T.C.

MARMARA N VESTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

SLAM TARH VE SANATLARI ANAB LM DALI SLAM TARH VE SANATLARI BLM DALI

OSMAN EMS EFEND, HAYATI, ESERLER VE DVNI (MET N-NCELEME-TAHL L)

DOKTORA TEZ

Yusuf YILDIRIM

stanbul, 2013

T.C.

MARMARA N VESTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

SLAM TARH VE SANATLARI ANAB LM DALI SLAM TARH VE SANATLARI BLM DALI

OSMAN EMS EFEND, HAYATI, ESERLER VE DVNI (MET N-NCELEME-TAHL L)

DOKTORA TEZ

Yusuf YILDIRIM

Tez Danman Prof. Dr. Hasan AKSOY

stanbul, 2013

ZET

Osman ems Efendi, 19. asr Trk iirinin nemli bir airidir. 1814-1893 yllar arasnda

yaayan airin hayat hakknda bildiklerimiz snrldr. Ald medrese eitiminin ardndan ksa bir

sre ttnclk yaptktan sonra deiik baz devlet memurluu grevlerinde bulunmutur.

airliinin yan sra dnemim nemli bir mutasavvf olan Osman ems Efendi, genliinde

Nakbendiyye ve ardndan Halvetiyye tarikatlerinden balad seyr u slkn Kdiriyyeden

tamamlayarak bu tarikatin Enveriyye kolunu tesis etmitir.Dolaysyla yaplan bu alma, Trk iiri

tarihi iin olduu kadar tasavvuf tarihi iin de nemi haizdir.

Bu almada, Osman ems Efendinin en nemli eseri olan dvnnn, biri yurt dnda

olmak zere 10 nshasna ulalm; tespit edilen bu nshalar ayr ayr tantldktan sonra altsnn

karlatrlmas suretiyle dvnn tenkitli metni ilm usullerle ortaya konulmutur. almann

inceleme ksmnda ise airin hayat, eserleri, edeb ve tasavvuf ahsiyeti hakknda bilgi verilmi;

dvnn ekil, muhteva, dil ve slp zellikleri zerinde durulmutur. Bylece Osman ems

Efendinin ve eserlerinin klasik Trk edebiyatndaki yeri ve nemi belirtilmeye allmtr.

Anahtar Kelimeler:

Osman ems Efendi, klasik Trk edebiyat, air, Trk iiri.

Abstract

Osman ems Efendi is one of the important poets in XIX. Century Turkish poetry. We have

very limited information about his life who lived in 1814-1893. After his education in madrasa, he

worked as a tobacconist, then got some kind of civil services in the state. Besides being a poet, he

was one of the important sufi (mystic) in that period. Osman Sems Efendi started his mystic path

(seyr u suluk) through joining to the Naqshbandiyya and Khalwati order while he was youth, then

fulfilled it in the Qadiriyya order and founded the branch of Enveriyye in this tariqa (sufi path).

Therefore, this research is important not only for the history of Turkish poetry but also history of

the Tasawwuf (Islamic mysticism).

In this treatise, it has been attained to 10 editions which one of them was abroad of the

Divan that is the most important work of Osman ems Efendi. Each of the editions was

acquainted and put forth a critical edition of the work by comparing the six editions. It has been

given information about life of the poet, his works, and his character of literature and sufi in the

first part of this research. Then it has been examined manner, content, lingo, and style of the

Divan. It has been tried to point out to place and importance of Osman ems Efendi and his works

in classical Turkish Literature.

Key Terms:

Osman ems Efendi, divan, classical Turkish literature, poet, Turkish poetry.

I

NDEKLERNDEKLERNDEKLERNDEKLER

NDEKLER ............................................................................................................................ I

NSZ ..................................................................................................................................... III

KISALTMALAR ...................................................................................................................... V

GR ......................................................................................................................................... 1

19. YZYIL TRK EDEBYATINA GENEL BR BAKI ............................................ 1

BRNC BLM ...................................................................................................................... 8

OSMAN EMS EFEND, HAYATI VE ESERLER ............................................................... 8

A. HAYATI ......................................................................................................................... 8

1. Ad ve Mahlas ........................................................................................................... 8

2. Doumu, Ailesi ve ocuklar ..................................................................................... 9

3. Tahsili ....................................................................................................................... 13

4. Mezhebi .................................................................................................................... 14

5. Meslei, Grevleri ve Seyahatleri ............................................................................ 14

6. Vefat ........................................................................................................................ 17

7. Tarikati, Silsilesi, eyhleri ve Halifeleri .................................................................. 19

a. eyhleri ................................................................................................................. 22

1. eyh smail Efendi ........................................................................................... 22

2. eyh Kuadal brahim Efendi ......................................................................... 22

3. eyh Abdrrahim-i nyev .............................................................................. 23

b. Halifeleri ............................................................................................................... 24

1. Muhammed Bedreddin zz Efendi .................................................................. 25

2. Ebubekir Sdk Necmeddin Efendi ................................................................... 26

3. Sadeddin Sheyl Efendi ................................................................................... 27

4. Ali Srr Efendi ................................................................................................. 28

5. Muhammed kr ihbeddin Efendi ............................................................. 28

8. ahsiyeti ................................................................................................................... 29

B. EDEB AHSYET ..................................................................................................... 31

C. ESERLER ................................................................................................................... 54

1. em-i ebistn ........................................................................................................ 54

2. Kenzl-man ......................................................................................................... 55

3. dbl-mrd f-sohbetil-murd ............................................................................ 55

4. Dvn ........................................................................................................................ 57

II

D. DVNI ........................................................................................................................... 58

1. ekil zellikleri ........................................................................................................ 58

a. Tertip ekli ........................................................................................................... 58

b. Nazm ekilleri ve Trleri .................................................................................... 59

c. Dil ve Anlatm ...................................................................................................... 62

d. Vezin .................................................................................................................... 70

e. Redif ve Kafiye .................................................................................................... 78

9. Muhteva zellikleri .................................................................................................. 88

a. Tasavvuf ............................................................................................................... 88

b. Allah ..................................................................................................................... 92

c. Melekler ............................................................................................................... 93

d. Kitaplar ................................................................................................................. 95

e. yetler .................................................................................................................. 97

f. Peygamberler ve Hz. Peygamber ......................................................................... 98

g. Drt Halife ve Ehl-i Beyt ................................................................................... 101

h. Efsanev ve Tarih ahsiyetler ............................................................................ 105

KNC BLM .................................................................................................................... 106

OSMAN EMS EFEND DVNI VE NSHALARIN TANITIMI ................................... 106

A. METN TESPTYLE LGL HUSUSLAR .......................................................................... 106

1. Nsha Tavsifleri ..................................................................................................... 106

2. Nshalarn Deerlendirilmesi ................................................................................ 116

B. METNN KURULMASINDA TAKP EDLEN YOL: ........................................................... 120

1. Trke kelime ve eklerin mlas ............................................................................. 120

a. Ekler ................................................................................................................... 120

b. Kelimeler ............................................................................................................ 121

2. Arapa ve Farsa kelime ve eklerin imlas ............................................................. 122

a. Ekler ................................................................................................................... 122

b. Tamlamalar ......................................................................................................... 123

c. Kelimeler ............................................................................................................ 124

3. Teknik zellikler .................................................................................................... 125

C. DVNIN METN .......................................................................................................... 127

SONU .................................................................................................................................. 794

KAYNAKA ......................................................................................................................... 797

III

NSZNSZNSZNSZ

19. yzyl klasik Trk iirini, yazd baarl manzumelerle temsil eden Osman ems

Efendi, air kimliinin yannda dnemin nemli bir mutasavvfdr. yle ki o, Kdiriyyenin

Enveriyye ubesini tesis etmi ve evresine toplanan, aralarnda dnemin nemli

ahsiyetlerinin de bulunduu yzlerce insan irat etmitir. iirlerini din ve tasavvuf

dncelerini aktarmak amacyla kaleme alan Osman ems Efendi, hayat hakknda bilgi

veren tezkirelerde de genellikle mutasavvfl n planda tutularak deerlendirilmitir. Bu

sebeple airin hayat, eserleri ve sanat hakknda deerlendirmelerde bulunmay ve airin en

nemli eseri olan Dvnn mmkn olduu kadar tam ve doru bir metnini vermeyi

amalayan bu alma, edebiyat tarihi iin olduu kadar tasavvuf tarihi asndan da nemi

haizdir.

alma giri ve iki ana blmden olumaktadr.

Giri blmnde, Osman emsin yaad yzyln edeb ve kltrel ortam 19.

Yzyl Trk Edebiyatna Genel Bir Bak bal altnda genel hatlaryla belirtildikten sonra

airin de mensubu olduu Encmen-i uar topluluu hakknda, daha nce yaplm

almalar gzden geirilerek baz deerlendirmelerde bulunulmutur.

Birinci blmde, Osman emsin hayat, tarikati, eserleri, ahsiyeti ve edebi ahsiyeti

ile ilgili bilgiler sunulmutur. airin hayat, eitli kaynaklardan ve airin kendi eserlerinden

istifade edilerek belirlenmeye allrken baz kaynaklarda tespit edilen kimi yanl bilgilerin

tenkidi de yaplmtr. Tarikati, eyhleri ve halifeleri ile alkal bilgiler ayr balklar altnda

verilerek airin tasavvuf cephesi aydnlatlmaya allmtr. airin mesnevsi ayr ayr ele

alnarak ktphanelerde tespit edilen nshalar tantlmtr. airin en nemli eseri olan dvn

ayr balk altnda ekil ve muhteva ynnden incelenmitir. Muhteva zellikleri detayl

olmayp yalnzca airin iirlerde dile getirdii din ve tasavvuf nemli baz hususlara

deinilmitir. Edeb ahsiyeti bal altnda ise airle ilgili kaynaklarda geen

deerlendirmelere yer verilmi, ardndan airin kendi iirini nasl grd zerinde durulmu,

son olarak da dvnn dil ve slp asndan dikkati eken kimi noktalara deinilmitir.

kinci blmde, Osman ems Efendi dvnnn tespit edilen nshalar ayr ayr

tantlmtr. Gerekli deerlendirmeler yapldktan sonra da mukayeseli metnin kurulmasnda

esas alnan nshalar tespit edilmitir. Son olarak metnin kurulmasnda takip edilen yol

belirtilerek dvnn tenkitli metnine yer verilmitir. Tenkitli metin oluturulurken en hacimli

nsha olmas, mukabele ve tashihinin yaplm olmas ve iirlerin huruf- hecya gre

dzenlenmi olmas gibi sebeplerden dolay stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl

IV

Osman Ergin Blm 1801 numaral nsha (OE1) esas alnmtr. Ancak bu esas alma,

yalnzca iirlerin sralanmas bakmndandr. Karlatrmada kullanlmas kararlatrlan

nshalarda, beytin genel anlamna ve vezne en uygun olan beyit/msra tenkitli metinde

verilmi, nsha farklar ise dipnotta belirtilmitir. Metnin evriyazs yaplrken kelime ve

eklerin imlasnda birlik salamak amacyla genellikle smail nverin evriyazda Yazm

Birlii zerine neriler1 ve Fatma Sabiha Kutlarn 16. ve 19. Yzylda Yazlm ki

Metnin mlasna likin Kimi Tespitler2 adl makalelerindeki neriler dikkate alnmtr.

Ayrca dvn iinde yer alan Arapa ve Farsa iirlerin tercmeleri yaplm ve bunlar

dipnotta gsterilmitir.

Hatadan uzak olduu iddias tamayan bu mtevaz almann her aamasnda destek

ve yardmlarn grdm zevta mteekkirim. zellikle almann hazrlanmas srasnda

karlatm her mkilin hallinde yakn alkalarn grdm tez danman hocam Sayn

Prof. Dr. Hasan Aksoya, bilgi ve tecrbelerinden her daim istifade ettiim muhterem

hocalarm Prof. Dr. Mustafa Uzun ve Prof. Dr. Alim Yldza en kalb kranlarm

sunuyorum. Ayrca Osman emsin Farsa iirlerini, kendilerinden aldm dersler sayesinde

tercme edebildiim iin Prof. Dr. Necdet Tosuna, tez konusunun belirlenmesi ve snrlar

konusunda tavsiyelerini aldm dostum sa Akpnara ve deerli zamanlarn ayrmak

suretiyle tezi okuyup, gerekli dzeltmeleri yapan aratrma grevlisi arkadalarm Muammer

Cengiz ve Fatih Ramazan Sere de teekkr ederim.

Kasm 2013

Sivas

Yusuf Yldrm

1 smail nver, evriyazda Yazm Birlii zerine neriler, Turkish Studies International Periodical for

Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, Volume 3/6 Fall 2008, s.1-46. 2 Fatma Sabiha Kutlar, 16. ve 19. Yzylda Yazlm ki Metnin mlasna likin Kimi Tespitler, Turkish

Studies International Periodical for Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, Volume 3/6 Fall 2008, s.499-510.

V

KISALTMALARKISALTMALARKISALTMALARKISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

a.g.mad. : Ad geen madde

a.mlf. : Ad geen mellif

bkz. : Baknz

Bl. : Blm

C. : Cilt

DA : Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

Haz. : Hazrlayan

Ktp. : Ktphanesi

r. : rnek

s. : Sayfa

S.A.T.. : Son Asr Trk airleri

sy. : Say

Sad. : Sadeletiren

nr. : Numara

Nr. : Nereden

TDEA : Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi

terc. : Tercme eden

TY. : Yayn tarihi yok

vd. : ve dierleri

vb. : ve benzerleri

Yay. : Yaynlar

1

GRGRGRGR

19. Y19. Y19. Y19. YZYIL TRK EDEBYATINA GENEL BRZYIL TRK EDEBYATINA GENEL BRZYIL TRK EDEBYATINA GENEL BRZYIL TRK EDEBYATINA GENEL BR BBBBAKIAKIAKIAKI

Osmanl mparatorluu, iir ve sanatla ilgilenen son Osmanl padiah olarak bilinen lhm mahlasl III. Selimin tahtta bulunduu yllarda 19. yzyla girmiti. Batda meydana gelen gelime ve deimelerin, Osmanl Devletinin varlna ynelik ykc etkisi, zellikle bu asrda gn getike daha vahim boyutlara ulayordu. Bu vahim durumdan kurtulmak iin Osmanl aydnlar ve brokratlar, nceleri nemsemedikleri Batnn zihinsel ve teknolojik birikiminden faydalanmak amacyla birtakm slahat almalar yapmaya baladlar. Ancak 1699 Karlofa anlamasyla kaybedilen topraklarla birlikte zedelenen yenilmez ve gl Osmanl imajnn tekrar kazanlmas iin bir nceki yzylda yaplan slahat ve yenilemeler, kendiliinden gelien normal bir oluumla deil, ou zaman zorunluluklarn ittii ve zaman zaman i isyanlarla kesintiye urayan, Ahmed Hamdi Tanpnarn ifadesiyle cemiyet bnyesinde herhangi bir esasl deimeyi hedef olarak almadan3 daha ok gnlk ihtiyalar karlamaya ynelik geici zmlerdi. Deiimin nndeki en byk engel saylan Yenieri Oca II. Mahmud tarafndan 1826 ylnda lavedilmiti. 1839da Hriciye Nzr Mustafa Reit Paa tarafndan Glhanede okunan Tanzimat Fermanyla da, yaklak 100 yl nce balam; ancak sk sk yol kazasna uram Batllama srecinin artk devlet projesi haline dnmesi salanmt. Tanzimat Ferman, zellikle Msr meselesinin zmn kolaylatrmada bata ngiltere olmak zere Batl lkelerin yardmn salamay amalamaktayd ve bunda da baarl olunmutu. Sultan Abdlmecit tarafndan 1856 ylnda yaymlanan Islahat Ferman ise Mslmanlarla gayrmslimler arasnda eitlik salamay hedefleyen bir belge olmann tesinde kmek zere olan devletin yklmaktan kurtarlmasna ynelik bir hamleydi. 23 Aralk 1876da devletin kt gidiatn durdurmak amacyla ortaya kan akmlardan Osmanlclk fikrine hizmet eden Knn-i Essnin ilan edilmesiyle I. Merutiyet dnemi balamt.

Siyas alanda yaanan yenileme hareketlerinin yannda, her yeniliin karsnda duran eski tarz eitim veren medreselere ramen eitimle ilgili de baz dzenlemeler yapld. Buna ynelik 1773te Mhendishne-i Bahr-i Humyn, 1794te Mhendishne-i Berr-i Humyn, 1827de Mekteb-i Tbbiyye ve 1834te Mekteb-i Harbiyye ald. 1832de alan Tercme Odasyla da devlet dairelerinde yabanc dil bilen memur ve brokrat ihtiyac karlanmt. Dnemin baz siyaseti ve edebiyatlarnn yetitii Tercme Odas, ayn zamanda dilin sadelemesi ve Bat kltrnn tannmas gibi nemli roller de oynamt. Darlfnunun kuruluuna hazrlk yapmak ve okutulacak kitaplar hazrlamak iin Encmen-i Dani adl bilim kurulu 1851de Sultan Abdlmecit ve Sadrazam Mustafa Reit Paann katlmyla ald.

3 Ahmed Hamdi Tanpnar, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 2001, s.64.

2

Siyas, askeri ve toplumsal alanda yaanan bu deiikler, A. Hamdi Tanpnar'n "Eski, yryen hayat karsnda son szn sylemesine ramen, cemiyetin iinde, ruhlarda btn unsurlaryla ok derin surette hakimdi. Btn hayat onunla dolu idi4 eklinde temas ettii gibi bir anda gereklememitir. Dolaysyla yaklak alt yz yllk bir gemii olan klasik Trk edebiyatnn, yenileme ve deiimin getirdii artlara hemen teslim olduu, mcadele etmeden silinip ortadan kalktn dnmek mmkn deildir. Dier taraftan yeni iir, eski iirden tamamen ayrlm deildi. Yeni gelimelerin etkisiyle deien ierik dnda, yeni ile eski iir arasnda ciddi bir fark yoktu. Dil, vezin ve nazm ekilleri byk lde ayn idi. Ayrca, yzyln nde gelen airleri, eski iiri renerek yetimiler, hatta o minvalde eserler de vermilerdi. Bu yzden edebiyat ve zellikle iir alanndaki deiim, asker ve siyas deiiklikler kadar hzl bir gelime gsterememitir.5

19. yzyl Trk edebiyat, zellikle asrn ilk yarsnda nceki yzyln devam saylr. Keecizade zzet Molla ve Enderunlu Vasfn clz birka hamlesi dnda, genellikle eski szlerin tekrarland, iir dilinde nemli bir yeniliin grlmedii ve yaratc airlerin yetimedii bu yzyl edebiyatnn genel karakteristiini Tanpnar u cmlelerle ifade eder: Nedimden sonra araz iyiden iyiye grlen, fakat balangc daha evvelden kan bir zevk bozulmas ve dal, ilhamn umumiyetle kk ve kelime, ifade oyunlarna dayanan bululardan teye geememesinden gelen bir yoksulluk, mesnevlerde Nabiden beri allan fakat bir trl srr bulunamayan bir yerli icat arzusu, daha ziyade nesre ait hususiyetlerin artmas, bu yarm asrn iirinin de esas vasflardr. Hamlesini yneltecek, dank tecrbelerine dzen verecek ana fikirden mahrum olduu iin bayalktan teye geemeyen bir realizm ve yerlilik zevki, daha ziyade deerlerin zayflamasndan gelen bir sensualite tehiri, syleyecek hibir eyi olmayan insanlarn vakit geirmek iin konumasn andran yarenlik edas ilk gze arpan eylerdir. Ne halk ifadesine ve diline kar gittike artan ilgi, ne nazirecilik dolaysyla sk sk eserlerine dnlen eski airlerin tesirleri ne de geen asrn sonunda, yani Galibin musammatlarla yapmaa alt geni nefesli ve hamleli iir tecrbesi ve yine onun tesiriyle hzn arttran Mevlev ve tasavvuf ilham bu zlm manzarasn deitiremez. Sanki btn pnarlar kurumu ve insan rlplaktr. Ve sanki insann yerine aruz vezninin bizzat kendisi ortada dolayor, halk azndan ve hayattan toplad ifadeler zerine tek bana kk, manasz oyunlarn yapyordu.6

Bu yzylda klasik Trk iiri, Tanzimattan sonra Bat etkisi altna giren yeni edebiyat karsnda gcn kaybetmeye balam, hatta eski gelenek iinde bile deerini koruyamaz duruma gelmitir.7 smail Hikmet Ertaylann lisn zayflam, hisler, hayaller ypranm, heyecanlar snm, kalplerin arpnts yerine dudaklarn iniltisi kaim olmutur8 eklinde 4 Ahmed Hamdi Tanpnar, a.g.e., s.38. 5 smail nver, XIX. Yzyl Divan iiri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C.XXXII,

Say: 1-2, Ankara 1988, s. 131. 6 Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s.77. 7 Mine Mengi, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1999, s.231 8 smail Hikmet Ertaylan, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 2011, s.4.

3

tasvir ettii bu asrn air kadrosu olduka genitir. smail nverin, stanbul Ktphaneleri Yazma Eserler Katalouna dayanarak yapt bir incelemeye gre 19. yzylda divan sahibi olan air says 114tr.9 Bunlar dnda divanlarna ulalamayan airlerin yannda, divan sahibi olmayanlarn da hesaplanmas neticesinde bu saynn kabark bir durum alaca kesindir. bnleminin Son Asr Trk airlerinde ismi geen air says yaklak binbeyzdr.10 Oysa sayca fazla olmak, klasik Trk iirini, yaklak iki yzyldr dt ksr dngden kurtarmaya yetmemitir. Bu dnemde yetien airlerden bir ksm unlardr: Nri, Nebl, Nsr Abdlbaki Dede, Halim Giry, Refet, Htif, Salacol, kif, Fik, Sz, Mtak Baba, Azm, Cevdet, Sdk Paa, Safy Dede, Hzraazde Said, Rstem Paa, ffet, Mhir, Selm, Sermed, Kudds, Esad Mahmud Paa, Zik, Hamd, Rz, zzet, efik, Ferd, Mehr, Nil Abbas Paa, kir, Zver Paa, Ntk, Rm, Sad, Ulv, Acz, Trb Baba, Nihd Bey, Misl, Hamd, Zver, Abdlhalm Glib Paa, Srr Rhile, Sddk, Fzl Paa, Mahmd Nedm Paa, Rahm, Nigr, Hfz, sm, rfan Paa, Celleddin Bey, Sad Paa, Rid, Nakiyye Hanm, Mahmd Celleddin Paa, Andelb, Memdh Paa, skdarl Talat, Hsn, lham, dile Sultan, skdarl Hakk, smet, Km, Hlet Bey. Bu isimler dnda, iirleri derinlikten, incelikten ve gerekli ihtimamdan uzak olmasna karn adalar arasnda hret bulmu airler de vardr. Enderunlu Vsf, Keecizade zzet Molla, eyhlislam rif Hikmet, eref Hanm, Leskofal Glib, Yeniehirli Avn, Hersekli rif Hikmet, Leyla Hanm, Dni, Pertev Paa, Ayn, Osman Nevres, Kzm Paa, Osman ems gibi isimler bunlardandr.

Zihniyet dnyasndaki deiime paralel olarak bu dnemde yetien kadn airlerin saysndaki art da dikkat ekecek kadar fazladr. Bu dnemde yetien kadn airlerin says yirmiden fazladr. Bu yzyln en nemli kadn divan airleri, Leyla Hanm, eref Hanm ve dile Sultan olup, Feride, Habibe, Srr, Mide, Mnre ve Nakiyye, Nesba, Saffet, ffet, Yaar Nezhe de dier kadn airler arasnda saylabilir. Bu kadn airlerin ou varlkl ailelerin kzlardr. Kzlarn eitimine nem veren varlkl ve mevki sahibi ailelerin tuttuklar zel hocalarla yetien kadn airlerin evresinde ou zaman onlar himaye eden airler de bulunur. rnein bu dnemin nemli kadn airlerinden saylan Leyla Hanmn (. 1848) iirde rnek ald kii, days zzet Molladr. Yine dnemin dier nemli kadn airlerinden eref Hanmn (. 1860) dedeleri Vakanvis Halil Nur Bey ve ir Efendi de airdir. Babas Nebil Beyin ise divanesi vardr.11

zzet Molla'nn Mihnet-ken ve Glen-i Ak', Selmnin Mevlid'i, Mehmed zzet Paa'nn Ysuf u Zleyhs ve baz airlerin divanlarndaki kk mesnevler dnda ok az rnei bulunan mesnev yazmnda fark edilir bir azalma yaanmaktadr. Bu dnemde baz nazm ekillerinde de nemli deiimler yaanr. Kasidenin olmazsa olmaz blmlerinin

9 smail nver, XIX. Yzyl Divan iiri, Byk Trk Klasikleri, C. VIII, stanbul 2002, s.101. 10 bnlemin Mahmud Kemal nal, Son Asr Trk airleri, stanbul 1988, bkz. eitli sayfalar. 11 Mbeccel Kzltan, Divan Edebiyat zelliklerine Uyarak iir Yazan Kadn airler, Sombahar Dergisi,

Kadn airler zel Says, (Ocak- Nisan) stanbul 1994, s.104-106.

4

sklkla atland grlmekle birlikte; kta, mesnev, gazel, musammat eklinde yazlan kasidelerin yannda tarih drmeli kasidelere de oka rastlanr. Yek-aheng gazellerde nemli bir art grlrken, ayn zamanda mahlassz gazellerin yazlmas, mahlasn matla beytine konulmas ya da drt beyitlik gazellerin yazlmas gibi ekil olarak da airlerin farkl araylara girdikleri grlr. Mstezt nazm eklindeki deiim ise, nceki asrlarda rnekleri birka gemeyen gazele ek olarak kta ve tahmis biiminde yazlm msteztlarn bu yzylda artmas eklindedir. Nazm ekillerinde grlen yeni araylarn yannda, eski tarzda yazlm nazm ekillerinin devam ettiini sylemek gerekir; ancak bunun yannda terc-bend, terkb-bent, ark ve kta gibi nazm ekillerinde nemli bir artn grlmesi de bu dnemin zellikleri arasndadr. Bunlardan ark trnn en gzel rnekleri, zellikle muhammes nazm ekliyle yazd arklarla tannan Enderunlu Vsf tarafndan verilir.

Yeniliklerin yaand bu asrn iirinde gze arpan zelliklerden biri de airlerin nazm ekilleri bakmndan yeni imknlar aramalardr. air, nceleri kasidelerin hmden hediye veya terfi almak amal yazlma geleneinin aksine, memdhu ile arasna belli bir mesafe koymasdr. Snblzde Vehbnin (. 1809) Kaside gezdirip bb- ricle/ Tenezzl etmedim cerr sule deyii ile eyh aban Kmi Efendinin (. 1884) Biz o kaplardan yz evirdik diyerek kasidelerini yaymlamay veya Mustafa Nuri Beyin (. 1906) Mddet-i mrmde bir ferde medhiye yazmadm. diyerek vnmesi, bu dnem airlerinin yzlerini devletten halka doru evirmelerinin nedeni saylr.12 Osman ems Efendinin de herhangi bir devlet byne kaside yazmam olmas, hatta Bb- lye kar souk davranmas da onun ayn izgide yrdn gstermektedir.

18. yzylda Nedimin ilk ciddi kndan sonra nemli bir hz kazanan mahallleme cereyan, etkisini bu yzylda da devam ettirmitir. Temsilcileri arasnda Enderunlu Vsf, Hzraazde Sad, Ref'-i Kly, Fatn Dvd, zzet Molla, Bursal Eref Paa, Abd Efendi gibi airlerin olduu yerlileme akm, halk tarafndan olduka ilgi grmesine ramen, nceki airlerin gsterdii baary yakalayamamtr. Ahmet Hamdi Tanpnar O zamana kadar daha ziyade bir nev tecesss ve maharet gsterme hevesiyle gidilen ve bir yn msra temrinlerine yol aan halk kaynaklar dil, hayat ekli, pitoresk- iirin hemen hemen btnn kaplar, hatta daha ileri geer, Vsfda olduu gibi orta insann eitli portrelerini izer.13 diyerek dnem airlerinin elinde yozlaan mahall syleyi tarzn eletir. smail nver de, estetik kaygdan uzak, yalnzca halk diline yaklama merakyla hareket eden bu airlerin abalarn u ekilde karikatrize eder: XVIII. Yzylda Nedim'in, nezaketi haddeden geirerek boy, gl kokusunu imbikten geirdikten sonra koku, nazn ucunu iledikten sonra mendil olarak verdii "bse" szn sylerken, bu szdeki "sin" harfinin dilerinden, dudaklarnn incineceini hayal ettii sevgili; XIX. yzyln bu yoldaki iirlerinde, trl meyvelere

12 Metin Kayahan zgl, ark Ekspresiyle Garba Sefer, Trk Edebiyat Tarihi, C. II, Ankara 2006, s.612-613. 13 Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., stanbul 2001, s.79.

5

benzetilen organlar apur upur hoyrata plen, ad zevklere vasta klnan gzeller haline getirilmitir.14

Nazmda olduu gibi nesir trlerinde de 19. yzyln zellikle ilk yars, klasik Trk edebiyatndan farkl bir edebiyat anlaynn ortaya kt bir dnemdir. zellikle mensur hikayelerde nemli bir azalma grlmektedir. Mehmet bin Ahmet bin smail Tosyevnin Kelile ve Dimneye benzer hayvan hikayelerinden oluan Kstasd-devrn, Ahmet Nazif tarafndan Franszca metninden evrilen Elfl-leyleti vel-leyle adl eser, Ahmet Ekmekizdenin Arapa aslndan evirdii Mustazraf eviri adl kitab, Vartan Paann Akabi Hikayesi adl mahall zellikler tayan hikayesi bu tarzda yazlm eserlerden bazlardr.15

Estetik nesir de, dilin sadelemesi amacyla devlet adamlar ve aydnlar tarafndan yaplan almalara ramen, bu yzylda varln devam ettirmitir. nceki yzyllarda Hoca Sadeddin, l, Veys, Nergis ve Nb tarafndan temsil edilen ar ssl nesir ise bu dnemde, yazlan baz dibace, takriz ve mektuplar dnda rabet grmemitir. Tezkire, tarih, mneat gibi eski nesir trleri bu asrda muhteva ve ekil bakmndan baz deiikliklere uramtr. Klasik tarzda tezkire yazm zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren ihmal edilmitir. Dnemin nemli tezkireleri arasnda efkatin Tezkiresi, Esat Efendinin Salimin tezkiresine zeyl olarak yazd Bae-i Safa-enduzu, Fatn tarafndan kaleme alnan Htimetl-Ear ve eyhinin Vekayiul-fuzalasna zeyl olarak yazlan Fndkll smetin Tekmilet-akaik fi Hakk Ehlil-hakaik adl eseri saylabilir. Dnemin nemli vakanvisleri Mtercim Ahmet Asm, anizade Mehmet Ataullah, Sahhaflar eyhizade Mehmet Esat Efendi, Ahmet Cevdet, Ahmet Lutfi gibi isimlerdir. Edeb tr olarak gelenekteki yerini ksmen de olsa koruyan mneat, Muharrert- Hussiyye-i kif Paann mellifi Akif Paa, Mntehabt- srn sahibi Mehmet Sadk Rifat Paa, sr- Kenann yazar Maral Kenan Bey, Mehmet Memdh Paa, Abdlkerim Nadir Paa, Ali Rza Paa gibi nesirciler tarafndan bu asrda temsil edilir. Dnemin sanatl slupla yazlan sefaretnameleri ise Abdurrahim Muhip, Mehmet Refi, Bozoklu akir gibi mellifler tarafndan kaleme alnr.16

Bu asrda bir grup air tarafndan, kaybolmaya yz tutan klasik iir zevkini, eski ihtiaml dnemlerine kavuturma arzusuyla Encmen-i uar denilen bir topluluk teekkl edilmitir. 1861-1862 yllar arasnda stanbulda Hersekli rif Hikmetin evinde Sal gnleri yaplan bu toplantlar yaklak alt ay boyunca kesintisiz olarak devam etmitir.17 Arkada sohbetleri havasnda sren encmenin mdavimleri arasnda Hersekli rif Hikmet Bey, Osman ems Efendi, Mehmed Lebib Efendi, Ziy Bey (Paa), Nmk Kemal, Hoca Slih

14 smail nver, XIX. Yzyl Divan iiri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi,

C.XXXII, Say: 1-2, Ankara 1988, s. 135. 15 Hasan Kavruk, Mensur Hikayeler, Trk Edebiyat Tarihi, C. II, s.663-664. 16 Menderes Cokun, Estetik Nesir Trk Edebiyat Tarihi, C. II, s.667-669. 17 Hasan Aksoy, Hersekli rif Hikmet Bey, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), stanbul 1998,

XVII, 233-235.

6

Nil, Konieli Ms Kzm Paa, brhim Hlet Bey, Recizde Mehmed Cell, Deli Hikmet, Mustafa Refik Bey, Memdh Fik Bey, Leskofal Glib, skdarl Hakk Bey, Slih Fik Bey, Mustafa zzet Efendi, gibi dnemin nemli airleri vardr. Toplantya her hafta srekli katlanlarn yannda zaman zaman mahfelin atmosferinden istifade etmek amacyla topantya katlanlar da vardr. Sdullah Rmi Bey, Mustafa Eref Paa, rfan Paa, Mustafa smet Efendi vb. isimler bunlardandr.

Metin Kayahan zgl, toplulukla ilgili yapt doktora almasnda encmene katlan airleri bir araya getiren sebepleri alt maddede izah eder. Buna gre; soy, doum ve memuriyet gibi baz sebeplerle Rumeli ile olan balar, ayn meslek grubunda almalar, ekseriyetinin i temayle sahip olmas, ounluunun ayn konaklarn mdavimi ve ayn devlet byklerinin himayeleri altnda bulunmalar, ayn dergh ve tekkelere devam etmeleri, uradklar kahvehane ve meyhanelerin ayn olmas encmen mdavimlerini ayn at altnda toplayan sebeplerdir.18

Tanpnarn, Osmanl iirinin son pleiad olarak nitelendirdii19 Encmen-i urnn reisi Leskofal Glibtir. Onun ynetiminde gerekleen bu toplantlarda klasik iir zevki iyi olan ve eski kltre in airler, yazdklar yeni iirleri okurlar, bunlar zerinde deerlendirmelerde bulunurlard. iirleri okuma ii, meclisin en gen yesi Nmk Kemale havale edilmiti.20 bnlemin, samim bir ortamda gerekleen bu toplantlarn amacn ve ilevini u ekilde belirtir: En mhim mebhis, en latf fkart, en rh-nevz er o mahfel-i edebde iitilirdi. Yakas yrtlmam, bikri izle edilmemi szler, o merd-i suhandan sudr ederdi.21

Leskofal Glibin, gen airlere, iir yazma konusunda ve nceki dnem airlerinden zellikle Nil-i Kdime nazire yazmalar konusunda tavsiyede bulunduu bilinmektedir.22 Toplantya katlan airlerin dvnlarna bakldnda ekseriyetinin Nil-i Kdime nazire yazd ve edeb zevk bakmndan onu rnek aldklar grlmektedir. Bu anlamda encmenin btn airlerinin baarl olduu sylenemez. Ancak dnemin klasik iir zevkini devam ettiren en gl airlerinin bu topluluk iinden kt da unutulmamaldr.

Encmen-i uar mdavimleri, bir taraftan rnek aldklar 17. asr airlerinin kullandklar dil imknlarn, tasavvuf lgatinin remizli ve Sebk-i Hindnin orijinal mazmunlu lisann; dier taraftan, geen asrda balam yerlileme gayretlerinin tercihi olan konuma dilini; bir baka taraftan da XIX. asrn ikinci yarsnda Hoca Tahsin Efendi, brahim

18 Metin Kayahan zgl, XIX. Asrn zel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encmen-i uara, Hacettepe niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 1988, s.134-160. 19 Ahmed Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 261. 20 Hersekli rif Hikmet, Dvn, (Haz. bnlemin Mahmud Kemal), stanbul 1335, s.21. 21 Hersekli rif Hikmet, a.g.e., s.16. 22 smail Hikmet Ertaylan, a.g.e., s.97.

7

Ethem Pertev Pasa, Behet Efendi gibi yenilik emaresi tayan airlerden inasiye ulaan bir izgide sosyal hayatn ve asri fikirlerin dilini kullanrlar.23

bnleminin Araplarn Sk- Ukzna benzettii bu toplantlar 1861 ylnn sonlarna kadar dzenli olarak devam etmitir. Bu tarihten itibaren st ste gelen hadiselerden dolay yava yava dalmaya yz tutar. Yazd hicviye yznden Manastrl Slih Nail encmenden kovulur. Ardndan encmenin reisi olan Leskofal Glibin Austos 1861 ylnda memuriyet vesilesi ile Trablusgarba gitmesiyle encmen reissiz kalmtr. Mbeyn kitbetinden karlan Ziya Beyin (Paa) Kbrs Mutasarrf yaplmas, brahim Hakknn uzun sre devam eden sinir hastalnn akl hastalna dnmesi, nce Osman emsin babas Seyyid Mehmed Emin Efendinin, ardndan Memdh Fikin babas Mustafa Mazlum Fehm Paann lmesi encmenin dalmasna sebep olan baz olaylardr.24 Dalan topluluk yeleri bir daha toplanamamtr.

Bu topluluun, bilinenin aksine iirde eskiyi tam olarak temsil etmedii de ileri srlmtr: Aralarnda dvn iirini baz ynleriyle tenkit hatta tahkir edenler, eski iire nev-zemin bir yol amaya alanlar, hece veznini, halk iiri tarzn ve sade Trkeyi benimseyenler, iirlerine gelenekte olmad ekilde balk koyanlar, yeni temalar arayanlar, zellikle siyas-itima konularla ilikisi olan kavramlar, hatta Franszca birtakm kelimeleri kullananlar bile vardr25 gibi ifadeler encmen yelerini eski airlerden ayran baz zelliklerine dikkat ekilmitir.

23 Metin Kayahan zgl, Osmanlnn Son Encmen-i uars, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara, 2006,C.III,

s.90-91. 24 Encmen-i uar, DA, stanbul 1995, XI, 180. 25 a.g.mad., a.g.e, XI, s.180.

8

BRNC BLMBRNC BLMBRNC BLMBRNC BLM

OSMAN EMS EFENDOSMAN EMS EFENDOSMAN EMS EFENDOSMAN EMS EFEND,,,, HAYATI veHAYATI veHAYATI veHAYATI ve ESERLERESERLERESERLERESERLER

A.A.A.A. HAYATIHAYATIHAYATIHAYATI

1.1.1.1. Ad ve MahlasAd ve MahlasAd ve MahlasAd ve Mahlas

Asl ad Osman Nreddin olmakla birlikte Fatn Tezkiresinde ismi Osman Nr

eklinde gemektedir.26 lk zamanlarda iirlerinde Nryi, daha sonralar ise gne

anlamna gelen ems mahlasn kullanmtr. Dvnda az olmakla birlikte Nr mahlas ile

yazd iirler (r. Dvn, 276, 338, 404, 415, 544, 566) de vardr. air, mahlas deiikliine

gitmesinin sebebini u beytinde belirtir:

Pertev-i tndan ey ems itdiim-n itibs

Ydigr aldm bu ismi emsi-i Tebrzden

Dvn, 511/5

Fatn Tezkiresinde bu mahlasn Osman emse mrebbsi tarafndan verildii

bilgisi yer alr.27 Ancak bu mrebbnin kim olduu kaynaklarda yer almaz. Bu mrebbnin

kendisine intisap ettii eyhlerden birisi olmas muhtemeldir. airin ems mahlasn

almasnn sebebini, yukardaki beyitten istidll edenlerin olduunu syleyen bnlemn

Mahmud Keml, bunun tarikat mahlas ya da tarikattaki bir mertebenin ad olabilecei

ihtimalininin de gz nnde bulundurulmasnn gerekliliine dikkati eker.28

26 Fatn Dvud, Htimetl-ear, (Haz. mer ifti) Kltr ve Turizm Bakanl Yay., TY., s.421; Hseyin

Vassaf, zel ktphanesinde Manastrl Fik Bey ait olan bir mecmuada Osman emsin baz iirlerinin zerinde Bedestn Osmn Nr yazsnn bulunduunu belirtir. (bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy-y Ebrr erh-i Esmr- Esrr, (Haz. M. Akku, A. Ylmaz), stanbul 2006, I, 175.); Sleymaniye Ktphanesi. Kemal Edib Krkolu Blm nr.68deki yazmann katalog bilgilerinde ise Osman emsin knyesi yanllkla Merhum Osman emseddin el-skender el-Kdir el-veys Hazretleri eklinde gemektedir. mlalar birbirine yakn olan el-skdar kelimesinin yerine el-skender kelimesi kullanlmtr.

27 Fatn Dvud,a.g.e., s.421. Tezkirede Osman emsin mahlas ems olarak gemektedir. 28 bnlemin, bu bilginin dipnotunda Osman emsin halifeleri zzi Efendinin, Bedreddin, kr Efendinin,

ihbddin, Sadeddin Sheylin, Sheyl, Ispartal Hafz Bekir Efendinin de Necmdddin Tarkat mahlaslarna sahip olduklarn belirtir. (bkz. bnlemin M. Kemal nal, Son Asr Trk airleri, stanbul 1988, s.1799.)

9

2.2.2.2. Doumu, Ailesi ve ocuklarDoumu, Ailesi ve ocuklarDoumu, Ailesi ve ocuklarDoumu, Ailesi ve ocuklar

Osman ems Efendinin doum tarihi ve yeri konusunda kaynaklar gr birlii

ierisindedirler. Buna gre, 23 Mart 1814 (1 Rebiulhir 1229) aramba gn stanbul

Hocapaa Mahallesinde dnyaya gelmitir.29 Sefne-i Sfde kaynak gsterilmeden

skdarda doduuna dair baka bir rivayetin olduu kaytldr.30

Ey ems irer nisbetimiz l-i Resle

Mensb- pen-gh- der-i dr- emnz

Dvn, 327/7

beytine baklrsa, Osman emsin nesebi Hz. Peygambere kadar gitmektedir. airin, baz

kaynaklarda knyesinin nnde Seyyid ifadesinin bulunmas bunu dorulamaktadr.

Mesel; Sefne-i Evliyda knyesi e-eyh es-Seyyid Osmn Nreddn ems el-veys el-

Kdir Hazretleri31eklinde gemektedir. Ayrca hem kendisinin hem de babasnn mezar

tanda yer alan ifadeler de airin seyyidliine iaret etmektedir.

Ailesi hakkndaki bilgiler, kaynaklarda geen birka cmle ve mezar talarnda

bulunan yazlardan ibarettir. Babas Muhasebe Nezreti Esham Kalemi memurlarndan Hoca

Emin Efendi diye mehur Seyyid Muhammed Efendidir. Hoca Emin, Halvetiyye eyhi

Kuadal brahim Efendi Hazretlerine intisap ederek 23 yl inziva hayat yaam ve 18

Zilhicce 1277 (27 Haziran 1861) tarihinde 83 yanda iken32 vefat etmitir. Kabri skdar

Karacaahmet mezarlnda Osman emsin kabrinin de bulunduu aile kabristanndadr.

Mezar kitbesinde Osman ems Efendinin yazd u tarih ktas bulunur:

Vlidim Seyyid Muammed mtehir ce Emn

nzivda gdi old cy firdevs-i bern

Geldi nh-- felekden fevtine tr-i ems

Mnteh-y sade old menzil-i rul-Emn

Eshm ulefsndan ve ar-i Nakbend riclinden Derv Omn ems Efendnin

pederi Mnzev Efend mermu r- erfi in Ftia. Sene 1277.

29 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 171; Hseyin Vassf, Osman ems Efendi, Mahfil Mecmuas, sy. 28,

Safer 1341, s.87; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, II, 154; Ahmed Sf, Sefne-i Sf,, slam Aratrmalar Ktp., nr. 050247 (Fotokopi nsha), XI, 1324; bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1796; Nihat Azamat, Osman ems Efendi, DA, stanbul 2007, XXXIII, 473.

30 Ahmed Sf, Sefne-i Sf, XI, 1324. 31 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy., I, 171. 32 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy., I, 171.

10

Annesinin ismi erfe Ftma Hanmdr. 1291 (1874) senesinde vefat etmitir. Kabri

Karacaahmet mezarlnda einin yanndadr. Mezar tanda Osman emsin u tarih ktas

yer almaktadr:

Vlidem yan erfe Fma nm be-a

Old b-ek vl- ramet-ba- time

ndi nh-k- felekden fevtine tr-i ems

ev ile Allh diy gdi erfe Fma

Merm Mnzev Muammed Emn Efend zevcesi ve Derv Omn ems

Efendnin vlidesi merme mafrn leh nm r- erfi in Lillhil-Ftia. Sene

1291.

Osman emsin evlilii konusunda en geni bilgi Son Asr Trk airlerinde verilmektedir.33 Buna gre Osman ems kere evlenmi; ilk evliliinden iki kz ocuu

dnyaya gelmitir.34 Kimlii konusunda bilgi bulunmayan bu hanmyla geimsizlii

sebebiyle ayrlmak durumunda kalan Osman ems, ikinci evliliini Safranbolulu ie

Hanmla yapmtr. airin uzun bir sre birlikte olduu ve ahlakndan memnun kald ie

Hanm 1297 (1880)de vefat etmi, bunun zerine de vefatndan birka yl nce hizmetini

grmesi iin mridlerinden birinin yal annesiyle evlenmitir. Osman emsin evlendii bu

son hanmn ahsiyeti hakknda da kaynaklarda hibir kayt bulunmamaktadr. Aile

mezarlnda bu hanmlardan yalnzca ie Hanmn kabri vardr. Mezar kitbesinde u tarih

ktas yer alr:

Bu refam ie nm ecel cmn ip

Gitdi ol gl-zra kanda old aynn criye

Ddi meh burcndan an fevtine tr-i ems

ie dda cennetde de old criye

ey Omn ems Efendini zevcesi merme r- erifesi in el-Ftia. Sene

1297.

33 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1800. 34 bnlemin, Osman emsin ilk evliliinden bahsederken u anekdotu anlatr: Kendinden menkul olduuna

gre genliinde bir gn tenha bir sokaktan geerken kardan gen ve gzel bir hanm zuhur ederek tella yzn rter. Efendi, bu afifane tavr kalben takdir eder. Aradan hayli zaman getikten sonra ebe-veyni evlenmek iin srar ederler. Bir kadnla izdiva itdirirler. Zifaf gecesi geline dikkat edince mukaddema grd hanm olduunu anlar. Bundan iki gzel kz doar. By evlendirilir, vaz'- haml esnasnda vefat eder. (bkz. bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1800.)

11

Kaynaklara gre Osman emsin Ense, Ftma Servet ve Sadberg adlarnda kz

vardr. Fatma Servet Hanm Bb- Ser-asker Rznamesi Ketebesinden mer Lutf

Efendinin zevcesidir. Hmile iken 1276 (1859) senesinde vefat eder. Karnndaki ocuk hl

hayatta olduundan definden sonra iki gn boyunca mezar banda beklenir. Osman emsin,

dne dne redifli manzumesini, duyduu bu derin zntyle yazd, Hseyin Vassf ve

bnlemin tarafndan sylenir.35 Mezar tanda Osman emsin u tarih manzumesi bulunur:

Firkat v-veylet kim duterim Servet anm

Vaz- aml eyler iken gdi cihndan h vh

a- mucemle yazld fevtine tr-i ems

Fma Servet cinn ld ngeh cilve-gh

arb-ne-i mire Araycbas Dervi Omn ems Efendinin kermesi ve Bb-

Ser-asker Rz-nmesi Ketebesinden mer Luf Efendnin zevcesi merme ve

mafretn leh nm, r- erfesi-n el-Ftia. Sene 1276.

Osman ems,

h bu dehr ire am- iftir

Bkdi belim mylarm ld a

Fmama asret idp emimi

Eyledi cn u dilimi itir

Dvn, 381/I

drtlnde ve

Uurdum andelb-i b- mrm Fmam ey emsemsemsems

Ki mur- lne-i b- cinn u ar- r itdim

Dvn, 440/7

beytinde Ftma Servet Hanm kaybetmenin derin hznn dile getirir.

Kz Ense Hanm ise 20 Muharrem 1280 (7 Temmuz 1863) ylnda ok kk yata

iken verem hastalndan vefat eder. Mezar tanda Osman ems Efendinin u manzumesi

bulunur:

35 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 173; bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1800. Hseyin Vassaf,

Sefnenin baka bir yerinde bu iirin Osman emsin, kerimesi Sadberg Hanm iin yazdn syler. (bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 187, 101 nolu dipnot.)

12

ayflar kim kermem bu Ense

Gp dnydan old a ensi

Zamn- fevtine ems old tr

Ense nm adr ensi

arb-ne-i mire Araycbas Dervi Omn ems Efendinin kermesi merme

ve mafretn leh nm r- erfesi-n el-Ftia. Sene 20 Muarrem 1280.

Dier bir kz da Sadberg Hanm olup o da gen yata vefat etmitir. Osman ems

Efendi, vasiyeti zerine kendisinden nce vefat eden bu kznn mezarna defnedilmitir.36 Bu

yzden Sadberg Hanmn aile kabristannda mstakil bir mezar ta bulunmamaktadr.

Hseyin Vassf, Sefne-i Evliyda Sadberg Hanmn Osman emsin manev kz olduunu ve ayn zamanda Osman emsin halifesi kr ihbeddin Efendinin ei olduunu

yazmaktadr.37 Nihat Azamat da Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisindeki Osman ems maddesinde bu bilgiyi aynen tekrar eder.38 Ancak baka kaynaklarca desteklenmeyen,

kr Efendinin Osman emsin damad olduu ile ilgili bilginin yanl olduunu

dnyoruz. Zira yukarda belirtildii gibi Osman ems, kendisinden nce vefat eden bu

kznn mezarna defnedilmitir ve dolaysyla aile mezarlnda Sadberg Hanma ait mstakil

bir mezar ta bulunmamaktadr. Ayn hazrede Sadberg adnda baka bir hanmn daha

mezar vardr ki o da Osman emsin halifesi kr Efendinin eidir. kr Efendinin

hanmn mezar tanda bulunan Osman emse ait manzum ktada, onun Osman emsin kz

olduu ile ilgili bir iaret bulunmamaktadr. Dolaysyla Hseyin Vassfn verdii bu bilginin

dikkatsizlikten kaynaklanan bir yanllk olduunu sylemek mmkndr. Osman emsin bu

hanm hakknda yazd manzum kta yledir:

kr Efendi zevce-i pki bu musine

Bir mihr-i imet idi ki ol iffet-itinh

adr Efendi duter-i pki idi dai

adberg mala idi ley be-nm vh

36 airin, ilk zamanlar mezar tann yan tarafna hkolunan ve sonradan kaldrlan mezrn rava-i rvn

bulurlar diyerek balayan manzumesinin Dernundan ciger-prem grenler msrann bu hadiseye iaret

ettiini Osman emsin halifesi kr Efendi bildirmektedir. (bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 180, 97

nolu dipnot.) 37 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 189. 38 Nihat Azamat, a.g.mad., XXXIII, 473.

13

Bir pk-dil saba melek-alet idi kim

dem beerden oldna eyler itibh

Rencr olup iridi ana emr-i irciirciirciirci

B-bhe old cennet-i rvna r-be-rh

Ey ems vat-i fevtine tr-i tm olur

adberg itdi cennet-i mevy cy-gh

bnlemin, Osman emsin, kz Ense Hanmdan olan Mustafa Eref adnda bir

torununun varlndan bahsetmektedir.39 Krkolu ise Mustafa Erefin Sadberg Hanmn

olu olduunu yazar.40 Ancak mezar tandaki ifadeler, Mustafa Erefin, Osman emsin

halifesi kr Efendinin ve ei Sadberg Hanmn olu olduunu gstermektedir. Dolaysyla

bu ocuun Osman emsin torunu olmadn sylemek mmkndr. 14 yanda iken

veremden vefat eden Mustafa Erefin mezar tanda Osman ems Efendinin u tarih ktas

bulunmaktadr:

Gp on drt yanda nr- aynm Muaf Eref

Teverrmden iridi adne old menzili Refref

Sirikim cevheriyle ems yazdm fevtine tr

ehden azm-i firdevs itdi y h Muaf Eref

adr Efendinin afdi ve adberg nmn madm Eref Efendi rh- erfin el-

Ftia. Sene 13 Rebiul-evvel 1297.

3.3.3.3. TahsiliTahsiliTahsiliTahsili

Osman emsin tahsil hayatna nerede balad ve hangi hocalardan ders ald

konusunda kaynaklarda neredeyse hibir bilgi bulunmamaktadr. Yalnzca Sefne-i Evliyda

geen tahsl-i ibtidde bulunup, temn-i maet fikriyle, al-rivyetin Hocapaada ttn

ticretiyle itigl ve maa-haz yine bir taraftan tahsle devam etmilerdir.41 ifadelerine

baklrsa airin medrese eitimi ald anlalr. Bu ifadelerden ayrca eitim grd

medresenin, ticaretle urat Hocapaa Mahallesine yakn bir yerde olduu da tahmin

edilebilir. 39 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1800 (2 nolu dipnot.) 40 Kemal Edib Krkolu, Semeler, s.36. 41 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 173.

14

Osman emsin iirlerine gz gezdirildiinde onun Arapa ve Farsa iir yazacak

kadar bu dilleri iyi bildii ve ayrca slam ilimlere vakf olduu anlalmaktadr. Son Asr Trk airlerinde Osman ems Efendinin Arapa ve Farsa bilgisi ile alkal unlar

kaytldr: Edebiyat- Frisye'ye bi-hakkn vkf olduu gibi Arab lisnndaki srdan da

hakkyla istinbt- mn ederdi. Hatt Ziy Paa, Osman Efendinin kermetine kn

olmam lzm gelse kendinin Arapa okuduunu bilen olmad halde hepimizden iyi Arapa

bilmesinden dolay kn olurum, dermi.42

Osman emsin eitimi ile ilgili son olarak Kemal Edip Krkolunun

deerlendirmelerini kaydetmek gerekir: Osman emsin, bir yandan zamannda mmkn

olan elde etmek, dier yandan da kendini yetitirmek suretiyle gerekli tahsili grm, zt

kabiliyetini gelitirmi olduuna iirleri hittir ve dostluk kurduu zevtn ona gsterdikleri

sayg balca burhandr.43 Bu bilgiye gre, kaleme ald iirleri ve dostlarnn kendisine

gsterdii ilgi, Osman emsin eitimi konusunda nemli bir ipucudur.

4.4.4.4. MezhebiMezhebiMezhebiMezhebi

air, Hanefi mezhebine bal olduunu,

- rdeyem amm anf-mehebem

Dvn, 683/II

msrayla aka ifade eder. Bunun yannda Yap Kredi Ktphanesi Sermet ifter Blm

435 numaradaki nshann ba sayfasnda Osman ems, mezhebine de vurgu yaplarak

ems Nreddn el-anefiyy meheben, el-veysyy mereben44 eklinde tantlr.

5.5.5.5. Meslei, Meslei, Meslei, Meslei, Grevleri veGrevleri veGrevleri veGrevleri ve SeyahatleriSeyahatleriSeyahatleriSeyahatleri

Osman ems bir sre Hocapaada ttnclk iiyle uramtr. Ttnclk yapt

srada bir yandan da vaktini bo geirmeyerek ilim tahsiline devam etmitir.45 Ttn satt

dkkn riflerin toplanma merkezi haline gelmitir. Cmertliinden dolay dkknna

gelenlere bedava ttn verdii ve bu yzden sermayeyi tkettii sylenir. Hatta birgn

dkknna gelen Bekta bir dervi, grd bu cmertlik karsnda Osman emse

dkknn ne zaman atn sorar. ki ay evvel ald cevabn alnca dervi: Dkkn

ayda kapatrsan, zararla kapatrsn. Alt ayda kapatrsan, sermayeyi tketirsin. Bir sene

42 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1800. 43 Kemal Edib Krkolu, Semeler, s.12. 44 Yap Kredi Ktp., Sermet ifter, nr. 435, vr.1b. 45 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 173.

15

devam edersen, sermayen kadar borca girersin. diye Osman emse tenbihte bulunmutur.

Osman ems Efendi sonradan Alt ayda sermayeyi tkettim. diyerek derviin hakl ktn

sylemitir.46

Ttnc dkknn kapattktan sonra bir sre Maliye Kalemine devam eden Osman

ems, 1261 (1845) ylnda Bedestende Mbyaa Kitbetine memur olarak tayin olunur.47

Darphane-i mire Araycbalk grevinde de bulunan air, buradan yz kuru maala

emekliye ayrlr.48 Namk Kemal, Osman emsin yetmi yalarnda yani yaklak olarak 1299

(1881-82) senesinde Darphane-i mireden emekliye ayrldn bildirmektedir.49 Osman

emsin bir sre Sadrazam l Paa ile birlikte Dvn- Hmyn Kalemine devam ettii

belirtilse de50 onun kadim dostlarndan Eski Dahiliye Mstear Cell Beyin olu Ali Fuad

Bey, bu sylentiyi bnlemin Mahmud Kemale u ekilde anlatr:

Osman ems [Efendi] Ali [Paa] ile Dvn Kaleminde bulunmad. Hocapaa

Mahallesinde komuluk ettiler. Paa, Dvnda iken efendi, Maliyede idi. Ali [Paa] Osman

Efendi, sen Maliyeyi terk et. Babliye devam et, temeyyz edersin. Maliye aklm, esnaf

yeridir. diyerek Babliye devam iin tevik eylediini kendinden iittim. Seyr slk

devresi olduu iin Bablye deil, beyt-i lye gitmekten bile mtevakki idi51

Osman ems Efendi bir sre sonra skdarda Nalac Halil Efendi Dergh

yaknndaki evinde 1300 (1882-83) senesine kadar inziva hayat yaam ve orada insanlar

irat etmekle megul olmutur. Bu inziva hayatndan sonra Bursaya giden Osman ems

Efendi, burada on sekiz gn kalmtr. Ardndan stanbula dnerek halifesi eyh zz

Efendinin skdarda Debbalar Mahallesindeki evinde on sekiz gn geirerek tekrar

Bursaya dnmtr. 1306 (1888) senesine kadar ara sra stanbula gidip tekrar Bursaya geri

dnmek suretiyle zaman geirmitir. Osman emsin Bursaya gidi sebebi kaynaklarda farkl

ekillerde yorumlanmtr. Hseyin Vassf, bu seyahatin manev bir iarete gre

46 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 173. Bu anekdot Son Asr Trk airlerinde Ali Fuad Beyden naklen

verilmektedir. (bkz. bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1797) brahim Alattin Gvsa, Osman emsin ttnc dkkann sekiz dokuz ay ilettiini bildirmektedir. (bkz. brahim Alattin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul, 1945-1946, s.367.)

47 Fatn Dvud, a.g.e., s.421. 48 Ahmed Sf, Sefne-i Sf, XI, 1324. Kzlar Ense ve Servet Hanmlarn mezar talar zerindeki Darphane-i

mire Araycbas Dervi Osman ems... ifadesinden anlalaca zere kzlarn vefat tarihleri olan 1859 (1276) ve 1863 (1280) tarihlerinde bu grevde bulunmutur.

49 Necmeddin Halil Onan, Namk Kemalin Tlm-i Edebiyat zerine Bir Risalesi, Ankara 1950, s.34. 50 Hseyin Vassf, Osman ems Efendi, Mahfil Mecmuas, sy. 28, evval 1341, s.87-88. Hseyin Vassaf,

mecmuann 36. saysnda bnleminin nakline dayanarak bu yanll dzeltmitir. 51 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1797.

16

gerekletiini ve orada nice l gnlleri dirilttiini sylerken,52 Sefne-i Sfde Osman

emsin Bursaya zorunlu olarak gnderildii ve sonradan bundan terhis edildii ifade

edilir.53 Ancak Son Asr Trk airlerinde Osman emsin Ali Fuad Beye gnderdii 1

Zilhicce 1303 (31 Austos 1886) tarihli mektubun suretine yer verilmi ve orada air, Bursa

seyahati bahsine gelince ne zehb- devletleri gibi ihvn- b-safann harekt- n-becsna

mebn ve ne btn btn terk-i vatan etmek cihetine mbteni olmayup dieri dim zuhrta

tebiyetle imrr- zaman etmekde olduum misill bu defa dahi mbtel olduum emrz-

sadriyenin istifs emrinde emr-i nebevsinin zuhruna tbi olarak Bursa ehr-i

kadminin bir kesinde nemengh- mekn ederek . 54 diyerek Bursaya yapm olduu

seyahatin sebebini, ekmi olduu gs hastal olarak bildirimitir.55 1306 (1888)

senesinde stanbula dn yapan Osman ems, bir sre Tunusba civarnda kiralad bir

evde oturmu, ardndan tand hsaniye Mahallesindeki evinde hayatnn sonuna kadar

yaamtr.56

Dvnda yer alan Ey vsa-i bid Mabd- Tel msra ile balayan 27 beyitlik

nate gre Osman ems Efendi, hac yolculuu yapm ve Medine-i Mnevvereyi ziyaret

etmitir. Ancak bu yolculuun ne zaman yapld ile ilgili kaynaklarda bilgiye

rastlanamamtr. Muhtemelen Osman ems, eyhi Kuadal brahim Halvetnin amda

ikamet ederken, stanbuldan gelen mridleriyle birlikte 1262 (1846) tarihinde yapt hac

ziyaretine57 kendisi de katlmtr. Ravza-i Mutahharann sanatl bir ekilde tasvirinin

yapld bu iirde Osman ems, uzun zamandr ektii bir skntnn, Hz. Peygamberin

kabrinin ziyaret edilmesiyle hallolduunu dile getirmektedir:

Bir derde ki ben dmi idim ayli zamndr

Olmazd benim derdime bir kimse dev-s

Grdm seni n mehedie geldim iridim

Buldum seni bu trbede ayyen u adr

52 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 176-177. 53 Ahmed Sf, Sefne-i Sf, XI, 1324. 54 Bu mektubun aslna, ktphanelerde yaplan mkerrer aratrmalara ramen ulalamamtr. 55 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1798. 56 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 177; bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1798. Sefne-i Evliyda Osman

emsin, vefat srasnda skdar Selimiye mahallesinde bir evde oturduu kaytldr. (bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, s.178.)

57 Nihat Azamat Kuadal brahim Efendi DA, stanbul 2002, XXVI, 469.

17

Oldum kerem-i lufula bir laada mahar

Buldum yeni bir r vcdumda ser--p

Dvn, 41/18-20

6.6.6.6. VefatVefatVefatVefat

Kaynaklarn ouna ve mezar tanda yazl olan kayda gre Osman ems, 18

Cemaziyelhir 1311 (27 Aralk 1893) tarihinde vefat etmitir. Hseyin Vassf, emsin 18

Cemaziyelevvel 1310 (8 Aralk 1892)da vefat ettiini, Osman emsin halifesi Sadeddin

Efendiden duyduunu sylemektedir.58 Kabri skdarda, Horasanl dervi Karaca Ahmed

Sultan Trbesinin kar tarafnda ve az aasnda bulunmaktadr. Vasiyeti zerine

kendisinden nce vefat eden kz Sadberg Hanmn mezarna defnedilen Osman emsin

kabri demir parmaklk iinde ve st aktr. Ba tarafndaki mermer mezar tann zerine

Kdir gl ve onun altna veys tac ilenmitir. Ayak tanda ise herhangi bir yaz

bulunmamaktadr. Mezar tanda:

Ecille-i ricl-i Kdiriyyeden ve veys-mereb es-Seyyid e-ey Omn

Nreddn ems Efendi aretlerini abr-i erfleridir. Sinn-i erfleri 82, tr-i veldetleri,

1229 f-urreti Rebu-n yevm-i ehrenbe. rtilleri 1311, 18 Cemiyel-ir yevm-i

ehrenbe. ifadesi bulunmaktadr.

Mezar tann yan tarafnda bir zamanlar, Osman emsin;

Mezr rava-i rvn bulurlar

inde emii ayrn bulurlar

Dvn, 217/1

matlal gazelinin yazl olduu mermer bir levhann bulunduu rivayet edilir. Hseyin Vassf,

bu levhann sonradan zz Efendi tarafndan bilinmeyen bir sebebe binaen kaldrldn

syler.59 Ancak bnlemin bu levhann byk bir frtnada dp krld iin kaldrldn

belirtir.60

airin vefatna skdarl Talat u tarih ktasn yazmtr:

ems-i devrn mahar- fey-i ark-i dir

Yani hem-nm- Cenb- Cmi-i nam- ud

58 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 178. 59 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 179. 60 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1798.

18

Eyleyince lem-i lhta ngh intil

d istible erv- uff- evliy

Mala- ems-i aat ey-i ren-dil idi

Nr aard vech-i pkinden greydi dim

nziv-ghn ziyret eyleyp erbb- l

Etmemek bil degildi itiyr- inziv

Mrid-i feyy idi hem de san erbbna

Nam u nerin r- cn eylerdi erbb- nh

Vadete dir olan ebytn emli yo

Himmete dir olan r yet b-riy

Eyledi ond r- pk-i Abdldiri

Bunca demler himmet-i prnesin itdi rec

Elli yl seccde-i irdda old mum

Eyledi teln-i esrr- ar-i Kibriy

obetinden fey alanlar ol veys-merebi

Oldlar heb vl- a trik-i ubb-i siv

tdiler urb- Ebd-Derdda tevd-i trb

Na- pkin nal idp ba zre erbb- vef

Srrn tads ide her dem udvend-i afr

Eyleye abrin metf- udsiyn ub u mes

Rletinde Mevlev alat didi trini

Eyledi Omn Efendi azm-i dergh- be (h. 1311)61

61 Hazne-i Fnn Mecmuas, sy. 42, (Mart 1312), s.248-249.

19

7.7.7.7. Tarikati,Tarikati,Tarikati,Tarikati, SilsilesiSilsilesiSilsilesiSilsilesi, eyhleri ve Halifeleri , eyhleri ve Halifeleri , eyhleri ve Halifeleri , eyhleri ve Halifeleri

Osman emsin tasavvuf ve tarikatlere ilgisi kk yalarda aile evresinde

balamtr. Babas Seyyid Muhammed Emin Efendi, Nakibend tarikatine bal bir dervi

idi. Sonradan Halvetiyye eyhi Kuadal brahim Efendiye intisap ederek, 23 yl inziva hayat

yaam ve bu yzden mnzevi lakabyla tannmtr. Sefne-i Sfde geen Tark-i tasavvufa meyl-i ztsi olduundan62 ifadesinden de anlalaca zere tasavvuf hayata

zat meyli bulunan Osman ems Efendi, genliinde evinin yaknnda bulunan Nakibend

eyhlerinden smail Efendinin mridi olmu, smail Efendinin 1255 (1839) tarihinde vefat

etmesi zerine babasnn da eyhi olan Halvetiyyenin abnyye kolu eyhi Kuadal brahim

Efendiye intisap ederek seyr u slke balamtr. ntisabndan yedi sene sonra 1262

(1846)de brahim Efendinin vefat zerine:

Siy ba in cm- lebi un emse kim

Virdigi ol bde-i te-nir elvirmedi

Dvn, 676/5

beytini syleyen Osman ems, kendisini irat edecek baka bir mrid arayna girmi ve

nihayet 1264 (1847) senesinde Kdiriyye eyhlerinden Abdrrahim-i nyev ile tanmtr.

Abdrrahim Efendi, Osman emste grd byk istidadn yannda az miktardaki gururunu

gidermek amacyla kendisine odun krcl grevi vermitir. Verilen bu grevi

memnuniyetle kabul eden Osman ems Efendi, mridinin yannda yedi sene kalarak seyr

slkn tamamlamtr.63 Sleymaniye Ktp., Tercman Bl., nr.272de kaytl yazmaya gre

Osman ems Efendi 1266 (1850) tarihinde hilafet almaya muvaffak olmutur.64 Bu bilgiye

gre Osman ems, eyh Abdrrahim-i nyev ile tanmasndan yaklak iki yl sonra seyr

slkn tamamlayarak ondan hilafet alm, ancak eyhinin yanndan ayrlmayarak bir sre

daha ona hizmet etmitir. Abdrrahim-i nyev Hazretlerinin 1273 (1856-57) ylnda

vefatndan sonra skdarda bulunan evinde insanlar irada balayan Osman ems,

Abdlkdir-i Geylannin ruhaniyetinden feyz alarak veyslik makamna erimitir.

Osman ems, yukarda bahsedildii gibi nce Nakibendiyye, ardndan

Halvetiyyeden seyr u slke balam, son olarak eyh Abdrrahm-i nveyye intisap

ederek Kdiriyye tarikatinde seyr u slkn tamamlayarak irada mezun olmutur. veyslik

62 Ahmed Sf, Sefne-i Sf, XI, 1324. 63 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 174. 64 ecere-i Tayyibe-i Silsile-i Tarkat, Sleymaniye Ktp., Tercman, nr. 272, vr. 6b. bnlemin de bu tarihi

dorulamaktadr. ( bkz. bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1796.)

20

makamna da ulaan Osman ems Efendi, feyz ald her tarikatin isimlerini dvnnda

zikretmektedir. Aada verdiimiz manzumede Osman ems, tasavvuf cephesinin

ekillenmesinde katk salayan aamalar, tarikat isimlerini zikrederek srasyla belirtmi; son

olarak hatm-i seyr-i l-mekn ifadesini kullanarak seyr slkn Kdiriyyeden

tamamladn beyan etmitir. Son iirde ise veys olduunu sylemektedir:

Bir grp dery-y vadetde mevc- kereti

Eyledim idrk esrr- bedan celveti

bhesiz buldum fen-y ada srr- alveti

alvetyem alvetyem alvetyem alvet

Seyr idp na- cihn Nabendden yn

Geri ldm dirden atm-i seyr-i l-mekn

Vadet esrrn ki bildim alvetden b-gmn

alvetyem alvetyem alvetyem alvet

Dvn, 682/ I-II

* * *

n grp dervi oldum prim Abdl-diri

diryem diryem diryem dir

Grdm ol yzden tecell-i ud-y diri

diryem diryem diryem dir

Dvn, 683/I

* * *

Glde buldum esrr- veys

veysyem veysyem veys

Ki oldum an Leyl vu ays

veysyem veysyem veys

Dvn, 684/I

Tarikatler genellikle, biri Hz. Peygamberin, Lafza-i Celli telkin ettii Hz. Eb

Bekire, dieri Kelime-i Tevhdi telkn ettii Hz. Aliye nisbet edilen iki asl silsileyi kabul

ederler.65 Zikr-i hafyi tercih eden Hz. Eb Bekire bal silsilelere Bekr Silsile; zikr-i

cehryi kabul eden Hz. Aliye bal silsileler de Alev Silsile adyla anlrlar. Kdiriyye

tarikati de Hz. Aliye ulaan tarikatlerdendir. Kdiriyyenin Enveriyye kolunun messisi

65 Mehmed Ali Ayn, Tasavvuf Tarihi, (sad. Hseyin Rahmi Yananl), stanbul 1992, s.241.

21

Osman ems Efendinin tarikat silsilesini Sleymaniye Ktphanesi Tercman, nr. 272de

kaytl bir yazmadan reniyoruz.66 Sz konusu yazmann kim tarafndan kaleme alnd

bilinmemektedir. Silsilenmeye gre Osman ems, Nakbendlii genliinde bir sre mridi

olduu eyh smail Efendiden, Halvetlii Kuadal eyh brahim Efendiden, Kdiriyyeyi

ise eyh Abdrrahim-i nyevden devralarak hepsini kendisinde birletirmi ve Enveriyye

diye bilinen tarikat kolunu tesis etmitir. Ancak kaynaklarda Osman emsin Kdiriyye

tarikati dndaki tarikatlerden halifelie nil olduuna dair bilgi bulunmamaktadr. Seyyid

Muhammed Hoca Efendinin Tasavvuf, Tarikatlar ve Silsileleri adl eserinde ise Osman

emsin silsilesi, Kdiriyye tarikati gz nnde bulundurularak ele alnmtr.67 Bu bilgilere

gre Osman ems Efendinin silsilesi u ekildedir:

1. eyh Ebu Muhammed Muhyiddin Abdlkadir el-Geyln (.561/1166)

2. eyh Seyyid Abdlvahhab

3. eyh Seyyid Muhammed Gavs

4. eyh ah Muhyiddin

5. eyh Seyyid Hasan

6. eyh Seyyid Slih

7. eyh Seyyid Bkr

8. eyh Musa

9. eyh Muhammed

10. eyh Tahir

11. eyh Hseyin

12. eyh Ahmed

13. eyh Muhammed

14. eyh Yahy

15. eyh Zhid

16. eyh Bakeddin

17. eyh Muhyiddin

18. eyh Abdlvahhab

19. eyh Hamid

20. eyh Hasan

21. eyh Ali

22. eyh Abdurrahman el-Mevsl

66 ecere-i Tayyibe-i Silsile-i Tarkat, Sleymaniye Ktp., Tercman, nr. 272. 67 Seyyid Muhammed Usta, Tasavvuf, Tarkatlar ve Silsileleri, stanbul 2005, II, 301-303; Osman emsin

silsilesi iin ayrca bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 155-156.

22

23. eyh Seyyid Hac Ahmed erif

24. eyh Abdlvahhb- Sud

25. eyh Abdlcelil-i Bitlis (. 1160/1747)

26. eyh Hac Hasan- irvn (.1202/1788)

27. eyh Abdrrahim-i nyev (.1273/1856)

28. eyh Seyyid Osman Nreddn ems el-veys (.1311/1893)

a.a.a.a. eyhlerieyhlerieyhlerieyhleri

Osman emsin tasavvuf eitiminde u isimler etkili olmutur:

1.1.1.1. eyh smail Efendieyh smail Efendieyh smail Efendieyh smail Efendi

Kaynaklarda smail Efendinin hayat ile ilgili bilgiler olduka snrldr.

Sleymaniye Ktp. Tercman Bl. 272 noda kaytl olan silsilenmeye gre smail Efendinin

knyesi E-eyh smail bin Abdullah en-Nakibend el-stanbli olup,68 buna gre smail

Efendinin babasnn ad Abdullahtr. Ayn silsilenmede smail Efendinin, Sar

Hafzzde lakabyla tannan Kayserili el-Hac Ahmed Behetden hilafet ald belirtilir.

Osman ems, genlik yllarnda smail Efendinin sohbet halkasna katlarak ona mrid

olmutur. Osman emsin burada ka yl hizmet ettii bilinmemektedir. smail Efendi, 1255

(1839) senesinde vefat etmitir.69

2.2.2.2. eyh Kuadal brahimeyh Kuadal brahimeyh Kuadal brahimeyh Kuadal brahim EfendiEfendiEfendiEfendi

Halvetiyye tarikatinin abnyye kolunun eyhlerinden olan brahim Efendinin tam

ad, brahim bin Mustafa e-a'bn el-Halvet olup Aydnn Kuadas ilesine bal nar

kynde 1188 (1774) tarihinde dnyaya gelmitir. brahim Halvet Anadolu'nun eitli

ehirlerinde ilim tahsl ettikten sonra stanbul'a giderek, Ftih'te Feyziyye Medresesine

yerlemitir. Burada Emn Efendiden ders almaya balayan brahim Halvet, bir mddet

sonra Ftih'te Atpazar derghna gemi ve orada Halvet-abn tarikatinin pirlerinden

Beypazarl Ali Efendinin ders halkasna katlarak kendisine intisap etmitir. Riyazet ve

mcahade ile megul olarak seyr u slukunu tamamlayan Kuadal, eyhi tarafndan irat

grevi ile Msra gnderilmitir. Ancak burada bilinmeyen baz sebeplerden dolay Kavalal

Mehmed Ali Paann ricas zerine stanbula geri dnerek bir sre Fevziyye Medresesinde

ikamet etmitir. Ardndan Aksaray Sineklibakkaldaki tekkede, tekkenin yand 1248 (1832)

senesine kadar irat grevinde bulunmutur. Yangnn ardndan tekkenin yeniden inas iin

68 ecere-i Tayyibe-i Silsile-i Tarkat, Sleymaniye Ktp., Tercman, nr. 272, vr.6b. 69 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 173.

23

yaplan tekliflere Bundan sonra seyr u slk husus sohbetlerde devam eder, artk tekkelerde

eski feyiz kalmamtr. cevabn verir. Dergh yandktan sonra Beyaztta kiralad bir evde

yaklak bir yl kalan Kuadal, Fatih'te bir ev satn alarak oraya yerleir. Hacca gitmek zere

stanbul'dan ayrld 1259 (1843) ylna kadar yaklak on yl, etrafna toplanan insanlar

husus sohbet halkalarnda irat eder. Hac farizasndan sonra Medine-i Mnevvereye

geerek, orada da bir mddet kalan brahim Halvet, ardndan am'a yerleerek burada

yaklak yl kalr. am'da kald sre iinde imknlar nispetinde hizmete devam eder.

1262 (1846) senesinde stanbuldan gelen mridleriyle birlikte ikinci defa Medineyi ziyaret

eden Kuadal, Mekkeye giderken yolda vefat etti.70

Tekkeye yer vermemesi, seyr u slk tekke dnda bulunduu her mecliste

srdrmesi, ilim renmeyi seyr u slkn yars kabul etmesi gibi konular Kuadalnn

tasavvuf anlayna getirdii yeniliklerdendir.71

3.3.3.3. eyh Abdrrahimeyh Abdrrahimeyh Abdrrahimeyh Abdrrahim----i nyevi nyevi nyevi nyev

eyh Abdrrahim Efendi, nyelidir. Soyu Hz. mere dayanr. Dedeleri

Buharadan gelerek nye kasabasn kurmulardr. Ailesi Mftizdeler diye tannmaktadr.

Abdrrahim Efendi ilk tahsilini nyede dedesinin yaptrd Mft Medresinde alm,

ardndan gen yata stanbula giderek orada tahsilini tamamlamtr. O srada hac yolculuu

iin stanbula urayan eyh Hac Hasan- irvan ile tanm ve kendisinden Kdiriyye

tarikati hilafetini almtr. eyh Abdrrrahim Efendinin Sineklibakkal semtinde oturduunu,

maietini if-i erf72 yazarak kazandn ve kendisine devlet grevi verildii halde kabul

etmediini Hseyin Vassf, tf Efendi adndaki yal bir zattan duyduunu yazmaktadr.73 5

Rebulhir 1273 (3 Aralk 1856) tarihinde vefat eden eyh Abdrrahim Efendinin naa nce

Aksarayda Kara Mehmed Paa Camii yannda bulunan kabristana defnedilir. Ancak daha

70 Geni bilgi iin bkz. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, I, 151-152; Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy,

IV, 111-119; Yaar Nuri ztrk, Kuadal brahim Halvet, Hayat, Dnceleri, Mektuplar, stanbul 1982; Nihat Azamat Kuadal brahim Efendi DA, stanbul 2002, XXVI, 468-470.

71 Nihat Azamat, a.g.mad., DA, XXVI, 269. 72 Tam ad e-if bi-tarfil-hukkil-Mustafa olan eser, Kad yaz (. 544/1149) tarafndan kaleme alnmtr.

Kad yaz bu eseri, Resul-i Ekremin yceliini, ona gsterilmesi gereken saygy, bu saygda kusur edenlerin durumunu anlatmak amacyla 535 (1140) ylnda yazmtr. Yazld tarihten itibaren slam dnyasnda geni yank uyandran bu eser zerinde erh, haiye ve tercme eklinde pek ok alma yaplm, medreselerde rencilere, camilerde halka okunmutur. Ayrca dman tehlikesinden, amansz hastalklardan ve afetlerden korunmak amacyla evlerde bulundurulmutur. (Geni bilgi iin bkz. M. Yaar Kandemir, e-ifa, DA, stanbul 2010, XXXIX, 134-138.)

73 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 174.

24

sonradan yolun tesviyesi srasnda naa Aksaray Valide Camii hazresine nakledilmitir.74

Osman emsin, eyhi hakknda yazd tarih ktas u ekildedir:

Silk-i pk-i dirni bir muaam mridi

Pr-i menzil aret-i Abdrram-i nyev

dir-meslek veys-mereb ol av idi kim

Runa tam iderdi r- pk-i Mevlev

lim u rif ki nad-i li olmd an

Maz- urn u mfd- Manev v Menev

h- ilm-i fen hen-eh-i mlk-i be

dimi olsa sez idi Emr-i Dihlev

Mridim idi ar-i ada ol merd-i ud

amd lillh oldum ol suln- a pey-revi

rci emri ile itdi rc- l-mekn

Ddi man mlkine nr- cemli pertevi

Didiler ey emsemsemsems trin up in aer

tdi seyr-i l-mekn Abdrram-i nyev (1273)

Dvn, 736

b.b.b.b. HalifeleriHalifeleriHalifeleriHalifeleri

Osman ems Efendi, Kdiriyye tarikatinin Enveriyye ubesini tesis etmi ve

Abdlkadir-i Geylanden sonra tarikatin pr-i snsi (ikinci pir) olarak anlmtr. Hseyin

Vassf Sefne-i Evliyda Osman emsin kurduu bu ubeyi ayr balk altnda

deerlendirirken, Harrzde M. Kemaleddinin Tibyn Vesilil-hakik adl mehur tarikatler ansiklopedisinde, M. Sdk Vicdannin Tomr- Turuk- liyye adl eserinde ve

Ahmed Sfnin Sefne-i Sf isimli eserinde bu ube ile ilgili herhangi bir bilginin

74 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1796 (2 nolu dipnot).

25

bulunmamas dikkat ekicidir. Abdlkadir-i Geylnnin Bzl-eheb75 lakabna nisbetle

evresi tarafndan Bzl-enver (ok parlak ahin) diye tannm76 olan Osman ems

Efendi, tekye eyhliine iltifat etmemi, mridlerini skdardaki evinde irat etmitir.

Sefne-i Evliyda Hseyin Vassf, bu durumu kendilerinin zahir-i halde hankah yoktu.

Fakat her mridinin kalbini hankah- ak ittihaz etmi idi.77szleriyle ifade etmektedir.

Mridi Kuadal brahim Halvetnin tekkesi yandktan sonra yeni bir tekke ina edilmesi

teklifine kar kmasna ve frsatn bulduu her yerde sohbet halkalar kurarak insanlar irat

etmesine baklrsa78 Osman emsin de bu konuda eyhinin yolundan gittii sylenebilir.

Namk Kemalin kimseye inbe vermekle uramaz..79 ifadesiyle and Osman

ems Efendinin bilinen halifeleri ise unlardr:

1.1.1.1. Muhammed Bedreddin Muhammed Bedreddin Muhammed Bedreddin Muhammed Bedreddin zzzzzzzz Efendi Efendi Efendi Efendi

1259 (1843)da Nidenin Bereketlimaden nhiyesinde doan zz Efendi, ilk

tahsilini memleketinde tamamladktan sonra 1280 (1863-64) tarihinde stanbula gelmitir.

Babas tarafndan tutulan zel hocalardan ders aldktan sonra devlet dairesine giren Bedreddin

zz Efendi, 1292 (1875) tarihinde girdii Zabtiye Nezreti Mektb Kalemindeki

memuriyetinin ardndan Erzurum, Van, Hakkri vilayetlerinde evkaf muhasebecilii

grevlerinde bulunmutur. Ankara Vilayeti Evrak Mdrlnde ve son olarak ehremaneti

Meclis-i dare Baktiplii grevlerinde bulunduktan sonra 1295 (1878)te Osman ems

Efendiye intisap eden zz Efendi, 1299 (1882)da memuriyetten istifa ederek vaktini

eyhinin sohbetlerine katlarak geirmitir. Mbtel olduu ikiden, eyhine intisap ettikten

sonra kurtulan zz Efendi, 1303 (1886) senesinde seyr u slkn tamamlayarak Osman

ems Efendiden hilafet almtr. eyhinin vefat zerine alt ay kadar skdardaki evinde

oturduktan sonra ihvannn sraryla 1311 (1893-94) senesinde Salkmstteki Aydnolu

Tekkesi eyhliini kabul ederek tekkeyi tekrar ihya eden zz Efendi, burada yirmisekiz yl

dar kmayarak inziva hayat yaamtr. zz Efendi, uzun boylu, iman, uzun sakall,

pembe yzl, alak sesle konuan, insanlara ikramda bulunmay seven bir zatt. Zikir

esnasnda yerine gre uygun hakikatlerden bahseder ve genellikle cemiyetlerde Kadir tac

75 Abdlkdir-i Geylnye, karlat kimseleri hemen tesiri altna ald iin Bzullah (Allahn ahini) ve

el-Bzl-eheb (avn karmayan ahin) lakab verilmitir. (bkz. Sleyman Uluda, AbdlKdir-i Geyln, DA, stanbul 1998, I, 235)

76 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 178; a.mlf., Osman ems Efendi, Mahfil Mecmuas, sy.29, Rebiul-Evvel 1341, s.112; bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1798; Kemal Edib Krkolu, Semeler, s.23.

77 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 177. 78 Nihat Azamat, a.g.mad., DA, XXVI, 269. 79 Necmeddin Halil Onan, Namk Kemalin Tlm-i Edebiyat zerine Bir Risalesi, s.33.

26

giyerdi. 16 Cemaziyelevvel 1338 (6 ubat 1920) tarihinde vefat eden zz Efendinin kabri

skdarda Aziz Mahmud Hday Camii hazresindedir. Vefatna skdarl Talat u tarihi

dmtr:

zz Efendi nil-i izz-i huzr ola (1338)80

Ayn zamanda air olan zz Efendinin iirlerinde kulland mahlas Bedrdir.

Aadaki manzume ona aittir:

Varm yamaya virdim serv-i nzm ben bugn

almad bir kr u rm elde varm bsbtn

Bezm-i vulat urna cn virdiim ayb olmasn

Anber-i zlfle geldi bama byle cnn

Grmedim ben sen gibi bir ve-kr ey meh-li

Varsa gelsn sylesn ketm itmesn nev-i benn

l yad bitrd cism u cnm el-emn

l teraum ba in eyle bir laa skn

T ezelden bar yan ken old m

em-i mla dikilsn bama adan stn

Ser-i ladim stine tarr idersem am degil

Bedr-i zr dili ene ileyhi rcinene ileyhi rcinene ileyhi rcinene ileyhi rcin81818181

2.2.2.2. Ebubekir Sdk NecmeddinEbubekir Sdk NecmeddinEbubekir Sdk NecmeddinEbubekir Sdk Necmeddin EfendiEfendiEfendiEfendi

1283 (1866-67) senesinde Nakibendiyye tarikatine mensup olan Hac Muhammed

Efendi isminde bir zatn olu olarak Ispartada dnya gelmitir. Annesinin ad dile

Hanmdr. lk tahsilini memleketinde tamamladktan sonra 13 yanda iken stanbula gelen

Bekir Efendi, o sralarda grd bir ryada Hz. Peygamberin Seni bana Osmanm getirir.

hitabna mazhar olmutur.82 Yllarca arad Osman ems Efendiyi nihayet 19 yanda bulan

80 zz Efendinin hayat ve ahsiyeti ile ilgili geni bilgi iin bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 190-196;

Kemal Edib Krkolu, Semeler, s.28-29. 81 stanbul Sleymaniye Ktp., Kemal Edib Krkolu Bl., nr. 502, s.127. 82 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 198.

27

ve kendisine intisap eden Bekir Efendi, 3 Cemziyelevvel 1308 (15 Aralk 1890)de hilafet

aldktan sonra eyhinin yanndan ayrlmayarak vefatna kadar ona hizmet etmitir. eyhinin

vefatndan sonra bir sre daha stanbulda kalm, ardndan 1312 (1894-95) senesinde

Ispartaya dnerek orada bir sre mahrec eitimi vermi, ardndan glya ticareti ile

uramtr. Bunun yannda kendisi tarafndan ina edilen derghta irat faaliyeti ile megul

olmutur. stanbulda Aydnolu tekkesi eyhi olan Sadeddin Sheyl Efendinin vefat zerine

mridlerin umum arzusuyla 1343 (1924-25) ylnda stanbula gelerek tekke ve zaviyelerin

kapatld 30 Kasm 1925 tarihine kadar bu tekkede irat faaliyetlerine devam etmitir.

Tekkelerin kapatlmasnn ardndan Haseki Hastanesi karsnda bulunan Keihatun Camii

imaml grevine getirilen Bekir Efendi, 4 Kasm 1942 tarihinde 76 yanda iken vefat

etmitir.83 Hseyin Vassf, Bekir Efendinin kiilii hakknda u bilgileri verir: Osmn

emsi temsl edecek kbiliyyette, edb, rif, zarf bir zttr. Uzun sal, tatl dilli, yeil sarkl

olup, sakallar uzuncadr. Osmn ems Efendiye mbihtir. Hfzas kuvvetli olup, azzinin

l-yuad gazellerini bil-tekellf okuyuverir.84

3.3.3.3. SadeSadeSadeSadedddddin Sheyl Efendidin Sheyl Efendidin Sheyl Efendidin Sheyl Efendi

Sadeddin Sheyl Efendi, 15 abn 1280 (25 Ocak 1864) senesinde domutur. Bir

zamanlar turuculuk yapt iin Turucu Sadeddin Efendi diye mehur olmutur. 18

yanda iken Osman emse intisap etmi ve Kdiriyye db ile seyr u slkn tamamlad

halde eyhinden hilafet alamamtr. Osman ems Efendinin vefatnn ardndan zz

Efendiye tecdd-i beyat ederek ondan hilafet almaya muvaffak olmutur. Aydnolu Tekkesi

eyhi zz Efendinin irtihalinden sonra, yaklak 2 yl Aydnolu Tekkesinin postniinliini

yapmtr. Sadeddin Sheyl Efendi, 7 Rebulhir 1343 (5 Kasm 1924) aramba gn 63

yanda iken vefat etmitir. Mezar skdarda Selimiye Camii karsnda olup mezar tanda

u ifadeler yer alr:

Ecille-i ricl-i diriyye v veysyyeden es-Seyyid e-ey Osmn Nreddn

ems ve Muhammed zz Bedreddn Efendiler aartnn alfe-i bil-alar es-Seyyid e-

ey Muhammed Sadedn-i Sheyl uddise srruhu aretlerinin merad-i lleridir.

Veldetleri: 15 abn 1280, yevm-i Cuma. rtilleri: 7 Rebul-ir 1343 yevm-i

aramba.85

83 Geni bilgi iin bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 198-199; Kemal Edib Krkolu, Semeler, s.30;

Rifat Okudan, Aydnolu Tekkesi Son Postnini Hafz Bekir Necmeddin Sdk, Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, sy. 19/8 [2007], s.265-295.

84 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 199. 85 Geni bilgi iin bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 199-200.

28

4.4.4.4. Ali Srr EfendiAli Srr EfendiAli Srr EfendiAli Srr Efendi

1269 (1853)da Bursa Setbandaki abnye derghnda doan Ali Srr Efendi,

baba tarafndan Ahmed Gazz, anne tarafndan da Erefolu Rumnin soyundan gelmektedir.

lk tasavvuf eitimini babas Galip Efendiden almtr. Babasnn vefatndan sonra Osman

ems Efendiye intisap ederek seyr u slkn devam etmeye almsa da, eyhinin de

vefatyla yarm kalan etimini, zz Efendiden tamamlayarak Kdiriyye icazeti almtr. Daha

sonra Gazz Efendiye beyat etmitir. Bir sre Bursada ncirli derghnda, ardndan byk

dedelerinin znikte bulunan derghnda, son olarak da Gazz derghnda postniin olan Srr

Efendi, grev yapt tekkelerde hem abn hem Kdir ayinlerini icra etmitir. eyhine

duyduu derin sevgiden dolay sk sk stanbula giden Ali Srr Efendi, yine bu sebeple

stanbulda bulunduu 28 Safer 1322 (14 Mays 1904) tarihinde zikir halkasnda Y H

ismini okuduu srada yere derek vefat etmitir.86 Mezar, Osman ems Efendinin de

kabrinin bulunduu hazrededir. Mezar tanda u ifadeler bulunur:

Eref-zde-i Rm aretlerini evld- kirmndan Bursada Amed azz

dergh- erfi post-nini olup Aydn-zde derghnda en-y ikirde sm-i H tilvetiyle

teslm-i r iden ey Srr Efendini r-n el-ftia. Sene R. 1320 (H. 1322).

Uzun boylu, sar sakall, ela gzl, tatl iek bozuu bir tene sahip olan Srr Efendi,

ayn zamanda mehur bir hattattr. Mevlev eyhlerinden Bursal Zeki Dede ile ran

hattatlarndan hatt- talikte icazeti bulunan Srr Efendi, Osman ems Efendi dvnn hatt-

talikle yazmtr.87

5.5.5.5. Muhammed kr ihMuhammed kr ihMuhammed kr ihMuhammed kr ihbeddinbeddinbeddinbeddin EfendiEfendiEfendiEfendi

Hayat ile ilgili detayl bilgi bulunmayan kr Efendi, Sleymaniye Ktphanesi

Tercman blm 272 numaral silsilenmeye gre 1250 (1834-35)de domutur. Osman

ems Efendiye intisap ederek 1306 (1889) ylnda hilafete nail olmutur.88 Sefne-i Evliyda

kaytl olan, kr Efendinin, Osman emsin damad olduu ile ilgili bilginin89 yanl

olduu yukarda izah edilmiti. kr Efendi 26 Rebulevvel 1324 (20 Mays 1906) tarihinde

vefat etmitir. Mezar tanda u ifadeler bulunmaktadr:

86 Geni bilgi iin bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 197-198; Mehmed emseddin, Ydigr- ems: Bursa

Derghlar, (haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy) Bursa 1997, s.113-114, 217-220; bnlemin M. Kemal nal, Son Hattatlar, stanbul 1970, s.623-625; Abdrrezzak Tek, Bursada Kdir Tekkeleri, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XIX/1, (Bursa 2010), s.153-154.

87 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.623. 88 ecere-i Tayyibe-i Silsile-i Tarkat, Sleymaniye Ktp., Tercman, nr. 272, vr.6b. 89 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 180 (97 nolu dipnot).

29

"Ecille-i ricl-i diriyye v veysyyeden eyu-uy Omn Nreddn ems

Efendi aretlerini alfesi ve al- udsiyye-i mrdnelerinin mahar- tmm e-ey

es-Seyyid Muhammed kr ihbeddn Efendi aretlerini r- erfleri in el-Ftia.

26 Rebul-evvel 1324, Leyle-i Ahad, sat: 7."90

8.8.8.8. ahsiyetiahsiyetiahsiyetiahsiyeti

Osman emsin sohbet halkasna katlarak onu yakndan tanma frsat bulan kiiler

tarafndan d grnne ynelik yaplm tasvirler, ayn zamanda onun evresiyle ilikisi ve

karakteri hakknda da bilgiler vermesi asndan nemlidir. Kendisiyle grtn ifade

eden Ahmed Sfye gre Osman ems Efendi, yapt riyzet ve mchade neticesinde fiziki

olarak son derece zayf bir zatt.91 Hseyin Vassf da bu bilgiyi dorular nitelikte beline

takt kemeri grdn ve bunun bir ocuk kemeri kadar ufak olduunu ifade eder.92

Osman ems Efendi, az seyrek ve uzun beyaz sakall, vcudu kemikli, uzun boylu, yz biraz

uzunca bir zat olup genellikle fes giyer; zerine yeil yemeni sarar ve bazen de Mevlev

sikkesine benzer Kdir tac giyerdi.93 Yanna gidenler sohbetinin lezzetinden bkmazlard.

Dima diz st otururdu. Osman ems nkteli ve latifeli konumay seven bir zatt.94 Sk sk

Allah korkusundan gzlerinden ya akar ve syledii szler, Kurnn srlarna dair ve hads-

i eriflerle alkal olduu iin son derece etkili idi.95 Kendisiyle birka defa grmek

istemesine ramen bu arzusu gereklememi olan bnlemin, Osman emsin kiilii ile

alkal olarak unlar syler: Hazret-i ems, zhiren ve btnen mmetin ekbirinden maduddur. Her hl u hareketi Snnet-i Seniyyeye mstenid idi, rh- Hakda ihrz

eyledii mertebe-i uly, mlkt ile teerrf edenlerce malmdur. ems-i dil-szn

bilrsin kadrin ol demde kim/ kde urbn- t-i a olup medfn olur buyuran o ems-i

kemlin, ulvv-i kadrini erbb- basret, dima takdr ve cn u dilden tevkr etmidir.96

emsin, devlet byklerine kaside yazmam olmas da onun ahsiyeti ile ilgili

ipucu vermesi asndan zerinde durulmas gereken dier bir noktadr. II. Mahmud, I.

Abdlmecit, Abdlaziz ve II. Abdlhamid devrini yaam olmasna ramen hibirine

medhiye yazmamtr. Nazire olmas muhtemel olan bir iirin son beytinde st kapal olarak

Yusuf Kmil Paaya iaret etmektedir (Dvn, 240). Ayrca Sadrazam Mahmud Nedim

90 Geni bilgi iin bkz. Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 189-190. 91 Ahmed Sf, Sefne-i Sf, XI, 1337. 92 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 178. 93 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T..., s.1799; Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 177. 94 Vmk kr, Girye-i Mtem, Dersaadet 1327, s.63. 95 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, I, 177. 96 bnlemin M. Kemal nal, S.A.T.., s.1799.

30

Paann Tefekkr itmeli de bu cihna bir gelii/ Bramal emeli bilmeli udy kii

beytine yerici tarzda tesdis (Dvn, 690) yazmtr. Osman ems, dnemin yaygn tabiriyle ikbal peinde komamtr. Nitekim Sadrazam l Paann, kendisini defalarca Bb-

liye davet teklifine muhtemelen;

Bb- a meft iken her laa ehl-i cete ltic ly mdr marr ch- devlete

Dvn, 649

beytiyle karlk veren emsin makam ve mlke deer vermediini Namk Kemal de u

ekilde belirtir: Biraz yzmze baksa ikbl zamannda bamza karrdk. dbrmzda bizi

arad. kblimizde yanmza uramadktan baka davetlerimizi de kabl etmedi. Bugn

vkeldan olmaa iktidr, istidd meydanda iken mebdi-i neetinden beri Darphane-i

mireden verilir ikiyzelli kuruluk bir maatan baka hazineden verilecek bir hizmet kabl

etmemitir. Hatt evhir-i mrnde Darphane hizmetinden bile istif ederek yetmi yanda

iken vcdunun kuvvetiyle kiff- nefsini tahsle balamtr.97

97 Necmeddin Halil Onan, Namk Kemalin Tlm-i Edebiyat zerine Bir Risalesi, s.33-34.

31

B.B.B.B. EDEB AHSYETEDEB AHSYETEDEB AHSYETEDEB AHSYET

Bir airin edeb ahsiyetini tam olarak ortaya koyabilmek, airin hayat ile ilgili geni

bir bilgiye sahip olunmas, airin btn eserlerinin ortaya karlarak detayl bir ekilde

incelenmesi ve yetitii evrenin edeb-sosyal ortamnn iyi bilinmesi ile mmkndr. Osman

ems gibi Encmen-i uar topluluunun en hrmete deer airinin hayat hakkndaki

bilgilerimizin yetersiz olmas, dvn dndaki eserlerine tamamen ulalamam olmas gibi

sebepler airin edeb portresinin tam anlamyla ortaya karlmasn zorlatrmaktadr. airin

halen ulalamam olan dier eserlerinin de ortaya karlmas halinde edeb cephesiyle ilgili

yeni ve orijinal bilgiler elde edilebilecektir. Biz burada Osman emsin edeb ynyle ilgili

nce airin hayat hakknda bilgi veren kaynaklarda geen deerlendirmeleri sunacak,

ardndan zerinde altmz dvndan hareketle baz mlahazalarda bulunmaya alacaz.

Osman ems Efendinin edeb ahsiyeti kaynaklarda genellikle tasavvuf ahsiyeti ile

birlikte deerlendirilmitir. airin air mutasavvflar veya mutasavvf airler arasnda m

saylmas gerektii sorusunu soran Kemal E. Krkolu, iirlerinin tedkikinden

edindiimiz kanaate gre onda stn airlikten gelen engin bir tebli kudreti bulunmasayd

tasavvuf yn bir mazmunlar, remizler, tabirler ve stlahlar ynndan ibaret kalrd. Bununla

beraber stn airlikten gelen engin teblii kudreti yannda evresinin ona gsterdii zamann

hala devam ettirdii hrmetten de anlalaca zere Osman emsin manev ahsiyeti de

edeb ahsiyeti kadar ehemmiyeti haizdir deerlendirmesinde bulunarak onun edeb ve

tasavvuf cephesinin birlikte ele alnmasnn gereklilii zerinde durur.98 Hseyin Vassf ise

airi, Osmanl Mellifleri adl eserinde uar faslnda deerlendiren Bursal Mehmet

Tahiri u szlerle eletirir: Bursal Tahir Efendinin Osmanl Melliflerinde mrn ileyhi ur faslna yazmasn ho grmedim. Hazret-i eyh ir olmakla beraber, irfnen daha

yksek bir mertebededir. Mteahhirn-i meyihin mmtz, uref-y asrn ser-efrzdr,

makmt- liyeye shibdir.99 Grld gibi Hseyin Vassf, Osman emsin tasavvuf

ahsiyetinin, edeb kiiliinin nnde olduunu belirtir.

Osman ems Efendinin vefatndan yaklak krk yl nce neredilen Htimetl-

er adl tezkiresinde Fatn Dvud, muhibb-i l-i ab bir ir-i ir-in100 ifade