1

Osnovi evropskog privatnog prava

Uvodna predavanja od 21. 02. 2008. godine – Nastanak i historijski

razvoj Evropskog privatnog prava

Jedan od čuvenih i najpriznatijih profesora rimskog prava u Njemačkoj u Bonu Rolf

Kmitl je autor poznatog djela ''Pravno jedinstvo Evrope i rimsko pravo'', gdje se

on tu poziva na jednog ranijeg znamenitog njemačkog naučnika Rudolfa von Jering i

njegovo djelo Duh rimskog prava (''Geist des römisches Recht'') iz 1891. godine.

Dakle, radi se o jednom od najznačajnijih pravnih djela u pravnoj historiji. U tom

smislu, Kmitl se poziva na Jeringa u njegovoj čuvenoj setenci na početku ove knjige

''Duh rimskog prava'', gdje je rekao: da je tri puta Rim diktirao zakone svijetu, da je tri

puta pozivao narode u jedinstvo. Prvi put je ujedinio rimski narod i podario mu snagu

kroz jedinstvo antičke rimske drţave. Drugi puta, kroz jedinstvo crkve, a treći puta

kroz recepciju rimskog prava u srednjem vijeku. Prvi puta putem izvanjske sile

moćnog oruţja, a ova druga dva slučaja kroz moć duha.

Propašću antičke Rimske drţave na teritorijama dotadašnjeg Istočnog Rimskog

Carstva je stvorena jedna nova drţava pod nazivom Bizantija. Osnove pravnog

sistema te drţave izgraĎene su temeljem Justinijanove kodifikacije, kroz različite

oblike zbirki propisa koje predstavljaju preradu pojedinih dijelova Corpus iuris

civilis-a. Profesori su na tamošnjim pravnim školama prevodili, saţimali i

parafrazirali, te davali objašnjenja izvornog teksta kodifikacije. Tako je, na primjer,

profesor pod imenom Teofil sačinio grčku verziju Institucija poznatu pod nazivom

Parafraza. Do promjena pozitivnog prava, koje su istovremeno značile i postepeno

udaljavanje od Justinijanovog prava, dolazi zakonodavnom aktivnošću bizantijskih

careva. Tako su stvoreni poznati zakonski tekstovi: Seljački zakon ili Nomos

Georgikos, Ekloga, Prohiron, Empanagoga i Heksabiblos ili šestoknjiţje. Na taj

način stvoreno je tzv. grčko - rimsko pravo. U zapadnom dijelu nekadašnjeg

Rimskog carstva nastankom ranofeudalnih barbarskih drţava zahvaljujući primjeni

personalnog principa u primjeni prava u V i VI stoljeću nastaju tzv. barbarski zbornici

Rimskog prava sa kojima započinje druga historija rimskog prava u Zapadnoj Evropi.

Najznačajnije su: Codex Eurici kojeg je 475. godine sačinio vizigotski kralj Eurih u

formi edikta koji je predstavljao malu kompilaciju Rimskog prava od 30 poglavlja, a

pri čijem sačinjavanju je korišten materijal iz Gregorijanovog, Hermogregorijanovog i

Teodozijevog kodeksa. Ostrogotski kralj Teodorik Veliki objavio je početkom VI

stoljeća tzv. Edictum Theodorici pri čijoj izradi pored gore pomenutih kodeksa su

korištene Paulove Sentencije, Gajeve Institucije i Ulpinijanove knjige o

pro-konzulskoj sluţbi. Burbunski kralj Gundobat izdao je zbornik pod nazivom Lex

Romana Burburgiorum. Ovaj zbornik nije bio dugo na snazi, jer je potisnut

kasnijim zbornikom pod nazivom Lex Romana Wisigothorum kojeg je donio

vizigotski kralj Alarih u formi zakona. Ovaj zbornik je bio namjenjen samo rimskom

stanovništvu koje je ţivljelo u vizigotskoj Kraljevini kao sloj pokorenog stanovništva.

Lex Romana Wisigothorum će kasnije biti primjenjivan na cijeloj teritoriji tzv. Galije

i u periodu od VI do XI stoljeća će predstavljati najvaţniji izvor rimskog prava u

kraljevinama koje su nastale na prostoru nekadašnjeg Zapadnog rimskog carstva. On

će biti potisnut iz upotrebe tek u XII stoljeću kada ga je potusnulo pravo iz tada

ponovo otkrivene Justinianove kodifikacije. Ovaj zbornik u modernim uporedno –

pravnim istraţivanjima i analizama dobija sve veću naučnu valorizaciju. Znači, od VI

do XI stoljeća pod rimskim pravom se podrazumijevalo ono pravo koje je bilo

2

zapisano u gore spomenutim varvarskimzbornicima rimskog prava. MeĎutim, već u X

i XI stoljeću dolazi do promjene strukture feudalnog društva sa pojavom prvih

embriona robnonovčanih odnosa. Dolazi do razvoja gradova kao središta

ekonomskog, političkog i kulturnog ţivota. Organizacija vlasti u ovim gradovima ima

dosta elemenata ugledanja na organizaciju vlasti iz doba Rimske republike. Izabrani

gradski magistrati npr. nose naziv konzuli, a mandat im traje godinu dana. Počinje

osamostaljivanje gradova od crkvenih i svetovnih feudalaca. Gradovi šire svoju vlast

na susjedne teritorije, okolna seoska područja, pa čak i na manje susjedne gradove, na

koji način prerastaju u tzv. komune odnosno postaju ''gradovi-drţave''. Ekonomske i

političke promjene prati i duhovni preporod. U najrazvijenijim gradovima dolazi do

tzv. rane renesanse. Obrazovanje prestaje da bude monopol crkve. Osnivaju se

elementarne škole po uzoru na kasno – antičke škole. U tim školama se otkriva

zaostavština antičkog svijeta. Izučavaju se djela Aristotela, Platona, neoplatoničara,

retora. Dolazi do obrazovanja prvih stadija pravne kulture. Advokati i biljeţnici

počinju da koriste neke elemente Rimskog prava. Dolazi do upoznavanja sa

Justinianovom kodifikacijom čiji tekstovi se pronalaze u bibliotekama. Ti tekstovi su

u to vrijeme teško razumljivi i za njihovo čitanje prvenstveno pokazuju interes

sveštena lica. Pojavljuju se prve pravne škole. Kao prva najznačajnija pravna škola se

javlja u XI stoljeću škola u Paviji glavnom gradu Lombardske kraljevine. Pavija je

imala odreĎenu pravnu tradiciju. Već u IX stoljeću u njoj postoji veća grupa pravnika

koji sačinjavaju zbirke lombardsog prava. Pošto su ove zbirke pravljene u počast

rimskom pravniku Papinijanu, one su označene zajedničkim nazivom Liber

Papiensis. U XII stoljeću pravnici u pravnoj školi u Paviji dobijaju odreĎena početna

saznanja o rimskom pravu i počinju ga uporeĎivati sa svojim zbirkama. Svoje

napomene o rimskim pravnim rješenjima oni upisuju u pozitivno – pravni tekst, u

vidu tzv. glosa. Osnovna funkcija ovih napomena je bilo bolje razumijevanje vaţečeg

prava i popunjavanje pravnih praznina koje su u tom pozitivnom pravu bile vrlo česta

pojava. Pravna škola u Paviji je pripremila pravnike za advokatski i sudijski poziv,

pa je u središtu paţnje bilo pozitivno, a ne rimsko pravo. Prva pravna škola koja je

posebnu paţnju poklonila rimskom pravu je bila škola u Bolonji. Krajem XI stoljeća

u bolonjskoj školi profesor Pepo1 počinje da predaje rimsko pravo. Koristi tekstove

Justinianovog Codex-a i Institucija. Sačuvana sudska praksa u sudskim arhivama iz

tog vramena pokazuje da je ov vršeći duţnost sudskog savjetnika tzv. kauzidikus u

sudskim parnicama često citirao Digesta. Mnogo značajniji je bio profesor Irnerie

koji je ţivio 1055. – 1133. godine. On je pokrenuo široko i sistematsko izučavanje

rimskog prava. Studije u Bolonji su obuhvatale tri discipline tzv. trivijum: gramatiku,

dijalektiku i retoriku. Nakon završetka trivijuma studenti su mogli da studiraju pravo.

To je bio biši stupanj univerzitetskog obrazovanja. Za potrebe tih studija Irnerije je

počeo da izučava rimsko pravo. Prikupio je veći broj manuskripata sa dijelovima

Justinianove kodifikacije. Analizirao je tekstove pokušavajući da shvati njihov

smisao. Naime, pravne institute koji su u njima bili opisani praksa njegovog vremena

uglavnom nije poznavala, a pravna nauka nije vladala pojmovima kojima su se sluţili

klasični rimski pravnici. Irnerije se na počektu svog rada ograničio na proučavanje i

tumačenje sloţenih pravnih termina. Kasnije je prešao na objašnjavanje cijelih

tekstova. U tom otkrivanju značenja termina i smisla teksta koristio je jezički metod i

formalno logičke metode indukcije i dedukcije. Analizirao je odreĎeni takst,

uporeĎivao ga sa ostalim tekstovima koji su govorili o istoj problematici i na osnovu

toga izvodio zaključke. Irnerije je smatrao da formalno logička analiza tekstova vodi

1 prvi profesor rimskog prava

3

razumijevanju cjelokupnog prava u Justinianovoj kodifikaciji. Vjerovao je kao i

mnogi njegovi sljedbenici kasnije da u Justinijanovoj kodifikaciji nema nikakvih

protivrječnosti. Poznato je da su u Konstitucijama koje su pratile donošenje pojedinih

dijelova kodifikacije zapisano da su kompiolatori postupili po Justinijanovom nalogu i

otklonili sve protivrječnosti koje su ranije opterečavale pravo. Kako je o istom

pravnom institutu nalazio više tekstova u različitim dijelovima kodifikacije ili u

okviru jednog njenog dijela, obično Digesta, pisao je napomene kojima je upućivao

studente na srodne tekstove. Te napomene su se nazivale glossa interlinearis i glossa

marginalis. Broj profesora koji su slijedili opisani metod rada je stalno rastao tako da

se formirala čitava posebna pravna škola poznata pod nazivom Škola glosatora.

Najpoznatiji predstavnici ove škole su bili Irnerijevi učenici, u pravnoj historiji

označavani ka ''četiri doktora'' ili quattour doctores, a to su bili: Matrinus,

Bulgarus, Iacobus i Hugo, a meĎu sljedbenicima četirir doktora spomena su vrijedni

Basijanus, Accursius i Placentinus. Ovaj posljednji, Placentin je ostao poznat po

tome što je prenio metod rada bolonjske škole u Montpellier (Monpelje) u juţnu

Francusku, čime je otvoren proces rane recepcije rimskog prava u Francuskoj. Iza

glosatora je ostala bogata i raznovrsna pravna literatura. Oblici njihovih djela su bili

slijedeći:

- aparatus koji predstavljaju obrade jednog poglavlja u Justinijanovoj

kodifikaciji;

- questiones koje predstavlju zbirke pitanja o kojima su raspravljali rimski

pravnici;

- disensiones dominorum predstavljaju preglede suprotstavljenih mišljenja

rimskih pravnika;

- summa predstavlja sintezu cjelokupnog rada glosatora. Summe se javljaju kao

sistematizirani pregledi cjelokupnog prava ili kao zbirke općih pravnih načela.

Basijanov učenik Aco (Azo) je 1210. godine objavio poznatu Summa codicis koja je

sadrţavala glose uz Justinijanov kodeks. Ova Summa je u kasnijem vremenu uţivala

tako veliki ugled da je nastala izreka ''Ko nema Aca, ne moţe da ide na sud''. Njegov

učenik Akurzije je sakupio sva mišljenja pravnika glosatorske škole, a to njegovo

djelo će postati uobičajena glosa ili glossa ordinaria na Justinijanove tekstove. Glossa

ordinaria sadrţi oko 97 hiljada glosa, od čega su viče od 2/3 vezane za Digesta.

Objavljivanje Akurzijeve summe označava i kroj rada glosatorske škole. Primjenom

formalno – logičnog i jezičkog metoda više se ništa nije moglo novo otkriti u

Justinijanovoj kodifikaciji.

Neka teorijska i praktična pitanja koja razmatraju glosatori

Aktivnost glosatora odvija se u ambijentu opšteg preporoda: ekonomskog, kulturnog

i političkog. Zbog toga, oni traţe odgovore na brojna pitanja, počev od opštih

filozofskih, pa do sasvim konkretnih, nametnutih tadašnjim prilikama. Na pitanje o

mjestu prava u opštoj šemi znanja tradicionalni odgovor je bio: pravo treba izučavati

u okviru etike, zato što se ono bavilo ljudskim ponašanjem. Susret sa visoko

razvijenim rimskim pravom čija su rješenja bila argumentovana i zasnovana na

pravnoj logici, a i sam metod rada glosatora, naveo je glosatore da ponude nešto

drugačiji odgovor. Oni kaţu da se pravo moţe smjestiti unutar etike kada je riječ o

sadrţini pravnih pravila, a i kada je u pitanju tumačenje riječi u tekstu ono je dio

logike. Vodili su, meĎutim, raspravu o tome šta je tumačenje prava u suštini i šta se

pod tim podrazumijeva. Bulgar je smatrao da je Justinijanovo pravo pravično i da je

4

zadatak tumača da ustanovi smisao pravno pravilo, ratio legis. Da bi to postigao

tumač bi trebao da konsultuje samo one tekstove koji se odnose na isti problem.

Martin je suprotno tome smatrao da to nije dovoljno i da tumač moţe da se poziva na

svaki tekst u kodifikaciji ako tako bolje osvjetljava problem, jer svako pravilo bi

trebalo da bude interpretirano u skladu sa pravičnošću koja je data u kodifikaciji kao

cjelini. Glosatori se nisu zaustavili na prostom tumačenju pronaĎenih tekstova, jer to

nije bio njihov krajnji cilj. Njihova vizija prava podrazumijevala je i njihovu

primjenu, pa su zbog toga procjenjivali svrsishodnost i upotrebljivost otkrivenih

rimskih pravnih rješenja. Imali su priliku da ih provjeravaju u praksi, jer su obavljali

sudijske i advokatske poslove u svojim komunama. Kako su bili i učesnici političkog

ţivota, prebacili su na teren prava rasprave o vaţnim pitanjima svoga doba, na

primjer, o osnovi i granici carske vlasti, o suverenitetu, o razdvajanju crkvene i

drţavne vlasti, o pravičnom ratu. Te rasprave su doprinjele da se u srednjovjekovnoj

Evropi formira svijest da su sukobi interesa moraju razrješavati putem prava i pravne

nauke, bilo da oni nastaju meĎu pojedincima, bilo meĎu gradovima ili feudalnim

gospodarima. Evo nekih primjera koji govore o tome za kakve se ideje glosatori

zalaţu i kako ih obrazlaţu. Od vremena krunisanja Karla Velikog za cara rimljana,

dakle od 800. godine prisutna je u Evropi ideja o obnovi rimske Imperije, renovatio

imperi romani. Zagovaranje te ideje razumljivo je kada se ima u vidu činjenica da je

drţava Karla Velikog pokrivala dobar dio nekadašnje rimske Imperije, veliki dio

srednje i zapadne Evrope. U vezi sa idejom o obnovi Imperije postavilo se i pitanje šta

je osnov i gdje su granice carske vlasti. Glosatori su odgovor potraţili u Justinijanovoj

kodifikaciji. U prvoj knjizi Digesta našli su Ulpijanov fragment u kojem stoji da ima

snagu zakona sve ono što se prinepsu svidi (quod principi plaquit, legis habet

vigorem ili što se prinepsu svidi ima snagu zakona). Ulpijanovo objašnjenje bilo je da

je to posljedica činjenice da je narod svoja prenio na cara. Polazeći od tog teksta

Placentin izvodi zaključak da osnov carske vlasti treba vidjeti u činjenici da je car

zastupnik naroda. Kada je riječ o granici carske vlasti glosatori nemaju jedinstveno

mišljenje. Irnerije, Rogerije i Placentin kaţu da narodu nakon prenosa vlasti nije

ostala nikakva vlast. Bulgar, Aco i Hugo, suprotno tome, tvrde da narod uvijek ima

mogućnost da povrati jedan njen dio, pa je za njih kao i za Akurzija populus nosilac

javnih ovlaštenja i subjekt suvereniteta. Glosatori su saglasni da je car ovlašten da

donosi zakone, ali smatraju mora poštovati odreĎenu proceduru. Car po njima nije

osloboĎen obaveze poštovanja zakona, nije legibus solutus, kao što je to bio princeps

u Rimu. Zbog toga, po dolasku na vlast treba da poloţi zakletvu da će poštovati

zakone, pa i one koje sam donese. Budući da Akurzuje definiše zakon kao pravilo sa

svetom sankcijom koje utvrĎuje šta je časno, a zabranjuje da se čini suprotno,

proizilazi da glosatori u osnovi smatraju da je careva zakonodavna vlast ograničena i

u materijalnom smislu riječi. Njegovi zakoni bi trebalo da utvrĎuju ono što je časno,

trebalo bi, dakle, da budu dobri, što njihovu ideju o carskoj vlasti čini blisku antičkoj

ideji o pravičnoj i dobroj vladavini. Jedno od vrlo osjetljivih pitanja bilo je i ono o

carevim svojinskim ovlaštenjima. Od rješenja tog pitanja zavisio je poloţaj caru

podreĎenih feudalnih gospodara. Dvojica od četvorice poznatih doktora prava Martin

i Bulgar zastupaju različita shvatanja. Po Martinu car na svim dobrima svojih

podanika ima vlast kao sopstvenik, a po Bulgaru to je samo vlast radi zaštite izricanja

pravde. Bulgarovo stanovište bilo je osnov na kome je kasnije izgraĎeno shvatanje da

vlast ima javnopravni karakter i da je ograničena načelom legaliteta. U odnosu dvije

vlasti, papske i carske, koji je bio u osnovi mnogih dogaĎanja u srednjovjekovnoj

Evropi, nisu raspravljali samo kanonisti. Glosatori usvajaju dualističku koncepciju po

kojoj i papa i car imaju najvišu vlast, ali svaki u svom domenu. Prvi u duhovnim

5

stvarima, a drugi u svjetovnim. Akurzije izričito kaţe da papa ne treba da se miješa u

svjetovne, a car u duhovne stvari. Budući da su bili svjedoci brojnih ratnih sukoba

glosatori nisu mogli zaobići ni problematiku rata. Po doktrini koju oni razvijaju rat je

institut ius gentium-a. Dakle, nije prirodno pravo i ne odgovara prirodnom stanju

odnosa meĎu ljudima. Osnova za ovo stanovište našli su u Hermogenijanovom

fragmentu uvrštenom u prvu knjigu Digesta u kome taj pravnik nabraja institute ius

gentium-a. Tu su uz rat, na primjer, i razlikovanja naroda, različita vlasništva i

trgovina. Glosatori izgraĎuju doktrinu o pravičnom ratu, o zakonitoj upotrebi sile i

time postavljaju jedan od temelja današnjeg maĎunarodnog ratnog prava. Drugi temelj

je u crkvenoj doktrini, u djelu sv. Augustina (354 – 430). Po sv. Augustinu dato

obećanje obavezuje i kada koristi neprijatelje. Elaboracije ideje o pravičnom ratu

(bellum iustum) glosatori su našli u rimskim tekstovima. Za rimske pravnike pravičan

je onaj rat koji se vodi s ciljem odbrane, ili s ciljem traţenja zadovoljenja zbog

pretrpljene štete. Glosatori sada postavljaju pitanje da li pravičan rat postoji i van tih

slučajeva, posebno kada se vodi da bi se uništilo zlo. Pozivom na Florentinov

fragment u prvoj knjizi Digesta u kome se kaţe da je odbijanje sile i povrede u skladu

sa prirodnim pravom, Akurzijeva glosa pravičnim ratom smatra samo onaj

odbrambeni. Interesantan je put kojim glosatori dolaze da pravne argumentacije kada

je riječ o ratu. Oni polaze od onih tekstova u Codex-u koji govore o zaštiti i povračaju

posjeda, sluţe se dakle institutom privatnog prava. To nalaze odgovor na pitanje šta je

primjerena upotreba sile i u kom roku ona treba da usljedi. Ta ideja, da se pravna

argumentacija o tome šta je bellum iustum traţi na području privatnog prava u okviru

posjeda, odnosno u krajnjoj liniji svojine, danas je teško shvatljiva, ali je u vrijeme

glosatora razumljiva zato što kraljevstva ustvari bila velika vlasništva. Načelo

privatnog prava da se postignuti dogovori moraju poštovati pacta sunt servanda oni

proteţu i na slučajeve kada su sporazumi zaključeni po javnopravnom osnovu radi

postizanja mira.

Postglosatori

Drugu polovinu XIII i naredna dva vijeka obiljeţava rad škole postglosatora. Pravnici

koji pripadaju ovoj školi više ne izučavaju izvorni tekst Justinijanove kodifikacije, već

djela glosatora, prije svega Akurzijevu glosu ordinarium. Zbog toga što najčešće

komentarišu djela svojih prethodnika nazvani su još i komentatorima. Najznačajniji

predstavnici škole su: Čina, Bartol i Baldo. Čina je podučavao u Perugi i Sijeni.

Napisao je komentar prvih devet knjiga Justinijanovog kodeksa. Bio je pjesnik i

prijatelj Dantea i Petrarke. Njegov učenik Bartol bio je profesor u Pizi i Perugi.

Uţivao je najveći ugled, a metod rada koji je uveo Mos, Docendi i Talikus bio je u

narednim vijekovima toliko cijenjen da je vladalo mišljenje da niko ne moţe biti

pravnik ako ga ne slijedi (nemo iurista nisi Bartolista). Bartol se smatra i osnivačem

nauke o meĎunarodnom privatnom pravu. Baldo je bio Bartolov učenik. Napisao je

komentar Justinijanove kodifikacije, a bio je veliki poznavalac kanonskog prava.

Predavao je Perugi, Paviji, Pizi i Firenci. Njegov i Bartolog opus smatran je za pisani

razum (ratio scripta) i kao takav je ugraĎen u opšte pravo Evrope. Budući da su

postglosatori izučavali i komentarisali Akurzijevu glosu njihov rad se nadovezuje na

školu glosatora. Dok su se glosatori zadovoljavali pronalaţenjem opštih pravnih

pravila brokardi u Justinijanovoj kodifikaciji postglosatori polazeći od rimskih

tekstova nastoje da stvore opšta pravna pravila i definicije kojih u kodifikaciji nije

bilo. Oni se, dakle, oslobaĎaju kazuistučkog tumačanja prava, te tako Bartol formuliše

slijedeća pravila:

6

- postupak u graĎanskim sporovima treba da se vodi po pravilima suda kome je

podnijeta tuţba;

- forma ugovora mora biti u skladu sa pravilima mjesta u kome je ugovor

sačinjen;

- ispunjenje ugovorne obaveze mora biti u skladu sa pravilima mjesta u kome

obaveza treba da bude izvršena.

Jedno od vaţnih pitanja kojima se bave postglosatori jeste i pitanje odnosa gradova i

carske vlasti. Postglosatori brane interese gradova gdje Bartol kaţe da vladaru pripada

univerzalno zakonodavstvo, a gradovima posebni satatuti. Poziva se na ugovor

zaključen u konstatnci 1183. godine kojim je Fridrih Barbarosa da italijanskim

gradovima dao povlasticu da se sluţe svojim običajnim pravom.

Škola elegantne jurisprudencije

U XIV vijeku javlja se u Sjevernoj Italiji, a u slijedećem vijeku širi se po cijeloj

Evropi jedan novi pokret – HUMANIZAM. Humanistički mislioci napuštaju dotada

prevlaĎujući crkveni pogled na svijet. Propovijedaju da je čovjek mjera svih stvari i

nastoje da otkriju vrijednosti koje su mu primjerene. U tom nastojanju okreću se

antičkoj zaostavštini i iznova je proučavaju. Kritički razmišljaju o onome što je

zapisano u klasičnim tekstovima i jezički ih analiziraju s ciljem njihovog preciznog

utvrĎenja značenja. Kritičke i filološke analize nije bila pošteĎena ni rimska pravna

zaostavština. Profesori ţele da utvrde koliko su pouzdani sačuvani pravni izvori i

kakvo je stvarno bilo društvo u kome je nastalo klasično rimsko pravo. U XV vijeku

italijanski humanisti već znaju da u digestama ima mnogo grešaka. Smatraju da su

Justinijanovi kompilatori unoseći izmjene pokvarili klasične tekstove. Najuticajniji

pravnik ove prve faze pravnog humanizma bio je Italijan Alcijat (1491 – 1550), koji

kasnije dolazi u Francusku i podučava studente najprije u Avinjonu, a potom u

Burţu. U XVI vijeku vodeću ulogu u izučavanju rimskog prava više nemaju profesori

u Italiji, već oni na francuskim univerzitetima. I oni svoju paţnju usmjeravaju na tekst

Justinijanove kodifikacije i putem normativnog i filološkog metoda nastoje da otkriju

izvorno rimskog pravo očišćeno od glosa i postglosatorskih izmjena. Koriste i

arheološki i literalni materijal, kao dopunski izvor saznanja o rimskom pravu. Dolaze

do zaključka da je pravo u kodifikaciji plod historijskog saznanja (razvoja). Kada su

postali svjesni te činjenice nastavljaju da izučavaju pravo na sistematski način, kao

jednu cjelinu ali u njegovoj razvojnoj historijskoj perspektivi. Tako se zaslugom ove

škole javlja historija prava kao posebno područje historijske nauke. Pripadnici škole,

čiji je centar bio u Burţu objavljuju kritička izdanja rimskih pravnih izvora i time daju

veliki doprinos širenju saznanja o rimskom pravu i stvaranju pretpostavki za njegovu

daljnju naučnu obradu. Najveći kritičar tekstova bio je Kujacije. On je prvi počeo da

istraţuje interpolacije u digestama. Francuski profesori imaju novi pristup u

podučavanju prava, različit od italijanskog, a on dobiva naziv mos docendi galicus,

galski (francuski) način podučavanja. Taj novi pristup obrazloţio je 1544. godine

Duaren u traktatu O podučavanju i učenju prava (Epistola de ratione docendi

discendiquen iuris). Profesori humanisti iz Burţa dali su veliki doprinos nauci

graĎanskog prava. Oni su pošli od Ciceronove ideje da i pravo treba postaviti kao

nauku po ugledu na druge oblasti ljudskog saznanja. Smatrali su da u izučavanju

prava i zaključcima treba ići od opšteg ka posebnom, a da pri izlaganju pravo treba

prikazati kao sistem logički povezanih materija, krečući se od onoga što je zajedničko

i blisko ka onome što je posebno. Kako su u okviru Justinijanove kodifikacije samo

Institucije imale sistem izlaganja materije koji je odgovarao načinu razmišljanja

7

profesora u Burţu, a uz to su polazile od čovjeka (prva knjiga sadrţi ius quod ad

personas pertinet), što je profesorima humanistima bilo izuzetno značajno, oni su taj

institucionalni model uz neke izmjene i prihvatili. U ovom periodu kada rimski

pravnici upotrebljavaju termin ius civile oni uglavnom misle na privatno pravo koje je

dato u 49 od 50 knjiga digesta, te u 9 od 12 knjiga Justinijenovog kodeksa. Francuski

romanista Donel je u svom djelu izloţio ius privatum, tj. pravo koje dodjeljuje

pojedincu sve ono što mu pripada u različitim situacijama. Iz toga se zaključuje da on

privatno pravo posmatra kao sistem subjektivnih prava. Po njemu civilno pravo

najprije utvrĎuje šta pojedincu pripada, a zatim odreĎuje procesualna sredstva kojima

on ta prava ostvaruje. Kako po logici stvari najprije treba utvrditi šta svakom

pojedincu treba da pripadne, a potom utvrditi procesnopravna sredstva ostvarenja i

raspolaganja, Donel prihvata institucionalni sistem u kojem se tuţbe izlaţu na kraju

nastavnog programa rimskog prava. On je smatrao da su rimljani pod pojmom actio

podrazumijevali sudski postupak. Njegovo djelo je sastavljeno od 28 knjiga –

komentara, od kojih prvih 16 knjiga obuhvata materijalno pravo, a ostale knjige

sudski postupak. Privatna prava je podijelio na ona prava koje pojedincu zaista

pripadaju i na ona prava koja se pojedincu duguju. U prvoj grupi prava predstavlja

prava koja pojedincu pripadaju kao slobodnom čovjeku, kao npr. pravo na ţivot,

slobodu ...., i prava koja pojedinac ostvaruje na pravima. Analizirajući sadrţaj

stvarnih prava Donel je prvi uveo kategoriju iura in re aliena, odnosno kategoriju

stvarnih prava na tuĎim stvarima. Mada su antički rimski pravnici ovaj pojam

poznavali on u Donelovo vrijeme nije bio predmet naučnog interesovanja. Do toga će

doći kada počnu rasprave o samo pravnoj prirodi prava vlasništva u srednjem vijeku,

naročito u pokušaju odreĎenja sadrţajnih elemenata prava koje ostvaruje vazal na

zemljišnom dobru dobijenog od svog feudalnog gospodara. U kategoriju prava koja se

duguju pojedincu Donel navodi potraţivanje obaveznih odnosa. Ovaj naučnik je prvi

izvršio podjelu na meterijalno pravo i graĎanski postupak, što je bilo od velikog

značaja da daljnji razvoj moderne nauke graĎanskog prava. Njegova sistematizacija

prava je predstavljala novi doprinos jačanju pravnog pozitivizma koji su trasirali

glosatori i postglosatori, u prvom redu ovi drugi, stvarajući pravna pravila koja do

tada nisu bila sadrţana u Justinijanovoj kodifikaciji. To je predstavljalo jedan

specifični način udaljavanja od klasičnog shvatanja prava, jer klasični rimski pravnici

nisu odvajali materijalno pravnu normu od procesne norme, odnosno nisu odvajali

pravo i njegovu primjenu. Istaknuti predstavnici škole elegantne jurisprudencije koja

se još naziva i starom historijskom školom su bili Kujacije i Gotofred. Ovaj posljednji

je posebno zaduţio romanistiku jer je 1594. godine prvi objavio jedinstveno sve

dijelove Justinijanove kodifikacije koja se od tada označava terminom Corpus iuris

civilis.

Škola prirodnog prava

Ideja da pravo proizilazi iz suštine prirode zbog čega je zajedničko svim ljudima je

veoma stara. Još je Aristotel ukazivao da ono što je po prirodi pravedno nije uvijek

pravedno i sa stanovišta prava. Stojička filozofska škola je dosta paţnje posvečivala

pitanju prirodnog prava pod kojim su oni podrazumijevali pravo koje je u skladu sa

čovjekovim razumom. Antički rimljani su preuzeli niz grčkih filozofskih ideja, pa

razmatranje i napomene u prirodnom pravu nalazimo i u njihovim tekstovima. Najšira

filozofska razmatranja o ovom pitanju nalazimo u folozofsko – teoretskom dijelu

stvaralačkog opusa Marka Tulija Cicerona, dok saznanja o prirodnom pravu od strane

rimskih pravnika nalazimo u Justinijanovoj kodifikaciji. Klasični pravnik Ulpinijan

8

kaţe da je prirodno pravo ono pravo koje je priroda podarila svim ţivim bićima.

Justinijanovi kompilatori diskretno povezuju prirodno pravo sa bogom, uporeĎujući

promjenjive zakone u zajednicama graĎana sa prirodnim pravom u prvoj knjizi

Justinijanovih Institucije se kaţe ''ali prirodno zakoni ustanovljeni nekom boţanskom

providnošću koji su kod svih naroda bez razlike primjenjeni ostaju uvijek potvrĎeni i

nepromjenjivi''. Srednjovijekovni kršćanski mislioci takoĎer povezuju prirodno pravo

sa bogom. Tako npr., poznati teolog Toma Akvinski piše da postoji nepromjenjivo

pravo boţanskog razuma u koje zbog njegove savršenosti čovjek svojim razumom

moţe samo djelimično proniknuti. Prirodno pravo po njemu sadrţi ona pravila

nepromjenjivog boţanskog prava koja je čovjek u stanju da izrazi. Budući da čovjek

posredstvom prirodnog prava bolje upoznaje boga i njegovo pozitivno pravo koje

stvara sam čovjek treba da bude odreĎena vrsta primjene prirodnog prava. Toma

Akvinski je u svojim analizama kao uzore uzimao Cicerona i Ulpijana. MeĎutim, već

i XIII vijek meĎu crkvenim misliocima javljaju se neke druge ideje. Tako npr.,

španski teolog Suarez tvrdi da obavezujuća snaga prirodnog prava je većim dijelom

utemeljena na razumu nego na boţijoj volji. Na osnovu doprinosa teologije i

skolastike u XVII i XVIII vijeku nastat će moderno učenje o prirodnom pravu.

Ljudska misao se oslobaĎa autoriteta crkvenih dogmi. Dolazi da značajnih otkrića,

prije svega u prirodnim naukama od strane Galileja, Njutna, Kopernika, Dekarta i

trijumfa matematičkog i filozofskog metoda zasnovanog na dedukciji omogućenoj

čovjekovim razumom. Ova otkrića su stvorila uvjerenje da čovjek svojim razumom

moţe da pronikne u suštinu svih stvari. Razum i rezonovanje proglašavaju se

univerzalnim metodom naučnog istraţivanja, a pokret renesanse zamjenjuje pokret

racionalizma. Posmatrajući otkrića prirodnih zakona mislioci koji se bave filozofijom

i pravom dolaze na ideju da i na području prava postoje univerzalni i nepromjenjivi

zakoni koje samo treba otkriti. Pripadnici ove škole smatraju da je njihov zadatak da

izučavaju postojeća prava, a da razumom doĎu do onih zakona koji su univerzalni i

nepromjenjivi, te da stvore jedan sistem prirodnog prava koji će zamijeniti

nesavršena prava postojećih drţava. Pripadnici škole prirodnog prava svoja učenja

grade na različitim polazištima razlikujući po tome da li prirodno pravo vezuju za

boga ili ne, da li u čovjeku vide egoistu ili biće ispunjeno vrlinama, da li prirodno

pravo shvataju kao pravo koje već postoji ili ga tek treba stvoriti. Tako npr., Altuzijus

svoju teoriju o pravu povezuje sa kršćanskom doktrinom, dok Hugo Grocijus insistira

na valjanosti prirodnog prava i pod pretpostavkom da bog ne postoji ili da ne brine o

ljudskim poslovima. Tomas Hobs polazi od tzv. prirodnog stanja u kojem su svi ljudi

slobodni i jednaki i u kome svaki pojedinac zbog svoje egoistične prirode ratuje sa

svim drugima. Poznata je njegova izreka Homo hominis lupus est. Po njemu u tom

prirodnom stanju čovjek uma prirodno ovlaštenje (ius naturalem) da slobodno

upotrijebi silu radi odbrane svog ţivota. Hobsovo stanovište o pravu na upotrebu sile

podsjeća na Florentinov fragment iz prve knjige Digesta u kojem se kaţe ''iz prava

prizilazi ovo da će se smatrati da je svako postupio u skladu sa pravom ukoliko nešto

bude učinio radi zaštite svog tijela''. Ovaj fragment i ovo učenje će kasnije biti potpora

za izgradnju instituta nuţne odbrane u krivičnom pravu. Kako je po Hobsu rat

prirodno stanje i kao takvo je neodrţivo jer ugroţava svakog pojedinca, razum tjera

čovjeka da rat zamijeni mirom koji je za svakog pojedinca najveće dobro. Na taj način

Hobs dolazi do pojma prirodnog zakona lex naturalis. Prirodni zakon je opće pravilo

pronaĎeno razumom koje čovjeku zabranjuje da čini ono što uništava njegov ţivot.

On je osnov za uspostavljanje mira i čovjekovog ţivota u društvu. Nasuprot ovim

gledištima Dţon Lok polazi od ideje da prirodno pravo postoji i da ga ljudi već

poštuju u prvobitnom prirodnom stanju, a prirodno stanje je za njega društveno stanje

9

slobodnih i jednakih ljudi. Monteskje je dokazivao da prirodno pravo prethodi

društvenom stanju i da je ono superiodnije od onog stanja kojeg uspostavlja religija

ili drţava. Ţak Ţak Ruso je tvrdio da čovjek u prvobitnom divljaštvu je ţivio

izolovano te da su ga u njegovom djelovanju pokretala dva instikta koja prethode

razumu: instikt samoodrţanja i saosjećanja. Nezavisno od različitih filozofskih

polazišta svi pripadnici škole prirodnog prava su smatrali da sistem prirodnog prava

treba da zamijeni nesavršene pozitovno-pravne sisteme pojedinih drţava. Moderna

škola prirodnog prava je nastala u Holandiji, a njenim osnivačem smatra se Hugo

Grocijus. Pojave ove škole baš u Holandiji ne predstavlja neku slučajnost. Kopnena i

pomorska trgovina su doveli do razvoja holandskih gradova i opšteg kulturnog

napretka. Nova graĎanska klasa je prihvatila racionalističku filozofiju i imala je

potrebe za razvijenim pravom. Dolazi do otvaranja univerziteta. Prvi univerzitet u

Holandiji je bio Univerzitet u Lajdenu. Pravo u Holandiji stvaraju profesori i sudije

vrhovnih sudova, tako da ono postiţe visokolitet i izvanrednu sintezu izmeĎu nauke i

prakse. U XVII vijeku Holandija postaje vodeća evropska sila na polju prava, kao što

je to u prethodnom vijeku bila Francuska. Hugo Grocijus je upisao pravo u Lajdenu sa

11 godina, a titulu doktora prava će steći u Orleanu. U Lajdenu je imao priliku da se

upozna sa rimskim pravom i do tada poznatim metodama izučavanja tog prava. Na

Pravnom fakultetu u Lajdenu su studenti bili osposobljavani za rad na sudu, pa se

nastava odvijala preko rasprava o pojedinim pravnim problemima, a studenti su se za

te rasprave pripremali proučavajući osnovne principe prava. Iz tog razloga su

izučavali Justinijanove Institucije i Digesta. Profesori su poseban značaj pridavali

posljednjoj knjizi Digesta, odnosno posljednjem titulu te knjige. To je znači D.50,17

koji je nosio naziv Di diversis regulis iuris antiqui ili O različitim pravnim

pravilima antike. U ovaj titulus Justinijanovi kompilatori su unijeli izreke klasičnih

rimskih pravnika koje su po njima sadrţavale opća pravna pravila. Profesori su te

izreke veoma uvaţavali zato što su putem njih dokazivali da je pravo racionalna

tvorevina. Smatrali su da ove izreke sadrţe opće aksiome koje ne treba dokazivati i iz

kojih se logičkim razmišljanjem mogu izvući detaljnija pravila.

Evo nekih izreka iz spomenutog poglavlja digesta koje ilustriraju kakvu vrstu tekstova

su izučavali tamošnji studenti:

- U zaključenim poslovima jedan je kvalitet kauze kod maloumnih, a drugi kod

onih koji mogu sklapati poslove;

- U skladu je sa prirodom da onome kome u nekoj stvari pripadaju koristi,

pripadnu i tereti te stvari;

- Ono što je naše ne moţe se bez našeg činjenja prenijeti na drugoga;

- Što je od početka nedozvoljeno, ne moţe se osnaţiti protekom vremena;

- Niko ne moţe prenijeti na drugoga više prava nego što ih on sam ima.;

- Nikada se ne smatra da zlonamjerno postupa onaj koji koristi svoje pravo.;

- Savjesnost i poštenje ne dopuštaju da se dva puta isto zahtijeva.;

- Pri jednakom pravnom osnovu drţalac treba da bude jači.;

- Niko ne moţe svojom nedozvoljenom radnjom popraviti svoj poloţaj.;

- Onaj koji je stekao odlukom sudije smatra se savjesnim drţaocem.;

- Ne smatra se da trpi štetu onaj koji štetu trpi zbog sopstvene krivice.;

- Po prirodnom pravu pravično je da se niko ne učini bogatijim na osnovu

nanošenja štete drugome i protivpravno.

10

Ideju o postojanju prirodnog prava Grocijus izlaţe u djelu De iure belli ac pacis2

(1625. godina), posvećenom meĎunarodnom pravu. MeĎunarodno pravo u XVI vijeku

razvojem burţoaskih nacionalnih drţava postaje vrlo aktuelno. Temelj tog prava po

Grocijusu je prirodno pravo, a ono proističe iz čovjekove prirode. Osnovi i principi

tog prava imaju aksiomatski karakter i jasni su samo po sebi. Iz tih osnovnih principa

Grocijus dedukcijom izvodi pravila prirodnog prava. On uključuje i prirodno pravo i

ona pravila koja se sreću kod svih civilizovanih naroda. On kaţe: ''Ako neko pravilo

svugdje postoji, onda je to najbolji dokaz da je utemeljeno po prirodnom razumu''.

Primjere pravila zasnovanih na prirodnom razumu Grocijus je, prije svega, nalazio u

Justinijanovoj kodifikaciji. Rimsko pravo je bilo uzeto kao primjer prava u kome su

došla do izraţaja načela prirodnog prava. Rimske pravne tekstove koristili su i drugi

pripadnici prirodno-pravne škole. Grocijusov savremenik Vinijus sačinio je komentar

Justinijanovih Institucija koje je do kraja XVIII vijeka bio najviše cijenjen. Komentar

je bio namijenjen studentima i sudijama. Fet je napisao komentar digesta u dva toma.

Izmijenio je redoslijed i logički je sloţio tekstove u poglavljima digesta, objasnio je

rimska pravna rješenja i uporedio ih s tadašnjim pravom. I Vinijus i Fet su bili

profesori u Lajdenu. Huber je polazeći od rimskih tekstova postavio discipline

''Drţavno pravo'' i ''Sukob zakona''. Zahvaljujući aktivnosti spomenutih i drugih

profesora rimsko pravo je pri kraju XVII vijeka postalo dio protestantske kulture u

sjevernoj Evropi, isto tako kao što je to prethodno postalo u katoličkom dijelu

Evrope.

Zrelo prirodno pravo

Evropa je od 1618. godine do Vestfalskog mira (iz 1648. godine) prošla kroz period

ratova zbog religijskih, dinastijskih, teritorijalnih i ekonomskih razloga. To je potaklo

evropske mislioce da razmišljaju o pravu koje bi spriječilo ponavljanje ratnih strahota.

MeĎu njima je bio i Lajbnic, jedan od najbriljatnijih evropskih umova (bio je doktor

pravnih nauka, matematičar koji je postavio teorijsku osnovu za funkcionisanje

današnjih kompjutera, a bavio se i historijom i filozofijom). On je rješenje vidio u

pravu koje bi bilo usklaĎeno sa prirodom, što je po njemu značilo da bi bilo

zasnovano na moralu. Pod moralom on podrazumijeva ono što je prirodno za dobrog

čovjeka. Budući da je bio i matematičar Lajbnic prirodno pravo zamišlja kao nešto što

je slično matematici kao skup pravila zasnovanih na logici. On kaţe da pravna nauka

u stvaranju prava treba da primijeni geometrijski model. Temelj prava trebaju da budu

osnove istine iz kojih treba da slijedi ciklični lanac posljedica tako da cijelo pravo

postaje logički zaokruţeni sistem. Lajbnic je pripadao misliocima koji su smatrali da

pri konstruiranju prirodnog prava treba polaziti od rimskog prava. On je rimsko pravo

uporeĎivao sa matematikom zbog njegovih logičnih i meĎusobno usklaĎenih rješenja.

Za njega je ona dobra polazna osnova zato što je utemeljena na etičkim načelima. Kao

ilustraciju te moralne osnove rimskog prava navodio je Papinijanova pravna rješenja.

Citirao je Papinijana zbog toga što je ovaj veliki rimski pravnik u evropskim

intelektualnim krugovima smatran kao čovjek visokog morala. Poznato je da je

imperator Karakala nakon što je ubio brata zatraţio od Papinijana da opravda taj

zločin. Papinijan je to odbio i svoje ustrajavanje na moralnim principima platio

glavom. Poznata je njegova izreka da je veći grijeh opravdavati zločin, nego ga

učiniti. Izučavajući Justinijanovu kodifikaciju Lajbnic je došao do saznanja da su

kompilatori pravili graške, da u njoj ima nejasnih tekstova, protivrječnosti i

2 O pravu rata i mira

11

prevaziĎenih stvari. Zbog toga je sačinio svoju verziju kodifikacije poznatu pod

nazivom Corpus iuris reconcinatum, u kojoj je tekstove sloţio po logičnom

redoslijedu. Drugi najistaknutiji predstavnik zrele faze prirodno-pravne škole bio je

Samuel Pufendorf. Njegovim pozivom da preuzme katedru prirodnog prava na

Pravnom fakultetu u Hajdelbergu u Njemačkoj, prirodno-pravna škola bila je

ratificirana u evropskim krugovima. Predavao je još u Lundu u Švedskoj. Bavio se

crkvenim, prirodnim i meĎunarodnim pravom. Svoja shvatanja o prirodnom pravu

izloţio je u slijedećim djelima:

- dvije knjige o osnovama univerzalne pravne nauke;

- osam knjiga o pravu prirode i pravu naroda;

- dvije knjige o duţnostima čovjeka i graĎanina prema prirodnom pravu.

Pufendorf je dijelio Grocijusovo mišljenje o moralnoj osnovi prava, ali je za razliku

od njega isticao njegov religijski karakter. Akcenat je stavljao na prirodne čovjekove

duţnosti, a ne na pravo. On je bio inspiriran Ciceronovim spisom o duţnostima de

offitiis. Pufendorf je shvatanja da je Bog, spajajući čovjeka kao društveno i razumno

biće, stvorio za njega i prirodno pravo. To pravo se nalazi i temeljnim religioznim

djelima čija je osnovna poruka ljubavi prema Bogu i prema bliţnjem svome. Čovjek

ima tri osnovne duţnosti: duţnosti prema Bogu, prema sebi i prema drugom

čovjeku. To su osnovni principi prirodnog prava iz kojih se logikom mogu izvoditi

sva druga konkretnija pravna pravila i principi. Tako npr., prva obaveza čovjeka

prema drugom čovjeku je obaveza drţanja date riječi iz kojih se izvodi obaveza

poštivanja tuĎe svojine i zaključenih ugovora . Čovjek ima odreĎene obaveze i kao

graĎanin prema zajednici u kojoj ţivi i radi, počevši od porodice, pa sve do drţave.

Poznate su duţnosti koje proizilaze iz porodičnih odnosa izmeĎu muţa i ţene,

roditelja i djece, gospodara i sluge, ... Na sličnim pozicijama bio je i francuski pravnik

Doma. On je prirodno pravno učenje primijenio na područje graĎanskog prava u

svom djelu pod nazivom GraĎanski zakoni u njihovom prirodnom poretku. Privatno

pravo se po njemu temelji na dva osnovna principa. Prvi princip: drugoga ne treba

povrijediti. Drugi princip: svakome treba dati ono što mu pripada. Ove principe je on

preuzeo iz prve knjige Digesta, iz poznatog Ulpinijanovog fragmenta. Ovo su načela

koja prethode pravu: časno ţivjeti, drugoga ne povrijediti, svakome dati ono što mu

pripada. Napuštajući institucionalnu šemu podjele prava na personae, res i actiones,

Doma privatno pravo izlaţe slijedećim redoslijedom:

1) vrste lica i stvari;

2) obaveze;

3) nasljeĎivanje.

On je logički povezivao materiju, vršio uopćavanja onoga što je u Justinijanovoj

kodifikaciji kazuističkim metodom bilo podijeljeno na različite pravne institute, pa je

u okviru obaveza i nasljednog prava odstupio od rasporeda materije u Justinijanovim

institucijama. Tako je npr., različite delikte rimskog prava sveo na opće načelo po

kojem svako odgovara za štetu koju pričini dugome namjerno ili svojom graškom.

Zaloţno pravo nije obradio u okviru stvarnih prava, već ga je vezao za obavezno

pravo. Ovakvim pristupom graĎanskom pravu Doma je sačuvao mnoštvo instituta i

kategorija rimskog prava, ali je doveo u pitanje institucionalni sistem podjele prava. U

prvoj polovini XVIII stoljeća se javljaju nove varijante prirodno pravnog učenja.

Prema liberalnom misliocu Tomazijusu prirodno pravo ne sadrţi boţanske elemente,

dok njemački filozof i matematičar Kristijan Volf u svojoj konstrujiše sistem

prirodnog prava koji se sastoji iz niza moralnih duţnosti. U osnovi sistema su opće

moralne duţnosti, a sve ostalo se iz njih izvlači logičkim metodom. Francuski filozof

Monteskje u svom poznatom djelu Duh zakona izlaţe novi pogled na prirodno pravo.

12

On prirodno zakone vidi kao nuţne odnose koji proizilaze iz prirode stvari, dok su

ljudski zakoni posljedica primjene razuma. Kako se priroda stvari razlikuje od društva

od društva, tako i prirodno zakoni koje stvaraju ljudi ne mogu biti univerzalni, već

imaju relativni karakter. Uvjetovani su različitim faktorima, kao što su npr. klima,

privreda, tradicija, religija, ... Svi ovi faktori u svojoj cjelokupnosti predstavljaju duh

zakona odreĎenog društva koje zakonodavac ni u kom slučaju ne smije predvidjeti.

Historijsko pravna škola

Za razliku od Holandije, Francuske i Engleske u njemačkim drţavicama XVII i XVIII

stoljeća nije bilo uvjeta za znatnije širenje prirodno pravnog učenja. Ne postoji

graĎanska klasa koja bi tu ideju nosila, a feudalni odnosi i velika drţavno pravna

rascjepkanost. Naime, u tom periodu je egzistiralo oko 300 njemačkih drţava. RaĎali

su pravni partikularizam koji je bio nespojiv sa idejom o univerzalnom pravu. Učenje

prirodno pravne škole o univerzalnom i nepromjenjivom pravu u Njemačkoj nije bilo

prihvaćeno i zbog toga što se smatralo da iza njega stoji Napoleonov imperijalni

ekspanzionizam. Napoleon je nametao svoj graĎanski zakonik donijet pod uticajem

prirodnog prava pokorenim zemljama, izmeĎu ostalog i njemačkim drţavama tzv.

Rajnskog saveza. 1814. godine je Napoleon abdicirao, a te iste godine istaknuti

njemački pravnik Tibo potaknut patriotskim ubjeĎenjima i uvjerenjem da je

kodificiranje prava korisno u svom djelu pod nazivom ''O potrebi općeg graĎanskog

prava za Njemačku'' je pozvao njemačke pravnike da kodificiraju graĎansko pravo.

Bio je profesor prava u Kiju, Jeni i Hajdelbergu. Pripadao je filozofskoj školi koja se

zalagala za očuvanje tradicije prirodnog prava u njegovoj racionalističkoj varijanti. U

svojim djelima pod nazivom ''Teorija logičkog tumačenja rimskog prava i sistem

pandektong prava'' je izloţio shvatanje da putem zajedničkog graĎanskog zakonika

treba pravno ujediniti sve njemačke drţave i na taj način postići istovjetne rezultate

koji su ostvareni u Francuskoj donošenjem Francuskog graĎanskog zakonika (Code

Civil). Njegovom prijedlogu se oštro suprostavio Fridrih Karl von Savinji3 profesor

rimskog prava na Pravnom fakultetu Univerziteta u Berlinu objavljujući tekst pod

naslovom o pozivu našeg vremena u pogledu zakonodavstva i pravne nauke. U tom

tekstu on zastupa tri ključna stava. Prvi stav da pravo nije čista razumska

kategorija i konstrukcija kako to predstavljaju pripadnici prirodno pravne škole, već

je ono proizvod tradicije i karaktera označenih zajedničkih terminom etos odreĎenog

društva. Drugi stav je da se pravo polako evolutivno razvija i da u tom razvoju

postoje odreĎene faze razvoja. Treći stav da nastanak razvijenog prava je mnogo

vaţnija pravna nauka od arbitraţne zakonodavčeve volje. Po njegovom shvatanju

korijeni nacionalnog prava se nalaze u starim običajima i vjerovanjima. U prvoj fazi

razvoja prava u društvu ne postoje tehničke pretpostavke da se pravo stavi u zakonsku

formu. To po njemu nazvano prirodno narodno pravo vremenom postaje sve sloţenije

pa se nuţno javljaju pravnici koji ga obraĎuju. Rasprave pravnika i odluke sudija vode

daljem usavršavanju prava, na koji način se stvara tzv. naučno pravo kao viša faza u

razvoju prava. U ove prve dvije faze razvoja pravo se razvija preko unutrašnjih

aktivnih sila, a ne arbitraţnošću zakonodavca. Razvoj prava je postepen, neprimjetan,

sličan razvoju nacionalnog jezika. Tek kad pravo dospije u naučnu fazu razvoja

stvaraju se tehničke mogućnosti da on dobije zakonsku formu zato što je aktivna

pravna nauka sposobna da izvrši potrebnu pravno tehničku elaboraciju. Savinji

ukazuje da je zakon suviše grub instrument za promjenu prava, te da pravo ne treba

3 Savigni

13

mijenjati zakonodavnom aktivnošću. Zakoni i traba da sadrţe samo ono što narodna

pravna svijest već poznaje. Oni trebaju biti verbalni izraz već postojećeg prava, čije

značenje i sadrţinu treba utvrditi historijskim istraţivanjem. Još veći stepen rezerve

on iskazuje prema kodifikaciji prava. Prama njemu je kodificiranje moguće tek kada

društvo doĎe u progresivnu fazu razvoja, a ishitreno kodificiranje treba izbjegavati.

Svako kodificiranje pretpostavlja suštinsko razumijevanje i uvaţavanje duha

odreĎenog društva. Po njemu Njemačka još nije spremna za sveopću kodifikaciju. U

pozadini njegovog shvatanja stoji nekoliko shvatanja. Razvojnu dimenziju prava i

značaj pravne nauke za nastanak visoko razvijenog prava potvrĎivalo je rimsko pravo,

najznačajnije pravno iskustvo u historiji ljudske civilizacije. Savigni je bio profesor

rimskog prava pa mu je bilo poznato da je upravo to pravo prešlo veoma dug put od

običajnog do kodificiranog prava, a da je u njegovom razvoju najvaţniju ulogu imala

pravna nauka. On je takoĎer znao da je rimsko pravo bilo najrazvijenije u klasičnom

periodu u kome su i društvo i pravna nauka bili na vrhuncu, a ne u vremenu njegovog

kodificiranja na osnovu Justinijanskih carskih naredbi. U postklasičnom periodu

rimsko društvo je bilo u silaznoj fazi. Nedostajala su kvalitetna stručna mišljenja

pravnika i njihovo aktivno učešće u stvaranju prava.

Stanovište da je najbolji dio rimskog prava onaj koji su stvorili klasični pravnici, bilo

je u Njemačkoj izloţeno i prije Savinija od strane pravnika Huga. Hugo je tvrdio da

zakoni nisu jedini izvor istine u pravu. Inače tu tezu, da je pravna nauka najvaţniji

činilac u stvaranju prava, u evropsku misao je unio engleski historičar Gibon (1737 –

1794) – pobornik filozofije racionalizma. Gibon je napisao historiju propadanja i pada

Rimske Imperije u šest tomova (1776 – 1787). Vodeći računa o prevlaĎujućem obliku

pravne aktivnosti, on je historiju rimskog prava podijelio na tri perioda. Našao je da je

najznačajniji bio onaj srednji, klasičan u kome su pravnici stvarali pravo. Savinijevo

shvatanje je dijelom bilo inspirisano i romantičarskim pokretom. Njemački

romantičari smatrali su da temeljni predmet istraţivanja treba da bude nacionalni duh

u svim njegovim pojavnim oblicima. Oni se zato okreću prošlosti i idu sve do

plemenskih početaka njemačkog naroda do njegovih narodnih pripovijedaka i

pjesama. U takav filozofski milje uklapa se i pravna nauka. Otuda osnovna Savinijeva

ideja nije bila da se putem razumnog zakonodavstva u trenu stvori dobro pozitivno

pravo, već je smatrao da treba najprije izučiti korijenje i razvoj prava u Njemačkoj

kako bi se preciznim istraţivačkim radom došlo do materijala koji će se ugraditi u

zakone. Savinij je vremenom stekao veliki ugled. Postao je sudija apelacionog i

kasacionog suda, član komisije za reviziju Pruskog zakonika, a dospio je i do poloţaja

ministra zaduţenog za reviziju zakona. Njegove ideje su prihvaćene u Njemačkoj, a i

širom Evrope. Prihvatali su ih oni koji su imali razlog da budu sumnjičavi prema

zakonskim reformama i kodifikacijama. Nastala je tako nova pravna škola historijska

čiji pripadnici smatraju da ne postoji pravo koje odgovara svim narodima i

vremenima, a zato nijednom narodu ne treba nametati pravo, već bi trebalo omogućiti

da se ono u njemu uobliči evolutivnim putem., tj. preko narodnih običaja i uz pomoć

pravnika. Neki Savinijevi sljedbenici insistirali su na značaju nacionalnog duha, tako

da je taj duh u njihovoj interpretaciji poprimio mistični karakter. Time je školi

prirodnog prava, utemeljenoj na filozofskom racionalizmu, suprotstavljeno novo

shvatanje prava zasnovano na filozofskom idealizmu u obliku romantičarskog

shvatanja o razvoju drţave i prava. Njemački pravnici, pripadnici historijske škole,

podijelili su se u dvije grupe: na romaniste i germaniste. Germanisti su smatrali da

je rimsko pravo ušlo u germansko kao virus i da ga otuda treba izbaciti. Mišljenje

romanista sa Savinijem na načelu bila je da rimsko pravo treba očistiti od tuĎih

elemenata, tj. od feudalnih naslaga koje su ga pokvarile kako bi se iz njega mogli

14

izvući, a potom i iskoristiti izvorni univerzalni principi. Naime, Savinijevo je

shvatanje bilo da plemeniti narodi, kakav je i Njemački, imaju sposobnost prihvatanja

naprednih tekovina drugih naroda. Jedna od tih je i rimsko pravo koje treba prihvatiti

kao što se prihvata religija ili literatura. Ono je po Saviniju nadnacionalno zbog svog

kvaliteta dostignutog zahvaljujući metodu rada klasičnih pravnika. Taj rad je vodio

rezultatima koji su imali matematičku izvjesnost uprkos činjenici da su pravnici o

nekim pitanjima imali različita mišljenja. Kao plod različitih ovakvog pogleda na

rimsko pravo, a poslije velikog istraţivačkog rada nastala su Savinijeva kapitalna

djela:

- Historija rimskog prava u srednjem vijeku (1815 – 1831);

- Sistem modernog rimskog prava (osam tomova => 1840 – 1849).

Ovim drugim djelom Savinij je pokazao da pravna nauka treba da bude ne samo

historijska, nego i sistematska, tj. da mora pokazati unutrašnju koherentnost materijala

sadrţanog u historijskim izvorima rimskog prava. Historijskoj školi pripadali su

mnogi veliki romanisti, a zasluţuju da se posebno spomenu njemački naučnici:

Momzen, Kriger, Puhta, Lenel, Huške, Blum, Pernice, Vlasak; te Francuzi: Ţirar

i Kik; Italijani: Ferini, ArnaĎo – Rujiz, Bonfante i Rikobono.

Pandektna nauka

Kodifikatorske snage u 19. stoljeću postaju sve jače i u Njemačkoj. Zbog toga neki

romanisti u drugoj polovini 19. stoljeća počinju na sistematski način dogmatskom

metodom da proučavaju pravo sadrţano u Justinijanovoj kodifikaciji. Njihov cilj je

bio da iz tog prava izvuku rješenja koje će iskoristiti prilikom izrade graĎanskog

zakonika. Pošto su najveću paţnju posvećivali Digestama koje su drugačije nazivali

Pandekte, romanisti koji imaju ovakav pristup rimskom pravu dobijaju naziv

pandektisti. Sinteza rada pandektne nauke je predstavljena u djelu najpoznatijeg

pandektiste Vindšajda4 pod nazivom ''Pandektno pravo'', koje je nastalo u periodu od

1862. – 1870. godine. To djelo je uţivalo veliki ugled i uporeĎivalo se sa

Akurzijevom Glosom. Utolikoj mjeri je korišteno pri izradi Njemačkog graĎanskog

zakona tako da su kritičari prvom nacrtu ovog zakona dali naziv ''mali vindšajd'' i

konačni tekst Zakonika iz 1900. godine je u sistematskom i sadrţinskom pogledu bio

utemeljen na pandektnoj nauci. Svi pandektisti su na sistematski i dogmatski način

proučavali rimsko pravo, ali iza njihove djelatnosti nije stajao neki jedinstveni

filozofski pogled na pravo. Tako da pandektistika ne predstavlja pravnu školu u

punom smislu riječi. Shvatanja njemačkih pandektista druge polovine 19. stoljeća o

razvoju prava dosta se razlikuje od učenja historijsko pravne škole. Jering koji je uz

Vindšajda bio najistaknutiji pandektista odbacuje tezu o nacionalnom duhu kao

determinirajučem činiocu prava. On je smatrao da prisustvo rimskih pravnih rješenja

u germanskom pravu dokazuje upravo suprotno. U njegovom poznatom djelu pod

nazivom Duh rimskog prava, Jering je analizirao razvoj rimskog prava i došao do

zaključka da je on bio posljedica promjena u rimskom društvu, da u osnovi tog prava

nisu bili moralni principi, već ekonomska nuţnost. Po njegovom mišljenju napredno

pravo je karakteristično po tome što je univerzalno, a ne nacionalno. Progresivni

narodi su sposobni da prihvate institute tuĎeg prava ukoliko ono nudi napredna

rješenja. Tu sposobnost su imali antički rimljani, pa su u svoje pravo ius civile unosili

institute iz ius gentium-a, a na isti način su Njemci u svoje pravo uvodili institute

rimskog prava. Jering je bio oštar kritičar shvatanja škole prirodnog prava. Po njemu

4 Windscheid

15

je nastojanje da se pravna nauka prevede u osobeni vid zakonske matematike greška

koja proizilazi iz pogrešnog razumijevanja prava. Ţivot ne postoji radi pravnih

koncepata, već obrnuto pravni koncepti se stvaraju radi ţivotnih potreba. U pravu ne

treba da postoji ono što je logično, već ono što traţi ţivot. Uz Vindšajda i Jeringa

veliki doprinos pandektnoj nauci su dali Arnct, Denburg, Brinc i Brunc. Pandektni

pristup rimskom pravu imalo je sljedbenike i van Njemačke. Poslije donošenja

graĎanskog zakona u Italiji 1865. godine, italijanska pravna nauka je pod utjecajem

pandektne nauke. Sjajan primjer dogmatske analize rimskih pravnih koncepata u

italijanskoj nauci je obimna Šalojina teorija svojine u rimskom pravu (napisana 1933.

godine). Kada posmatramo proces recepcije rimskog prava u praksi, dolazimo do

slijedećih saznanja. Germanski narodi koji su osnovali drţave na teritoriji Zapadnog

Rimskog Carstva imali su svoje običajno pravo. Rimsko pravo zatečenog

romaniziranog stanovništva, kao i pravo koje je kodificirano u zbornicima germanskih

vladara, zadrţalo se još neko vrijeme u praksi, ali je na kraju potisnuto germanskim

običajima bilo zaboravljeno. Zahvaljujući civilizacijskom razvoju tih naroda javlja se

potreba za razvijenim pravom, tako da se u praksi počinju ponovo primjenjivati

pravila rimskog prava koja su pravne škole, počevši od škole glosatora, izvukle iz

zaborava. U praksi je prihvata onaj dio rimskog prava koji je ureĎivao nove odnose za

koje običajno pravo nije nudilo pravna rješenja. Pravna praksa nije svugdje jednako

prihvatala rimsko pravo. Tamo gdje je običajno pravo bilo kodificirano (kao npr. u

sjevernim dijelovima Francuske), bilo je manje prostora za recepciju rimskih pravnih

pravila, a na područjima gdje običajno pravo nije bilo kodificirano (kao npr. u

njemačkim zemljama), rimsko pravo je recepcirano u većem obimu. U cjelini

posmatrano pravne poretke evropskih zemalja u srednjem stoljeću karakterizira

pravni pluralizam. Na istom prostoru primjenjuju se pravna pravila koje imaju

različite izvore, tako da nema jedinstva pravnog sistema. Kao izvori prava primjenjuju

se lokalni običaji germanskih plemena, varvarski zbornici rimskog prava, prerade

rimskog prava u obliku kojeg su mu dale pravne škole, sudska praksa lokalnih i

centralnih sudova, propisi vladara i krupne vlastele, trgovački običaji, a uz to postoji

poseban sistem kanonskog prava. Rimsko pravo je u germanskim zemljama najviše

recipirano u materiji ugovora. Kanonsko pravo je preovladavalo u porodičnim

odnosima, dok su svojinski odnosi i nasljeĎivanje ureĎivani pravilima nastalim

kombiniranjem rješenja običajnog prava sa rješenjima rimskog prava. Proces

recepcije su pospješivali različiti činioci: slobodni gradovi sa svojom graĎanskom

klasom i robnonovčanom privredom pravne škole pravne škole, prosvjetiteljske,

filozofke i političke ideje (kao npr. ideja o Svetom Rimskom Carstvu Njemačkog

naroda) i zakonodavna aktivnost centralnih organa vlasti. Rimokatolička crkva tokom

srednjeg stoljeća izgraĎuje svoju institucionalnu strukturu. Tim institucijama meĎu

kojima posebno mjesto zauzimaju crkveni sudovi upravljalo se na centralizirani način.

Preduvjet njihovog skladnog funkcioniranja je bilo postojanje sopstvenog pravnog

sistema crkve. Ovaj pravni sistem stvara odlukama crkvenih sabora i propisima koje

je donosio vrhovni vjerski poglavar ove crkve – papa. Crkva je u stvaranju sopstvenog

prava polazila od rimske pravne matrice. Poznata je izreka Eclesia romana vivit

secundum legem romanam ili crkva ţivi po rimskom pravu. Toma Akvinski, jedan

od najznačajnijih crkvenih mislilaca, u svojoj ''suma teologije'' definira pravdu kao

trajnu i postojanu volju da se svakome dodijeli ono što mu pripada. Na identičan način

je pravda definirana i u Justinijanovoj kodifikaciji u prvoj knjizi Digesta gdje

nalazimo izreku ''Pravda je neprekidna i trajna volja da se svakome dodijeli njegovo

pravo.'' Kako su predmet crkvene regulative često bila ista ona pitanja koja su

raspravljana i pred svjetovnom sudovima, crkva je preuzimala i pravila iz civilnog

16

prava. To je dolazilo do izraţaja ne samo u oblasti statusnog i obiteljskog prava, nego

i u sadrţini ugovornog i kaznenog prava. Načelni stav crkve je bio da u slučaju

pravnih praznina crkveni sudovi treba da primjenjuju civilno pravo. Već prvi zbornik

kanonskog prava tzv. Gracijanov dekret ili Codex Gratiani iz 1142. godine, sadrţi

odredbu koja dopušta primjenu civilnog prava kada u kanonskom pravu postoji

praznina. Kako je samo civilno pravo imalo svoje temelje u rimskom pravu, to je bio

posredni put recepcije rimskog prava u kanonsko pravo. Crkva nije samo izgraĎivala

sopstveno kanonsko pravo na osnovama rimskog prava, već je doprinosila recepciji

rimskog prava u jednom općenitom smislu. To se najbolje moţe pratiti posmatranjem

procesa stvaranja pravila sudskog postupka i uvoĎenja tih pravila u sudsku praksu. U

vrijeme kada glosatori počinju da izvlače iz zaborava rimsko pravo, u Evropi nema

izgraĎene sudske procedure. Ne postoji jasna predstava o tome ko su učesnici u

sudskom postupku i kako taj postupak treba da izgleda. Na sudovima tadašnjeg

vremena se upotrebljavaju imaginarna dokazna sredstva. Uvodi se institucija zakletve,

što znači da iza donijetih presuda nije stajala pravna argumentacija. Prve korake u

uobličavanju racionalno postavljene sudske procedure čine glosatori. Tako poznati

glosator Bulgar u svom djelu pod nazivom ''Izvor zakona'' izmeĎu ostalog obraĎuje i

odreĎena pitanja koja se na posredan ili neposredan način odnosi na sudski postupak.

On je prvi objasnio da se suština sudskog postupka sastoji u aktivnostima tri lica:

tuţioca koji postavlja zahtjev, tuţenog koji ga osporava i sudije koji utvrĎuje

osnovanost postavljene argumentacije od strane tuţitelja i tuţenog. Na taj način je

eliminirano do tada dosta sporno shvatanje da su odvjetnici i svjedoci stranke u

sudskom postupku. Ovaj glosator je analizirao i elemente tuţbe, odbranu, dokaze,

presudu i pravne ljekove. Da bi učvrstila autoritet duhovnih sudova crkva je bila dosta

zainteresirana za izgradnju proceduralnih pravila. Pape su zahtijevale od crkvenih

sudova da se pridrţavaju odreĎenih pravila, jer je to bio jedini način da se zaštite

interesi stranaka u postupku, obezbijedi pravično suĎenje i jednoobrazovno

postupanje. U tom cilju poglavari katoličke crkve tokom 12. stoljeća donose niz

dekreta povodom proceduralnih pitanja. Ovi dekreti su bili namijenjeni pravnicima

praktičarima, kanonistima i civilistima. Ključan doprinos u izgradnji procesnog prava

dao je francuski kanunista Duran. On je doktorirao na kanonskom pravu u Bolonji i

bio zaduţen kao sudija za rješavanje ţalbi upućenih Svetoj Stolici, kao najvišoj

sudskoj instanci u crkvenoj pravosudnoj organizaciji. On je u svom djelu pod nazivom

''Ogledalo pravde'' na enciklopedijski način obradio kanonsko, a djelimično i civilno

pravo sa procesne tačke gledišta. To njegovo djelo je u naredna dva stoljeća doţivjelo

39 izdanja i bitno je utjecalo na razvoj procesnog prava. Kanonska sudska procedura

je bila utemeljena na postklasičnom rimskom ekstraordinarnom postupku. Što znači

da je to bila jedna osobena rimsko – kanonska procedura. Prema pravilima te

procedure sudija je imao zadatak utvrditi činjenice o kojima parnične stranke nisu bile

saglasne. Advokati su prilikom podnošenja tuţbenog zahtjeva bili prilikom davanja

odgovora na tuţbu sugerirali sudiji koja pitanja treba da postavi strankama i

svjedocima. Time se obezbjeĎivao da se u toku postupka vodi rasprava o pravno

relevantnim činjenicama, te da presuda bude na njima zasnovana. UtvrĎeni dokazi su

pismeno fiksirani. Opisana procedura potvrdila se u praksi, tako da su je počeli

prihvatati i graĎanski sudovi. U 13. vijeku za nju se opredijelio parlament Pariza koji

je bio posebno odjeljenje kraljevskog Suda. Kasnije su je prihvatali i ostali francuski

sudovi. U Njemačkoj je tu proceduru prihvatio i sud u slobodnom gradu Frankfurtu na

Majni. Ovaj uticaj crkvenih sudova na svjetovne nije bio slučajan, jer su uţivali

veliki ugled. U poreĎenju sa ostalim sudovima bili su i brţi i jeftiniji i nisu bili

podloţni korupciji. I sankcija im je bila efikasnija, prelazila je granice pojedinih

17

feuda, a kao moćno oruţje bilo im je na raspolaganju prijetnja eksk – komunikacijom.

Na crkvenim sudovima su se u rimsko – kanonskoj proceduri dobro snalazili

smoškolovani advokati. Oni su u parnicama koristili svoje poznavanje kako

kanonskog, tako i rimskog prava. Na pravila rimskog prava pozivali su se kada su im

išla u prilog. Iz takvih postupaka advokata na crkvenim sudovima širom Evrope

nastajala je sudska praksa u kojoj su bila prisutna na samo proceduralna, nego i

materijalno pravna pravila rimskog prava. Recepciji rimskog prava nisu doprinosili

samo školovani advokati, već i sudije crkvenih sudova. Crkveni sudovi su sudili kleru

u svim stvarima, ostalom stanovništvu usljed duhovnih prestupa, a pruţali su i pravnu

zaštitu siromašnim. Pri takvoj širokoj nadleţnosti sudije su se često suočavale sa

pravnim prazninama u kanonskom pravu, pa su bile primorane da primjenjuju rimsko

pravo. To je bio razlog zbog koga su katolički sveštenici angaţovani u radu sudova

temeljno izučavali rimsko pravo. Oni su imali tako dobro pravno obrazovanje da su u

germanskim zemljama vremenom potpuno potisnuli sudije lajike iz crkvenih sudova.

Prvi profesionalni pravnici na evropskim sudovima bili su dakle sveštenici. Presude

crkvenih sudova uticala su i na sudsku praksu civilnih sudova. Najprestiţniji sud u

Evropi je bio ROTA ROMANA. To je bio apelacioni sud rimokatoličke crkve koji se

bavio i graĎanskim sporovima, nastalim u papskim drţavama. On je od 14. vijeka

objavljivao izvještaje o radu iz kojeg se vidjelo na koji način je primjenjivao pravo, na

šta su se ugledali i civilni sudovi. Nastajala je tako na evropskim sudovima sudska

praksa koja je imala mnoge zajedničke elemente, jer su iza nje stajala ista pravila kako

kanosnkog, tako i rimskog prava.

Glosatori i recepcija

Metodologiju nastave zasnovane na tekstovima Justinijanove kodifikacije razradio je

Bulgarov učenik Basijan. Osnovu nastave je činio kazus (cazus ili slučaj). Profesor je

najprije izlagao problem ne ulazeći u analizu. Navodio je zatim suprostavljene

tekstove i rješenja koja oni sugerišu. Potom je smještao problem u širi kontekst opštih

teorema po kojim su studenti morali voditi računa. Nakon toga je slijedila diskusija.

Prenoseći opisani način drţanja nastave u druge zemlje glosatori su podsticali i

recepciju rimskog prava. U 12. vijeku glosatorski način podučavanja širi se na

Francusku. Nastaju škole u dolini Rone, u Monpeljeu, u Tuluzu i Orleanu. U

Francuskoj podučavaju civilno pravo poznati glosatori Rogerie i Placentin. U Parizu

sudije civilnog prava toliko potiskuju sudije kanonskog da je papa Honorije III bulom

zabranio da se u tom gradu predaje civilno pravo. Ni Engleska nije ostala pošteĎena

glosatorskog uticaja. Iz Bolonje je na poziv konterberijskog nadbiskupa daošao

Vakarije. Drţao je predavanja u Oksfordu i u nekim drugim gradovima. Za potrebe

studenata sačinio je zbirku rimskih tekstova od devet knjiga (Liber Palperum).

Univerzitetsko pravno obrazovanje se u raznim dijelovima Evrope tako sticalo na

jedinstven način. Korišten metod izvoĎenja nastave koji su uveli glosatori, a u

pravnim školama se nije izučavalo lokalno već rimsko pravo koje je tako postalo

osnova pravničkog obrazovanja. Na taj način je nastajala zajednička evropska pravna

kultura koja je olakšavala ne samo komunikaciju meĎu pravnicima, već i recepciju

rimskog prava gdje su se diplomirani pravnici na osnovu tog prava školovali.

18

Postglosatori i recepcija

I postglosatori doprinose širenju rimskog prava. Oni uz Akurzijevu glosu izučavaju i

crkveno pravo, partikularna prava, statute gradova i običaja. Dobri su i cijenjeni

poznavaoci prava, pa ljudi od njih traţe pravnu pomoć. Tako se javlja praksa koja je

bila poznata i u Rimu pretklasičnog i klasičnog perioda. Istaknuti pravnici strankama

daju mišljenje kako treba riješiti spor ili to mišljenje upućuju sudiji. Stručno mišljenje

postglosatora imalo je pet dijelova: činjenici (casus), problem (questio), argumente za

(pro), argumente protiv (contra) i zaključak (solutio). Postglosatori doprinose recepciji

i na druge načine. Sa razvojem trţišne privrede i novih političkih odnosa javljaju se u

gradskim statutima pravne praznine, pa ih postglosatori popunjavaju rimskim pravnim

pravilima. Polazeći od istih pravila daju i pravne savjete gradonačelnicima. Naime,

poloţaj gradonačelnika u slobodnim gradovima bio je sličan onom koji su imali

rimski magistrati tokom perioda republike. Birani su na godinu dana, a po isteku

mandata pozivani su na odgovornost ako nisu postupali u skladu sa zakonom. Nisu

mogli biti proglašeni krivim ukoliko bi dokazali da su postupali prema rješenju koje

sadrţi glosa ordinaria ili u skladu sa saglasnim mišljenjem učenih pravnika communis

opinio doctorum. Zbog toga su i traţili pravne savjete od školovanih pravnika.

Postglosatori takoĎer predaju na univerzitetima, a njihovi studenti nakon diplomiranja

širom Evrope u praksi primjenjuju civilno pravo. Djela koja su postglosatori napisali,

njihov metod podučavanja prava i rješavanja praktičnih slučajeva vjekovima imaju

uticaj na pravnu nauku i praksu. Uticaj je vidljiv i u Engleskoj u kojoj se uobličavala

pravna tradicija koja se razlikovala od one kontinantalne. U zbirci common law-a iz

1230. godine, nastaloj na osnovama odluka kraljevskog suda prisutne su kategorije

rimskog prava iz Acove summa-e codicis, a Italijan Đentili nakon protjerivanja iz

Italije zbog protestantizma u Engleskoj tokom 16. vijeka promoviše Bartolov metod i

objavljuje o tome šest tomova (De iuris interpretationem dialogi sex).

Elegantna jurisprudencija i recepcija

Pripadnici škole elegantne jurisprudencije, vodeće pravne škole u Francuskoj, tokom

16. vijeka ne zalaţu se za recepciju rimskog prava. Naprotiv njihovo je učenje u tome

da je pravo rezultat historijskog razvoja i da je povezano sa obiljeţjima odreĎenog

društva, a to je negiralo univerzalnu vrijednost rimskog prava. Pripadnici ove škole

zato izučavaju francuske običaje da bi u njima pronašli pravila koje će popunjavati

pravne praznine u lokalnim običajima. Uprkos iznijetom, i ova škola je dala odreĎeni

doprinos recepciji. Njeni pripadnici izučavali su rimsko pravo i širili su znanje o

njemu, što je kasnije u izmijenjenim društvenim okolnostima omogućilo da se ono

primjeni i u praksi. Uz to, u sistematskim izlaganjima nacionalnog običajnog prava

koristili su institucionalni model. Istim modelom sluţili su se i u uporednim

analizama nacionalnog i rimskog prava, tako da je institucionalni model prerastao u

opšte prihvaćen metod obrade prava. Kako su obrazovani pravnici pred očima uvijek

imali rimsko pravo, njegove pojmove i kategorije, rimsko način promišljanja prava

uticao je i na način njihovog rezonovanja. Iz istovjetnog načina rezonovanja nastajala

su u različitim zemljama, pa i u Francuskoj ista ili vrlo slična pravna pravila koja su

bila bitno različita od partikularnih feudalnih prava. Zbog toga su i dobila naziv ius

commune (opšte pravo).

19

Škola prirodnog prava i moderne kodifikacije graĎanskog prava

Škola prirodnog prava dala je izuzetan doprinos recepciji. Ona je u mnogim rimskim

rješenjima, koja regulišu poloţaj graĎana i njihove imovinske odnose, prepoznala

univerzalno vaţeće i nepromjenjive ili bar racionalno postavljene pravne institute.

Zbog toga ih je i ugradila u moderne kodifikacije. Prva kodifikacija, sačinjena pod

uticajem ove škole, javlja se u Pruskoj 1794. godine (Allgemeines Landerecht für die

Preussichen Staaten). Mnogo je od nje značajnija, po uticaju koji je izvršila, ona

slijedeća, Napoleonov Code Civil iz 1804. godine. Francusku je u posljednjoj četvrtini

18. vijeka zahvatio revolucionarni pokret koji je srušio temelje starog feudalnog

reţima i uklanjao pravne institute koje su bili suprotni idejama graĎanske klase o

slobodi, jednakosti i bratstvu (liberté, égalité et fraternité). Korijenite promjene u

društvu zahtijevale su novu pravnu regulativu u oblasti graĎanskog prava. Još tokom

revolucionarnog perioda javlja se ideja da treba sačiniti graĎanski zakonik, da treba

stvoriti novo pravo, usklaĎeno sa novim odnosima u društvu. Kada je pod

Napoleonovom vlašću došlo do stabilizacije prilika zakonik je i donijet. Napoleon je

lično učestvovao u izradi zakonika, ali su presudni uticaj na njegovu sadrţinu imali

pravnici Doma i Potje koji su pripadali prirodnopravnoj školi. Potje je bio vrstan

poznavalac rimskog prava. Napisao je niz knjiga u kojima je spojio rimsko i običajno

pravo. Francuski zakonik zato sadrţi brojna rješenja i kategorije rimskog prava. U

sistematskom smislu prati institucionalnu šemu, ali izostavlja materiju koja je bila

ureĎena kraljevskim ordonansama. Prva knjiga sadrţi norme o licima (statusno,

bračno i porodično), druga knjiga materiju stvarnog prava, a u trećoj su odredbe o

pribavljanju prava (nasljeĎivanje, poklon, bračni ugovor) i obligacije. U posljednjoj

glavi regulisani su imenovani ugovori, zakonska i ugovorna zaloga, ograničenja prava

i zastara prava. Francuski graĎanski zakonik primjenjivan je i na područjima pod

francuskom dominacijom ili okupacijom, što znači i u francuskim kolonijama. Tokom

19. vijeka bio je model za druge graĎanske zakonike. Ugled mu je bio toliki da je

ponekad bio prosto prepisan. U Belgiji i Luksemburgu primjenjivao se i poslije

Napoleonovog poraza kod Vaterloa. Pod uticajem Francuskog graĎanskog zakonika

kodifikovano je pravo u Nizozemskoj, Italiji, Španiji i Porugaliji (Portugalu). U

Latinskoj Americi cijene ga zakonici Haitia, Dominikanske Republike, Bolivije,

Čilea, Ekvadora, Kolumbije, Urugvaja i Agrentine. GraĎanski zakonik Lujizijane,

jedine drţave u SAD – u koja slijedi evropsko kontinentalnu civilno pravnu tradiciju,

takoĎer se oslanja na Francuski zakonik. Postoji, dakle, porodica graĎanskih zakonika

čija je osnova Napoleonov zakonik. Prisutna je na svim kontinentima osim

Australijskog. Drugim riječima, preko Francuskog zakonika rimsko pravo je

posrednim putem recipirano u velikom broju zemalja. Pod uticajem kasne prirodno

pravne škole i njemačke pravne nauke donijet je 1811. godine, a stupio je na snagu

1812. godine i Austrijski graĎanski zakonik. Za razliku od prvog nacrta Zakonika iz

1776. godine, sačinjenog na inicijativu carice Marije Terezije u kojem su na

kompromisan način bile ugraĎene smjese običajnog i rimskog prava pojedinih oblasti,

usvojeni tekst koji su sačinili profesori prirodnog prava u Beču, najprije Martini, a

potom Cjaler (Zeiller), bio je kompromis izmeĎu posebnih potreba drţave i rimskog

prava, kao izraza nepromjenjivih načela zasnovanih na razumu. U zakonik su unijeta i

brojna rimska pravna rješenja, jer su ona po shvatanju pisaca teksta sadrţavala u sebi

prirodno pravo. Materija je bila izloţena po institucionalnom sistemu. U uvodu se

načelno govori o normama graĎanskog prava. U prvom dijelu je dato pravo koje se

odnosi na lica, u drugom pravo koje se odnosi na stvari, a na kraju su date odredbe

20

koje su zajedničke za obje pomenute oblasti prava (preradom ovog Zakonika je nastao

Srpski graĎanski zakonik iz 1844. godine).

Njemačka historijska škola, pandektna nauka i moderne kodifikacije

graĎanskog prava

Ujedinjenjem njemačkih drţavica u Njemačko Carstvo nakon francusko – pruskog

rata (1870 – 1871) javlja se teţnja da se jedinstvenim nacionalnim pravom zamijene

različiti običaji i zakoni pojedinih njemačkih teritorija. Iako su neki predstavnici

historijske škole izučavali rimsko pravo da bi ga odstranili iz germanskog, konačan

rezultat bio je upravo suprotan. U graĎanski Zakonik koji je donijet 1896. godine, a

stupio je na snagu 1900. godine, unijeti su rimski pravni koncepti, kao i u onaj

Napoleonov napisan skoro sto godina ranije pod uticajem prirodno – pravne škole

koja je imala drugačiji filozofski pogled na pravo. Više je stvari dovelo do prihvatanja

rimskog prava: pravna tradicija, uvaţavanje rimskog prava od strane pravne nauke i

primjerenost rimskih rješenja vremenu u kome je došlo do kodifikovanja.

Kodifikovanju graĎanskog prava u Njemačkoj prethodila je viševjekovna primjena

pravila rimskog prava. Carevi Svetog Rimskog Carstva Njemačkog naroda zastupali

su ideju da je imperijalna vlast starog Rima prenijeta na Njemačku (translatio imperi).

Smatrali su se nasljednicima rimskih careva, pa su prihvatili i pravo koje je

kodifikovao car Justinijan. Bio je to način da očuvaju svoju centralnu vlast. Kako je to

pravo postalo ius commune većeg dijela Evrope, ono je objektivno i bilo faktor koji

ujedinjuje politički rascjepkanu njemačku naciju. Značajnu ulogu u širenju rimskog

prava imao je Carski sud (Reichscammergericht), koji je Maksimilijan I Habsburg

osnovao 1495. godine. Sud je prevashodno bio apelacioni i trebao je da donosi odluke

na osnovu opšteg prava Carstva, statuta i običaja. Sud je prihvatio rimsko – kanonsku

proceduru, a od 1499. godine polovina njegovih sudije bila je birana iz reda

školovanih pravnika. Teorijski gledano rimsko pravo je na tom Sudu bilo slabije od

običajnog, primjenjivano je ukoliko se stranke nisu pozivale na lokalne običaje.

Stanovište Suda je meĎutim bilo da Sud poznaje samo pravila opšteg rimskog prava, a

da stranke koje traţe primjenu lokalnog prava moraju dokazati da ono zaista i postoji.

To dokazivanje bilo je komplikovano pa su se stranke radije opredjeljivale za opšte

pravo. Opšte pravo je u praksi toga Suda prevagnulo i zbog toga što je sud rješavao i

sporove trgovaca koji su se radije sluţili opštim pravom zato što im je ono pruţalo

više sigurnosti i olakšavalo zaključivanje ugovora. Aktivnost ovog Suda tako je

doprinosila prodiranju rimskih pravnih pravila u pravnu praksu i opšte pravo

(gemeines Recht) cijelog Carstva. Izvor opšteg prava po kome je sudio Carski

kamerni sud u prvo vrijeme bila je Akurzijeva glossa ordinaria nastala interpretacijom

Justinijanovih Digesta. Pravo sadrţano u glosi kasnije je bilo dopunjavano pravilima

germanskog običajnog prava, tako da su opšte pravo činila i ta pravila. Kada su se

pandektisti okrenuli izvornom tekstu Digesta, onda su i Digesta postala izvor opšteg

prava. Ponovna primjena Digesta u praksi trajala je sve do stupanja na snagu

Njemačkog graĎanskog zakonika 1900. godine i poznata je kao ius medernus

pandectarum. Unošenje rimskih pravnih rješenja u Njemački graĎanski zakonik bilo je

i posljedica tijesne povezanosti njemačke pravne nauke sa rimskim pravom i njenog

tradicionalno velikog uticaja na stvaranje prava. GraĎansko pravo je u njemačkim

zemljama prije svega pravničko pravo, a postalo je tako baš zahvaljujući rimskom

pravu.

21

Naime, primjenom primjenom opšteg rimskog prava na njemačkim prostorima lokalni

sudovi su počeli da se suočavaju sa pravom koje nisu razumijevali i sa kojim nisu

mogli da izaĎu nakraj. Sudije na tim sudovima nisu imale pravno obrazovanje.

Poznavale su lokalne običaje, ali ne i rimsko pravo, pa se nisu snalazili u sofisticiranoj

argumentaciji advokata utemeljenoj na rimskom pravu. Traţile su zato pomoć od

obrazovanih pravnika, posebno od profesora prava. Takva praksa je u Carolini Karla

V donijetoj 1532. godine bila i ozakonjena. U tom Zborniku prava bilo je propisano

da sudija koji nema pravno obrazovanje mora od najbliţeg univerziteta ili nekog

drugog poznavaoca prava traţiti mišljenje kako treba riješiti spor. Sudovi su

fakultetima najčešće slali na razmatranje kompletan sudski spis. Ova obraćanja

sudova bila su tako česta da je davanje ekspertskih mišljenja preraslo u najvaţniju

aktivnost pravnih fakulteta. Kako je mišljenje fakulteta bilo obavezujuće za sudiju

pravna nauka je postala najznačajniji činilac u stvaranju sudske prakse. U odnosu

zakonodavne aktivnosti centralnih organa vlasti to je ujedno značilo da je ona bila i

najznačajniji stvaralac prava uopće. Pravna nauka je u svojim analizama pravnih

problema polazila od rimskih tekstova. U njima je nalazila opšta pravna pravila koja

je zatim primjenjivala na konkretan sudski spor. Tradicionalni način rješavanja

sporova na njemačkim sudovima podrazumijevao je prema tome primjenu opštih

pravnih pravila izvedenih iz rimskog prava, a ne primjenu prava ureĎenog zakonima

jer takvih zakona uglavnom nije ni bilo. Unošenjem prečišćenih pravila rimskog prava

u njemačku kodifikaciju graĎanskog prava bilo je dakle sasvim u skladu sa pravnom

tradicijom njemačkih zemalja. Autoritet njemačke pravne nauke u vrijeme

kodifikovanja graĎanskog prava bio je izuzetan. U tom vremenu ona je bila vodeća u

Evropi. Bio je značajan i stručni autoritet ljudi koji su bili odabrani da rade na

kodifikovanju. U taj posao bili su uključeni i predstavnici romanističke struje koja se

zalagala za recepciju rimskih pravnih rješenja, a i Vindšajd, najistaknutiji predstavnik

pandektne nauke. Rezultat ovog spleta okolnosti bio je da je usvojeni tekst

graĎanskog zakonika utemeljen na rimskom pravu uprkos kritikama predstavnika

germanskog krila historijsko pravne škole i socijalista. Germanisti su se naime

zalagali za uvaţavanje germanskog običajnog prava i bili su protiv velikog ugledanja

na rimsko pravo, a socijalisti su smatrali da unošenje rimskih pravnih pravila u

Zakonik vodi pretjeranom individualizmu i pogoduje prije svega interesima

posjedničke klase. Najzad, rimsko pravo koje je u preraĎenom i modernizovanom

obliku komisija ponudila u nacrtu Zakonika, bilo je prihvaćeno i zato što je nudilo

pravne instrumente koji su odgovarali njemačkom društvu tog vremena (statusna

rješenja primjerena slobodnim graĎanima, načelo slobode ugovaranja, zaštićena

privatna svojina i sl.) i to je treći ključni činilac koji je doveo do recepcije rimskog

prava u Njemačkom zakoniku. Njemački zakonik ne slijedi institucionalni sistem, već

pravnu materiju ureĎuje idući od opštih pitanja ka posebnim. Slijedi tako ranije

ponuĎene šeme (Pufendorf i Doma). Posebno kršćanski geometrijski sistem. Ima pet

dijelova. Prvi dio je opšti. Sadrţi odredbe o pravnoj sposobnosti lica, opšte odredbe o

stvarima i razna pravila zajednička svim vrstama pravnih poslova. Ostala materija

obraĎena je po dijelovima slijedećim redoslijedom: obligacije, stvarno pravo,

porodično pravo, nasljeĎivanje. Sistematika Zakonika dakle nije institucionalna, ali

budući da on sadrţi opšte pravo nastalo na osnovama Justinijanove kodifikacije

njegove kategorije i pravila pripadaju rimskoj pravnoj matrici. Materija je u

Njemačkom zakoniku bila bolje sistematizovana nego u Francuskom, a i jezik mu je

bio precizniji. Zbog toga je bio pogodniji za primjenu u praksi od Francuskog. Zbog

22

tih kvaliteta kasniji zakonodavci su ga uzeli kao model, pa je i doprinio recepciji

rimskog prava u nizu zemalja (pod njegovim uticajem donijeti su zakonici u

Švicarskoj, Grčkoj, Japanu i Kini).

Razlike u odnosu na opšte pravo (ius commune)

Procesi evropeizacije i globalizacije su nametnuli pitanja daljnih pravaca u

romanističkim istraţivanjima. U Zapadnoj Evropi došlo je do zaokreta u pravcu

izučavanja srednjovjekovnog prava s ciljem da se u srednjovjekovnom ius commune

pronaĎu osnovi za novo savremeno ius commune Evrope. Tu se otvaraju pitanja

sadrţaja ovog pravnog sloja i njegovog odnosa prema sadrţaju rimskog prava. Vrlo

često se ova dva pojma poistovjećuju ili zamjenjuju. Sadrţaji pojma ius commune je

različito odreĎeno od strane različitih autora. Prema poznatom maĎarskom romanisti

Gabor Hamzi ius commune predstavlja osobenu mješavinu prava. Zajedničko pravo

koje je bilo rašireno širom Evrope, koje je nastalo na način da se u radovima učenih

pravnika – komentatora iz 14. stoljeća spajaju elementi Justinijanovog prava sa

langobardskim feudalnim pravom i sa elementima kanonskog prava. Njemački

romanista Franc Vijakerm u pojam ius commune ne uključuje feudalno langobardsko

i gradsko statutarno pravo. To je rezultat uvjerenja koje je vladalo u 12. i 13. stoljeću

kada je ius commune izvorno označavalo jedinstveno rimsko pravo nasuprot lokalnim

pravima gradskih statuta. Kasnije, prvenstveno počevši od vremena komentatora u ius

commune se uključuju i norme lokalnog karaktera, pa tako nasta je pojam regionarnog

ili teritorijalnog zajedničkog prava. U okviru ius commune-a veoma bitna uloga je

bila pod utjecajem rimskog prava, zapravo kanonskog prava, zbog čega se u

njemačkoj stručnoj literaturi upotrebljava izraz rimsko – kanonsko ius commune.

Prema drugim autorima ius commune je dobilo toliko različitih značenja da se ono

moţe saznati samo istraţivanjem vremena i mjesta korištenja ovog termina. U Španiji

je bilo sporno da li ius commune označava rimsko ili kanonsko pravo. U Francuskoj u

17. i 18. stoljeću zajedničko francusko pravo je nastalo stapanjem običaja,

zakonodavstva i rimskog prava primjenjivanog u juţnim dijelovima Francuske. U

Njemačkoj se za ius commune upotrebljava termin gemeines Recht ili zajedničko

pravo koje je bilo sluţbeno recipirano. Rašireno je i dosta upošćeno tumačenje ius

commune-a u kojem je to ustvari rimsko pravo koje je nastavilo da ţivi kao

zajedničko pravo srednjovijekovne Evrope i Evrope ranog novog vremena, a koje će

sredinom 18. i u 19. stoljeću biti zamijenjeno graĎanskim zakonima nacionalnih

drţava. Suprotno pojmu ius commune javlja se ius proprium ili ius municipale

pojedinih teritorija ili gradova koje su komentatori nazivali terminom ius singulare. U

savremenoj literaturi često se ističe da su kodifikacije nacionalnih drţava razbile

jedinstveno ius commune, zbog čega da bi pronašli zajedničke osnove savremenog

prava se treba vratiti istraţivanjima ius commune-a u srednjem i ranom novom

stoljeću. Bitno je istaći da pravo u srednjem i ranom novom stoljeću koje se naziva ius

commune nije označavalo potpunu istovjetnost pravnih pravila u Evropi. To se prije

svega odraţavalo u zajedničkom duhu prava, jedinstvenoj pravnoj kulturi koja je

polazila od antičkih grčkih i rimskih principa. Od ovih vrijednosti mnoge su

prihvaćene i u burţoaskim kodifikacijama. Ius commune je u tom kontekstu samo

jedna karika u lancu koja spaja antičku pravnu misao o zajedničkim osnovama

pravednog poretka sa savremenom teţnjom da se stub pravde ne sruši u savremenom

procesu evropeizacije i globalizacije. Stub pravde je nemoguće odrţati bez njegovih

zdravih korijena. Svaki drugi pristup bi imao značajke površnosti kao što su bile

površne i ispravne rasprave glosatora o pitanju kako primijeniti princip oštećenja

23

preko polovine na kupca; da li je kupac oštećen preko polovine ako je platio više od

duple cijene. Pravi put koji je izostao bilo je posvećivanje antičkoj misli o savjesnim i

poštenim odnosima u pravnom prometu i pravičnoj cijeni. Rimsko – kanonsko ius

commune moţe da ukaţe na osnove savremenog prava, ne u smislu detaljne razrade

odreĎenog pravila, nego u smislu odrţavanja osnovnog pravca pravnih principa

poslovnog prometa. Evidentno je da se posljednjih godina u Evropi pa i šire

zakonodavstvo i sudska praksa vraćaju u konkretnim formama pravnim

konstrukcijama i institutima rimskog prava. Osnovu ius commune-a čini u velikoj

mjeri recipirano rimsko pravo. U procesu recepcije veliku ulogu su odigrale pravne

škole. U srednjem stoljeću cijela organizovana Evropa je na polju obrazovanja

formirala jednu kulturnu cjelinu. Profesori prava su se slobodno kretali sa katedre

jedne zemlje na katedre drugih evropskih zemalja. Koristili su iste udţbenike, a

evropska pravna nauka je predstavljala meĎunarodni comunis opinio doctorum i

postala je autoritet u primjeni i razvoju prava. Moderno civilno pravo Evrope je

formirano na ovim osnovama. Rimsko pravo je ovo tradiciji dao najveći doprinos.

Ono predstavlja ţivi standard evropske civilizacije. Prihvaćeno je mišljenje da u

stvaranju savremenog evropskog privatnog prava pravna nauka koja polazi od pravne

tradicije da bi na bazi zajedničkih osnova stvorila nova pravna pravila koja

odgovaraju savremenim potrebama, treba i mora imati vodeću ulogu i danas. U

obrazovanju pravnika koje ponovo postaje internacionalno izučavanje rimskog prava

treba da doprinese harmonizaciji radnog stila pravnika. Pravna historija treba prestati

biti čisto akademski posao.