildii gibi 1890 ylna gelinceye kadar Basra, bal bir sancak konumunda Badat Vilayet Salnamesinde yerini almtr. Bu balamda memlik-i mahrsede 1836dan itibaren klasik tara dzeninin yenilenmesi bakmndan vilayet tekilatnda birtakm yeni dzenlemelere gidildii bilinmektedir.

II. Mahmud dneminde genel gvenlik asndan kkl nlemler alnmas amacyla, 1834-1836 yllar arasnda btn lkede bir redif asker tekilat kurulmutur. Bu tekilatn grevleri arasnda derbendlerde nbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek i gvenlii salamak da vardr. 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasnn ardndan kurulan Askir-i Mansure-i Muhammediye ile tm Osmanl topraklarnda gvenlii salamak mmkn olmamtr. Bu nedenle Austos 1834te Meclis-i urada redif tekilatnn kurulmas kararlatrld. Redif askerlerinin eitimi ii de Asakir-i Mansure subaylarna verildi. Bylece bu tekilata paralel olarak 1836da tara ynetim birimlerinin yeniden dzenlenmesi gndeme geldi. Bu amala tarada mirlikler kuruldu ve bunlara baz sancak ve kazalar feriklik olarak baland. Bu uygulama ile klasik dnemin ok fonksiyonlu tmar sistemi gibi bir sistem yaratlmaya allyordu. Yani asker-idar ynetimin bir arada yrtlebilecei bir sistem.

Bunun yan sra Osmanl lkesinde baka dzenlemeler de yaplmt. yle ki: Tanzimat dnemine gelindiinde, daha nce yaanan birtakm aksaklklarn giderilmesi, zellikle vergilerin herkesin gelirine gre alnmas konusundaki olumsuzluklarn giderilmesi amacyla 1840da iltizam usul kaldrlm ve hazine gelirlerinin dorudan merkezden atanan muhassllar tarafndan toplanmas kural getirilmitir. Bylece tara ynetiminde, eyaletlerde vali ve mirler yer alrken; muhassllar gittikleri sancaklarn ynetimini stlenecekler ve kurulacak olan muhassllk meclisleri aracl ile de vergileri dzenli olarak toplayacaklard. Tabii beklenen sonu alnamam ve 1842de muhassllk kurumu kaldrlarak tekrar iltizam uygulamasna dnlmtr. Yeni bir dzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara ayrlmtr. Muhassllk meclisleri ise memleket meclislerine dntrlmtr. Daha sonra bu meclisler 1849da yaynlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri adn alrken, sancak merkezlerinde de kk meclisler kurulmutur11. Bu dnemin en belirgin zellii, kazann yine nemli bir idar birim olarak uygulamada yerini almasdr. Bilindii gibi kaza Osmanl klasik dneminde etkin bir adl-idar birimken, XVIII. yzyla gelindiinde idar adan nemini bir hayli yitirmi ve kadlar da sadece adl yetkili durumuna dmlerdi12. XIX. yzylda ise sancak ynetimi kaymakamlara braklrken, kazalar da kaza mdrlerinin idaresi altnda idi13. Eyalet ve sancaklarda halkn temsilcilerinin de yer 11 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.215. 12 Ergen, Salnamelerde zmir, s.3-4. 13 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.225.

ORSAM

16

ald (4 Mslman ve 4 de Gayrimslim yesi olan) byk ve kk meclisler oluturulmutur14.

Dier taraftan tara tekilatnda valinin yannda yer alan ve merkezden atanan defterdarn da nemli roller oynad grlmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin toplanmasndan sorumlu idi. Tarada i gvenlik sorunu ise 1844te kurulan Zaptiye tekilat ile salanyordu.

1864te hazrlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Paann 18641871 yllar arasnda Tuna vilayetindeki uygulamalarndan sonra, Osmanl lkesinin genelinde geerli hale getirildi. Buna gre Osmanl topraklar vilayet, sancak, kaza ve kylerden oluan ynetim birimlerine ayrlyordu. Bu dzenleme ile yneticilerin unvan ve atanmalarnda da deiiklie gidilmitir. Eyalet ad vilayete dnrken, vali ynetici olarak durumunu ve unvann koruyacakt. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullanld grlecek ve sancak ynetimi kaymakam yerine mutasarrfa braklacakt. Kaza birimi ise 1842deki statsn korumakla birlikte seimle greve getirilen kaza mdr yerine kaza yneticisi olarak atanm bir kaymakam i bana getirilecekti. Bylece en nemli deiiklik kaza ynetiminde yaplm oluyordu15. 1871e gelindiinde nahiyeler de ynetim birimi olarak bu tekilatta yerini alacaktr. Vilayet ynetimi ise valinin bakanlnda birok yeden oluan Vilayet dare Meclisi tarafndan yrtlmekteydi.

Bu balamda 1864ten itibaren Osmanl Avrupasnda 44 sancakl 10 vilayet; Osmanl Asyasnda 74 sancakl 16 vilayet ve Osmanl Afrikasnda da 5 sancakl 1 vilayette bu yeni dzenleme uygulamaya konulmutur16. Btn lke apnda XIX. yzylda ortaya kan bu yeni oluumlar, salnamelerden takip etmek tam anlamyla mmkndr.

XIX. Yzyl Sonlar ile XX. Yzyl Balarnda Musulun dar Taksimat

XIX. yzyla gelindiinde bir ara Musulun, 1850de eyaletten mutasarrfla dntrlerek Badat eyaletine balandn ve ksa bir sre sonra, 1878de tekrar vilayete evrildiini grmekteyiz17.

XIX. yzyln sonlarnda ve XX. yzyl balarnda H. 1330 (1912) tarihli salnameye gre Musul vilayeti, Musul, Kerkk, Sleymaniye sancaklarndan olumaktayd ve sancaklarn kaza, nahiye ve ky saylar aadaki gibi idi.

14 Vilayetin alt birimleri olan liva ve kazalarda srasyla mutasarrf ve kaymakamn bakanlnda liva ve kaza idare meclisleri kurulmutu. Bu konuda bkz. Ortayl, lber, Tanzimat Dneminde Osmanl Mahalli dareleri, s.80-84. 15 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.252. 16 Ergen, Salnamelerde zmir, s.5. 17 Musul-Kerkk le lgili Ariv Belgeleri (1525-1919), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1993, s.4.

17

Musul Vilayetinin dari Taksimat

SANCAK ADI

KAZA

NAHYE

KY

Musul Sanca

6

15

1.59818

Kerkk Sanca

6

17

1.712

Sleymaniye Sanca

5

11

1.082

Toplam 17 43 4.392

Vilayetin merkez sanca olan Musul sanca; Musul, madiye, Zaho, Sincar, Duhok ve Akra olmak zere 6 kazadan olumaktayd. Ravanduz, Erbil, Salahiye (dier adyla Kifri), Kysancak ve Raniye kazalar da Kerkk sancan oluturuyordu. Vilayetin nc sanca olan Sleymaniyenin snrlar ierisinde de 4 kaza yer almakta idi. Bunlar, Glanber, Bazyan, ehr-i Pazar ve Mamure (Mamuretl-Hamit) kazalar idi.

18 Ky miktar ayn salnamede Musul sanca blmnde 1.627 olarak kaytldr (s. 226).

Kerkk ehri


16

ald (4 Mslman ve 4 de Gayrimslim yesi olan) byk ve kk meclisler oluturulmutur14.

Dier taraftan tara tekilatnda valinin yannda yer alan ve merkezden atanan defterdarn da nemli roller oynad grlmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin toplanmasndan sorumlu idi. Tarada i gvenlik sorunu ise 1844te kurulan Zaptiye tekilat ile salanyordu.

1864te hazrlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Paann 18641871 yllar arasnda Tuna vilayetindeki uygulamalarndan sonra, Osmanl lkesinin genelinde geerli hale getirildi. Buna gre Osmanl topraklar vilayet, sancak, kaza ve kylerden oluan ynetim birimlerine ayrlyordu. Bu dzenleme ile yneticilerin unvan ve atanmalarnda da deiiklie gidilmitir. Eyalet ad vilayete dnrken, vali ynetici olarak durumunu ve unvann koruyacakt. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullanld grlecek ve sancak ynetimi kaymakam yerine mutasarrfa braklacakt. Kaza birimi ise 1842deki statsn korumakla birlikte seimle greve getirilen kaza mdr yerine kaza yneticisi olarak atanm bir kaymakam i bana getirilecekti. Bylece en nemli deiiklik kaza ynetiminde yaplm oluyordu15. 1871e gelindiinde nahiyeler de ynetim birimi olarak bu tekilatta yerini alacaktr. Vilayet ynetimi ise valinin bakanlnda birok yeden oluan Vilayet dare Meclisi tarafndan yrtlmekteydi.

Bu balamda 1864ten itibaren Osmanl Avrupasnda 44 sancakl 10 vilayet; Osmanl Asyasnda 74 sancakl 16 vilayet ve Osmanl Afrikasnda da 5 sancakl 1 vilayette bu yeni dzenleme uygulamaya konulmutur16. Btn lke apnda XIX. yzylda ortaya kan bu yeni oluumlar, salnamelerden takip etmek tam anlamyla mmkndr.

XIX. Yzyl Sonlar ile XX. Yzyl Balarnda Musulun dar Taksimat

XIX. yzyla gelindiinde bir ara Musulun, 1850de eyaletten mutasarrfla dntrlerek Badat eyaletine balandn ve ksa bir sre sonra, 1878de tekrar vilayete evrildiini grmekteyiz17.

XIX. yzyln sonlarnda ve XX. yzyl balarnda H. 1330 (1912) tarihli salnameye gre Musul vilayeti, Musul, Kerkk, Sleymaniye sancaklarndan olumaktayd ve sancaklarn kaza, nahiye ve ky saylar aadaki gibi idi.

14 Vilayetin alt birimleri olan liva ve kazalarda srasyla mutasarrf ve kaymakamn bakanlnda liva ve kaza idare meclisleri kurulmutu. Bu konuda bkz. Ortayl, lber, Tanzimat Dneminde Osmanl Mahalli dareleri, s.80-84. 15 adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentleri , s.252. 16 Ergen, Salnamelerde zmir, s.5. 17 Musul-Kerkk le lgili Ariv Belgeleri (1525-1919), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara 1993, s.4.

17

Musul Vilayetinin dari Taksimat

SANCAK ADI

KAZA

NAHYE

KY

Musul Sanca

6

15

1.59818

Kerkk Sanca

6

17

1.712

Sleymaniye Sanca

5

11

1.082

Toplam 17 43 4.392

Vilayetin merkez sanca olan Musul sanca; Musul, madiye, Zaho, Sincar, Duhok ve Akra olmak zere 6 kazadan olumaktayd. Ravanduz, Erbil, Salahiye (dier adyla Kifri), Kysancak ve Raniye kazalar da Kerkk sancan oluturuyordu. Vilayetin nc sanca olan Sleymaniyenin snrlar ierisinde de 4 kaza yer almakta idi. Bunlar, Glanber, Bazyan, ehr-i Pazar ve Mamure (Mamuretl-Hamit) kazalar idi.

18 Ky miktar ayn salnamede Musul sanca blmnde 1.627 olarak kaytldr (s. 226).

Kerkk ehri

ORSAM

18

Musul Sanca: Salnamelerdeki anlatmyla Musul sanca, vilayetin kuzey ve batsnda,

Dicle nehri havzasndadr ve bu nehir Musul sancann ortasndan akmaktadr. Dicle nehrinin kollarndan olan Byk Zap nehrinin bir kolu ile Hoyber, Huser, Hazer ve dier muhtelif nehirler de liva arazisi dhilinde akarlar. Sancak alt kaza ile on be nahiye ve 1627 kyden oluuyordu.

Musul Sancann Kaza, Nahiye ve Kyleri19

ADI KAZA NAHYE KY

Musul Kazas 1 4 602 Akra Kazas 1 2 214 Duhok Kazas 1 1 215 madiye Kazas 1 5 366 Zaho Kazas 1 2 181 Sincar Kazas 1 1 49

TOPLAM 6 15 1.627

H. 1312 (1894) tarihli salnameye gre eyhan ve Aair-i Seba olmak zere iki nahiyeden oluan Musul merkez kazas, H. 1330 (1912) salnamesinde idar adan aadaki gibi bir tekilatlanmaya sahipti:

Musul Kazasnn Nahiye ve Kyleri20

BULUNDUU KISIM NAHYE SAYISI

KY SAYISI

Dou Ksm Kyleri - 290 eyhan Nahiyesi 1 68 Aair-i Seba Nahiyesi 1 78 Bat Ksm Kyleri - 70 irkat Emlk- Emiriye ubesi 1 56 Zemar Emlk- Emiriye ubesi 1 40

TOPLAM 4 602

H. 1325 salnamesinde birinci snf bir kaza olduu belirtilen madiye, yine salnamedeki anlatmla vilayetin kuzeyinde ve yirmi drt saat21 mesafededir. Dousunda Zibar nahiyesi, batsnda Zaho, gneybatsnda Duhok kazalar, kuzeyinde Van vilayetine bal Hakkri sanca ile snrldr.

19 H. 1330 tarihli Musul Vilayet Salnamesi, s.226. 20 H. 1330 Salnamesi, s.188. 21 1 saatlik mesafe 5 kilometreye tekabl etmektedir.

18




ADI KAZA NAHYE KY


TOPLAM 6 15 1.627




KY SAYISI


TOPLAM 4 602



19

Tarihi kaynaklardan eski bir yerleim yeri olduu anlalan madiye, gzel ve verimli bir vadinin ortasnda mstahkem bir tepe zerinde bulunur ve szkonusu kazann etraf, biri Musul ve dieri Zibar adnda iki kaps olan bir sur ile evrilmitir. H. 1330 senesi salnamesine gre madiye kazas ve nahiyelerinin ky says aadaki tabloda gsterilmitir:

madiye Kazasnn Nahiye ve Kyleri

ADI NAHYE KY madiye Merkez Kyleri - 43 Birvari-i Bala Nahiyesi 1 61 Birvari-i Zir Nahiyesi 1 35 Reygan Nahiyesi 1 57 Nirve Nahiyesi 1 35 Davudiye Nahiyesi 1 135

TOPLAM 5 366

Musul sancana bal bir dier kaza da Zahodur. Zaho kazas kuzeyde Van

ve Bitlis, batda Diyarbakr vilayetleri, gneyde ise Duhok ve madiye kazalar ile snrldr ve vilayet merkezine yirmi bir saatlik uzaklktadr. Zahonun Sindigeli ve Silifani adnda iki nahiyesi vardr. Salnamelerde verilen bilgilere gre sarp, dalk ve talk bir blgede bulunan bu yerlerin insanlar vahi bir yaratltadr ve bu sebeple henz gerei gibi medenileememi ve dzenlenememilerdir. H. 1330 salnamesine gre Zaho kazasnda, iki nahiye ile birlikte toplam 181 ky mevcuttur.

Harita -2 Osmanl Dnemi Musul Vilayeti (XX.yy balar)


18




ADI KAZA NAHYE KY


TOPLAM 6 15 1.627




KY SAYISI


TOPLAM 4 602



19

Tarihi kaynaklardan eski bir yerleim yeri olduu anlalan madiye, gzel ve verimli bir vadinin ortasnda mstahkem bir tepe zerinde bulunur ve szkonusu kazann etraf, biri Musul ve dieri Zibar adnda iki kaps olan bir sur ile evrilmitir. H. 1330 senesi salnamesine gre madiye kazas ve nahiyelerinin ky says aadaki tabloda gsterilmitir:

madiye Kazasnn Nahiye ve Kyleri

ADI NAHYE KY madiye Merkez Kyleri - 43 Birvari-i Bala Nahiyesi 1 61 Birvari-i Zir Nahiyesi 1 35 Reygan Nahiyesi 1 57 Nirve Nahiyesi 1 35 Davudiye Nahiyesi 1 135

TOPLAM 5 366

Musul sancana bal bir dier kaza da Zahodur. Zaho kazas kuzeyde Van

ve Bitlis, batda Diyarbakr vilayetleri, gneyde ise Duhok ve madiye kazalar ile snrldr ve vilayet merkezine yirmi bir saatlik uzaklktadr. Zahonun Sindigeli ve Silifani adnda iki nahiyesi vardr. Salnamelerde verilen bilgilere gre sarp, dalk ve talk bir blgede bulunan bu yerlerin insanlar vahi bir yaratltadr ve bu sebeple henz gerei gibi medenileememi ve dzenlenememilerdir. H. 1330 salnamesine gre Zaho kazasnda, iki nahiye ile birlikte toplam 181 ky mevcuttur.

Harita -2 Osmanl Dnemi Musul Vilayeti (XX.yy balar)

ORSAM

20

Musul sancann bir dier nemli kazas da Sincardr. Salnamedeki anlatmyla; Musul vilayetinin bat ucunda, Frat ve Dicle nehirleri arasnda olumu olan byk bir adann ki Avrupallarca ona Mezopotamya ad veriliyor ortasndaki mehur Sincar dann22 gneydousunda bulunan Beled kasabas, bugn [H. 1330 / 1912] Sincar kazasnn idare merkezidir. 1912 ylnda Sincar kazasna bal 42 ve Telafer nahiyesine bal 7 kyle birlikte kaza snrlar ierisinde toplam 49 ky bulunmaktadr.

Kazann dousunda yer alan ve

Musul ile Sincar kazasnn ortasnda bulunan Telafer nahiyesi, zerinde nemle durulmas gereken yerlerden biridir. Bu nahiyenin nemi kaynaklarda u ekilde ifade edilmektedir: Telafer Musuldan 13, Sincardan 12 saat mesafede olup, ilek bir gzergah zerindedir. El-Cezirenin Beledden sonra en dzgn yerleim yeri olduundan, oradan gelip geen kervanlarla ve El-Cezirede bulunan airetlerle mnasebetleri iyidir ve neme sahiptir.

Vilayet merkezinin dousunda ve

on sekiz saatlik uzaklkta bulunan, Musul sancana bal kazalardan olan Akra, yksek bir kalenin eteinde kurulmutur. Kasaba, vilayetin kuzeydousunda bulunan madiye, Ravanduz ve Duhok merkez kazalar ile snrldr. Kazann,

merkez nahiyenin dnda Sri ve Zibar nahiyeleri ile birlikte toplam 204 ky vardr.

Duhok kazas, Musul vilayetinin merkez kazalarnn birisidir. Duhok

kasabas Musulun kuzeyinde, on iki saat mesafededir ve douda Akra, batda Zaho, kuzeyde madiye, gneyde eyhan ile snrldr. Kasabann konumu itibaryla, ticari iler kesintisiz olarak devam etmekte ve bu sebeple de gnden gne gelimektedir23.

22 Bu da Musula yirmi drt, Dir sancana otuz, Diyarbakr hududuna otuz ve Badat vilayeti hududuna da krk saat mesafededir. H. 1312 Salnamesi, s.294. 23 H. 1308 ve 1310 salnamelerinde kazann toplam ticaret ve ziraat geliri yllk 6.000.000 kurutur.

Akkoyunlu Dnemi Bir Trk Evi Telafer

21

Kerkk Sanca: Salnamelerde Kerkk sancann fizik konumu ile idar taksimat hakknda

u bilgiler mevcuttur: Kerkk sanca vilayet arazisinin orta ksmnda, yani Musul ve Sleymaniye sancaklar arasnda; gney ve gneybatsnda Badat hududundan kuzeydousunda ran hududuna kadar uzanan bir daire ierisinde olup; (sancan) dou ve kuzey taraflar dalk, gney ve bat taraflar dzlktr. Merkez kazasndan baka Ravanduz, Erbil, Salahiye, Kysancak ve Raniye kazalarna sahiptir. Sancan uzunluu kuzeyde Hakkri snrndan gneyde Diyale Suyuna kadar 72 saat, eni ise 35 saattir 24.

24 1330 tarihli son Musul vilayet salnamesine gre Kerkk sanca 6 kaza, 17 nahiye ve 1712 kyden ibarettir. Osmanl hkimiyetinin son dnemide (XX.yy.) Kerkk sancann yz lm yaklak 38.000 km2 ve nfusu 89.573 dr. (Bkz. Harita 3 ve 4) Ancak Osmanl sonras Irak Krall dneminde Kerkk livasnn Raniye kazas Sleymaniyeye; Erbil, Ravanduz ve Kysancak kazalar da Erbil livasna balanmtr. Bu dzenleme sonucunda Kerkk livas, 4 kaza, 11 nahiye ve 1274 kyden olumakta ve toplam yz lm de 19.873 km2ye dmektedir. Bu dnem nfusunun da 388.912 olduunu Irak kaynaklarndan renmekteyiz. Dr. Ahmed Sse, El-Delil El-Corafya El-Irak, Temeddun Yaynevi, Badat, Irak, 1960. (Bkz. Harita 5 ve Harita 6) Daha sonra, Irak cumhuriyeti dneminde 1970 ylndan itibaren, Kerkk livasnn snrlar byk lde deitirildi ve Trklerle meskn olan iki kaza da (Kifri ve Tuzhurmat), Araplarn ounlukta olduu yeni idari birimlerine baland Son olarak 29 Ocak 1976da alnan bir kararla ilin ad Et-Temim olarak deitirildi; ayrca kazalarnn says 3e, nahiyeler 11e; yzlm 9.426 km2 drlmtr. Bayatl, Nilfer, XVI. Yzylda Musul Eyaleti, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1999, s.VII-IX. (Bkz. Harita 7 ve 8) Grld gibi Kerkk sanca; Osmanl Devleti sonras kldke klm ve eski topraklarnn neredeyse %75ni kaybetmitir. Bu eserde nfus ile ilgili verilen bilgiler deerlendirilirken bugnk Kerkk ili deil, Osmanl dneminde ki bykl yaklak 38.000 km2 olan Kerkk sanca gz nnde bulundurulmaldr.

Kerkk Kalesi ve Asma Baheleri


20

Musul sancann bir dier nemli kazas da Sincardr. Salnamedeki anlatmyla; Musul vilayetinin bat ucunda, Frat ve Dicle nehirleri arasnda olumu olan byk bir adann ki Avrupallarca ona Mezopotamya ad veriliyor ortasndaki mehur Sincar dann22 gneydousunda bulunan Beled kasabas, bugn [H. 1330 / 1912] Sincar kazasnn idare merkezidir. 1912 ylnda Sincar kazasna bal 42 ve Telafer nahiyesine bal 7 kyle birlikte kaza snrlar ierisinde toplam 49 ky bulunmaktadr.

Kazann dousunda yer alan ve

Musul ile Sincar kazasnn ortasnda bulunan Telafer nahiyesi, zerinde nemle durulmas gereken yerlerden biridir. Bu nahiyenin nemi kaynaklarda u ekilde ifade edilmektedir: Telafer Musuldan 13, Sincardan 12 saat mesafede olup, ilek bir gzergah zerindedir. El-Cezirenin Beledden sonra en dzgn yerleim yeri olduundan, oradan gelip geen kervanlarla ve El-Cezirede bulunan airetlerle mnasebetleri iyidir ve neme sahiptir.

Vilayet merkezinin dousunda ve

on sekiz saatlik uzaklkta bulunan, Musul sancana bal kazalardan olan Akra, yksek bir kalenin eteinde kurulmutur. Kasaba, vilayetin kuzeydousunda bulunan madiye, Ravanduz ve Duhok merkez kazalar ile snrldr. Kazann,

merkez nahiyenin dnda Sri ve Zibar nahiyeleri ile birlikte toplam 204 ky vardr.

Duhok kazas, Musul vilayetinin merkez kazalarnn birisidir. Duhok

kasabas Musulun kuzeyinde, on iki saat mesafededir ve douda Akra, batda Zaho, kuzeyde madiye, gneyde eyhan ile snrldr. Kasabann konumu itibaryla, ticari iler kesintisiz olarak devam etmekte ve bu sebeple de gnden gne gelimektedir23.

22 Bu da Musula yirmi drt, Dir sancana otuz, Diyarbakr hududuna otuz ve Badat vilayeti hududuna da krk saat mesafededir. H. 1312 Salnamesi, s.294. 23 H. 1308 ve 1310 salnamelerinde kazann toplam ticaret ve ziraat geliri yllk 6.000.000 kurutur.

Akkoyunlu Dnemi Bir Trk Evi Telafer

21

Kerkk Sanca: Salnamelerde Kerkk sancann fizik konumu ile idar taksimat hakknda

u bilgiler mevcuttur: Kerkk sanca vilayet arazisinin orta ksmnda, yani Musul ve Sleymaniye sancaklar arasnda; gney ve gneybatsnda Badat hududundan kuzeydousunda ran hududuna kadar uzanan bir daire ierisinde olup; (sancan) dou ve kuzey taraflar dalk, gney ve bat taraflar dzlktr. Merkez kazasndan baka Ravanduz, Erbil, Salahiye, Kysancak ve Raniye kazalarna sahiptir. Sancan uzunluu kuzeyde Hakkri snrndan gneyde Diyale Suyuna kadar 72 saat, eni ise 35 saattir 24.

24 1330 tarihli son Musul vilayet salnamesine gre Kerkk sanca 6 kaza, 17 nahiye ve 1712 kyden ibarettir. Osmanl hkimiyetinin son dnemide (XX.yy.) Kerkk sancann yz lm yaklak 38.000 km2 ve nfusu 89.573 dr. (Bkz. Harita 3 ve 4) Ancak Osmanl sonras Irak Krall dneminde Kerkk livasnn Raniye kazas Sleymaniyeye; Erbil, Ravanduz ve Kysancak kazalar da Erbil livasna balanmtr. Bu dzenleme sonucunda Kerkk livas, 4 kaza, 11 nahiye ve 1274 kyden olumakta ve toplam yz lm de 19.873 km2ye dmektedir. Bu dnem nfusunun da 388.912 olduunu Irak kaynaklarndan renmekteyiz. Dr. Ahmed Sse, El-Delil El-Corafya El-Irak, Temeddun Yaynevi, Badat, Irak, 1960. (Bkz. Harita 5 ve Harita 6) Daha sonra, Irak cumhuriyeti dneminde 1970 ylndan itibaren, Kerkk livasnn snrlar byk lde deitirildi ve Trklerle meskn olan iki kaza da (Kifri ve Tuzhurmat), Araplarn ounlukta olduu yeni idari birimlerine baland Son olarak 29 Ocak 1976da alnan bir kararla ilin ad Et-Temim olarak deitirildi; ayrca kazalarnn says 3e, nahiyeler 11e; yzlm 9.426 km2 drlmtr. Bayatl, Nilfer, XVI. Yzylda Musul Eyaleti, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1999, s.VII-IX. (Bkz. Harita 7 ve 8) Grld gibi Kerkk sanca; Osmanl Devleti sonras kldke klm ve eski topraklarnn neredeyse %75ni kaybetmitir. Bu eserde nfus ile ilgili verilen bilgiler deerlendirilirken bugnk Kerkk ili deil, Osmanl dneminde ki bykl yaklak 38.000 km2 olan Kerkk sanca gz nnde bulundurulmaldr.

Kerkk Kalesi ve Asma Baheleri

ORSAM

22

Harita 3 Osmanl Dnemi Musul Vilayeti (XX. yy balar)

Harita - 4 Osmanl Dnemi Musul Vilayeti (XX. yy balar)

23

Harita - 5 1960 Tarihli Kerkk Livas Haritas

Harita 6 1960 Tarihli Kerkk Livas Haritas


22

Harita 3 Osmanl Dnemi Musul Vilayeti (XX. yy balar)

Harita - 4 Osmanl Dnemi Musul Vilayeti (XX. yy balar)

23

Harita - 5 1960 Tarihli Kerkk Livas Haritas

Harita 6 1960 Tarihli Kerkk Livas Haritas

ORSAM

24

Harita 7 Irak Cumhuriyetinin Son dari taksimat (2005)


25

Kerkk Sancana Bal Kazalar, Nahiye ve Ky Saylar25

ADI KAZA NAHYE KY

Kerkk Kazas 1 5 363

Ravanduz Kazas 1 5 391

Kysancak Kazas 1 2 252

Raniye Kazas 1 - 250

Salahiye Kazas 1 2 156

Erbil Kazas 1 3 300

TOPLAM 6 17 1712 Kerkk Kazas ve Kasabas Asurler dneminde asker amalarla kurulduu anlalan Kerkk ehrinin

corafyas, salnamelerde u ekilde tasvir edilmektedir26: Liva merkezi olan Kerkk kasabas 35 derece 28 dakika dou enleminde; 41 derece 45 dakika dou boylamnda ve Hassa ay zerinde olup, vilayet merkezine 36 saat mesafededir. Arka taraflar bir takm tepe silsilesi ile evrili ve n taraf geni bir ovaya nazrdr. te bu ekilde tarif edilen Kerkk kasabas; Kale, Karyaka ve Korya adlaryla ksma ayrlmakta ve toplam 14 mahalleden olumaktadr. Bu mahallelerin adlar ve bulunduklar yerler yledir: Kale ksmnda; Hamam, Aalk ve Meydan; Karyaka ksmnda ay, ukur, Musalla, Bulak, Avc, Ahi Hseyin, mam Kasm, Piryadi; Koryada da Begler (Beyler), aturlu ve Sarkhya mahalleleridir. ehir halk genellikle Trk olup Trke konuurlar.

Kerkk merkez kazasnn Altnkpr, Melha, Kil, ivan, Dakuk adnda be

nahiyesi vardr. Bunlara ait ky miktarlar H. 1330 salnamesine gre aadaki tabloda gsterilmitir: 25 H. 1330 tarihli Vilayet Salnamesine gre. 26 Kerkk ehri Asur hkmdarlarndan, Milattan sekiz yz sene nce als Kesri hkmran olan Sartnabal adl hkmdar tarafndan kurulmutur. Kurulu sebebi ise Mari askeri olan Aryakn Sartnabala kar isyan ederek Cermay (Kk Zaptan Sleymaniye hududuna kadar olan blge) havalisini istila etmesi zerine, Sartnabal Cermay ahalisinin valisini deitirerek, o blgede kendi adna dayankl bir kale yaplmasn emretmitir. Bylece Kerkk kalesi ina edilerek etraf surlarla glendirildi. Bundan sonra Asur beldelerinden halk getirilerek kalede iskan edildiler. te o zamanlar bu kale ve beldeye Kerh Suluh ad verildi. nk kerh kelimesi Keldanice olup, ehir manasndadr. Suluh da Sartnabaln gerek addr, bkz. Bu eserin Kerkk Sanca blmnn Kerkk Tarihi bal..


24



25

Kerkk Sancana Bal Kazalar, Nahiye ve Ky Saylar25

ADI KAZA NAHYE KY

Kerkk Kazas 1 5 363

Ravanduz Kazas 1 5 391

Kysancak Kazas 1 2 252

Raniye Kazas 1 - 250

Salahiye Kazas 1 2 156

Erbil Kazas 1 3 300

TOPLAM 6 17 1712 Kerkk Kazas ve Kasabas Asurler dneminde asker amalarla kurulduu anlalan Kerkk ehrinin

corafyas, salnamelerde u ekilde tasvir edilmektedir26: Liva merkezi olan Kerkk kasabas 35 derece 28 dakika dou enleminde; 41 derece 45 dakika dou boylamnda ve Hassa ay zerinde olup, vilayet merkezine 36 saat mesafededir. Arka taraflar bir takm tepe silsilesi ile evrili ve n taraf geni bir ovaya nazrdr. te bu ekilde tarif edilen Kerkk kasabas; Kale, Karyaka ve Korya adlaryla ksma ayrlmakta ve toplam 14 mahalleden olumaktadr. Bu mahallelerin adlar ve bulunduklar yerler yledir: Kale ksmnda; Hamam, Aalk ve Meydan; Karyaka ksmnda ay, ukur, Musalla, Bulak, Avc, Ahi Hseyin, mam Kasm, Piryadi; Koryada da Begler (Beyler), aturlu ve Sarkhya mahalleleridir. ehir halk genellikle Trk olup Trke konuurlar.

Kerkk merkez kazasnn Altnkpr, Melha, Kil, ivan, Dakuk adnda be

nahiyesi vardr. Bunlara ait ky miktarlar H. 1330 salnamesine gre aadaki tabloda gsterilmitir: 25 H. 1330 tarihli Vilayet Salnamesine gre. 26 Kerkk ehri Asur hkmdarlarndan, Milattan sekiz yz sene nce als Kesri hkmran olan Sartnabal adl hkmdar tarafndan kurulmutur. Kurulu sebebi ise Mari askeri olan Aryakn Sartnabala kar isyan ederek Cermay (Kk Zaptan Sleymaniye hududuna kadar olan blge) havalisini istila etmesi zerine, Sartnabal Cermay ahalisinin valisini deitirerek, o blgede kendi adna dayankl bir kale yaplmasn emretmitir. Bylece Kerkk kalesi ina edilerek etraf surlarla glendirildi. Bundan sonra Asur beldelerinden halk getirilerek kalede iskan edildiler. te o zamanlar bu kale ve beldeye Kerh Suluh ad verildi. nk kerh kelimesi Keldanice olup, ehir manasndadr. Suluh da Sartnabaln gerek addr, bkz. Bu eserin Kerkk Sanca blmnn Kerkk Tarihi bal..

ORSAM

26

Harita 9 Kerkk ehrinin Tarihi Geliimini Gsteren Harita

27

ADI

NAHYE

KY

Merkez Kyleri - 133 Melha Kyleri 1 37 Altnkpr Kyleri 1 27 Kil Kyleri 1 67 ivan Kyleri 1 66 Dakuk Kyleri 1 33

TOPLAM 5 363

Ahalisi yine tamamen Trk olan ve Kerkk merkez kazasna bal bulunan Altnkpr nahiyesi, Kerkkn kuzeybatsnda ve liva merkezine dokuz saat, Musula yirmi yedi saat uzaklktadr. Toplam 27 ky olan Altnkpr kasabasnn Badat-Musul yolu zerinde ve Kk Zap nehrinin oluturduu bir adada bulunmas, blgenin nemli yerleim birimleri arasnda yer almasna neden olmutur.

Trk, Krt ve Araplardan oluan ahalisi ile Melha nahiyesi, sancan gneybatsnda bulunmaktadr. Nahiye merkezi Kk Zap nehri zerinde bulunan Melha kydr. Kerkk merkez kazasna bal bir dier nahiye olan Kil nahiyesi, livann kuzeydousunda 67 kyden ibarettir ve merkezi Kk kydr. Kerkkn kuzeybatsnda olan ivan nahiyesinin ise 66 ky vardr. Halknn byk bir ksm Krt olan bu nahiyenin merkezi Hac Bihan kydr. Kerkkn gneyinde ve 9 saat mesafede olan Dakuk nahiyesinin kasaba merkezi ile civarndaki kylerin halk ounlukla Trk, ok az Arap ve Krttr.

Altunkpr Nahiyesi Byk Kprnn En Eski Fotoraf


26

Harita 9 Kerkk ehrinin Tarihi Geliimini Gsteren Harita

27

ADI

NAHYE

KY

Merkez Kyleri - 133 Melha Kyleri 1 37 Altnkpr Kyleri 1 27 Kil Kyleri 1 67 ivan Kyleri 1 66 Dakuk Kyleri 1 33

TOPLAM 5 363

Ahalisi yine tamamen Trk olan ve Kerkk merkez kazasna bal bulunan Altnkpr nahiyesi, Kerkkn kuzeybatsnda ve liva merkezine dokuz saat, Musula yirmi yedi saat uzaklktadr. Toplam 27 ky olan Altnkpr kasabasnn Badat-Musul yolu zerinde ve Kk Zap nehrinin oluturduu bir adada bulunmas, blgenin nemli yerleim birimleri arasnda yer almasna neden olmutur.

Trk, Krt ve Araplardan oluan ahalisi ile Melha nahiyesi, sancan gneybatsnda bulunmaktadr. Nahiye merkezi Kk Zap nehri zerinde bulunan Melha kydr. Kerkk merkez kazasna bal bir dier nahiye olan Kil nahiyesi, livann kuzeydousunda 67 kyden ibarettir ve merkezi Kk kydr. Kerkkn kuzeybatsnda olan ivan nahiyesinin ise 66 ky vardr. Halknn byk bir ksm Krt olan bu nahiyenin merkezi Hac Bihan kydr. Kerkkn gneyinde ve 9 saat mesafede olan Dakuk nahiyesinin kasaba merkezi ile civarndaki kylerin halk ounlukla Trk, ok az Arap ve Krttr.

Altunkpr Nahiyesi Byk Kprnn En Eski Fotoraf

ORSAM

28

Livann kuzeyinde ve ran hududu zerinde bulunan ve daha nceleri sancan merkez kazas olduu anlalan Ravanduz kazas27, liva merkezine 42 saat mesafededir. Ayrca 1912de Redif Krk Sekizinci Livann merkezi olup hudut zerinde bulunmakta ve adeta randan geleceklere kar bir iskele vazifesi grmektedir. irvan ve Mizuri-i Bl, Balik, Bradust, Deyr-i Harir adlarnda be nahiyesi28 vardr. H. 1330 salnamesine gre merkez kaza ve nahiyelerin ky miktarlar aadaki gibidir:

ADI

NAHYE

KY

Merkez Kyleri - 119 Deyr-i Harir Nahiyesi 1 40 Balik Nahiyesi 1 60 Bradust Nahiyesi 1 64 irvan ve Mizuri-i Bl Nahiyeleri 2 108

TOPLAM 5 391 Kaza merkezi Trklerden oluan Erbil kazas, liva merkezinin batsnda yer almaktadr. Kaza; gneydousunda Kysancak ve Raniye kazalar, batsnda Musul ile Byk Zap Nehri, kuzeydousunda Altnkpr nahiyesi ve dousunda Ravandz kazas ile snrldr.

Geni bir ovann ortasnda ve suni bir tepenin zerinde kurulan ve kaza merkezi olan Erbil kasabas, stanbul-Badat posta yolu zerinde yer almaktadr. 3 Kalede, dierleri de kale dnda olmak zere Erbil kasabasnn 7 mahallesi bulunmaktadr.

27 H. 1330 salnamesinde Ravanduz kazasnn daha nceleri liva merkezi olduu halde, daha sonralar kazaya dntrld belirtilmektedir. 28 H. 1312 salnamesinde; kazann nahiyesi (irvan ve Mizuri-i Bala dndakiler) 282 ky vardr. ran hududundaki Rayin mevkiinde hem bir karantina yeri, hem de gmrk dairesi vardr.

Erbil ehri ve Kalesi

29

Liva merkezinin gneydousunda ve Badat ile Sleymaniye sanca snrnda olan Kerkke bal Salahiye kazasnn merkezi olan Salahiye kasabas, Kerkk ehrine 25 saat mesafededir. Kasabann eski ad Kifri ve kazann eski ad da Zengabaddr. Salahiye kasabasnn halk Trk olup, kaza halk ise Arap, Krt ve Trklerden olumaktadr. Bununla birlikte Salahiye kazasna bal Tuzhurmat ve Karatepe nahiyeleri halk ise tamamen Trktr.

Salahiye ya da eski adyla Kifri kasabas, bir yandan stanbul-Badat posta yolu zerinde olmasndan, dier yandan da Kerkk-Badat ve Sleymaniye-Badat yolu zerinde yer almasndan dolay29, nfus eken bir yerleim birimi ve nemli bir ticaret merkezi olma zellii gstermektedir.

Livann kuzeydousunda ve dalk bir arazide bulunan Kysancak kazasnn, merkez kasabasnn Kerkke uzakl 18 saattir. Halknn ounluu Krt olan kazann, aklava ve Balisan adnda iki nahiyesi olup, H. 1330 salnamesine gre toplam 252 ky bulunmaktadr.

Sancan son kazas Raniyedir. Livann kuzeydousunda olup, kaza merkezi olan Raniye kasabas Kerkke 15 saat mesafededir. H. 1325 salnamesinde kazann 250ye yakn ky ve mezraas vardr.

Sleymaniye Sanca: Sleymaniye sanca, vilayetin dousunda ve dalk bir arazide, on bir nahiye

ile be kazadan olumaktadr. Salnamelerde sancan konumu u ekilde kaydedilmitir: Kuzeyde rana bal olan Serdet, douda Bane ve Merivan, gneyde Kerkke bal Zengene adyla bilinen Han ve Salahiye, batda Kerkk kazasyla snrldr. Liva merkezi Darmazile, Kevije ve Jajile sra dalarnn, Kevije da eteinde bulunan Sleymaniye ehri gzel ve imarl bir kasabadr. Bu da silsilesi Anadoludan gelen dalarn uzants olup, Sleymaniyeden drt-be saat kuzeydouda ehr-i Zor adyla mehur, uzunluk olarak dokuz ve en olarak yedi saat mesafesi olan ovay da tekil ettikten sonra ran tarafna doru uzanp gider30.

Sleymaniye sancanda, Sleymaniye Merkez kazas ile birlikte Glanber,

ehr-i Pazar, Mamure ve Bazyan olmak zere toplam 5 kaza bulunmaktadr. Bu kazalarn nahiye ve ky miktarlar H. 1330 yl salnamesine gre aadaki tabloda gsterilmitir. 29 Kerkk-Badat Yolu: Kerkk-Dakuk (7 saat), Dakuk-Tuzhurmatu (9 saat), Tuzhurmatu-Salahiye (9 saat), Salahiye-Karatepe (7 saat), Karatepe-Deliabbas (9 saat), Deliabbas-Hn (11 saat), Hn-Badat (6 saat). Kerkkten yola kan bir kii belirtilen menzillere/yerlere urayarak Badata ulaabiliyordu. Sleymaniye-Badat Yolu ve iki menzil arasndaki at ya da katr hz ile saat cinsinden uzaklklar ise u ekilde idi. Sleymaniye-Karada (3 saat), Karada-Salahiye (19 saat), Salahiye-Karatepe (7 saat), Karatepe-Deliabbas (9 saat), Deliabbas-Hn (11 saat), Hn-Badat (6 saat). Kerkk-Badat ve Sleymaniye-Badat arasndaki saat uzaklklar, H. 1309 (1891-1892) tarihli Erkn- Harbiye Yol Haritasndan alnmtr. 30 Bu sra dalar ehr-i Pazar ve Sernarn bat taraflarnda Ezmir, Kuyan ve Perge; Bazyan ve Surta taraflarnda Talca, Dkme, Kredi, Biyirnikleber, Haytan, Giveerme, Halhalan, Kzlar ve Mirkepan, mer Gedrun ve Daban tepeleri mevkileriyle anlrlar.


28

Livann kuzeyinde ve ran hududu zerinde bulunan ve daha nceleri sancan merkez kazas olduu anlalan Ravanduz kazas27, liva merkezine 42 saat mesafededir. Ayrca 1912de Redif Krk Sekizinci Livann merkezi olup hudut zerinde bulunmakta ve adeta randan geleceklere kar bir iskele vazifesi grmektedir. irvan ve Mizuri-i Bl, Balik, Bradust, Deyr-i Harir adlarnda be nahiyesi28 vardr. H. 1330 salnamesine gre merkez kaza ve nahiyelerin ky miktarlar aadaki gibidir:

ADI

NAHYE

KY

Merkez Kyleri - 119 Deyr-i Harir Nahiyesi 1 40 Balik Nahiyesi 1 60 Bradust Nahiyesi 1 64 irvan ve Mizuri-i Bl Nahiyeleri 2 108

TOPLAM 5 391 Kaza merkezi Trklerden oluan Erbil kazas, liva merkezinin batsnda yer almaktadr. Kaza; gneydousunda Kysancak ve Raniye kazalar, batsnda Musul ile Byk Zap Nehri, kuzeydousunda Altnkpr nahiyesi ve dousunda Ravandz kazas ile snrldr.

Geni bir ovann ortasnda ve suni bir tepenin zerinde kurulan ve kaza merkezi olan Erbil kasabas, stanbul-Badat posta yolu zerinde yer almaktadr. 3 Kalede, dierleri de kale dnda olmak zere Erbil kasabasnn 7 mahallesi bulunmaktadr.

27 H. 1330 salnamesinde Ravanduz kazasnn daha nceleri liva merkezi olduu halde, daha sonralar kazaya dntrld belirtilmektedir. 28 H. 1312 salnamesinde; kazann nahiyesi (irvan ve Mizuri-i Bala dndakiler) 282 ky vardr. ran hududundaki Rayin mevkiinde hem bir karantina yeri, hem de gmrk dairesi vardr.

Erbil ehri ve Kalesi

29

Liva merkezinin gneydousunda ve Badat ile Sleymaniye sanca snrnda olan Kerkke bal Salahiye kazasnn merkezi olan Salahiye kasabas, Kerkk ehrine 25 saat mesafededir. Kasabann eski ad Kifri ve kazann eski ad da Zengabaddr. Salahiye kasabasnn halk Trk olup, kaza halk ise Arap, Krt ve Trklerden olumaktadr. Bununla birlikte Salahiye kazasna bal Tuzhurmat ve Karatepe nahiyeleri halk ise tamamen Trktr.

Salahiye ya da eski adyla Kifri kasabas, bir yandan stanbul-Badat posta yolu zerinde olmasndan, dier yandan da Kerkk-Badat ve Sleymaniye-Badat yolu zerinde yer almasndan dolay29, nfus eken bir yerleim birimi ve nemli bir ticaret merkezi olma zellii gstermektedir.

Livann kuzeydousunda ve dalk bir arazide bulunan Kysancak kazasnn, merkez kasabasnn Kerkke uzakl 18 saattir. Halknn ounluu Krt olan kazann, aklava ve Balisan adnda iki nahiyesi olup, H. 1330 salnamesine gre toplam 252 ky bulunmaktadr.

Sancan son kazas Raniyedir. Livann kuzeydousunda olup, kaza merkezi olan Raniye kasabas Kerkke 15 saat mesafededir. H. 1325 salnamesinde kazann 250ye yakn ky ve mezraas vardr.

Sleymaniye Sanca: Sleymaniye sanca, vilayetin dousunda ve dalk bir arazide, on bir nahiye

ile be kazadan olumaktadr. Salnamelerde sancan konumu u ekilde kaydedilmitir: Kuzeyde rana bal olan Serdet, douda Bane ve Merivan, gneyde Kerkke bal Zengene adyla bilinen Han ve Salahiye, batda Kerkk kazasyla snrldr. Liva merkezi Darmazile, Kevije ve Jajile sra dalarnn, Kevije da eteinde bulunan Sleymaniye ehri gzel ve imarl bir kasabadr. Bu da silsilesi Anadoludan gelen dalarn uzants olup, Sleymaniyeden drt-be saat kuzeydouda ehr-i Zor adyla mehur, uzunluk olarak dokuz ve en olarak yedi saat mesafesi olan ovay da tekil ettikten sonra ran tarafna doru uzanp gider30.

Sleymaniye sancanda, Sleymaniye Merkez kazas ile birlikte Glanber,

ehr-i Pazar, Mamure ve Bazyan olmak zere toplam 5 kaza bulunmaktadr. Bu kazalarn nahiye ve ky miktarlar H. 1330 yl salnamesine gre aadaki tabloda gsterilmitir. 29 Kerkk-Badat Yolu: Kerkk-Dakuk (7 saat), Dakuk-Tuzhurmatu (9 saat), Tuzhurmatu-Salahiye (9 saat), Salahiye-Karatepe (7 saat), Karatepe-Deliabbas (9 saat), Deliabbas-Hn (11 saat), Hn-Badat (6 saat). Kerkkten yola kan bir kii belirtilen menzillere/yerlere urayarak Badata ulaabiliyordu. Sleymaniye-Badat Yolu ve iki menzil arasndaki at ya da katr hz ile saat cinsinden uzaklklar ise u ekilde idi. Sleymaniye-Karada (3 saat), Karada-Salahiye (19 saat), Salahiye-Karatepe (7 saat), Karatepe-Deliabbas (9 saat), Deliabbas-Hn (11 saat), Hn-Badat (6 saat). Kerkk-Badat ve Sleymaniye-Badat arasndaki saat uzaklklar, H. 1309 (1891-1892) tarihli Erkn- Harbiye Yol Haritasndan alnmtr. 30 Bu sra dalar ehr-i Pazar ve Sernarn bat taraflarnda Ezmir, Kuyan ve Perge; Bazyan ve Surta taraflarnda Talca, Dkme, Kredi, Biyirnikleber, Haytan, Giveerme, Halhalan, Kzlar ve Mirkepan, mer Gedrun ve Daban tepeleri mevkileriyle anlrlar.

ORSAM

30

ADI KAZA NAHYE KY Sleymaniye Kazas 1 5 312 Glanber Kazas 1 2 309 ehr-i Pazar Kazas 1 1 125 Mamure Kazas 1 1 177 Bazyan Kazas 1 2 159

TOPLAM 5 11 1.082

Sleymaniye merkez kasabas ise 35 derece, 30 dakika kuzey enlemi ve 42

derece dou boylamnda, Kevije sra dalar eteinde geni bir saha zerinde kurulu, doudan batya doru genileyerek uzanan gzel bir ovaya nazrdr. Merkez kazann nahiyeleri ve ky saylar ise H. 1330 yl salnamesine gre aadaki gibidir:

ADI NAHYE KY

Sernar Nahiyesi 2 139 Karada Nahiyesi 1 173 Surta Nahiyesi 1 69 lgovara Mdrl 1 -

TOPLAM 5 381

Sleymaniyenin gneyinde bulunan etraf da ve ormanlarla evrili olan

Karada nahiyesinin merkezi, nceleri Zerdabad adyla anlan Karada kydr. Musul vilayetinde, tpk birok yerde olduu gibi, yerleik halkn yan sra

konar-ger olan airetler de mevcuttur. te bunlar arasndaki Caf aireti kollarndan olan smail Aziri genel ad altnda bilinen krka yakn muhtelif aireti31 en iyi ekilde kontrol altna almak maksadyla bir mdrlk eklinde idare olunmaktadr ki, bu da lgovara Mdrldr. Bu airetler k Kerkk ve Kysancak ilerindeki blgelerde, yaz Sleymaniyede ran snrnda ve bahar aylarn da yollarda geirirler.

Biri Sleymaniyenin dousunda, dieri de batsnda olmak zere

Sleymaniye merkez kazasna bal Sernar- arki ve Sernar- Garbi nahiyelerinin idareleri iin herhangi bir merkez belirlenmediinden mdr ve ktipleri Sleymaniye merkezde ikamet etmektedir. Bununla birlikte bu mdrler, sk sk nahiyelerine giderek grevlerini yerine getirmeye almaktadrlar.

31 Bu airetlerin balcalar: smail Aziri Frkas, Gavani Taifesi, eniki, Kermedri, Mendemi, Kelevi, engeni, Aasuri, Kemli, Kkjuri, Birsi, oani, Mezden, Dom, Harat, Avdi ve Mamdis taifeleridir.

31

Genelde airetlerin meskun olduu Glanber kazas, Sleymaniyenin dou

ve gneydousunu evrelemi byk bir kazadr. Merkezi, bugn Halepce olarak bilinen Elebce kasabasdr. Caf airetinin byk ksm bu kazada olup, mevsimi burada geirirler. Glanber kazasnn Kzlca ve Seruek adlarnda iki nahiyesi vardr. H. 1330 senesinde Glanber merkeze bal 113, Kzlca nahiyesine bal 90 ve Seruek nahiyesine bal 106 olmak zere; kazann toplam 309 ky bulunmaktadr.

Bazyan kazasnn idare merkezi, Kerkkle Sleymaniye arasndaki cadde

zerinde bulunan ememl kydr. Bazyan kazas halknn byk ounluu, XVIII. yzyl ortalarnda randan blgeye g eden Hemavend32 airetidir.

Mamure (Mamuretl-Hamit) kazas H. 1314 ylna kadar Merge olarak

adlandrlrken, bu kazaya daha sonradan Mamuretl-Hamit ad verilerek, merkezi Kaledize kasabas yaplmtr. Olduka geni bir alana yaylan bu kaza, airet ve kabilelerinin okluuyla beraber, snr zerinde yer almas sebebiyle de nemlidir. Halknn byk ksm, byk Nurettin airetine mensuptur. Mamuretl-Hamitin Peder adl bir nahiyesi de vardr. H. 1330da kazann Mergeye bal 45 ve Pedere bal 63 olmak zere, toplam 108 ky mevcuttur.

Sleymaniyenin kuzeydousunda bulunan ehr-i Pazar kazasnn merkezi

Sleymaniyeye saatlik uzaklkta bulunan Seng kydr. ehr-i Pazar kazasnn Mavet adnda bir nahiyesi de mevcuttur. H. 1330 senesinde bu nahiyeye bal 36 ve merkeze bal 89 olmak zere, kazannn toplam 125 ky bulunmaktadr.

Yukarda ayrntlarn sraladmz, Osmanl hkimiyeti altnda iken Musul,

Kerkk ve Sleymaniye sancaklarna ayrlan Musul vilayeti, XX. yzyl balarnda 350.000 nfus barndryordu. Daha sonra kurulacak olan Irak devletinin mlk taksimatnda da bu sancaklar esas alnmtr. 1947 saymna gre Musul Vilayeti, 1.350.000 nfusuyla Musul, Kerkk, Sleymaniye ve Erbil sancaklarndan olumaktayd33.

Musul Vilayet Salnameleri Dnemin Matbaa Mdr ve H. 1325 tarihli Musul Vilayet Salnamesinin

Bayazar Mektub Muavini Safvet Beyin ifde-i mahssa ksmndaki anlatmyla; bir yerin havasnn gzelliini veya ktln, arazisinin ve tarmsal faaliyetlerinin durumunu, ulam yollar ile corafi yerini, tarihi hakknda bilgileri,

32 Bu airetin mehurlar Beyzade, Safravend, Reevend, Remavend, Hilesuri, Timavend, Hemail-i Fatmavend taifeleridir. Bunlarn Kerkk ve Kysancakda olanlarn dnda kalanlarnn toplam, yz hane ve iki yz elli kiiden ibarettir. Rahatsz bir topluluk olduklar herkes tarafndan bilinmektedir. H. 1307 senesinde fenalklarna son verdiklerinden, alt reisine zel maa ve dierlerine de arazi verilmitir (H. 1312 Salnamesi, s.329-330). 33 Besim Darkot, Musul, A, MEB Yaynlar, VIII, Eskiehir 1997, s.744.


30

ADI KAZA NAHYE KY Sleymaniye Kazas 1 5 312 Glanber Kazas 1 2 309 ehr-i Pazar Kazas 1 1 125 Mamure Kazas 1 1 177 Bazyan Kazas 1 2 159

TOPLAM 5 11 1.082

Sleymaniye merkez kasabas ise 35 derece, 30 dakika kuzey enlemi ve 42

derece dou boylamnda, Kevije sra dalar eteinde geni bir saha zerinde kurulu, doudan batya doru genileyerek uzanan gzel bir ovaya nazrdr. Merkez kazann nahiyeleri ve ky saylar ise H. 1330 yl salnamesine gre aadaki gibidir:

ADI NAHYE KY

Sernar Nahiyesi 2 139 Karada Nahiyesi 1 173 Surta Nahiyesi 1 69 lgovara Mdrl 1 -

TOPLAM 5 381

Sleymaniyenin gneyinde bulunan etraf da ve ormanlarla evrili olan

Karada nahiyesinin merkezi, nceleri Zerdabad adyla anlan Karada kydr. Musul vilayetinde, tpk birok yerde olduu gibi, yerleik halkn yan sra

konar-ger olan airetler de mevcuttur. te bunlar arasndaki Caf aireti kollarndan olan smail Aziri genel ad altnda bilinen krka yakn muhtelif aireti31 en iyi ekilde kontrol altna almak maksadyla bir mdrlk eklinde idare olunmaktadr ki, bu da lgovara Mdrldr. Bu airetler k Kerkk ve Kysancak ilerindeki blgelerde, yaz Sleymaniyede ran snrnda ve bahar aylarn da yollarda geirirler.

Biri Sleymaniyenin dousunda, dieri de batsnda olmak zere

Sleymaniye merkez kazasna bal Sernar- arki ve Sernar- Garbi nahiyelerinin idareleri iin herhangi bir merkez belirlenmediinden mdr ve ktipleri Sleymaniye merkezde ikamet etmektedir. Bununla birlikte bu mdrler, sk sk nahiyelerine giderek grevlerini yerine getirmeye almaktadrlar.

31 Bu airetlerin balcalar: smail Aziri Frkas, Gavani Taifesi, eniki, Kermedri, Mendemi, Kelevi, engeni, Aasuri, Kemli, Kkjuri, Birsi, oani, Mezden, Dom, Harat, Avdi ve Mamdis taifeleridir.

31

Genelde airetlerin meskun olduu Glanber kazas, Sleymaniyenin dou

ve gneydousunu evrelemi byk bir kazadr. Merkezi, bugn Halepce olarak bilinen Elebce kasabasdr. Caf airetinin byk ksm bu kazada olup, mevsimi burada geirirler. Glanber kazasnn Kzlca ve Seruek adlarnda iki nahiyesi vardr. H. 1330 senesinde Glanber merkeze bal 113, Kzlca nahiyesine bal 90 ve Seruek nahiyesine bal 106 olmak zere; kazann toplam 309 ky bulunmaktadr.

Bazyan kazasnn idare merkezi, Kerkkle Sleymaniye arasndaki cadde

zerinde bulunan ememl kydr. Bazyan kazas halknn byk ounluu, XVIII. yzyl ortalarnda randan blgeye g eden Hemavend32 airetidir.

Mamure (Mamuretl-Hamit) kazas H. 1314 ylna kadar Merge olarak

adlandrlrken, bu kazaya daha sonradan Mamuretl-Hamit ad verilerek, merkezi Kaledize kasabas yaplmtr. Olduka geni bir alana yaylan bu kaza, airet ve kabilelerinin okluuyla beraber, snr zerinde yer almas sebebiyle de nemlidir. Halknn byk ksm, byk Nurettin airetine mensuptur. Mamuretl-Hamitin Peder adl bir nahiyesi de vardr. H. 1330da kazann Mergeye bal 45 ve Pedere bal 63 olmak zere, toplam 108 ky mevcuttur.

Sleymaniyenin kuzeydousunda bulunan ehr-i Pazar kazasnn merkezi

Sleymaniyeye saatlik uzaklkta bulunan Seng kydr. ehr-i Pazar kazasnn Mavet adnda bir nahiyesi de mevcuttur. H. 1330 senesinde bu nahiyeye bal 36 ve merkeze bal 89 olmak zere, kazannn toplam 125 ky bulunmaktadr.

Yukarda ayrntlarn sraladmz, Osmanl hkimiyeti altnda iken Musul,

Kerkk ve Sleymaniye sancaklarna ayrlan Musul vilayeti, XX. yzyl balarnda 350.000 nfus barndryordu. Daha sonra kurulacak olan Irak devletinin mlk taksimatnda da bu sancaklar esas alnmtr. 1947 saymna gre Musul Vilayeti, 1.350.000 nfusuyla Musul, Kerkk, Sleymaniye ve Erbil sancaklarndan olumaktayd33.

Musul Vilayet Salnameleri Dnemin Matbaa Mdr ve H. 1325 tarihli Musul Vilayet Salnamesinin

Bayazar Mektub Muavini Safvet Beyin ifde-i mahssa ksmndaki anlatmyla; bir yerin havasnn gzelliini veya ktln, arazisinin ve tarmsal faaliyetlerinin durumunu, ulam yollar ile corafi yerini, tarihi hakknda bilgileri,

32 Bu airetin mehurlar Beyzade, Safravend, Reevend, Remavend, Hilesuri, Timavend, Hemail-i Fatmavend taifeleridir. Bunlarn Kerkk ve Kysancakda olanlarn dnda kalanlarnn toplam, yz hane ve iki yz elli kiiden ibarettir. Rahatsz bir topluluk olduklar herkes tarafndan bilinmektedir. H. 1307 senesinde fenalklarna son verdiklerinden, alt reisine zel maa ve dierlerine de arazi verilmitir (H. 1312 Salnamesi, s.329-330). 33 Besim Darkot, Musul, A, MEB Yaynlar, VIII, Eskiehir 1997, s.744.

ORSAM

32

sanayi ve ticaretini, o memleket insannn rf ve adetlerini, memurlarnn isimleri ile rtbe ve sfatlarn bilmek iin salnameler kadar esasl bir rehber olamazd34.

Vilayet Salnamelerinin yaynlanmasna Halep Mektub Kaleminde bulunan brahim Halet Bey tarafndan Fihrist-i Vilayet-i Haleb35 adyla dzenlenen ve istatistik bilgiler ieren eserin, Bb- lnin dikkatini ekmesi zerine baland bilinmektedir. brahim Halet Beyin hazrlad bu eserin birer rnei vilayetlere gnderilmi ve benzeri yllklar hazrlanmas iin emirler verilmitir. Bununla birlikte Salname geleneinin olumas ise 1867 Vilayet Nizamnamesinin yaynlanmas ile birlikte gereklemitir. Bu nizamname ile birlikte eyalet dzeninden vilayet dzenine geilmitir36.

Bilindii gibi salnameler, gemi yllardaki nemli olaylar zetleyen ve ait

olduu yln messeseler ve hal tercmeleri ile ynetim birimlerini, grevli listelerini, vilayetin fizik, demografik yapsn, nfusun cinsiyet, etnik ve mezhep kkenine dair bilgileri, beldenin ticar ve ekonomik faaliyetlerini, eitim faaliyetleri, hastane, ktphane, cami, mescit gibi sosyal yaplar ile asker tekilat ve yabanc devlet temsilcilikleri gibi birok konuya dair bilgiler ieren eserlerdir. Salnameler almanak ve takvimler ile kartrlyor olmasna ramen, bunlardan farkl ve daha kapsaml eserlerdir. Devlet tarafndan resmi olarak yaynland gibi, zel kurumlarca da hazrlanabilen salnameler, tarih kaynaklar arasnda mhim bir yere sahiptir.

Devlet tarafndan yaynlanan ve byk bir yekn tutan vilayet salnameleri,

ilgili vilayetin idar rgtlenmesi, brokratik yap ve grevlileri, corafya ve tarih, iktisad ve toplumsal durumu ile istatistikleriyle XIX. yzyln balca bavuru kaynaklar arasnda yer almaktadr. yle ki toplumdaki yeniliklerin yerel dzeyde dile getirilmesinin arac olarak tanmlanan Salnameler, taradaki kentsel yaam hakknda nemli bilgiler iermektedir37.

Bu eserde ele alnan Musul vilayetine ait 5 adet salname, o zamanki Musul

Vilayeti snrlar iinde yer alan Musul, Kerkk ve Sleymaniye sancaklarn kapsamaktadr. Bu salnamelerin ktphane knye bilgileri yledir:

34 H. 1325 tarihli Musul Vilayet Salnamesi. 35 Henz bu eserin herhangi bir nshasna ulalamamtr. Bu nedenle mevcut vilayet Salnameleri ierisinde en eski tarihli olan 1868de yaynlanan Bosna Vilayet Salnamesidir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl Salnameleri ve Nevslleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5. 36 zer Ergen, Salnamelerde zmir, 1885-1985 Trkiye Ekonomisinin 100 Yl ve zmir ve zmir Ticaret Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatrk Kltr Merkezi, zmir. 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnamelerine Gre devleti temsilen mal, siyas ve gvenlik konularnda yetkili bir vali vard. Bu dnemdeki valilerin yetkileri, Tanzimat sonras dneme gre artrlmt. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. lber Ortayl, Tanzimat Dneminde Osmanl Mahall dareleri (1840-1880), TTK Yaynlar, Ankara 2000, s.57-61. 37 Latin harfleriyle yaynlanm Salname rnei iin bkz. Ankara Vilayeti Salnamesi: 1325 (1907), Ankara Enstits Vakf Yaynlar, Ankara 1995. Ayrca Salname ve Salnamelerin eitleri hakknda genel bir bilgi iin bkz.: Sl-nme, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. Salnamelerin toplu katalou iin bkz.: Hasan Duman, Osmanl Salnameleri ve Nevslleri, I-II, Ankara 2000.

33

1- Defa 1, Musul Vilayet Matbaas, 1308 (1891), 310 s., Mektub-i Vilayet Hasan Tevfik Efendi tarafndan baslmtr.

2- Defa 2, Musul Vilayet Matbaas, 1310 (1892), 424 s., Mektub-i Vilayet

Hasan Tevfik Efendi tarafndan baslmtr. 3- Defa 3, Musul Vilayet Matbaas, 1312 (1894), 450 + 4 s., Musul Vilayet

Matbaasnda, Vilayet Mektubi Mmeyyizi Sadk Efendi tarafndan baslmtr.

4- Defa 4, Musul Vilayet Matbaas, 1325 (1907), 235 s. (Byk boy),

Mektub Muavini ve Matbaa Mdr ve Ba Yazar Safvet Bey tarafndan baslmtr.

5- Defa 5, Musul Vilayet Matbaas, 1330 (1912), 335 + 4 s., Musul Vilayet

Matbaasnda baslmtr.

Harita- 10 XIX. Yzyl Sonu Musul Vilayetini Gsteren Harita


32

sanayi ve ticaretini, o memleket insannn rf ve adetlerini, memurlarnn isimleri ile rtbe ve sfatlarn bilmek iin salnameler kadar esasl bir rehber olamazd34.

Vilayet Salnamelerinin yaynlanmasna Halep Mektub Kaleminde bulunan brahim Halet Bey tarafndan Fihrist-i Vilayet-i Haleb35 adyla dzenlenen ve istatistik bilgiler ieren eserin, Bb- lnin dikkatini ekmesi zerine baland bilinmektedir. brahim Halet Beyin hazrlad bu eserin birer rnei vilayetlere gnderilmi ve benzeri yllklar hazrlanmas iin emirler verilmitir. Bununla birlikte Salname geleneinin olumas ise 1867 Vilayet Nizamnamesinin yaynlanmas ile birlikte gereklemitir. Bu nizamname ile birlikte eyalet dzeninden vilayet dzenine geilmitir36.

Bilindii gibi salnameler, gemi yllardaki nemli olaylar zetleyen ve ait

olduu yln messeseler ve hal tercmeleri ile ynetim birimlerini, grevli listelerini, vilayetin fizik, demografik yapsn, nfusun cinsiyet, etnik ve mezhep kkenine dair bilgileri, beldenin ticar ve ekonomik faaliyetlerini, eitim faaliyetleri, hastane, ktphane, cami, mescit gibi sosyal yaplar ile asker tekilat ve yabanc devlet temsilcilikleri gibi birok konuya dair bilgiler ieren eserlerdir. Salnameler almanak ve takvimler ile kartrlyor olmasna ramen, bunlardan farkl ve daha kapsaml eserlerdir. Devlet tarafndan resmi olarak yaynland gibi, zel kurumlarca da hazrlanabilen salnameler, tarih kaynaklar arasnda mhim bir yere sahiptir.

Devlet tarafndan yaynlanan ve byk bir yekn tutan vilayet salnameleri,

ilgili vilayetin idar rgtlenmesi, brokratik yap ve grevlileri, corafya ve tarih, iktisad ve toplumsal durumu ile istatistikleriyle XIX. yzyln balca bavuru kaynaklar arasnda yer almaktadr. yle ki toplumdaki yeniliklerin yerel dzeyde dile getirilmesinin arac olarak tanmlanan Salnameler, taradaki kentsel yaam hakknda nemli bilgiler iermektedir37.

Bu eserde ele alnan Musul vilayetine ait 5 adet salname, o zamanki Musul

Vilayeti snrlar iinde yer alan Musul, Kerkk ve Sleymaniye sancaklarn kapsamaktadr. Bu salnamelerin ktphane knye bilgileri yledir:

34 H. 1325 tarihli Musul Vilayet Salnamesi. 35 Henz bu eserin herhangi bir nshasna ulalamamtr. Bu nedenle mevcut vilayet Salnameleri ierisinde en eski tarihli olan 1868de yaynlanan Bosna Vilayet Salnamesidir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl Salnameleri ve Nevslleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5. 36 zer Ergen, Salnamelerde zmir, 1885-1985 Trkiye Ekonomisinin 100 Yl ve zmir ve zmir Ticaret Odas Sempozyumu, 21-23 Kasm 1985 Atatrk Kltr Merkezi, zmir. 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnamelerine Gre devleti temsilen mal, siyas ve gvenlik konularnda yetkili bir vali vard. Bu dnemdeki valilerin yetkileri, Tanzimat sonras dneme gre artrlmt. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. lber Ortayl, Tanzimat Dneminde Osmanl Mahall dareleri (1840-1880), TTK Yaynlar, Ankara 2000, s.57-61. 37 Latin harfleriyle yaynlanm Salname rnei iin bkz. Ankara Vilayeti Salnamesi: 1325 (1907), Ankara Enstits Vakf Yaynlar, Ankara 1995. Ayrca Salname ve Salnamelerin eitleri hakknda genel bir bilgi iin bkz.: Sl-nme, slam Ansiklopedisi, X, stanbul 1967, s.134-136. Salnamelerin toplu katalou iin bkz.: Hasan Duman, Osmanl Salnameleri ve Nevslleri, I-II, Ankara 2000.

33

1- Defa 1, Musul Vilayet Matbaas, 1308 (1891), 310 s., Mektub-i Vilayet Hasan Tevfik Efendi tarafndan baslmtr.

2- Defa 2, Musul Vilayet Matbaas, 1310 (1892), 424 s., Mektub-i Vilayet

Hasan Tevfik Efendi tarafndan baslmtr. 3- Defa 3, Musul Vilayet Matbaas, 1312 (1894), 450 + 4 s., Musul Vilayet

Matbaasnda, Vilayet Mektubi Mmeyyizi Sadk Efendi tarafndan baslmtr.

4- Defa 4, Musul Vilayet Matbaas, 1325 (1907), 235 s. (Byk boy),

Mektub Muavini ve Matbaa Mdr ve Ba Yazar Safvet Bey tarafndan baslmtr.

5- Defa 5, Musul Vilayet Matbaas, 1330 (1912), 335 + 4 s., Musul Vilayet

Matbaasnda baslmtr.

Harita- 10 XIX. Yzyl Sonu Musul Vilayetini Gsteren Harita

ORSAM

34

H. 1308 (1891) - 1330 (1912) tarihleri arasnda yaymlanan Musul Vilayet Salnameleri, Tanzimat sonras dnem ile I. Merutiyet Dnemlerinin tamamn, II. Merutiyet sonras dnemi kapsamakta ve gnmzde de nemini arttrarak srdrmekte olan Musul, Kerkk gibi ehirlerin ayrntl bir panoramasn sunmaktadr. Bu salnamelerin incelenmesiyle vilayet ve vilayete bal yerler hakknda, ilgili dneme ait kapsaml veriler ortaya koymak mmkndr.

Bu almada, yukarda knyeleri verilen Musula ait 5 salnamedeki vilayetle ilgili bilgiler karlatrmal olarak kullanlmtr. Metnin oluturulmasnda, ayrntl bilgilerin yer almas sebebiyle H. 1325 tarihli salname esas alnm ve daha sonra dier salnamelerdeki bilgilerle karlatrlarak, mevcut farkllklar mmkn olabildiince dipnotlarda gsterilmitir. Bununla birlikte zellikle asker ve idar yaplanma ya ait bilgiler verilirken, her salnamede yer alan verilerin farkllndan dolay, dipnotlarla okuyucuyu skmamak amacyla bu blmler ayr metinler halinde verilmitir.

Bu alma kaleme alnrken temelde iki ama gdlmtr. Bunlardan ilki, salnamelerde Musula ait bilgileri ortaya koymaktr. kincisi ise vilayet salnamelerinin kent tarihi, siyasi ve ekonomik tarih, antropoloji, corafya gibi sosyal bilimler asndan blge ile ilgileneceklere ampirik bilgi retebilecekleri veriler sunmaktr. Bu nedenle, salnamelerdeki bilgilerin Musula ait olan ksmlar sadeletirilerek bugnk dile aktarlmaya allmtr. Bilindii zere salnamelerde slamiyetten nceki devletler, btn Osmanl lkesinde yaplan hayratlar, Osmanl hanedan tarihi ya da Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren greve gelen sadrazamlar gibi tm salnamelerde ortak olan bir takm bilgiler de yer almaktadr. Bu tr bilgilere, eserin kapsamna girmediinden, yer verilmemitir.

Mektupunun denetiminde hazrlatlan vilyet salnamelerinde, hkmete gnderilen rnek gz nnde tutularak vilayetle ilgili bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin zel durumu, Salnameyi hazrlayanlarn bilgi dzeyleri, doal olarak Salnameler arasnda nemli bilgi farkllklarna neden olmutur38. Salk konusunda verilen bilgiler bunun en tipik rneidir. Musul vilayetine ait salnamelerin ierisinde salkla ilgili bilgiye yalnzca H. 1325 tarihli salnamede rastlayabiliyoruz. Dierlerinin hibirinde byle bir blm mevcut deildir. H. 1325 tarihli salnamedeki bu blm, Musul Belediye Tabibi Eyp Necmeddin tarafndan kaleme alnmtr. Salname ierisinde sk sk geen ifadelerden de anlaldna gre Doktor Eyp Necmeddin; dnemin olaylarna duyarl39, iyi bir gzlemci ve olduka geni bir 38 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, TTK Yaynlar, Ankara 1997, s.293. 39 H. 1325 tarihli Musul Vilayet Salnamesi: Bir memleketin salk durumu hakknda dorudan doruya sz etmeden, fikir bildirmeden nce o memleketin yeri, eitim konusundaki gelimilii, gelirleri vs. gibi konular hakknda genel bilgilere sahip olmak zaruridir. Zira ortaya kan genel salk durumu eitli etkilerin sonucudur. Dayana olmayan her eyin sona ermesi nasl ki ok eski bir kanunsa; salk durumunun da dengeye kavumas iin kendisini idare edecek, iyi bir ekilde srdrlmesini salayacak tedbirlerin alnmas gereklidir. Shhat olmad durumlarda eitim ve sanayinin ilerlemesi, ykselmesi mmkn olmayaca gibi, esasen doal durumu usul ve kaideye uygun olmayan, eitimden nasibi az olan ve genel serveti dk olan lkelerin ahalisinin de salk durumunun uygun dzeyde ve gerekli lde olmamas doaldr. Nitekim bulac hastalklarn,

35

perspektiften dnyay alglama yeteneine sahip, bilgili ve aydn kimlii ile ortaya kmaktadr. Bu nedenle bu blmde ad geen doktor tarafndan yaplan tespit ve tehisler ile bunlar hakknda tavsiye ettii tedbirler ve dnyay alglay tarz, bize sadece salk hakknda bilgi sunmakla kalmayp, o dnemde yaam bir aydnn portresini izmesi bakmndan da deerlidir.

Bu tr bilgi farkllklarna bir dier rnek de tarihe ile ilgilidir. Yine Musul vilayet salnameleri hazrlanrken, vilayetin tarihi ksmnda Yunan Tarihi Heredottan Naima Tarihine, Tarih-i bni Ankardan Feridun Bey Mecmuasna ve Feridetl-Acaip gibi Arapa, Yunanca, Osmanlca yazlm tarihlere bavurulduu grlmektedir. Hem ilgili blmlerin alan uzmanlar tarafndan yazlmas, hem de birtakm bilgilerin aktarlmasnda o dnemin kaynaklarna kadar inilmesi, elbetteki bir eserin deerini artrmaktadr. Bununla birlikte salnamelerde tatmin edici bilgilerin olmad ksmlar da vardr. rnein vilayetin gelir ve gider kalemleri ile ilgili bilgiler sadece ilk salnamede (H. 1308-1310-1312) ayrntl olarak verilirken, son iki salnamede (H. 1325-1330) ise bu bilgiler yer almamaktadr.

Ayn zamanda salnameler vilayetin demografik yaps gibi bugn bile ihtilaf konusu olan hususlarda, dnemine k tutacak ak ve sarih ipular vermektedir. Osmanl devletinde XV.-XVIII. yzyllar arasnda uygulanan nfus saym usul (Tahrir Sistemi) var olan nfusun dini mensubiyetleri hakknda net bilgiler verirken, bu nfusun kesin says ve etnik yaps hakknda tam ve doyurucu bilgiler vermemektedir. Bu durum, Osmanl

Documents

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE MUSUL