"OSMANLLARN KAGIT PARAYLA LKDENEYM" *

RODER/C H. DA V/SONev: Dr. Durdu Mehmet BVRAK**

l840'ta Osmanl Devleti lml yolla ilk ma1f deneyimine ba-lad- kat parann karlmas bu Trk ma1f tarihinde, yeni bir d-nemin balangcna iaretti. Deneyim birok ini klarla l862'yekadar devam etti. Kat paraya verilen isim olan "kaime"den so-nunda pek ok Osmanl tebaas tarafndan nefret edilmeye baland.l862'de tamam tedavlden kalktnda, halk sevindi. Sonraki yl-larda deneyim nceki yllardan daha iyi bilinmektedir, fakat yine dedaha fazla aratrmaya ihtiya vardr. Osmanl kat parasnn tari-hinin ilk evresi, l840'tan l852'ye, bu sayfalarn konusudur. Ne ol-duu, nasl ve niye olduu anlatlmaya allacaktr. Yine de ger-ekleri saptamak zaman zaman zordur.

Kaimenin ilk defa hazine krizinden dolay karld aktr.nceki yllarda, Osmanl sultanlar byle bunalmlarla kar karyageldiklerinde ve gelirleri kolaylkla artramadklarnda madem pa-rann deerini drmeye ba vurdular. Bu uygulamann bir sonu-cu, 19. yzyln balarnda, altnla alverite yalnzca bir indirimdekabuledilen "belik" ve "altlk"larn tedav1yd. l840'ta, Bab-Ali ayn tedbirleri yeniden uygulamayacan hissetmi olabilir.nceki kriz dnemlerinde de Bab- Ali "esham" (tekili sehim) sat-

* Makalenin orijinal ad: "The Frst Ottoman Experiment with Paper Money," pp.243-251 n Osman Okyar and Halil nalck, eds., Social and Economic History ofTurkey (1071-1920), Ankara. Hacettepe University, 1980.

** Krkkale niversitesi, Krkkale Meslek Yksekokulu.1. kinci dnem, kat para piyasaya srldnde, o kadar deneysel deildi ve bu

dnem 1876-1879 arasyd. nc dnem 1915'te, Byk Sava srasnda balad veTrkiye Cumhuriyeti 'nde gnmze kadar devam etmektedir

246 DURDU MEHMET BURAK

mtr. Esham, gelecekteki gelirlerle denecek ksa vadeli devlettahvilleridir. Ayrca, devlet dairelerinin kendilerine yerilen fonlartkendiinde, parasn deyenerin bor karl "sergi" amasnaizin verilmiti. Bylece ounlukla stanbul 'un Avrupa! ve Levan-ten ticari banliy kenti olan Galata'nn "sarraflanna" (bankerler)nemli miktarda ksa vadeli olarak borlanlmt. 1840'ta tedbireyeniden bavurulmasnn uygun olmad dnlmt. Fakatmevcut masraflar iin hazinenin paraya iddetle ihtiyac vard.

htiya ksmen, askeri kuvvetleri glendirmek iin kurulmuolan fonlard. Mehmet Ali'nin ordusu 1839'da Osmanl kuvvetleri-ni yenmiti. Avrupa'nn byk gleri Osmanl mparatorluu 'nuMsrl tebaasnn tehditinden kurtarmak iin araya girdilerse de,kritik durum 1840'ta zlmeden kald. O zaman Bab- Ali "olduk-a ok masraf" gerektiren askeri tedbirleri ald. Dier ihtiyalariin de para gerekliydi. 1839'daki reform ferman, Glhane Hatt-erifi, hukukta ve adalette, vergilendirmede, askeri hizmetlerde vegenelolarak sivil idarede yeni tedbirlerin alnacan taahht edi-yordu. Ancak Bab- Ali'nin gelirleri, eski, iftilikten vergi almasistemi yerine vergilerin dorudan toplanmas sistemi getirildiin-de, azald. Eski sistemden kazanlar olanlarn aleyhte hareketlerineek olarak yeni vergi memurlarnn deneyimsizlii gelirlerin bekle-nenin altnda olmasyla sonulandpo Fuat Paa'nn sonra kaimeninneden karldn aklad zaman belirttii gibi, gelirlerin stan-bul'a ulamas gecikti4 Ayn zamanda gmrk vergileri, getirmesigereken geliri getirmedi. nk Bab- Ali, ksmen geleneksel kapi-tlasyon sisteminin sonucu olarak anlamalarla mparatorlua gire-cek ithal mallar zerine ancak %3 vergi koymak zorundayd. hramallar iin de %3 vergi deniyordu. Buna ek olarak, retim yerin-

2. The Times (London), 18 Eyll 1840. s. 4.3. Halil nalck, "Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri," Belleten 28: 112

(Ekim 1964),637; Stanford J. Shaw, "The Nineteenth-Century ttoman Tax Reforms andRevenue System," International Journal of Middle East Studies 6:4 (ctober 1975),423; Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat (Ankara, 1954), ss. 224-64,283,291-95; Mehmet Zeki Pakaln, Tanzimat Maliye Nazrar (stanbul, 1939-40), 1,36-38.

4. Fuad's Genelge of 19 February 1862, in J. Lewis Farley, Turkeyand its Resour-ces (London, 1862), pp. 22-23.

OSMANLlLARN KAGIT PARA YLA iLK DENEYiM 247

den gemiyle gtrlecei limana ulatrld zaman, %9 oranndabir vergiye daha tabiydis. 1840'taki krizle birlikte, hububat hasatkt durumdayd. Bu, Bab- Ali'yi Eyll'n balarnda, Ekim'denitibaren, 3 aylk bir sre iin, Osmanl mparatorluu'ndan hububatihracnn tamamen yasaklandn bildirmeye itti6 Kt hasat aynzamanda aar vergisinden daha az gelir demekti. Halbuki bu, devle-tin tek en byk geliriydi. Bu sebeplerle 1840 Hazine krizi byle or-taya km oldu.

Tarihler kesin olmamakla birlikte, kaimeyi karmadan nceBab- Ali'nin Londra bankerlerinden devletin krizin sonuna kadardayanmas iin bor alma olasl konusu hakknda fikirlerini (g-rlerini) ald dnlmektedir. Eer yleyse, bor alma konu-sunda Bab- Ali'nin istedii kadar abuk hibir anlamaya vanlma-dJ? Bunun yerine sonunda Bab- Ali kat para karmaya kararverdi.

lgintir ki, hi kimse henz bunun ne olduunun tam tarihinibelirleyememitir. Hem Trk hem yabanc bilim adamlar, Msrkrizinin zaman zerinde genellikle anlarken, 1839'dan 1841'ekadar olan tarihler zerinde durmulardr. Ancak genellikle bu ta-rihleri semeleri iin delil gsteremediler. Bazlar ilk basmn1830'da gerekletiini iddia ettiler ki bu mmkn gzkmemekte-dirs. 1840'a doru gzkmektedir, nk gnmz gazete kaytlar

5. 16 Austos i838 tarihli ingiliz-Trk anlamasnn metni, ayn yldaki Fransz-Trk anlamas iin de bir modeldi. J.e. Hurewitz, ed., The Middle East and NorthAfrica: A Documentary Record (New Haven, 1975), I, 265-66.

6. Ticaret Bakan Ahmed Fethi' den Dileri Bakan Reit Paa'ya, 11 Receb 1256/7Eyll i840, Amerika Milli Arivinde, Record Group 84 (hereafter USNA, RG 84), 1839-1851 Bab- Ali'den Notlar eviri, hububat ihracna ambargo, Bab- Ali'nin i tketirninzarar grdne karar vermesi durumunda nadir deildi. Fakat genellikle ambargo bir yada birka vilayette geerliydi. imparatorluk'un tmnde pek sk deildi.

7. Kaynar, Reit Paa, sayfa 284-85, borla ilgili istanbul'daki BavekaletArivin'deki dkmanlardan alnt yapar, fakat mzakere tarihleri ak deildir. Kaynar'nkendi 1265 Hicri tarihi (1848/9), gerek i256 tarihine gre yanl grnmektedir. (1840/1)

8. rnein, 1830'da yle der: Refii-kr Suvla, "Tanzimat devrinde istikrarsz-lar," in Tanzimat i (istanbul, 1940), p. 266; Enver Ziya Kara, Osmanl Tarihi LV (Anka-ra, 1954), p. 204; Charles Morawitz, Les finances de la Turquie (Paris, 1902), p. 16.i838'da Mehmed Nihad, Das Papiergeld in der Finanz-und Wahrungsgeschicte der

248 DURDU MEHMET BURAK

ve dkmanlar kaimenin ilk k tarihini bu yla kadar gtrmek-tedir.

5 ubat 1840'ta stanbul'daki London Times'n muhabiri, yerelsarrafl arn devlete yaklak bir milyon pound'luk, iki yl iinde %18faizle, 6 ayda bir denebilecek bor verdiklerini bildirmitif9. Galatabankerlerinden bu eit ksa vadeli bor alm, faiz oran hari pekolaand deildi. nk %12 faiz daha yaygn grnmekteydi.Daha olaand mteakip 18 ubat tarihli haber, birka gndr do-laan, devletin "bir kat para karma niyetinde olduu" dedikodu-suyduo. Times'n muhabiri, fikrince u zamanda kat para karl-masnn baarszlkla sonulanacan ekleyerek, haberin yanlolabileceini dndn belirtti. 6 Mart tarihli bir haberle, "Er-meni bankerlerin Bab- Ali'ye para olarak banknotu kabul etmeye-ceklerini, ancak, Divan'a iki farkl mali proje sunduklarn" bildir-di. Sarraflarn para basma gcne sahip bir bankann yenilmez birrakip olacandan ve ilerini bozacandan korkmalar byk ihti-maldir. Eer muhabirin haberi doruysa, muhtemelen sarraflar tara-fndan sunulan projelerden biri, yazn, muhtemelen Temmuz'un so-nunda, daha byk ihtimalle Austos'ta ortaya kan devletin katpara basmas konusuyla ilgiliydi. 25 Austos 1840 tarihli devlet ge-nelgesiyle "sehim kaimesi" (oulu esham kavaimi) denilen devletkat parasnn kullanmnn kurallar ortaya kondu. Genelge, bununSultan'n onayyla yapldn belirtiyordu. Genelge kat parann

Trkei (stanbul, 1930), pp 2, 35; A. Du Valey, Essai sur I'histoire finandere de laTurquie (Paris, 1903) p. 123; Adrien Biliotti, La Banque Imperiale Ottomane (Paris,1909), p. 94. 1841 'de: J.H. Abdolonyme Ubicini, Letters on Turkey, trans. Lady East-hope (London, 1856), I, 298; Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, 2nded. (London, 1968), p. i1 . Those who correctly say 1840: Sleyman Sudi, Usul-u mes-kukat- osmaniye ve ecnebiye (stanbul, 1311), p. 105; Pakaln, Maliye Nazrar, I, 41;kr Baban, "Tanzimat ve Para," in Tanzimat 1,246; Ekrem Kolerkl, Osmanl mpa-ratorluunda Para (Ankara, 1958), p. 132; Mine Erol, Osmanl mparatorluundaKat Para (kaime) (Ankara, 1970), p. 1. Sudi ve Pakaln ay cemaziel ahir (Austos)olarak verir dier bazlar piyasaya srlme tarihini Sultan Abdlmecit'in tahtta veknn ikinci yl olduunu syler. (Tahta k 1 Temmuz i840'ta balad).

9. The Times, 2 March 1840, p. 5.lO. The Times, 9 Mart 1840 , sayfa 5. Bab- Ali'nin bu kadar erken kat paray

planladna dair dier kaynaklarda hi kant yoktur.i1. The Times, 6 April 1840, p. 3.

OSMANLlLARIN KAGIT PARAYLA iLK DENEYiMi 249

ya henz basldn veya baslmak zere olduunu i'ma etmektey-dil2 "Sehim kaimesi" memurlarn maann (Silahl kuvvetlerin de-il) yars olarak ve devlet levazmnn denmesi iin tedavle s-rld. Muhtemelen sehim kaimesi zaten baslmt, nk 27 Aus-tos tarihli zmir gazeteleri o zaman tedavlde olduunu bildirmi-lerdil3.

zmir gazetelerine gre, baslan miktar, 16.000.000 piasterdi.Bu haber doruydu, ancak, Takvim-i Vekayi (Olaylar Takvimi), de-nilen resmi' gazete yaklak iki hafta sonra bunu onaylad. Tak-vim-i Vekayi denilen yayn 32.000 "kese" olmutu. Bir kese, 500Trk piaster'ine ya da 5 Trk pound'una eit olan genel hesap biri-miydi. Bu yzden toplam yayn 160.000 pound ya da 16.000.000piastere eittil4 O zamanlar piaster ngiliz parasna gre 2d.'den bi-raz daha fazlayd. Paund sterling ise 1.07 Trk paunduna eitti. Buyzden toplam yayn yaklak olarak 149.500 dolara eitti.

Aslnda bu mtevazi miktardaki devlet kad, kat para my-d? Kat karlrken mevcut olan durumlar bizi pheye ynelt-mektedir. lk nce, kat parann ilk olarak tad isim olan "sehimkaimesi" esas olarak "tahvil senedi" ya da "hazineye ait tahvil bel-gesi" demekti. Gerekte bu senet, bir tr hazine senediydi, gr-nte nceki sehimle ilgiliydi. 25 Austos genelgesi yeni senetler-den daha nce karlan eski senetlerin ayrlmas ve onunla kar-mamas gerektiini bildirdi. Her ikisi iin de ayn terimi kulland.kincisi, 1840'ta piyasaya ilk karlmas ve mteakip 10 sene bo-yunca bunu izleyen karlmalar, senedin sahibine 6 ayda bir faizdenebilmesini ngryordu. Tam olarak ilk faiz orannn ne oldu-u bir soru olarak ortada durmaktadr. Burada temel problem, dahanceki kaime tarihesinin aratrlmasnda olduu gibi gerekleri

12. Text of the genelge, dated 26 cemazielahir 1256, in nalck, "Tanzimat'n Uygu-lanmas," pp. 671-72.

13. The Times, 18 Eyll 1840, s. 4. zmir'de hi Trk gazetesi yoktu. Fakat yalnzcaAvrupa'da baslan oradaki Avrupal tccar cemaatle yakndan ilgili olan Franszca gaze-teler vard.

14. Takvim-i Vekayi, No: 206, iS Receb 1256 (12 Eyll 1840), s. 5. Ubicini,Letters, I, 299, ve Lewis, Emergence, p. 11 i. Her ikisi de kaimenin 8 yl deil, hi vade-si olmadn sylemektedirler.

~-------------------_._----------_ ....""

250 DURDU MEHMET BURAK

ortaya koymaktr. Her Trk bilim adam tarafndan yllk faiz oran-nn %8 olduu belirtilmitir. Her yazar bir nceki yazarn belgesizifadesini kabul etmi grnmektedir. The Times 1840'ta faiz oran-nn %9 olduunu sylemiti ki bu pek mmkn grnmemektedirs.Fakat yzdeleri vermese de en eski resmi Trke kayt, ilk piyasayasrmn 4.000 kese faiz ve 32.000 kese anapara'y ierdiini belirt-mitir. Eyll 1840'taki ikinci piyasaya srmn toplam olarak10.000 kese faiz ve 80.000 kese anapara getirdii aklanmtrl6Bu tuhaf formle gre, faiz %8 deil, fakat sehim kaimesinin y-zeysel deerinin 8'de biri veya %12 1/2 gibi grnmektedir. Bu faizorann yerel ynetimlerin bor alabilmesi iin, daha dk bir ora-na ekmektedir. Osmanl mparatorluun'daki iki yabancnn beya-n bu oran dorularl7 ncs, kaimenin snrl bir yaam sresioldu, 8 ylda olgunlua ulats. Son olarak, ilk srmn miktar 500piasterdi. O gnlerde bu byk bir miktard ve alm satmda kklekte kolaylkla kullanlamazdl9

Ancak ayn zamanda bu hazine senetleri, yeni km ka-t parayd. Muhtemelen bu, Bab- Ali'nin orijinal plany-

15. The Times, 18 Eyll 1840, s. 416. Takvim-i Vekayi, No: 206, p. 5. Erol, Kat para, ss. v-vi, Kolerkl, Para, p.

133. Her ikisi de ilk kaimenin hi rneini bulamadklarn sylerler. Eer bir rneibulunabilseydi, bu faiz orann belirlemeye yardm ederdi. Erol sayfa 39'da kaimenin birfotorafn vermektedir. Bu matbu formudur, bu yzden 1841 ya da sonraki tarihlidir.Yznde "25 piasterlik faiz" ve "250 piasterlik faiz" yazmaktadr. % lO'luk faiz, bakahibir yerde karlamadm bir oran.

17. Ubicini, Letters I, 299, % 12 olduunu belirtir; Charles White, Three Years inConstantinople (Londra, i845), II, 71, %12 i/ olduunu belirtir.

10.000 keselik faiz, tm 8 yllk dnem iin olamazd. nk ylda 1.250 kese, yllkolarak ancak yaklak %1.56 faiz getirirdi, ki bu doru olmas mmkn olmayacak ldedk bir orandr. Daha ge bir tarihte olmasna ramen, stanbul'daki bir ticari mahkemeayda %1 faizi "olaan ticari oran" olarak grmekteydi. "Ticari Mahkemenin hkm, tarihCemaadi el Akhar'n biri 1278 (3 Aralk, 1861" USNA, RG 84, Bab- Ali'den Notlar veTercmeler, i860- i869. Bu yzden i0.000 kesenin yllk 80.000 kesenin faizi olduu veyafaizin %12 i/ olduu kabul edilebilir. yleyse 500 piaster kaimeye sahip olan ylda, 31 1/4piasterlik iki eit taksitle 62 i/ piasterlik faiz alacakt. 8 ylda, sermayesini katlayarak 500piasterlik faiz alacakt.

8. BiJiotti, Banque Imperiale, sayfa 94,8 ay der. Osmanl Bankas alan olduuiin, daha iyi biliyor olmalyd.

19. Btn bu bilgiler Takvim-i Vekayi, No: 206'dadr.

OSMANLILARN KAGIT PARA YLA LK DENEYM 251

do. 48.000 keselik kaime, balangtaki 32.000'e eklendii ikincipiyasaya srm zamannda dnlen bir pland. nk ikinci pi-yasaya srme de atfta bulunularak, kaimenin nakit parann dengiolarak tedavlde olaca sylendi (nakid hkmnde tedavl et-mek). Bu durum, bankerlerden alnan bor paralardan ve kredialmlarndan kaynaklanan devlet borlarn simgeleyen dier serti-fikalar iin ayn deildi. landa kaimenin vilayetlerde vergi memur-lar tarafndan, hkmet demeleri iin stanbul'daki Hazine'de ka-bul edilecei sylenmekteydi. Ayrca ilk kaime olduka byk vebiimsiz olduundan, koruma ve transferde daha byk kolaylkiin ikinci serinin format kltld. Buna ek olarak, hepsi de oriji-nalinden daha kk olmak zere yeni cins ortaya karld. 50,100 ve 2S0'lik piasterler. Boyutta ve cinste azalma kaimenin paraolarak gndelik ilerde (mumelat- nas) kullanmn kolaylatrmakdemekti. Zaman ilerledike, dolam arac olarak kaimenin rol da-ha ok ortaya kt. Ekim 1840 kadar erken bir tarihte, Bab- Ali ra-hatlkla mali krizden hi sz etmeyerek, kaimeyi "madem paraylaayn deerde tedavl ederek ticareti kolaylatrmak amacyla" piya-saya srdn ilan etti23 Yabanc eliliklerin mparatorluk'ta ya-ayan kendi milletlerinden tccarlarn yeni kat paray kabul etme-lerini salamalarn istedi. Para arzn artrarak ticareti kolaylatr-mann Bab- Ali'nin kaime tecrbesini deneme kararnn sebebi ol-mas ihtimali dktr. Bab- Ali'nin herhangi bir ekonomik geli-meyi salamak iin kat paray kardna dair de herhangi bir ka-nt grnmemektedir. Kaime'nin ortaya knn sebebi, Hazinekriziydi. Fakat kaimenin ticareti kolaylatrmak iin bir ara olduufikri, daha nceleri ortaya kondu ve bu gr devam etti.

20. nk 25 Austos 1840 tarihli genelge, zelin mi, kamunun mu kastedildiibelli olmamasna ramen, alm satm kolaylatrdna deinmitir. nalck, "Tanzimal'nUygulanmas", sayfa 671.

21. Takvim-i Vekayi, No: 206,22. bid.23. USNA, RG 59, Birleik Devletler Bakanlar'ndan Trkiye'ye raporlar, 1818-

1906, M 46, Rol! 1i,Dileri Bakanl 'nn 18 aban 1256115 Ekim 1840 tarihli pusulas,J.P. Brown'dan tercme edilmitir, eneL. David Porter to Secretary of State No. 61, St.Steffano (sic), 18 Ekim 1840. RG 84, Bab- Ali'den Notlar, 1839-1851'de Osmanl oriji-nali.

-------------------- 010

252 DURDU MEHMET BURAK

yleyse kaime yasal bir neri miydi? Hkmet aklamalarsk sk kaimenin nakit paraya veya madeni paraya denk olduunuvurguluyordu. Resmf gazetenin kaimenin ikinci serisinin piyasayasrldn belirten haberinde "(kaimenin hem 1. hem de 2. serisi-nin) Sultan'n hakimiyeti altndaki her yerde geerli olduu"nu sy-lyordu24. 1840'taki ilk serisinden hi rnek kalmamasna ramen,hala varolan kaime rnekleri, evrak-i nakdiye (kat para) veya ev-rak-i mutebere (geerli kat para) ya da kaime-i mutebere (geerlibelge) veya bu terimlerin kombinasyonu olan isimleri tamaktadr.Fakat yalnzca devlet daireleri kabul etmek zorundayd. zel kiilerkabul etmeye zorlanamad. lgi sebebiyle, veya kolaylk olduu iinya da tedavlde tek mevcut ara olduu iin, kaimeyi kabul etmeyeikna olabilirlerdi. Bu yzden kaime yasal (kanunI) ara olarak kabuledilmez. Sonraki yllarda, 1852'de kaimenin nitelii biraz deiti.Fakat kaimenin, devletin emriyle zel ve kamusal tm demelerin-de yasal ara olduuna dair bir ifade bulamadm.

Kaime tabii ki istenildiinde metal paraya evrilemiyordu. Buancak uygulama gelitirildiinde, 8 yl sonra olabilecekti. Kaimeninmadenf parada dengi yoktu25.Kaimeye destek olarak ya da demeiin nceki eshamdan ve sonraki yabancl borlardan farkl hibirbelirli devlet geliri olarak ortaya konmamt. Kaime yalnzca Os-manl Bankas vastasyla salanan "mparatorluk'un genel gelirin-de" gvence altna alnmtJ26.Para olarak kaime belki temsilf para,konvertibl olmayan (baka paralara evrilemeyen) para olarak de-erlendirilebilir.

24. Takvim-i Vekayi, No: 206. fade u ekilde yorumlanabilir: Kaimenin geerliolmasna "gerek grlmtr" (iktiza), fakat bu herkesin kaimeyi kabul etmesi iin yeter-siz bir gereklilik gibi grnmektedir.

25. Stanford J. Shaw, "Nineteenth-Century Ottoman Tax Reforms", sayfa 423 'te1840 piyasa srmnn (muhtemelen 160.000 poundluk veya 16.000.000 piasterlik ilksrm) Hazine'de tutulan 160.000 altnla desteklendiini sylemektedir. Altn paralar-nn Trk altn poundlar olduunu farzedersek bu, % J 00 altn destei olurdu. Bunun ona-yn/tasdikini bulamadm. 1860'ta Hazinede kaimenin piyasadan ekilmesini salamakiin, 160.000 keselik madeni para vard. Fakat para, bunun yerine o yl ki Suriye ayaklan-masn bastrmakta kullanld. Sleyman Sudi, Usul-u meskutat, sayfa 116.

26. J. Lewis Farley. Turkey (London, 1866), s. 118.

OSMANLLARN KA.GIT PARAYLA LK DENEYM 253

Ancak kat para ayn zamanda halen devlet iinde bor almvastasyd. Akas Bab- Ali kaimenin ilk iki serisiyle salanan40.000.000 piasterden daha fazla fona ihtiya duydu. Ekim 1840'nsonlarnda 50, 100,250,500 ve 1.000'lik nc seri piyasaya s-rld27.Bu serinin ortaya kyla, tarihi yeni bir problemle karkarya kalmaktadr: Ne kadar kaime tedavldeydi? Takvim-i Ve-kayi'deki bildiri toplam miktarla ilgili bir rakam vermemektedir28.Ayrca yeni piyasaya srlenierin bazlar, ilk geni boyuttaki para-larn bazlaryla deitirilmitir. Fakat ayn zamanda nceki kaime,muhtemelen vergi borcunu demekte kullanlanlar hari, hala teda-vldeydi. Ekim 1840'tan kat para deneyiminin sonuna kadar halktedavlde ne kadar olduunu hi bilmedi ve belki devletin kendisihalkn elindeki toplam kaime miktarn tam olarak bilmiyordu. An-cak phesiz ki, toplam miktar halen nispeten azd.

Bab- Ali gerekte 8 yllk olgunluk dneminden nce kaimeyipiyasadan ekmeyi planlam olabilir. D borlar iin yaplan m-zakere 1840 gznde bir sre devam etmi gzkmektedif29 Bu,The Times'e 10 Ekim'de stanbul muhabiri tarafndan yle bildiri-liyordu: Bab- Ali ngiliz bankerlerle %6 faizle 4.000.000 ster-ling'lik bor alm iin kontrat yapmtr---Son olarak "seims" adaltnda piyasaya srlen parann tedavlden ekilecei sylenil-mektedir3o Bab- Ali'nin maksad ne olursa olsun, hi d bor aln-mad ve kaime tedavlde kald.

En bandan beri kaimenin tedavl, sahtesinin yaplmas sebe-biyle probleme yol at. Devletin dier belgeleri gibi ilk kat para-lar geni kat zerine elde yazld. Taklidini yapmak zor deildi.Bu yzden ikinci piyasaya srmde anapara ve faiz rakamlarngstermek iin silinmez mrekkep kullanld ve Sultan'n kendi

27. Takvim-i Vekayi, No: 210,27 aban 1256 (24 Ekim 1840), s. 2.28. Faizle ilgili herhangi bir ifade de yoktur. Muhtemelen hala % 12 II'dir.29. Kaynar'n belgelerine baknz, Reit Paa, ss. 284-87, 289-91.30. The Times, 9 Kasm 1840, sayfa 3,10 Ekim tarihli stanbul haberleri. Morawitz,

Les finances, sayfa 17. Ricardo hanedanyla kaimenin artrlmas iin bir kontrattan szeder. Morawitz, 1881 'den nce meydana gelen olaylar iin bazen gvenilmez olmasnaramen, bu ayn mzakereyle ilgili olabilir.

254 DURDU MEHMET BURAK

.

mhrne (tura) maliye nazrnn mhr eklendi, Ancak kalpazan-lar rekabette eittiler ve tedavle daha ok sahte kaime girdi. Buyzden nc seride anapara ve faiz rakamlar kada basld vemhr basld ve nceki kaimedeki rakamlar muhtemelen 6 aylkfaiz demesi iin Hazine'ye sunulduunda ayn ekilde mhr ba-sld3.

Ancak tekrar sahte para ortaya kt. Bu, Sultan'n "irade" siyleonaylanan Divan- Hmayun tarafndan iki nemli karar alnmasnayol at. Bu kararlar halka ve daha sonra resmi gazete ye datlan elilanlaryla Ocak 1841' de ilan edildi33.Kararn biri, hnerli yazclarve kalpazanlar engellemek iin, kaimenin bundan sonra baslma-syd. Yeni baslm kat paralarda kabartmal tura ile birlikte sah-tecilie kar dier koruyucu nlemler de bulunacakt. Eski el yaz-m kat paralar geri ekilecek ve yerine baslm olanlar verilecek-ti. Basma karar el yazm kaimeyle yalnzca 5 aylk deneyimdensonra alnmasna ramen, yaklak bir iki yl sonra tm el yazmkaime piyasadan ekildi; son olarak deitokuun 7 Eyll 1842'yiizleyen ay iinde tamamlanmasna karar verildi. O yln 3 Ara-lk'ndan sonra elyazm kaime tedavlden ekildi ve deersiz halegeldi34.

kinci karar tarada kaimenin tedavln sona erdirmekti. 22Nisan 1841 'de aylk dnemin sona ermesinin ardndan ne elyaz-m ne'de basl kaime para birimi olarak kalmad. Resmi olarak gs-terilen sebep, tara halknn gerek kaimeyi sahtesinden ayrmas-nn ok g olduuydu. Bu muhtemelen doruydu, ancak temel se-bep, ticari ve man konularda bilgisiz ve genellikle iyi metalden ol-mayan paraya pheyle baktklarndan tara insanlarnn kaimeyikabul etmekte tereddt etmi olmalar 0Iabilif35 1841' den itibaren

31. Takvim-i Vekayi, No: 206.32. Takvim-i Vekayi, No: 210.33. Takvim-i Vekayi, No: 216,4 Zilhicce 1256 (27 Ocak 1841): Ayn haber, tm

yabanc ortaeliliklere 3 Zilhicce 1256/ 26 Ocak 1841 tarihli Bab- Ali genelgesindedir,trans!. enc!. in USNA, T 238, Roll 2, David Offley (Smyrna) to secretary no. 26, 2 iTemmuz 1842.

34. Sudi, Usul-u meskukat, ss. 107-8.35. Muhtemelen zmir'deki tccarlar kaimeyi kabul etmeye devam ettiler ve belki

gayiresmi' olarak orada gemesine izin verildi; yorumlar iin White, n. 42'ye baknz.

OSMANLLARN KAGIT PARAYLA LK DENEYM 255

kaimenin yalnzca bakentle snrlandrlmas, kaimenin yasal birpara birimi olmaktan ziyade stanbul'da rahatlk/kolaylk iin kulla-nlan bir para olduuna dair bir baka kanttr. Baslm kaime Ara-lk l842'den sonra standart hale geldi36

Baslm kat paralar nerdeyse hemen taklit edildi. TaklitilikHazine'nin kaimeleri seri olarak numaralandrmamas gereiylekolaylatrld. Bunun niye byle olduunu aklamak imkanszdr.Belki bu tecrbesizlikten olmutur, belki bylece kaimenin halk ta-rafndan bilinmeyen miktarda piyasaya srlmesi salanabilecekti.Yeni sahtecilik iin are kat paralar numaralandrmak deil fakatyeni bir basm gerekletirmekti. 1843 Ocak'nn balarnda ilk ba-slm serinin "talik" harflerle (Fars stili) baslm yeni seriyle de-itirilmesine karar verildi. lk baslm (matbu) paraya sahip olan-lar, onlar Hazine'ye getirmekte yava davrandlar ve bu yzden,brorlerle ve baslan hatrlatc ilanlarla 29 Nisan l843'ten nceteslim etmeleri konusunda uyar yaplmak zorunda kalnd. nkbu tarihten sonra ilk matbu belgeler deersiz olacak, ne faizi ne deana para denecekti:?

Yine tarihiler ek olarak baslan kaimenin Hazine tarafndansermaye getirmesi iin mi tedavle konduu yoksa birinci ve ikincimatbu seri sadece elyazm senetlerin yerini almas iin mi kulla-nld konusunda tereddttedirler. Eer varsa ne kadar kaimeninvergi olarak Hazine'ye verildii de bilinmemektedir. 50 yl sonraMeclis-i Maliye'nin bir yesi olan Sleyman Sadi doru sylyor-sa Mays l843'te tedavldeki kaimenin toplam deeri, 29.862.350piasterdi. Bu, l840'taki ilk iki elyazm serinin toplamndan daha

36. Kaimenin ilk olarak ne zaman basld belli deildir. Ancak 1841 'de baslmolmaldr. Sudi, Usul-u meskukat, sayfa o7'de Saib Paa Maliye Nazr olduu zamanbasld iin, halkn ona" Saib Paa kaimesi" denildiini sylemektedir. Her ikisi de doruolabilir.

37. Sudi, Usul-u meskukat, sayfa 108, karar hakknda. USNA, RG 84, Bab-AIi'den Notlar, 1839-1851, 18 Rebillevvel 1259 (l8 Nisan 1843) tarihli baslm elilimnn bir kopyasn ierir. Deitoku iin sadece 10 gn kaldna dair halk uyarro Bubesbelli Bab- Ali'nin kaimey1e ilgili dzenlemeleri stanbul tccarlarna ilettii iHinlarn(varaka-i mahsus) bir rneidir.

256 DURDU MEHMET BURAK

azdI38.Bu yzden daha ok sermaye elde etmek iin, kaimenin va-desinin 8 yldan 10 yla uzatlmasna karar verildi. Ayrca tarmdansermaye almak iin yeni kaimede 10.000.000 piaster'in piyasayasrlmesine karar verildi39. lk defa kat para ekonomik gelimeiin kaynak elde etmek zere kullanlm oldu. Eer birey yapl-dysa ne yapldn bilmek ilgin olurdu. Daha sonra bir nc ba-sm (Eer zirai kaime ayr bir seri olarak kabul edilirse drdnc birbasm) gerekletirildi. Yine kalpazanlkla mcadele etmek iinOcak-ubat 1844 yeni bir deitoku yapld40

1840 ile 1844 arasndaki yllarda stanbul halk veya en azn-dan tccarlar kaimeye alm ve kabul etmi grnyorlard. Kabuledi yava yava gerekleiyordu. 1840 Aralk'ndan, ilk elyazsseri ortaya ktktan hemen sonra, kaimenin faizinin denmeyeceidedikodusu kt. Devlet buna iddetle kar kt, dedikodular"yanl ve yalan" olarak deerlendirdi ve zamannda tm faizin de-neceine dair sz verdi41. 6 aylk faiz taksitleri zaman gelince d-zenli olarak dendi, bylece halkn kaimeye gveni artt. Kaimeninpiyasadaki deeri biraz inip kmtr, fakat bu, faiz dendikten son-raki normal ini ve faiz demelerinden hemen nceki normal kolabilir. Aktr ki baz kaime sahipleri belgelerini bir yatrm aracolarak saklamlar ve ylda iki kere faiz toplamlardr. Bazlar p-hesiz ki, belki de indirimde, faiz demelerinden hemen sonra, bun-lar para olarak kullanmlardr. Bazlar ise muhtemelen kaimeyiyalnzca ite deitoku arac olarak kullanmlardr.

1840'larn balarndaki durum, tedavldeki tm para eitlerin-den haberdar olmamasna ramen, Charles White'n anlatt gibiolmu olabilir. 3 yln stanbul' daki hayatn tm ynlerini aratra-rak geiren zekf bir ngiliz olan White, yaklak olarak 1843 ya da1844'deki durumu yle degerlendirmiti: "mparatorluun genel

38. Sudi, Usul-u meskukat, sayfa, 108. Dolamn iyi hesab yaplmad iin ra-kamlar belirlemek iin bir incelemenin yapldn sylemektedir. Bu eseri yazdndaSleyman Sudi 'nin Hazine kaytlarna eriebildii farzedilmektedir.

39. bid. Nihad'n Das Papiergeld (sayfa 43) eseri hari, bundan baka yerde bahs-edildiini grmedim. Gerekte piyasaya srlp srlmediini bilmiyorum.

40. Sudi, Usul-u meskukat, sayfa, 108.41. Takvim-i Vekayi, No: 213,20 evval 1256 (15 Aralk 1840), s. 4.

OSMANLLARN KAGIT PARA YLA LK DENEYM 257

paras iki eittir, kat ve metalik. Birincisi, banknotlardan ya dadaha ok 25, 50 ve 100 piaster deerinden olan, hamiline denebi-len ve yllk %12 1/2 faiz getiren hazine bonolar (sehim) dr. Kabakada kt bir ekilde yazlmtr ve kolaylkla taklit edilebilmek-tedir. Baz zamanlar sehim rabette deildir. Piyasada glkle gi-der. Baka zamanlarda, yaklak olarak faizin verilecei zaman,rabette olurlar ve o zaman daha ok talep edilir, deitokuu tra-fie ve speklasyona sebep olur. lk sehim 1840'ta piyasaya srl-d. Tedavldeki miktar ok deildir; nk sivilolsun, askeri ol-sun tm maalar, madeni parayla denir; ikincisi byk demelerderahatlk salasa da zmir' de olmadka kat para tarada deersiz-dir"42.Sivil memurlarn cretlerinin madeni parayla dendii konu-sunda White'n doru sylediini farzedersek, muhtemelen birinciya da ikinci seriden sonra 1840'ta onaylanan kaimeyle cretin yar-snn denmesinden vazgeildi.

Sleyman Sudi'ye gre, toplanan ve sadece faiz iin arza sunu-lan kaime miktar stanbul'daki i evreleri iin gerekenin altndakiseviyede azaltld. Bu yzden Temmuz 1844'te, "Avrupa'da adetolan metoda gre" faiz ayda % 0.5'e (ylda % 6'ya) indirgenerekbaka kaimenin baslmasna karar verildi43.Aslnda faiz aylk den-mi olsayd, bu elde tutmadan ziyade dolam tevik ederdi; aslndafaiz daha nce olduu gibi ylda iki kez dendi. Elde tutmay engel-leyen, faiz orannn yarya indirilmesiydi. Kaimenin tccarlar iindaha dk oranda olsa bile hala kabul edilir ve yararl olduu ak-t. 1840'larn sonlarnda yeni seri kaimeler en az iki kere, Haziran1847'de ve Aralk 1848'de, ilan edildi. Her sebep ksmen kalpazan-lan artmak iindi. 1847'de yeni cins 500, 1.000, 5.000 ve1O.000'lik piasteler piyasaya srld. 1848'de 50, 100; muhteme-

42. White, Three Years, Il, ss. 71-72. Sayfa 76'da kat paralarn genellikle yatrmolarak kullanldn ekler. White, benim resm bildirilerde rastlamadm 25 piasterlikkat paradan szeder. Fakat Erol, Kat Para, sayfa i ve Morawitz, Les finances, sayfai7' de byle bir kat paradan szetmez.

43. Sudi, Usul-u meskukat, sayfa, 109. Faiz orann kese bana ayda 100 paraolarak yazmaktadr. Biraz tuhaf bir formldr ve % 6'dan hi szetmez. Bu, 500 piasteranapara zerinden ayda 2 1/2 piaster, ylda 30 piaster faz eder ki bu % 6 faiz demektir.

.--------------~~--------------------

258 DURDU MEHMET BURAK

len 250,500 ve 1.000'lik piasterler piyasaya srld44 Byk cins-ler kaimenin ounlukla tccarlar ve varlkl insanlar tarafndankullanldn, muhtemelen sradan insanlar tarafndan hemen hikullanlmadn aka gstermektedir. Tekrar bir kez daha, yenibaslm paralarn ne kadarnn ncekilerle deitirildiine, tedavl-deki toplama ne kadarnn eklenmi olabileceine dair kesin bilgiyoktur.

1840'larn sonuna doru, stanbul'da dolam aralarnn kro-nik eksikliinin sonucu olarak, kaimenin deeri biraz zarar grd.Bu eksiklik mparatorluun metalik para problemlerinden dolayortaya kt: Bunlar bozuk parann genellikle az olmas, kat para-nn kabul edilmedii tara vilayetlerine, ithal maliyetini ve polie-leri kapatmak iin Avrupa'ya madem parann gnderilmesi, belikve altlklara gvensizliin altna ve gme rabeti artrmas, yeniOsmanl madem paralarnn aleyhine, eski Osmanl ve yabanc ma-dem paralara kaotik talep ve genelolarak para denkliklerinde ve d-viz kurlarnda istikrarszlk. 1845'te Bab- Ali iki nde gelen civarsarraflardan ikisiyle, Jacques Alleon ve Th. Baltazzi'yle, Hazi-ne'-den yllk demeye karlk olarak Londra ve Paris'te polieleri te-darik etmek ve kambiyo rayicini 110 piasterde sabit tutmak iinkontrat yaptlar. Byle de oldu ve iki yl sonra Osmanl devletindendestekle ayn ilevleri yerine getirmek iin Banque de Constanti-nople'u kurdular. Sermayesi olmayan ve devlet desteine dayananbu banka sonunda Bab- Ali'ye ok paraya maloldu. Banka'nn ta-rihesi, konuyla ilgili deildir. Bir yn hari: Kaimeyle de ilgilen-mitir. stanbul piyasasnda madem para yokken, Banka kaime ve-rirdi. Ancak banka, olduka dk miktarla kaimeyi geri ald. So-nu en azndan zaman zaman kat parann deerindeki dt451848'in sonunda Galata'nn 70 veya daha fazla bir grup nde gelenbankas ve ticaret odas, Bab- Ali'nin kendi payna dier tedbirler-le birlikte "kaimelere sabit bir dviz kuru verilmesini" salayacak

44. bid., ss. 109-10.45. Du e1ay, Histoire finandere, ss. 126-129. Trke kaytlarda Baltazzi ismi genel-

likle Baltae olarak geer. Th. Baltazzi Emmanuel Baltazzi tarafndan konulmutur.

OSMANLILARlN KAGlT PARAYLA LK DENEYM 259

tedbirlerin alnmas artyla parasal durumu stabilize etmek nyardm kabul ettiler46

Kaime tarihesinde yeni evre, Ocak 1852'de balad. Daha son-ra, ilk defa faiz getirmeyen kat para tedavle sokuldu. Piyasayasrlen cinsler ncekilerden daha kkt- ilk nce 20 piasterlikbanknotlar, sonra lO'luklar. Resm aklamaya gre, bunlar kkticari ilerde alverii kolaylatrmak iin piyasaya srlmt vebyle dk miktarlarda ok az olaca iin faiz verilmeyecekti. Buaklama doru olabilirdi, fakat yeni emisyonlarn Hazine'ye mas-rafsz olarak bilinmeyen miktarda ek gelir getirdii de dorudur.Elbette ki hi kimse kk kat paralan elde tutmad. Bunlar abu-cak piyasada dolat, abucak eskidi, sahtecilie davet etti ve Hazi-ne iin gerekliklerini kontrol etmek zordu. Ksa zaman sonra sebepolduklar zararla ilgili ikayet ortaya kt ve maliye nazrlar katparay kaldrmak iin planlar yapmaya baladlar47 Ancak 1853-56Rus (Krm) sava yalnzca stanbul'da deil, askeri birliklerin bu-lunduu her yerde kullanlmas iin (bu yzden "ordu kaimesi" de- .nilmiti) daha ok kat parann piyasaya srlmesine yol at. Sa-vatan sonra kaimeyi piyasadan ekmek iin yeni planlar, daha okkaimenin baslmasna yol aan yeni Hazine krizleriyle baarszlaurad. Ancak 1862'de d borlann yardmyla kat para ortadankaldrld. Bu, kaime tarihesinin 1852-1862' deki olduka sarscevresi, burada yaplamayacak kadar detayl ve ayn bir izlemeyi ge-rektirir.

zet olarak, denilebilir ki kaime 1840'ta bir eit i bor olarakbo hazineye gelir salamak iin ortaya kt. Ancak hazinenin di-er tahvillerinden farkl olarak kaime tedavle sokuldu ve maksatlolarak kat para yapld, gerekte yalnzca stanbul'da geerli olsada faiz dendii srece, paritede veya pariteye yaknd. Ancak, faiz

"46. "Engagement contracte par les Negociants de Constantinople," 9 Aralk 1848,

U'>NA, RG 84, Bab- Ali'den Notlar ve Tercmeler, 1848-1849, Diileri Bakanl not-larnda no. 6,29 Rebiuliihir 1265/24 Mart 1849.

47. Sudi, Usul-u meskukat, sayfa, 110-11; Pakaln, Maliye Nazrar, l, 10. Nihad,Das Papiergeld, ss. 49-50. Rakam desteklemek iin referans gstermeden bu kaimenin165.000.000 piasterlik miktarn verir.

260 DURDU MEHMET BURAK

dendii srece kaime iki zelliini korudu: kat para ve i bor.Modern iktisatlar Bab- Ali'yi parann ilevini anlamamakla vekat paray devlet borcu senedi olarak grmekle sulanmaktadr48Bab- Ali'nin parann modern ekonomide nasl kullanabileceinianlamad dorudur. Bab- Ali'nin dier devletler gibi 1852'densonra ok kat paray srerek operasyonlar finanse etmenin cazi-besine kapld ve dier devletler gibi enflasyonun zararl sonularile gven krizlerini yaad da dorudur. Ancak 1852'den ncekaimeyle problemlerin, kalpazanlk hari, nispeten daha az grn-mektedir. 1840-1852 yllarnda, iki rolyle kaime iki gerek amacahizmet etti: Hazine'ye ihtiyac olduu zaman yardm etti ve stan-bul'da ek dolam arac oldu. lk evresinde, orta derece baarl ol-duuna karar verilebilir.

48. Oktay Yenal, "Trkiye'de Kat Para," Belgelerle Trk Tarih Dergisi 32(Mays 1970),28-29.

Ek Not: Nmizmatik1er son zamanlarda kaimenin nceki basmarn aratrmakta,piyasaya srm artlar, elyazs notlarn birka kopyas ve aklamas ile ilgili ek bilgileryaynlamaktadrlar. En ilgili makaleler arasnda Cneyt ler'in "Faizli Bir Osmanl Kai-mesi," Trk Nmizmatik Dernei (stanbul, Bulletin 12 (1983), ile ayn yazar tarafndanyazlan" 1274 tarihli Son Seri Faizli Osmanl Evrak- Nakdiyesi" (ayn dernein dergisi25'j 1988) vardr. Yine ayn dernein Dergisinde 21 (1987), Garo Kurkman, "The Expe-riments of 'Kaimes with Interest' during Sultan Abdlmecid's Period" vardr. OrijinaliTrkedir, fakat bu, ngilizce isimle daktiloda yazlm geniletilmi versiyonudur. 1840-41 'in baz Ermeni gazetelerinden yararlanmtr. Ayrca Kenneth M. MacKenzie, "Ka'imeof Sultan Abdul Mecid: The Second Issue, i840," Materiala Turciea 9 (1984).

00000001000000020000000300000004000000050000000600000007000000080000000900000010000000110000001200000013000000140000001500000016