otomotiv yönetim sistemleri-1

T.C.

MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI

MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJĠSĠ

OTOMOTĠV YÖNETĠM SĠSTEMLERĠ 1 525MT0126

Ankara, 2011

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan

Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya

yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıĢ bireysel

öğrenme materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiĢtir.

PARA ĠLE SATILMAZ.

i

AÇIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GĠRĠġ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ -1 .................................................................................................... 2 1. SAYI VE MANTIK SĠSTEMLERĠ ..................................................................................... 2

1.1. Sayı Sistemleri .............................................................................................................. 2 1.1.1 Desimal (Onlu) Sayı Sistemi .................................................................................. 4 1.1.2 Binary (Ġkili) Sayı Sistemi ...................................................................................... 5 1.1.3 Desimal (Onlu) Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi .............. 6 1.1.4. Binary (Ġkili) Sayıların Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi ............. 7

1.2. Lojik Kapılar (Logıc Gates) .......................................................................................... 7 1.2.1. VE Kapısı (AND GATE) ....................................................................................... 8 1.2.2. VEYA Kapısı (OR GATE) .................................................................................... 8 1.2.3. DEĞĠL Kapısı (NOT GATE - INVERTOR) ......................................................... 9 1.2.4. VEDEĞĠL Kapısı (NAND GATE) ...................................................................... 11 1.2.5. VEYADEĞĠL Kapısı (NOR GATE) ................................................................... 13

1.3. Analog ve Dijital Terimler .......................................................................................... 15 UYGULAMA FAALĠYETĠ .............................................................................................. 24 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 25

ÖĞRENME FAALĠYETĠ - 2 ................................................................................................. 27 2. ELEKTRONĠK KONTROL ÜNĠTELERĠ VE VERĠ ĠLETĠM YÖNTEMLERĠ ............... 27

2.1. Veri Ġletim Yöntemleri ................................................................................................ 27 2.1.1. Paralel Veri Ġletimi .............................................................................................. 28 2.1.2. Seri Veri Ġletimi ................................................................................................... 28

2.2 A/D (Analog/Dijital) ve D/A (Dijital/Analog) Çeviriciler ........................................... 29 2.3. Mikro Bilgisayarlar ..................................................................................................... 30

2.3.1. MikroiĢlemciler ve Temel Özellikleri ................................................................. 30 2.3.2. Mikrodenetleyiciler ve Temel Özellikleri ............................................................ 32

2.4. Mikro ĠĢlemcilerin Dezavantajları .............................................................................. 34 2.5. Mikrodenetleyicilerin Tercih Sebepleri ...................................................................... 34 2.6. Elektronik Kontrol Ünitelerin Yapısı ve Bilginin ĠĢlenmesi ....................................... 34

2.6.1. GiriĢ Sinyallerin Dijital Sinyallere DönüĢtürülmesi ............................................ 34 2.6.3. ROM (Read-Only Memory)(Sadece Okunabilir Bellek) ..................................... 35 2.6.4. RAM (Random Access Memory) (Rastgele EriĢimli Bellek) ............................. 35 2.6.5. MikroiĢlemci (CPU) ............................................................................................ 35 2.6.6. Clock .................................................................................................................... 36 2.6.7. ÇıkıĢ Sinyallerinin Analog Sinyallere DönüĢtürülmesi ....................................... 36

2.7. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme Yöntemleri ................................. 37 2.7.1. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme ............................................ 38 2.7.2. Can-Bus Hattının Yapısal Özellikleri .................................................................. 39 2.7.3. Can-Bus Bilgisi .................................................................................................... 42 2.7.4. Hata Durumu ....................................................................................................... 43

2.8. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol / Denetleyiciler) .............................................. 43 2.8.1. PLC Nedir ............................................................................................................ 43 2.8.2. PLC’nin Yapısı .................................................................................................... 44

UYGULAMA FAALĠYETĠ .............................................................................................. 46

ĠÇĠNDEKĠLER

ii

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 47 MODÜL DEĞERLENDĠRME .............................................................................................. 49 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 53 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 54

iii

AÇIKLAMALAR KOD 525MT0126

ALAN Motorlu Araçlar Teknolojisi

DAL / MESLEK Otomotiv Elektromekanik

MODÜLÜN ADI Otomotiv Yönetim Sistemleri 1

MODÜLÜN TANIMI

Ġkili sayı sistemi, mantık sistemleri, bileĢik mantık devreleri,

analog-dijital terimler, veri iletim yöntemleri, elektronik

bilgi tanımlama, dijital-analog çeviriciler, mikro

bilgisayarların (ECU) çalıĢma prensibi, PLC

(Programlanabilir Lojik Kontrol), bağlantı ve iĢleyiĢ

mantığının anlaĢılmasını içeren öğrenme materyalidir.

SÜRE 40 / 32

ÖN KOġUL Otomotiv Diagnostiği 1-2-3 modüllerini baĢarmıĢ olmak.

YETERLĠK Otomotiv yönetim sistemlerini kavramak, bu sistemleri

kontrol etmek ve yeniden düzenlemek.

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç

Otomotiv bilgi iĢlem sistemlerinin mantığını kavrayabilecek

ve bu sistem üzerinde gerekli değiĢiklikleri yapma yollarının

mantığını öğreneceksiniz.

Amaçlar

1. Ġkili sayı sistemini ve mantık sistemlerini

kavrayabileceksiniz.

2. Veri iletim ve tanımlama yöntemlerinin mantıksal

yapısını kavrayabileceksiniz

3. Mikro bilgisayarların çalıĢma prensiplerini

kavrayabileceksiniz.

4. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol) kumandaların

çalıĢmasını kavrayabileceksiniz.

EĞĠTĠM ÖĞRETĠM

ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Ortam:

Sınıf, elektro-mekanik atölyeleri, laboratuvar

Donanım:

TV, VCD, Video, Internet, diagnostik cihazları, motor test

cihazları, otomotiv ekipmanları, bağlantı soketleri.

ÖLÇME VE

DEĞERLENDĠRME

Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme

soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz.

Modülün sonunda kazandığınız yeterlikle ilgili kendinizi

değerlendirebileceksiniz.

Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-

cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız

bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir.

AÇIKLAMALAR

1

GĠRĠġ Sevgili Öğrenci,

Günümüzde teknolojik geliĢmeler yoğun olarak elektrik ve elektronik sistemlerde

olmaktadır.

Otomotiv sektöründeki geliĢmeler mikroiĢlemcilerin geliĢmesi, mikro iĢlemcilerin

elektrik ve elektronik sistemlerin yönetiminde kullanılmasıyla birlikte hız kazanmıĢtır. Artık

otomotiv sistemindeki geliĢmeler mikroiĢlemcilerdeki geliĢmeler ile paralel ilerlemektedir.

Otomobiller üzerindeki sistemlerin yapıları teknolojik geliĢmeler nedeniyle

karmaĢıklaĢmıĢ ve anlaĢılabilirliği zorlaĢmıĢtır. MikroiĢlemcilerin yönetildiği sistemlerin

arızalarının bulunması ve giderilmesi bu sistemlerle ilgili belirli bir seviyede bilgiye sahip

olmayı gerektirmektedir.

Bu modül, sayısal sistemler, mikroiĢlemcilerin mantıksal yapıları, elektronik kontrol

ünitelerinin yapısal özellikleri ve çalıĢması, elektronik kontrol üniteleri arasındaki

haberleĢme kurallarını içermektedir. Bu modül, bu tür sistemler üzerinde yapacağınız onarım

sürecinde size gerekli olan temel bilgiyi kazandıracaktır.

GĠRĠġ

2

ÖĞRENME FAALĠYETĠ -1

Bu faaliyetin sonunda sayı sistemlerini, birbirlerine dönüĢtürülmesini, elektronik

devrelerde kullanılan mantık sistemlerini tanımlayabileceksiniz.

ARAġTIRMA

Analog dijital kavramlarının ne olduğunu araĢtırınız ve bu kavramlara örnekler

bulunuz.

Elektronikte kullanılan sayı ve mantık sistemlerini araĢtırınız.

Lojik devrelerin önemini, hangi alanlarda niçin kullanıldığını araĢtırınız.

1. SAYI VE MANTIK SĠSTEMLERĠ

1.1. Sayı Sistemleri

Genellikle günlük hayatta 1,2,……,9,10,11,…… gibi sayısal veriler kullanılır. Bu

sayısal veriler desimal (onlu) sayı olarak adlandırılır. Kullanmakta olduğumuz desimal

(onlu) sayı sistemi elektronik devre ve devre elemanları için hiçbir Ģey ifade etmez. Çünkü

devre elemanları ikili sayı sistemi mantığına göre çalıĢırlar.

Günümüz elektroniği analog ve sayısal (dijital) olmak üzere iki temel türde

incelenebilir.

Analog büyüklükler sonsuz sayıda değer alabilirler. Analog büyüklüklere örnek olarak

akım, gerilim, basınç, sıcaklık, ıĢık Ģiddeti gibi bir çok fiziksel büyüklüğü verebiliriz.

BelirlenmiĢ sınırlar içerisinde her türlü değeri alabilen bu değerlere analog sinyaller denir.

ġekil 1.1: Analog sinyal

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1

AMAÇ

ARAġTIRMA

3

Sayısal büyüklükler ise sadece iki değer alabilirler. Sayısal bir sistemde bilgiler sinyal

adı verilen fiziksel niceliklerle temsil edilir. Sayısal sistemlerin çoğu sadece iki değeri olan

sinyallerle çalıĢırlar.

ġekil 1.2: Dijital (sayısal) sinyal

Sayısal sistem iki gerilim seviyesine göre çalıĢır. Her sayısal sistemin bu iki gerilim

seviyesine karĢılık gelen bir biçimi olmalıdır. Bu nedenle sayısal değerler Binary (İkili) Sayı

Sisteminde kullanılan 1 ve 0 ile tanımlanmak zorundadır. Bu sayısal sistemin girdilerinin

ikili koda dönüĢmesini sağlar.

Bir sayısal sistemde oluĢabilecek kavramlar aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir. Örneğin

sayısal sistemdeki bir anahtarın kapalı olması hâlinde, oluĢan durum “1” veya “5 V” ile ifade

edilebilir.

Yüksek Alçak

Doğru YanlıĢ

Açık Kapalı

5 V 0 V

1 0

Sayısal sistemler normal hayatta kullandığımız desimal (onlu) sayı sistemini değil

binary (ikilik) tabanda kodlanmıĢ sayı sistemini kullanırlar.

4

1.1.1 Desimal (Onlu) Sayı Sistemi

Desimal (onlu) sayı sistemi günlük hayatta kullandığımız 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9

rakamlarından oluĢur. Desimal (onlu) sayı sisteminde her sayı bulunduğu basamağa göre

değer alır. Sistemin tabanı 10'dur. Örneğin;

5892 sayısı,

2 Birlik = 212102 0

9 Onluk = 90109109 1

8 Yüzlük = 8001008108 2

5 Binlik = 500010005105 3 Ģekildedir.

Bu sayı, 0123 1021091081055892 Ģekilde de ifade edilebilir.

Örnekte görüldüğü gibi desimal (onlu) bir sayıda her basamak farklı üstel ifadelerle

gösterilmiĢtir. Bu üstel ifade o basamağın ağırlığı olarak adlandırılır. O hâlde desimal (Onlu)

bir sayıyı analiz ederken basamaklardaki rakam ile basamak ağırlığını çarpmamız gerekiyor.

5

1.1.2 Binary (Ġkili) Sayı Sistemi

Binary (ikili) sayı sisteminin tabanı 2’dir ve bu sistemde sadece “0” ve “1” rakamları

kullanılmaktadır. Binary sayı sisteminde de desimal (onlu) sayı sisteminde olduğu gibi her

sayı bulunduğu basamağın konum ağırlığı ile çarpılır.

Binary (ikili) sayı sisteminde bulunan her “0” veya “1” rakamları BĠT (BInary DigiT)

adı ile tanımlanır. AĢağıda desimal (onlu) sayı sisteminde kullanılan 0 ve 9 arasındaki

sayıların binary (ikili) sayı sistemindeki karĢılıkları gösterilmiĢtir.

Desimal (Onlu) Sayı

Sistemi

Binary (Ġkili) Sayı

Sistemi

0 0000

1 0001

2 0010

3 0011

4 0100

5 0101

6 0110

7 0111

8 1000

9 1001

Desimal (onlu) sayı sistemindeki sayılar sadece iki rakamdan oluĢan binary (ikilik)

sayılarla tanımlayabilmemiz sayısal sistemlerin iki voltaj seviyesini kullanarak farklı

büyüklükleri tanımlanmasının anlaĢılmasını sağlamaktadır.

6

1.1.3 Desimal (Onlu) Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi

Desimal (onlu) sayıları binary (ikilik) sayılara çevirirken “Bölme-2” metodu kullanılır.

Çıkan sonuç tersinden yazılır. ġekil 1.3’de 25 sayısının binary (ikili) sayı sistemine

dönüĢtürülmesi gösterilmiĢtir.

ġekil 1.3: 25 sayısının binary (ikili) sayı sistemine dönüĢtürülmesi

Binary (ikili) sayı sistemine dönüĢtürülmek istenen desimal (onlu) sistemi sayısı

sürekli ikiye bölünür. Bu iĢlem sonrasında çıkan bölüm kısmı da ikiye bölünür. Bu iĢlem

bölüm kısmında çıkan sayının ikiye bölünemeyecek sayı çıkıncaya kadar (1 çıkıncaya kadar)

yapılır.

ġekil 1.3’te 25 desimal (onlu) sayı sistemi sayısı sürekli 2’ye bölünmüĢtür. Bu sayının

binary (ikili) sayı sistemi karĢılığının yazılabilmesi için en son bölümden itibaren baĢlayarak

kalanlar sırayla yazılır.

210 1100125

7

1.1.4. Binary (Ġkili) Sayıların Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi

Binary (ikilik) sayıları desimal (onlu) sayılara dönüĢtürmek için izlenilecek yol

“Çarpım 2” metodudur.

Binary (ikili) sayı siteminde sayı desimal (onlu) sayı sistemine çevrilirken;

Sağdaki ilk hane 0 olmak üzere ve sola doğru haneler 0,1,2,3.... olarak

belirlenir.

Her hanede bulunan rakamla (0 veya 1) 2hane sayısı ile çarpılır.

Çıkan tüm sonuçların toplamı desimal (onlu) sayı sistemine göre sonucu verir.

ġekil 1.4’te binary (ikili) sayı sistemde yazılmıĢ 1001100101 sayısı desimal (onlu)

sayı sistemine dönüĢtürülmesi gösterilmiĢtir.

ġekil 1.4 : Binary (Ġkili) Sayı Sistemde YazılmıĢ 1001100101 Sayısı Desimal (Onlu) Sayı

Sistemine DönüĢtürülmesi

1.2. Lojik Kapılar (Logıc Gates)

Sayısal devrelerin tasarımında kullanılan temel devre elemanlarına lojik kapılar adı

verilir. Bir lojik kapı, bir çıkıĢ, bir veya birden fazla giriĢ hattına sahiptir. ÇıkıĢ, giriĢ

hatlarının durumuna bağlı olarak Lojik 1 veya Lojik 0 olabilir. Bir Lojik kapının giriĢlerine

uygulanan sinyale bağlı olarak çıkıĢının ne olacağını gösteren tabloya doğruluk tablosu (truth

table) adı verilir.

VE (AND), VEYA (OR), DEĞĠL (NOT), VEDEĞĠL (NAND), VEYADEĞĠL

(NOR), ÖZELVEYA (EXOR) ve ÖZELVEYA DEĞĠL (EXNOR) temel lojik kapılardır.

8

1.2.1. VE Kapısı (AND GATE)

VE kapısında bir çıkıĢ, iki veya daha fazla giriĢ hattı vardır. ġekil 1.5’te iki giriĢ,bir

çıkıĢlı VE kapısının sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

ġekil 1.5: VE (AND) kapısı

ġekil 1.5’teki devreye anahtarlar seri olarak bağlanmıĢtır. Doğruluk tablosunda

anahtarların kapılı durumu 1, açık durumu ise 0 ile gösterilmiĢtir. Devrenin çalıĢabilmesi için

anahtarların her ikisinin de kapılı yani 1 olması, gerekir.

VE (AND) kapısını Ģöyle bir örnekle anlatmak da mümkündür. Bilgisayarı açarken

öncelikle fiĢi prize takıp daha sonra da bilgisayarın güç düğmesine basılmalıdır. Bu iki Ģart

gerçekleĢtiğinde bilgisayarınız açılır. Bu iĢlemi mantıksal “VE” iĢlemi olarak düĢünebiliriz.

Yani, bilgisayarınız fiĢe takılmıĢsa “VE” güç düğmesine basılmıĢsa açılır. FiĢ, prize takılı

değilken 0, takılı iken 1 durumu, aynı Ģekilde güç düğmesine basılmamıĢsa 0, basılmıĢsa 1

durumu diyelim. Bilgisayarınız, fiĢe takılmıĢsa “VE” güç düğmesine basılmıĢsa bilgisayarın

açılması için yeter Ģart sağlanmıĢ olup, sonuç 1 olur yani bilgisayarınız açılır. Aksi

durumlarda 0 olmalıdır. Bir baĢka deyiĢle bilgisayarınız diğer Ģartlarda açılmaz. ĠĢte bu

George Boole’un yaptığı mantıksal “VE” iĢlemidir.

1.2.2. VEYA Kapısı (OR GATE)

Bir VEYA (OR) kapısının iki veya daha fazla giriĢ, bir çıkıĢ hattı vardır. ġekil-1.6'da

iki giriĢ bir çıkıĢlı VEYA (OR) kapısının lojik sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer

devresi verilmiĢtir.

9

ġekil 1.6: VEYA (OR) kapısı

Mantıksal “VEYA” iĢlemi kolay anlaĢılması için “+” toplama iĢlemine benzetilebilir.

BaĢka bir gösterim Ģekli ise “1” olarak düĢünülebilir. A ve B toplamı 1 ve 1'den büyükse

sonuç 1 olur. ġekil 1.6’da gösterilen elektriksel devrede mantıksal “VEYA” anahtarlarla

gösterilmiĢtir.

“VE” kapısındaki seri iki anahtar yerine paralel iki anahtar kullanılmıĢtır. Anahtarlar

devreye paralel bağlanmıĢtır. Devrenin çalıĢması için yalnızca 1 anahtarın kapanması yeterli

olacaktır. Bu da yukarıdaki doğruluk tablosunu sağlar.

Apartmanların merdiven aydınlatmaları bu mantık ile çalıĢmaya bir örnek olarak

verilebilir. Apartmanın her katta bulunan anahtarlardan herhangi birine basılması durumunda

merdiven aydınlatması çalıĢmaya baĢlar.

1.2.3. DEĞĠL Kapısı (NOT GATE - INVERTOR)

DEĞĠL kapısı bir giriĢ ve bir çıkıĢ hattına sahiptir. ÇıkıĢ iĢareti giriĢ iĢaretinin tersi

(değili - tümleyeni) olur. ġekil 1.7’de standart değil kapısı sembolü, doğruluk tablosu ve

elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

10

ġekil 1.7: DEĞĠL (NO GATE) kapısı

Eğer A anahtarı açıksa (A=0) akım devresini Q lambası üzerinden tamamlayacağından

lamba yanacaktır (Q=1) (ġekil 1.8).

ġekil 1.8

Eğer A anahtarı kapalı ise (A=1) akım devresini A anahtarı üzerinden

tamamlayacağından lamba yanmayacaktır (Q=0) (ġekil 1.9).

ġekil 1.9

11

1.2.4. VEDEĞĠL Kapısı (NAND GATE)

VEDEĞĠL kapısının en az iki giriĢ ve bir çıkıĢı vardır. Lojik VE fonksiyonunun

DEĞĠL'i olarak tanımlayabiliriz. ġekil 1.10'da iki giriĢ, bir çıkıĢlı VEDEĞĠL kapısının

sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

ġekil 1.10: Ġki giriĢli VEDEĞĠL kapısı

Eğer A ve B anahtarları açık (A=0, B=0) ise akım devresini Q lambası üzerinden

tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.11).

ġekil 1.11

12

Eğer A anahtarı açık (A=0), B anahtarı kapalı (B=1) ise akım devresini Q lambası

üzerinden tamamlar (Q=1) (ġekil 1.12).

ġekil 1.12

Eğer A anahtarı kapalı (A=1), B anahtarı açık (B=0) ise akım devresini Q lambası

üzerinden tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.13).

ġekil 1.13

Eğer A ve B anahtarları kapalı ise (A=1, B=1) ise akım devresini anahtar üzerinden

tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.14).

ġekil 1.14

13

1.2.5. VEYADEĞĠL Kapısı (NOR GATE)

VEYADEĞĠL kapısının en az iki giriĢ ve bir çıkıĢ hattı vardır. Lojik fonksiyon olarak

VEYA fonksiyonunun DEĞĠL'i olarak tanımlayabiliriz. ġekil 1.15'te iki giriĢ, bir çıkıĢlı

VEYADEĞĠL kapısının sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

ġekil 1.15: Ġki giriĢli VEDEĞĠL kapısı

Eğer A ve B anahtarları açık (A=0, B=0) ise akım devresini Q lambası üzerinden

tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.16).

ġekil 1.16

14

Eğer A anahtarı açık (A=0), B anahtarı kapalı (B=1) ise akım devresini B anahtarı

üzerinden tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.17).

ġekil 1.17

Eğer A anahtarı kapalı (A=1), B anahtarı açık ise akım devresini A anahtarı üzerinden


ġekil 1.18

Eğer A ve B anahtarları kapalı ise (A=1, B=1) ise akım devresini anahtar üzerinden


ġekil 1.19

15

1.3. Analog ve Dijital Terimler

Access time : Belleği okumak için gerekli süre.

Access : DepolanmıĢ olduğu yerden bir bilgiye (data) veya bir cihaza (bir

disket okuyucusu gibi) giriĢi sağlamak, okumak veya yazmak.

AD: Yönetsel Alan (Administrative Domain).

Ağ: Bilgisayar ağı değiĢik yerlerdeki bilgisayar sistemlerini birbirine bağlayan bir veri

iletiĢim sistemidir. Bir ağ WAN ve LAN’ların değiĢik birleĢimlerinden oluĢabilir. Yerel Alan

Ağı (Local Area Network), GeniĢ Alan Ağı (Wide Area Network), ağlararası ağ (Ġnternet).

AD/DA Çevirici : Analog iĢaretleri sayısal iĢaretlere ya da tersi iĢlemi aynı Ģekilde

hazırlayan devrelerdir.

Adapter (Adaptör) : Direkt olarak birbirlerine uyum sağlamayan iki

konnektörün veya cihazın bağlanmasını sağlayan bir aracı cihaz.

Adaptör: UygunlaĢtırıcı, çevirici, güç kaynağı.

ADC: Analog sinyalleri karĢılığı olan dijital sinyallere dönüĢtüren bir cihaz.

Address: Verinin saklandığı bellek bölgesi.

Address: Bir kaydı, bölümü veya bilginin saklı olduğu kısmı ifade eden isim, etiket

veya rakamdır.

Address (Adres): Bir sistem ya da ağdaki bir cihazda veya diğer veri kaynaklarında

bulunan bir dosyanın yeri için ayrılmıĢ özel kod. Bir kullanıcının yerini belirten dizi.

Administrative Domain: Yönetsel Alan. Tek yönetim birimi tarafından idare edilen

ana sistemler, yönelticiler ve birbirine bağlı iletiĢim ağlarının bütünü.

Analitik: Elektronik devrelerin matematiksel yolla çözümlenmesi.

Analog computer : Analog hesaplayıcı (Analog Bilgisayar).

Analog devre: Lineer devre, giriĢe verilenin fonksiyonu olarak çıkıĢı değiĢtiren devre.

Analog Digital Convertor: Analog sinyali sayısal sinyale dönüĢtürücü.

Analog Monitor: Analog bir sinyal kullanan ve birincil renkleri sonsuz sayıda

gölgeler ya da gri bir skala hâlinde gösteren bir ünite. Voltajı devamlı değiĢir.

Analog: ĠĢlemden geçirilen ya da yeniden orjinal bir görüntü veya sesi temsil eden bir

elektirk sinyalinin varyasyonu.

ASCII: Birçok bilgisayarın kullandığı standart 8 bitlik haberleĢme kodudur.

16

Assembler: Makine dilinde program üreterek bilgisayar tarafından doğrudan

iĢletilebilmesini sağlayan bilgisayar programıdır.

Back up:Data disketlerinin ikinci kopyası veya tahrip olma, kaybolma ihtimallerine

karĢı yapılan yedekleme iĢlemi.

Back up: Esas elemanın iĢlemi tamamlayamaması hâlinde iĢlemi tamamlamak için

kullanılan yedekleme.

Bağlantı noktası: Sisteme dıĢarıdan gelen bilgi paketlerinin her birinde hangi bağlantı

noktasına gideceği bilgisi vardır. Sistem dâhilindeki bağlantı noktalarının her birinde bir

iletiĢim yazılımı çalıĢmaktadır. Gelen paket iĢlem yapılmak üzere bu bağlantı noktasına,

dolayısıyla ilgili uygulamaya aktarılır.

Binary: Ġki ihtimalli bir durumla karĢı karĢıya kalmak.

Binary: 10 tabanı verinin 2 sayısını taban olarak alan sayı sistemi. Binary sistemde

sayılar yalnızca 0 ve 1 rakamlarından oluĢur.

Binary File : (*.BIN) Makine koduna dönüĢtürülmüĢ dosya. Bir kaynak dosyanın, bir

yüksek düzeyli dil derleyicisi (PMA, COBOL, FTN, PRG gibi) tarafından makine koduna

dönüĢtürülmüĢ biçimi. Bu tip dosyalar, yükleyicinin giriĢ formatına uygun olarak

düzenlenirler. Makine koduna dönüĢtürülmüĢ dosyalar olarak da isimlendirilirler.

Binary system: 2 tabanına göre sayı sistemi veya ikili sayı sistemi.

Bit: Binary rakamlardan her biri. Bir bit, sıfır ya da bir değerini taĢır. Bilgisayarın

tanıdığı en küçük haberleĢme birimidir.

Bit: Ġletilebilen bilginin en küçük miktarı. Bir alfabetik karakteri, bir sayısal rakamı

belirten ya da sinyallemeyi ve diğer fonksiyonları değiĢtiren bir kombinasyonu.

Bit: 0 veya 1 rakamlarından oluĢan tek bir sayısal birim.

Boot: Sistemin istenilen seviyeden iĢleme baĢlamasını sağlayan makine prosedürü. Ġlk

birkaç talimat, bir giriĢ cihazından gelir ve bunlarla sistemin tamamının yüklenebilmesi

sağlanır.

Browser: World Wide Web üzerinde dokümanların transfer edilip görüntülenmesini

sağlayan programlara "browser" adı verilir. Web tarayıcılarına Netscape, MS, Internet,

Explorer ve Mosaic'le örnek olarak verilebilir. http//www.browserwatch.com adresinde çok

sayıda tarayıcıyı bir arada bulabilirsiniz.

Byte: Sekiz data biti bir parti bitten meydana gelen bir alfabetik veya özel karakterdir.

Genelde ASCII kodludur.

CAD: Grafik iĢlerinin mimari ve mühendislik sistemleri için çizim ve planların

bilgisayarda üretilmesi.

17

CADD: Bilgisayar destekli taslak ve dizayn üretimi.

CAM: Bilgisayar destekli üretim.

CD-ROM: Herhangi bir dijital bilgiyi bir kompakt diskte toplamak için geliĢtirilmiĢ

biçimsel bir standart.

CD-ROM: Yazılımların depolanmasında, arĢivlenmesinde ve multimedya

uygulamalarında kullanılan dünya standartıdır.

CD-ROM: CD-ROM, kiĢisel bilgisayar ortamlarında harici bir CD-ROM okuyucu

yoluyla kullanılan CD'lerdir. Bilginin CD-ROM üzerine kaydediliĢ Ģekli hangi iĢletim

sisteminde kullanılacağını belirler. CD-ROM okuyucular ise böyle bir ayrıma tabi değildir.

Macintosh ve IBM uyumlu bilgisayarlar aynı CD-ROM okuyucusunu kullanabilirler. CD-

ROM okuyucuların fiyat farklılıklarını belirleyen, bilgi eriĢim hızlarıdır. Bu hız, ortalama 31

milisaniye ile 120 ms arasında değiĢir. CD-ROM'ların bilgi eriĢim hızı her geçen gün

artmakta fiyatları ise düĢmektedir. CD-ROM okuyucusu bilgisayara harici olarak veya disket

sürücü gibi ana gövdeye de takılabilir. Tüm CD-Audio'ları bu okuyucular okuyabilir.

Cd Terminolojisi: CD'ler multimedya programlarının en yaygın kayıt ve kullanım

ortamı hâline gelmektedir. Bu geliĢmenin nedeni, CD'lerin geniĢ hafıza kapasitesinden

kaynaklanmaktadır. Bir CD, 650 MB hafıza kapasitesiyle 450 adet 1.4 MB hafızalı

bilgisayar disketine eĢdeğerdir. Bu özellikleriyle CD'ler doğal olarak bol miktarda hafıza

gerektiren görsel iĢitsel veriler için en uygun ortamı sağlamaktadır.

Channel (Kanal): Bir ağdaki iki yer arasında, belirli iletim hızına sahip bir iletiĢim

hattı.

Character (Karakter): Bilgisayar tarafından yazılıp okunabilen ve depolanan

herhangi bir tek alfabetik, nümerik, noktalama veya değer iĢaretlerinden biri.

Chat: Gerçek zamanlı görüĢmeyi tanımlamak için kullanılan bir terimdir.

Checksum: Sağlama toplamı. Bir veri paketinin içeriğinden yararlanarak hesaplanan

değer. Bu değer paketle beraber aktarılır, alıcı sistem aldığı verilerden yararlanarak bu değeri

yeniden hesaplar ve paketle gelen değerler karĢılaĢtırır. Ġki değer aynıysa alıcı veriyi hatasız

olarak aldığından emin olur.

Chip: Ġnce kesilmiĢ silisyum dilimi.

Clock : Saat sinyali.

Cobol : Komplike iĢ uygulamaları ile ilgili program yazmaya uygun bilgisayar

programlama dili.

Code (kod): Bilgisayar sistemleri için talimat yazmak.

Code (kod): Uygun tabloya göre bilgilerin sınıflandırılması.

18

Code (kod): Program yapmak.

Command (komut): Bilgisayara baĢlamasını, durmasını veya devam etmesini

söyleyen bir pals, sinyal, kelime veya harf dizisi.

Configuration (konfigürasyon) : Hardware için, sistemi oluĢturan bir grup

araç;. (device) software için toplam software grubunun arasında kurulan iliĢki.

Configuration: Bir bilgisayar sisteminin dizaynı cihazların birbirine uyumunu

sağlayan arajman iĢlemi.

Cracker: Sisteme giriĢ yetkisi olmayan sistem kırıcı kiĢilere verilen isim. Hacker'ların

tersine kötü niyetli kiĢiler olup menfaat elde etme amacı güderler.

DA (Display Adapter): Görüntü adaptörü.

DA/Converter: Bilgisayar tarafından kullanılan dijital sinyalleri, analog sinyallere

çeviren bir cihaz

Data (Bilgi-veri): Bilgisayar tarafından üretilen ve iĢlenebilen bilgi elemanı için

kullanılan genel terim.

Database (Veri Tabanı): Bir bilgisayar sistemi içinde saklı ve eriĢilebilir verilerin

tümü. Bunlar değiĢik kullanıcıların aynı bilgilere eriĢebilmesi ve gereksiz tekrar ve

fazlalıkları önlemek amacıyla büyük bir kütük Ģeklinde hazırlanabilir. Bu düzen veri saklama

alanında daha az yer kapladığı gibi eriĢim süresini de hızlandırır. Ġzni olmayan kiĢilerin

kullanmasını ve baĢkalarına ait verilerle karıĢımı veya bunların bozulmasını önlemek için bu

kütüğe parolalar ve kullanıcı alanları konulabilir.

Data Bus: Veri hattı.

Database (Veritabanı): Bilginin çok sayıda kullanıcının yararlanacağı Ģekilde

saklanması.

Desimal: Onlu.

Decoder: Kod çözücü. Bazı uydu yayınları elektronik olarak kodlanmakta ve kod

çözücü olmadan izlenememektedir. Sadece abonelere dağıtılan bu kod çözücüler, sinyalleri

izlenebilir hâle getirir.

Default: Bilgisayarın otomatik olarak geçerli saydığı ve aksi belirtilene kadar

geçerliliğini koruyan iĢlem veya değer.

Digital (Sayısal): Ses, görüntü, bilgisayar verisi ya da diğer bilgiler için iĢlemleri

yapmak veya ikilik (sıfır veya bir) sinyalleri iletmek için voltaj, frekans, genlik, zaman vb.

ayrık değiĢkenleri kullanan bir yöntem.

Digital Analog Converter: Sayısal analog dönüĢtürücü.

19

Dijital/Anolog Çevirme : Bilgisayarın hafızasında herhangi bir Ģekilde depolanmıĢ

örnekler sayısal olarak iĢlenip, analog sinyallere çevrilir. Bu sinyallerinde uygun bir cihaza

iletilmesiyle hafızadaki o verinin temsil ettiği sesi duyarız.

Digital Computer : Sayısal bilgisayar.

Digital Date : Bilgisayarda kullanılan ve iĢlemi yapılan sayısal bilgiler.

Digital : Sayısal.

Directory (Dizin): Depolama bölümü için her dosyaya ait adı, yeri, boyutu, yazılım

veya son düzeltme tarihini veren tablo.

Disket: Software veya data kaydetmeye yarayan, düz, eğilebilir, magnetik materyal ile

kaplı ve koruyucu zarf içindeki çevre birimi.

Display Size: Bir monitörde, kullanıcının çalıĢabileceği gerçek ekran alanı

Display: Bir görüntünün elektriksel iĢaretlerden optik iĢaretlere çevrildiği düzen.

Document: Bir HTML dosyasının tüm içeriğine birden doküman denir.

Domain: Alan terimi Internet'te oldukça fazla kullanılmaktadır. Bu terim Yönetimsel

Alan mevzusunda ve Alan Ġsmi mevzusunda geçmektedir. Yönetsel Alan (Administrative

Domain), Alan Ġsmi Sistemi (Domain Name System).

Domaın Name: Internet sitesini tanımlayan isimdir. Bir "Domain Name" noktalarla

ayrılan iki ya da daha çok parçadan oluĢmak zorundadır. Bir makinenin birden çok ismi

olabilir, fakat bu adreslerin hepsi aynı makineyi iĢaret eder. Ortada, gerçek bir bilgisayar

olmamasına karĢın bir "domain name" olabilir. Bu, Internet'te bir Web sayfası olmasını

isteyen firmalar tarafından sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Bu eriĢimi sağlayan firmalar

genellikle "Internet EriĢim Sağlayıcıları”dır. Web sayfasına gelen postalar öncelikle ana

makine tarafından alınıp, sonradan sanal "domain name"e sahip makineye iletilir.

DOS : Bilgisayarın bilgi giriĢi ve depolama iĢlemleri için hazır hâle gelmesini

sağlayan iĢlemler topluluğu. DOS ĠĢletim Sistemi.

Downlink: Uydudan dünyaya sinyal nakli

Download: Program ve / veya bilgilerin dosyalarını bir bilgisayardan bir baĢka cihaz

veya bilgisayara geçirmek.

Download: Bir bilgisayardan, ona bağlı diğer bir cihaza (genellikle bir hizmet

biriminden bir PC'ye) program ya da veri aktarmak.

Drive : Magnetik elemanları yazıp okuyabilen ve CPU'nun iĢlem yapabilmesini

sağlayan araç (sürücü).

20

Driver: Harici teçhizatı kontrol etmek veya diğer programları yürütmek için

kullanılan bilgisayar programı.

Dual: Ġkili, çift.

E-mail (E-posta): Elektronik mektup. Internet üzerinde kiĢisel mektupların bir

noktadan bir diğerine yollanması için kullanılan yöntem.

E-posta adresi: Belirli bir hedefe elektronik posta göndermek için kullanılan alan adı.

EPROM: Elektriksel olarak sürekli silinip yazılabilen EPROM denilebilir. Silme

iĢlemi ultraviole ıĢık yerine, elektrik akımıyla yapılmaktadır.

Electronic(Elektronik): Elektronun hareketini boĢlukta ve yarı iletkende kontrol eden

bilim dalı.

Encoder: Kodlayıcı.

Entegre Devre: Bir çok devrenin veya devre kısımlarının bir muhafaza içinde bir

araya getirilmesi (toplayıcı).

Error mesajı: Hardware veya software uygulamalarında uygun olmayan bir data

giriĢinin yapıldığını belirten görülebilir veya duyulabilir uyarı.

Ethernet: BaĢlangıçta Xerox tarafından geliĢtirilen, daha sonra Digital, Intel ve Xerox

(DIX) tarafından düzenlenen 10Mb/s iletiĢim ağı standardı. Yerel Alan (Local Area

Network).

Field: Belirli kategorideki datalar için ayrılmıĢ kayıt bölümleri.

File protection: Depolama cihazında beklenmedik data silinmelerini önlemek için

kullanılan iĢlem veya cihaz.

File Server (Dosya Hizmet Birimi): Uzaktaki kullanıcılar (istek birimleri) için

dosyalara eriĢim sağlayan bilgisayar.

File System: Dosya sistemi.

File transfer: Dosya aktarma. Bir bilgisayardan diğer bir bilgisayara dosya aktarma

iĢlemi.

File Transfer Protocol (FTP): Dosya Aktarma Protokolü. Bir sistemdeki kullanıcının

iletiĢim ağı üzerinden diğer bir sisteme eriĢmesini ve oradaki dosyaları kendine veya kendi

dosyalarını oraya aktarmasını sağlayan protokol. Ayrıca, FTP kullanıcıların bu protokolü

kullanmalarını sağlayan programa verilen isimdir.

File: Bilgisayar tarafından bir bütün olarak kabul edilen, birbirleri ile ilgili data

gruplarının toplandığı program.

21

Freeware: Ücretsiz kullanılabilen yazılım. Bu programları hiçbir ödeme yapmadan

kullanmak mümkündür. Programın satılması ise ancak izin verilmiĢ ise mümkündür.

Dağıtılması ise serbesttir.

FTP (File Transfer Protocol): Sadece bir protokol değildir, bu protokol Internet

üzerinde veri yollamanın ve almanın en çok kullanılan biçimidir. FTP kullanılarak baĢka bir

Internet sitesine “login” olunur ve buradaki dosyalara "site sorumlusu"nun hak tanıdığı kadar

eriĢim sağlanır.

Hacker: Bilgisayar hastası. Bilgisayar sistemleri ve iletiĢim ağlarının yapısını

derinlemesine anlamaktan zevk duyan kiĢi. Bu terim bazen yanlıĢlıkla cracker yerine

kullanılır.

Host: ĠletiĢim ana sistemi. Kullanıcıların diğer iletiĢim ana sistemleriyle

haberleĢmesini sağlayan bilgisayar. KiĢiler haberleĢmeyi elektronik posta, telnet ve FTP gibi

programlar vasıtasıyla yaparlar.

Hostname: Internet bağlantısı olan bir bilgisayara verilen isim.

HTML: Web sayfalarının düzenlediği ve Web bilgilerinin dağıtıldığı ortam için

kullanılan bir kısaltma. Bir birleĢik doküman formatı.

Icon: Kullanıcının istediği fonksiyonu yerine getirebilmesi için seçtiği yazılım;

iĢlemlerini sembolik imgeleri.

Input/Output: Bilgisayarlar ile haberleĢme yapan cihazlar için kullanılan genel terim.

Bu terim için I/O kısaltması kullanılır.

Input : Merkezî bir iĢlem ünitesine veya ünitesinde bilgi transferi için gerekli iĢlemler.

Interface (ara birim): Bilgisayarın bir bölümünden baĢka bir bilgisayara veya harici

bir cihaza (printer, monitör veya modem gibi) bilgi iletiĢiminin kanalize edildiği yer (ara

birim).

Internet address: Internet adresi. Internet üzerindeki bir düğümü ifade eden adres.

Ağ (Ġnternet), Internet, IP adresi (IP address).

Internet: Internet, dünya üzerindeki bilgisayar ağlarının birbirleri ile bağlanması

sonucu ortaya çıkmıĢ olan, herhangi bir sınırlaması ve yöneticisi olmayan "International" bir

bilgisayar ve bilgi iletiĢim ağıdır.

IP (Internet Protocol): Sistemler arasında bilgi birimleri geçiĢini tanımlayan Internet

protokolü.

IP Address: Bir hizmet birimine atanmıĢ 32 bit'lik Internet protokol adresi. IP adresi

bir ağ bileĢeni ve bir servis birimi bileĢenine sahiptir.

Kamera: Görüntüyü elektriksel iĢaretlere çeviren sistem.

22

Kodlama: Gizleme iĢlemini yapma.

LAN: Yerel Alan Ağı (Local Area Network).

LCD: (Liquid Crystal Display) Sıvı kristal ekran. Kristal uygulanan elektrik akımında

değiĢme prensibine göre çalıĢır. Akım görme kristal açık veya opak olabilir. Kendi kendine

ıĢık üretmediğinden iyi aydınlatılmıĢ bir ortamda kullanılabilir.

LCD: Bilgisayara kablo ile bağlanarak aldığı görüntüyü perdeye yansıtan bir

projeksiyon aletidir. Bilgisayardan gelen video sinyalini sağlıklı bir Ģekilde yansıtamaz.

GeniĢ bir topluluğa yapılacak, içinde video bulunmayan basit prezantasyonlar bir LCD

yardımıyla perdeye yansıtılabilir.

Link: Bir haberleĢme kanalı veya devresini diğer kanal ya da devrelere bağlamada

kullanılan sistemdir.

Machine language: Makine dili.

Master: Bir kayıt iĢlemindeki esas kopya (ana kayıt).

Memory: Bilgisayarda, bilginin depo edildiği, kopyalandığı ve yeniden kullanıldığı

yüksek eriĢim hızına sahip bölüm (RAM-ROM vb.).

Menu (Menü): ProgramlanmıĢ bir seçenekler listesi. Genelde ekranda görüntülenir.

Kullanıcı bilgisayarın yapmasını istediği iĢlemleri bu listeden seçebilir.

Micro processor: Mikro iĢlemci.

Microcomputer: Mikro bilgisayar.

Microphone: Mikrofon, ses enerjisini elektrik enerjisine çevirin araç.

Modem : Modilatör - Demodülatörun kısa yazılıĢı. Bilgisayardan gelen sinyalleri

analog sinyal hâline dönüĢtürerek telefon hattı üzerinden nakledilebilmesini mümkün kılar

veya bu yolla gelen sinyalleri bilgisayarın kullanabileceği hâle dönüĢtürür.

Monitor (Monitör) : Video dilinde, video girdileri olan bir televizyon.

Network: Bilgisayar ağı. Birçok bilgisayarın çeĢitli yöntemlerle birbirine bağlanarak

bazı bilgileri paylaĢabilmelerini sağlar.

NTSC: ABD'nin kullanıldığı renkli yayın standardı. 525 satır ve 60 Hz frekans

kullanır. Renkli yayını ilk deneyen ülke ABD olmuĢtur. Bunun sonucu olarak ABD'ye özgü

bir renk sistemi ortaya çıkmıĢtır. Japonya, Kanada ve Meksika da bu sistemi kullanır.

OCR: (Optik karekter tanıma) Yazılı veya basılı karakterlerin makine tarafından ve

foto-elektrik transuderlerden gelen girdilere dayanarak tanıması.

Optical Disc: Laser ıĢını kullanarak dijital bilgi kaydeden ve tekrar üreten bir video

disk kopylama cihazı. (Bkz. CD-ROM).

23

Output: Bilgisayar sonucu veya iĢlenmiĢ data.

Overload: AĢırı yüklenme.

PROM: PROM adlı programlanabilen ROM'dan gelmektedir. PROM satın alındıktan

sonra kullanıcı tarafından programlanabilir. Program kullanıcı tarafından bir kez yazıldıktan

sonra, baĢka bir program yazılamaz. PROM içerisinde ince nikel krom teller bulunur, bu

teller sigorta teli gibidir. PROM programlayıcısı hazırladığı doğruluk tablosuna göre ve

tümleĢik devrenin adres giriĢlerine uygun akım uygulayarak bu telleri yakar. Bu iĢlemi yapan

hazır PROM programlayıcısı cihazları piyasada bulunmaktadır. PROM üreten fabrikalarda

kullanıcının doğruluk tablosuna göre programlayabilmektedir.

Prompt: Ekranda görünerek, kullanıcıdan komut beklendiğini ifade eden bir karakter

veya karakter dizisi.

PROTOCOL: Protokol, iki bilgisayarın birbirlerine veri yollarken izledikleri biçim,

veri aktarma formudur. Protokoller bilgisayara alt düzey kodlar yollayarak iki makine

arasındaki iletiĢimi sağlar.

Router:Yönlendirici. Bir ağ ile diğeri arasındaki iletiĢimi sağlayan cihaz.

Search: Arama

Shareware: Belirli bir süre ücretsiz kullanılan, ancak yazılımın deneme süresi bitince

yazılımın sahibine ücret ödenmesini gerektiren türden yazılımlara verilen isim.

Software: Yazılım donanımı, bilgisayarın çalıĢmasını kontrol eden programlar.

System: Hardware, software ve diğer yardımcı birimlerden oluĢan ve bir ünite olarak

çalıĢan grup.

TCP/IP Protocol: Internet üzerindeki bilgisayar sistemlerinin birbirlerine bağlanması

için kullanılan standart ağ iletiĢim protokolüdür. Internet Protokolü (IP) üzerinde çalıĢan

Transfer Kontrol Protokolü (TCP) ve bunlara bağlı çalıĢan diğer protokollerin oluĢturduğu

aile. IP, TCP, FTP, Telnet.

Track (sector): Hareketli depolama aygıtlarından olan drive, disket veya teyp

kartuĢunda sürücü kafasının ulaĢabildiği özel bir bölüm.

Upload: Direkt interface ya da bir modem yolu ile diğer bir bilgisayardan data almak.

Virus: Zarar vermek amacıyla kendini programlara kopyalayan, bu programlarla iliĢki

kuran, sistemdeki diğer programlara da yamanarak yayılan program.

Word Processing: Kelime iĢleme.

24

UYGULAMA FAALĠYETĠ ĠĢlem Basamakları Öneriler

Onluk sayı tabanlı bir

sayıyı ikilik sayı tabanına

dönüĢtürünüz.

Onluk tabanındaki sayıyı ikiye bölünüz

Bölüm kısmında çıkan sayıyı tekrar ikiye bölünüz.

Bu iĢlemi bölüm kısmında ikiye bölünemeyecek bir

sayı çıkıncaya (1 çıkıncaya kadar) tekrarlayınız.

Ġkilik sayı tabanında karĢılığını yazabilmek için en son

bölümden itibaren baĢlayarak kalanları sırasıyla

yazınız. ġekil 1.3’te gösterilmiĢtir.

Öğrenme faaliyeti içerisinde “Desimal (Onlu)

Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine

DönüĢtürülmesi” baĢlığı altında dönüĢtürme iĢlemi

gösterilmiĢtir.

Ġkilik sayı tabanlı bir

sayıyı onluk sayı tabanına

dönüĢtürünüz.

Sağdaki ilk hane 0 olmak üzere ve sola doğru haneler

0,1,2,3.... olarak belirleyiniz.

Her hanede bulunan rakamla (0 veya 1) 2hane sayısı ile

çarpınız.

Çıkan tüm sonuçların toplamı desimal (onlu) sayı

sistemine göre sonucu verir.

DönüĢtürme iĢlemi ġekil 1.4’te gösterilmiĢtir.

Öğrenme faaliyeti içerisinde “Binary (Ġkili) Sayıların

Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi”

baĢlığı altında dönüĢtürme iĢlemi gösterilmiĢtir

UYGULAMA FAALĠYETĠ

25

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME 1. BelirlenmiĢ sınırlar içerisinde her türlü değeri alabilen sinyallere ne denir?

A) Dijital sinyal

B) Analog sinyal

C) Radyo sinyalleri

D) Hiçbirisi

2. 210 ????2784 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

A) (101111100000)2

B) (101011100100)2

C) (101011100011)2

D) (101011100000)2


A) 7

B) 11

C) 5

D) 8


A) 19

B) 21

C) 27

D) 34


A) 199

B) 204

C) 302

D) 169

6. Simgesi olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?

A) VE kapısı

B) VEYA kapısı

C) DEĞĠL kapısı

D) Hiçbirisi

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME

26


A) VE kapısı

B) VEYA kapısı

C) DEĞĠL kapısı

D) Hiçbirisi


A) VE kapısı

B) VEYA kapısı

C) DEĞĠL kapısı

D) Hiçbirisi

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. Cevap anahtarları modülün sonunda

verilmiĢtir. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. YanlıĢ

cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız.

Cevaplarınızın hepsi doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçebilirsiniz.

27

ÖĞRENME FAALĠYETĠ - 2

Bu faaliyetin sonunda veri iletim yöntemlerini, mikro bilgisayarların mantıksal

yapılarını, mikro bilgisayarların mantıksal çalıĢmalarını, elektronik kontrol üniteleri arasında

haberleĢmenin nasıl gerçekleĢtiğini, PLC sistemlerinin yapısal özelliklerini

tanımlayabileceksiniz.

Elektronikte kaç çeĢit veri iletim yöntemi vardır ve veri iletim esasları nasıldır?

Otomobiller üzerinde bulunan mikro bilgisayarlar neden kullanılmaktadır?

Otomobiller üzerinde bulunan elektronik kontrol üniteleri birbirleri ile

haberleĢmelerinin nedenleri nelerdir?

2. ELEKTRONĠK KONTROL ÜNĠTELERĠ

VE VERĠ ĠLETĠM YÖNTEMLERĠ

2.1. Veri Ġletim Yöntemleri

Bir noktadan diğer bir noktaya dijital (binary) bilgilerin transfer edilmesine “veri

iletimi” denir. Veri iletim sistemleri, bilgisayarlar, bilgisayarlar ile terminaller veya

bilgisayarlar ile alıcılar (printer, plotter vb.) arasında veri iletimlerini gerçekleĢtirir. Dijital

(binary) hâle dönüĢtürülebilen ses, görüntü gibi analog bilgilerin iletilmesi de veri iletimi ile

gerçekleĢtirilir.

Dijital tekniklerin, yüksek verimliliğin yanı sıra maliyetlerinin de düĢük olması veri

iletiminde kullanılmasının en önemli sebeplerindendir.

Dijital sinyaller, her biri bir voltaj seviyesiyle tanımlanan ve birbirinden farklı iki

durumdan oluĢan Binary Pulse (Sayısal Sinyal)’lerdir. Bu sinyaller iki seviye arasında

değiĢir. Bu seviyeler sırasıyla; “0” (Low) ve “1” (High) seviyeleridir. Binary 0 seviyesi

genellikle 0 V veya ground, binary 1 seviyesi de genellikle +5 V olarak tanımlanır (ġekil

1.20). Kullanılan sisteme göre bunların dıĢında baĢka voltaj değerleri de kullanılabilir.

Dijital sinyallerin iletiminde iki farklı yöntem kullanılır. Bu yöntemler;

Paralel veri iletimi

Seri veri iletimidir.

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2

AMAÇ

ARAġTIRMA

28

2.1.1. Paralel Veri Ġletimi

Paralel veri iletiminde, bir karakterin tüm bit’leri aynı anda iletildiği için start-stop

bit’lerine ihtiyaç yoktur. Dolayısıyla doğruluğu daha yüksektir.

Paralel veri iletimi, bilginin tüm bit’lerinin aynı anda iletimi sebebiyle çok hızlıdır.

Paralel veri iletiminde, bir kerede bir karakter iletildiği için bilgi iletim hızı “cps” (Character

Per Second) olarak bilinir. Sıradan bir paralel port’un veri iletim hızı yaklaĢık 100.000

cps'dir. Pek çok paralel port uygulamasında bir karakter yaklaĢık olarak birkaç mikro

saniyede (10 ms) alıcı devreye iletilebilir.

Tipik paralel port bağlantıları için genellikle 25’li hatlar kullanılır. Ancak bunların

sadece 8 tanesi data hattıdır. Geriye kalan diğer hatlardan kontrol sinyalleri iletilir. ġekil

2.1’de bir verinin paralel port ile iletiminin nasıl gerçekleĢtiği gösterilmektedir.

ġekil 2.1: Bir verinin paralel olarak iletilmesi

Veri iletiminde kullanılan portlardaki kablolar pahalıdır. Çok kablolu hatların pahalı

olması, paralel iletiĢiminin kısa mesafelerde tercih edilmesinin sebeplerinden biridir.

Bilgisayarlarda mikroiĢlemci ile hard disk, printer, scanner vb. elemanlar arasındaki kısa

mesafelerde paralel iletiĢim kullanılır.

2.1.2. Seri Veri Ġletimi

Seri veri iletiminde, bir kerede bir karakterin sadece bir bit’i iletilir. Alıcı makine

doğru haberleĢme için karakter uzunluğunu, start-stop bit’lerini ve iletim hızını bilmek

zorundadır.

Seri veri iletiminde, bilgiler bit’lere ayrılarak gönderildiği için paralel veri iletimine

göre yavaĢtır. Sıradan bir seri port’un veri iletim hızı yaklaĢık 9600 bps’dir.

29

ġekil 2.2: Bir verinin seri olarak iletilmesi

Seri iletiĢim bağlantılarında genellikle ikili hatlar kullanılır (Mouse gibi). Seri veri

iletiminin maliyetinin paralel veri iletimine göre az olması nedeniyle uzun mesafelerde

kullanılır.

2.2 A/D (Analog/Dijital) ve D/A (Dijital/Analog) Çeviriciler

Günlük hayatta karĢımıza çıkan pek çok büyüklük analogdur. Örneğin ısı, basınç,

ağırlık gibi büyüklükler analog değerlerdir. Değerler sadece 0 ve 1 gibi iki değer değil,

minimum ile maksimum arasında çok geniĢ bir yelpazede çeĢitli değerlerde olabilir. Örneğin

herhangi bir cismin ağırlığı 10 gram olabildiği gibi 1 kilo, 10 kilo, 100 kilo veya 1 ton da

olabilir.

Dünyadaki büyüklüklerin çok büyük bir kısmı analog değerlerden oluĢmasına rağmen

bilgi iĢleyen cihazlar (dijital sistemler, mikroiĢlemciler, bilgisayarlar) dijitaldir. Dijital

sistemler bilgiyi daha güvenli, daha hızlı iĢler ve değerlendirir. Dijital sistemlerde elde edilen

bilginin dıĢ dünyaya aktarılması (örneğin görüntülenmesi) analog veya dijital biçimde

olabilir. Bütün bu nedenlerle analog değerlerin dijitale, dijital değerlerin de analog değerlere

çevrilmesi gerekir.

DıĢ dünyadaki fiziksel değiĢiklikler (ısı, basınç, ağırlık), sensör (algılayıcı) ve

transduserler (çeviriciler) kullanılarak elektrik gerilimine çevrilir. Sensörlerden veya

çeviricilerden alınan gerilim analog bir değerdir. Analog değerler Analog/Dijital (A/D)

çevirici yardımı ile dijitale değerlere çevrilir. Dijital sistem bu bilgiyi istenilen bir biçimde

iĢler ve bir sonuç elde eder. Bu sonuç dijital veya analog olarak değerlendirilebilir. Eğer elde

edilen sonuç analog olarak değerlendirilecekse, örneğin bir hoparlöre gönderilecekse, tekrar

analoga çevrilmesi gerekebilir. Dijital değerleri analog değerlere çevirme iĢlemini

Dijital/Analog (D/A) çeviriciler yapar.

Analog

GiriĢ

(0V - 5V) →

A/D

Çevirici →

Dijital

ĠĢlem

Birimi →

D/A

Çevirici →

Analog

ÇıkıĢ

(0V – 5V)

ġekilde; analog bir değerin dijitale çevrilmesi, iĢlendikten sonra tekrar analog değere

çevrilmesi süreci görülmektedir. GiriĢteki gerilim bir transduser yardımı ile elektriksel

büyüklüğe çevrilmiĢ bir fiziksel büyüklüğü (ısı, basınç, ağırlık vb.) temsil etmektedir. Bu

30

gerilim daha sonra AD (Analog/Dijital) çevirici vasıtası ile dijitale çevrilir ve dijital olarak

iĢlenir. Elde edilen sonuç DA (Dijital/Analog) çevirici vasıtası ile tekrar analog bilgiye

çevrilir ve çıkıĢa aktarılır. ÇıkıĢta kullanılan eleman ise elektriksel büyüklüğü (gerilim)

fiziksel büyüklüğe (ses, ısı, hareket vs) çevrilir. Örneğin hoparlör elektriksel büyüklüğü sese

çeviren bir aygıttır.

2.3. Mikro Bilgisayarlar

2.3.1. MikroiĢlemciler ve Temel Özellikleri

Bir mikroiĢlemcinin iç mimarisi tahmin edilebileceği gibi çok karmaĢıktır. Binler ve

milyonlarla ifade edilen transistör ve kompleks pek çok elemandan meydana gelen

mikroiĢlemciler; temel olarak Ģu birimlerden meydana gelmektedir:

Birkaç bitlik bilgiyi tutan belirli sayıdaki kaydedici (Registers) (geçici saklama

elemanları). Bu kaydediciler 8 bitlik veya 16 bitlik makine komutu, veri ve

adres bilgisini saklarlar.

Mantıksal karar veren ve aritmetiksel iĢlemleri yapabilen aritmetik mantık

birimi (ALU) (Aritmetik Lojik Unit).

Hem mikroiĢlemcinin iç iĢlemesini ve hem de dıĢ mikrobilgisayar sisteminin

iĢlemesini kontrol eden zamanlama (Counters) ve kontrol devreleri. Bu devreler

ALU ve kaydedicilerin çalıĢmasını, bellek ve I/O portlarına dıĢardan yapılan

bilgi transferleri ile bu elemanlardan dıĢarıya doğru yapılan bilgi transferini

kontrol eder. Aynı zamanda bu devreler program komutları tarafından

belirlenen iĢlerin yerine getirilmesini temin ederler.

Tamponlar (Buffers), Merkezi ĠĢlem Birimi (MĠB’i) çevresel birimlerin

olumsuz etkilerinden korur. Tutucuların (Latches) görevi ise MĠB’in

oluĢturduğu adres, veri ve kontrol sinyallerinin bir sonraki değiĢikliğe kadar

saklanmasın sağlamaktır.

ġekil 2.3: Bir mikroiĢlemcinin blok diyagramı

31

Yukarından anlaĢılacağı gibi mikroiĢlemciler; bellek, CPU ve I/O portları olmak üzere

üç ana kısımdan oluĢmaktadır. MikroiĢlemcili bir sistemde, bellek, CPU ve I/O ayrı ayrı

kullanılmaktadırlar.

MikroiĢlemcilerde, bellek ve I/O entegre devreleri üç yol yardımıyla birbirine

bağlanmıĢtır. Bu yollar;

Kontrol Yolu (CONTROL BUS): MikroiĢlemcinin zamanlama ve kontrol

devrelerinde üretilen kontrol sinyallerini belleğe ve I/O birimlerine göndermek

için kullanılan yoldur. Örneğin oku/yaz sinyallerini belleğe, giriĢ ve çıkıĢ

portlarına taĢır.

Veri Yolu (DATA BUS): Veri yolu, makine komutlarını ve verileri bellekten

mikroiĢlemciye taĢır. Aynı zamanda giriĢ/çıkıĢ transferleri ile ilgili verileri de

taĢımak için kullanılır. Kontrol ve adres yollarından farklı olarak veri yolu iki

yönlüdür. Veri iki yönde de hareket edebilir (DıĢarıdan mikroiĢlemciye doğru

veya mikroiĢlemciden dıĢarıya). Birçok mikroiĢlemcili sistemde veri yolu sekiz

bölümden oluĢur. Bu yüzden aynı anda 8 bit veya 1 bayt veri taĢıyabilir.

Adres yolu (ADRESS BUS): Adres yolu, bellekteki bir yerin veya veri

transferinde görev alan giriĢ / çıkıĢ portunun adresini iletmekte kullanılır.

ROM ve RAM bellekte saklanan her komut ve her parça bilginin bir adresi vardır.

Daima 16 bitten oluĢan bir ikilik sayı programın çalıĢması sırasında verilen bir yerin içeriği

gerekli olduğunda mikroiĢlemci o yerin adresini adres yoluna koyar. Adres yolu, verinin

saklandığı yere ulaĢmakta kullanılan adresi iletmede kullanılır. UlaĢılan yerin içeriği daha

sonra veri yoluna konulur ve bu yolun içeriği mikroiĢlemciye okunur. Eğer bir veri RAM

belleğe depolanacaksa belirten yeri seçen adres kodu, mikroiĢlemci tarafından adres yoluna

konur. Daha sonra gönderilen yaz komutu sinyali, veri yolundaki bilginin bir kopyasını

belirlenen yere yazılmasını sağlar.

Adres yollarının çoğu 16 hattan meydana gelir. Her hat 0 veya 1’den oluĢan bir adres

biti taĢır. Bundan dolayı söz konusu 16 hattın 216 = 65536 değiĢik kombinasyonu söz

konusudur. Bunun anlamı 16 adres hattı kullanılarak 65536 tane farklı saklama yerine ve

giriĢ/çıkıĢ aygıtına ulaĢılabilmesidir.

ġekil 2.4 : MikroiĢlemcinin yapısı

32

ĠĢlemciler, mekanik parçası bulunmayan yaklaĢık 8 cm2 lik 3 mm kalınlığındaki bir

seramik plaka üzerinde milyonlarca transistörden oluĢan entegre devrelerdir.

Birçok parçanın çok küçük bir alana yerleĢtirilmesi özel bir üretim tekniği

gerektirmektedir. Bu teknik sadece birkaç mikrometre boyutunda öğelerin

oluĢturulabilmesine imkân sağlamaktadır. Ancak teknolojik geliĢmeler sayesinde çok daha

küçük transistörleri, birbirleri arasındaki devrelerin aralığını da küçülterek uygun bir iĢlemci

kalıp boyutuna sığdırmak mümkün olmuĢtur. ĠĢte buna “mikron teknolojisi” denir.

ĠĢlemcinin performansının belirlenmesinde önemli bir faktör saat frekansı veya hızıdır.

CPU bir dıĢ frekans üreteci olan bir kuvars kristali tarafından sürülür. ĠĢlemcinin temposunu

oluĢturan saat frekansı saniyede darbe sayısı ile ölçülür ve “megahertz” (MHz) birimiyle

gösterilir.

Bir megahertz (1MHz) saniyede bir milyon darbeye karĢılık gelir. Buna göre 400MHz

saat frekansında çalıĢan bir CPU bir iĢi saniyede 400 milyon defa yapabilir.

Geçekte mikroiĢlemciler, açma kapama düğmeleri gibi çalıĢan milyonlarca

transistörden oluĢur. Elektrik sinyalleri, bir programın söz konusu anahtarları nasıl

ayarladığına bağlı olarak, mikroiĢlemci üzerindeki devrelerden değiĢik Ģekillerde akar. Bu

sinyaller, bilgisayarın yaptığı tüm iĢleri toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi temel

matematiksel iĢlemlere indirger.

2.3.2. Mikrodenetleyiciler ve Temel Özellikleri

MikroiĢlemcili bir devre dizayn edileceği zaman mikroiĢlemcinin yanı sıra ek olarak

çeĢitli modüllerin kullanılması gerekmektedir. Bu nedenle sistem karmaĢıklaĢır ve maliyeti

artar. Bu nedenle mikroiĢlemciler, elektronik sistem tasarımlarında yerlerini, uygulamaya

göre tümdevre üzerinde değiĢik donanım birimleri bulunan, mikrodenetleyicilere (sayısal

iĢaret iĢlemciler) bırakmıĢtır. MikroiĢlemciler, günümüzde daha çok bilgisayarlarda

kullanılmaktadır. MikroiĢlemci tabanlı elektronik kontrol sistemleri az sayıda

geliĢtirilmemektedir.

Mikrodenetleyici; bir tümdevre üzerinde üretilen bilgisayardır. Tümdevre üzerinde

sunmuĢ olduğu hafıza, giriĢ/çıkıĢ ve diğer donanım alt birimleri ile uygulama içinde gömülü

olarak doğrudan ve tek baĢına, bir mikroiĢlemciye göre çok daha basit ve ucuz arabirim

teknikleriyle, kontrol amaçlı olarak kullanılır. Bir mikrodenetleyici kullanıldığı sistemin bir

çok özelliğini aynı anda gözleme, ihtiyaç anında gerçek zamanda cevap verme ve sistemi

denetleme iĢlemlerinden sorumludur.

Bir mikroiĢlemci/mikrodenetleyicili sistem; iĢlemci, hafıza ve giriĢ/çıkıĢ birimlerinden

oluĢan adreslenebilir saklayıcılar topluluğu olarak basit bir Ģekilde tanımlanabilir. Mikro

denetleyicili bir sistemde iĢlemcinin içindeki saklayıcılar (iç saklayıcılar) ve dıĢındakiler

(hafıza hücreleri ve giriĢ/çıkıĢ birimleri) dıĢ saklayıcılar olarak belirtilebilir.

Mikrodenetleyiciler, otomobillerde motor kontrollü, elektrik ve iç panel kontrollü,

kameralarda, ıĢık ve odaklama kontrollü gibi amaçlar için kullanılmaktadır. Bilgisayarlar,

telefon ve modem gibi çeĢitli haberleĢme cihazları, CD teknolojisi, fotokopi ve faks

33

cihazları, radyo, TV, teyp, oyuncaklar, özel amaçlı elektronik kartlar ve sayılamayacak kadar

pek çok alanda yoğun olarak kullanılmaktadırlar. Bu kadar geniĢ uygulamalarda kullanılan

mikrodenetleyiciler, tümdevre üzerinde yer alan çok değiĢik donanım özellikleri

sunmaktadır. Bu özelliklerden bazıları Ģunlardır:

Paralel ve seri I/O portları, zamanlayıcı/sayıcılar, ADC ve RAM, ROM, EPROM ve

EEPROM gibi değiĢik kapasite ve özelliklerde hafıza birimleri olarak sayılabilir.

ġekil 2.5 : Mikrodenetleyicinin yapısı

2.3.2.1. I/O (Input/Output) Portları

Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantı kurulan yoldur. Her çeĢit veri alıĢ

veriĢi bu portlardan sağlanmaktadır. Genellikle çift yönlüdürler ve hem giriĢ hem de çıkıĢ

olarak kullanılırlar.

2.3.2.2. ADC

Bu özellik Analog-Dijital Converter (Analog sinyalin dijital sinyale çevrilmesi)

özelliğidir. Bu portlardan verilen analog sinyaller yapılan programa göre dijital sinyale

çevrilebilmekte ve istenildiği gibi iĢlenebilmektedir.

34

2.3.2.3. Hafıza Birimi (RAM, ROM, EPROM, EEPROM)

Bilgilerin geçici veya kalıcı olarak saklandığı hafıza üniteleridir. DıĢarıdan ölçülen

veya içerden iĢlemler sonucunda elde edilen veriler saklanabilmekte ve daha sonra gerektiği

zaman kullanılabilmektedir.

2.3.2.4. Zamanlayıcı (TIMER)

Yapılan kontrol iĢlemlerinde ve harici ölçüm iĢlemlerinde gerekli olan zamanlamayı

sağlamak için kullanılırlar. Özellikle de harici sinyallerin frekans değerlerinin ölçülmesinde

çok sık kullanılırlar.

2.4. Mikro ĠĢlemcilerin Dezavantajları

MikroiĢlemcili devrelerin yapısı karmaĢıktır.

MikroiĢlemciler, ek çevresel arabirimlere ihtiyaç duyar.

Çevresel birimlerin fazlalığı nedeniyle maliyetleri yüksektir.

Mikro iĢlemciler karmaĢık yapıda olduğu için kullanımı zordur, arıza tespiti

güçtür

Çevresel birimlerin fazlalığı, yazılan programın daha karmaĢık olmasına neden

olur.

Çevresel birimlerin fazlalığı nedeniyle sistem içinde uyumsuzluk olabilir, veri

gönderme , alma hızı yavaĢlayabilir.

2.5. Mikrodenetleyicilerin Tercih Sebepleri

Mikrodenetleyicilerde çevresel arabirimler, bir tümleĢik aygıt içinde birleĢtirildiği

için;

Sistem hızı ve güvenilirliği artmıĢtır.

Maliyet azalmıĢtır.

Kullanım kolaylığı sağlanmıĢtır.

KarmaĢık yapı ortadan kalkmıĢtır.

2.6. Elektronik Kontrol Ünitelerin Yapısı ve Bilginin ĠĢlenmesi

Otomotiv alanında kullanılan elektronik kontrol ünitelerinde mikrodenetleyiciler

tercih edilmektedir. ġekil 2.6’da bir elektronik kontrol ünitesinde bilginin iĢlenmesi Ģematik

olarak gösterilmiĢtir.

2.6.1. GiriĢ Sinyallerin Dijital Sinyallere DönüĢtürülmesi

Sensörlerden gelen sinyallerin elektronik kontrol ünitesinde değerlendirilebilmesi için

dijital sinyallere dönüĢtürülmesi gerekir.

Elektronik kontrol ünitesine sensörlerden analog veya impuls Ģeklinde veriler gelir.

Elektronik kontrol ünitesinde bulunan dönüĢtürücüler vasıtasıyla sinyaller dijital sinyallere

dönüĢtürülerek I/O’ya gönderilir.

35

2.6.2. I/O (Input/Output)

DönüĢtürücülerden gelen sinyaller I/O yoluyla CPU’ya ulaĢtırılır. CPU iĢlenen bilgiler

yine I/O yoluyla D/A (Dijital Analog) dönüĢtürücüye ulaĢır.

2.6.3. ROM (Read-Only Memory)(Sadece Okunabilir Bellek)

Bu bellek, sabit değerler hafızası olarak adlandırılabilir. Bu bellek mikro iĢlemcinin

kontrol ettiği sistemi yönetebilmesi için gerekli olan;

Programları

Eğrileri

Verileri saklar.

Bu bellekte saklanan sadece okunabilir. Üretici firma tarafından ROM’a kayıt

edilenler bir daha silinemez veya değiĢtirilemez.

ROM enerji kesintilerinden etkilenmez. Elektronik kontrol ünitesine gelen elektrik

akımı kesilmesi durumunda, ROM’daki bilgiler saklanmaya devam eder.

2.6.4. RAM (Random Access Memory) (Rastgele EriĢimli Bellek)

Bu bellek, iĢ değerleri hafızası olarak adlandırılabilir. RAM, sensörlerden gelen

bilgilerin mikroiĢlemci çağırıncaya kadar saklandığı bellektir. Sensörlerden gelen bilgiler

çalıĢma sırasında sürekli olarak yenilenir. Ayrıca mikroiĢlemcinin yapmıĢ olduğu aritmetik

iĢlemlerin sonuçları da RAM’da saklanır.

RAM enerji kesilmelerinden etkilenir. Elektronik kontrol ünitesine gelen elektrik

akımı kesilmesi RAM’daki saklanan bilgileri tamamen siler.

2.6.5. MikroiĢlemci (CPU)

MikroiĢlemci (CPU) temel olarak tüm lojik ve aritmetik temel iĢlemleri yürütür.

Aritmetik iĢlemler toplama, çıkarma, çarpma ve bölmedir.

Mikro iĢlemci I/O ve RAM’a DATA BUS (Veri yolu) ile ulaĢır. ROM’a ise

PROGRAM BUS (Program yolu) ile ulaĢır. Verilerin akıĢı bahsedilen yollar yolu ile

gerçekleĢir.

MikroiĢlemci, ROM’daki programları çalıĢtırır. I/O’dan DATA BUS (Veri Yolu)

üzerinden gelen verileri çalıĢtırdığı programlarda kullanarak çeĢitli sonuçlar elde eder. Elde

ettiği sonuçları yine ROM’da yüklü bulunan eğriler veya veriler ile karĢılaĢtırarak sistemin

çalıĢmasını yönlendirmek amacıyla iĢ akıĢını düzenler.

MikroiĢlemcinin görevini yerine getirebilmesi için gerekli programlar ve veriler

ROM’da bulunur. MikroiĢlemci çıkardığı sonuçları RAM’da saklar. Ayrıca elektronik

kontrol ünitesine giren ve çıkan verilerin akıĢını da düzenler.

36

2.6.6. Clock

Verdiği sinyaller ile elektronik kontrol ünitesini oluĢturan tüm parçaların yani tüm

elektronik yapının aynı zamanlama ile çalıĢmasını sağlar.

2.6.7. ÇıkıĢ Sinyallerinin Analog Sinyallere DönüĢtürülmesi

Elektronik kontrol ünitesi sistemleri aktüvatörler (aktörler) yardımıyla yönetir. Yani

aktüvatörlere komuta ederek sistemde çeĢitli ayarlamalar yapar ve sistemin çalıĢmasını

düzenlemiĢ olur.

Aktüvatörlere komuta edebilmek için sinyaller gönderir. Bu sinyallerin analog

sinyaller olması gereklidir. Fakat mikroiĢlemcinin ürettiği sinyaller dijital sinyallerdir.

Ayrıca bu sinyaller çok zayıftır.

Bu nedenle mikroiĢlemcinin ürettiği dijital sinyallerin analog sinyallere

dönüĢtürülmesi ve güçlendirilmesi gereklidir. Bu nedenle elektronik kontrol ünitelerinde

D/A (Dijital Analog) dönüĢtürücüler bulunur.

ġekil 2.6 : Elektronik kontrol ünitesinde bilgi iĢleme

37

2.7. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme Yöntemleri

Bir otomobil üzerinde birçok sistem bulunmaktadır ve günümüzde otomobiller

üzerindeki sistemlerin çoğu elektronik kontrol üniteleri tarafından yönetilmektedir.

Elektronik kontrol üniteleri, sensörlerden gelen sinyallere göre yönettikleri sistemlerin

çalıĢmasını düzenlemektedir.

Elektronik kontrol üniteleri birbirleri ile koordineli bir biçimde çalıĢmalıdır. Örneğin

motoru yöneten elektronik kontrol ünitesi, immobilizer sistemini yöneten elektronik kontrol

ünitesinden doğru anahtar kullanıldığı bilgisini aldığında motorun çalıĢmasına müsaade

eder. Doğru anahtar kullanılmadığı sürece motorun çalıĢması elektronik kontrol ünitesi

tarafından engellenir.

Ayrıca elektronik kontrol üniteleri yönettikleri sistemin dıĢında baĢka bir sistemin

sensöründen gelen bilgiye de ihtiyaç duyabilirler. Örneğin otomatik transmisyonun

elektronik kontrol ünitesi doğru vites durumunu belirleyebilmek için motor devri bilgisine

ihtiyaç duyar. Ġhtiyaç duyduğu bu bilgiyi motorun elektronik kontrol ünitesinden alır.

Yukarıdaki örneklerden de anlaĢılacağı gibi otomobiller üzerindeki elektronik kontrol

ünitelerinin birbirleriyle haberleĢmeleri gerekmektedir. Bunu sağlamak amacıyla elektronik

kontrol üniteleri arasında bir ağ kurulmuĢtur. Bu ağa Can-Bus protokolü adı verilmiĢtir.

BOSCH, Intel ile birlikte Can-Bus protokolünü otomotiv endüstrisi için 1987 yılında

geliĢtirmiĢtir. CAN kısaltmasının açık yazılıĢı “Controller Area Network”’dir.

Can-Bus protokolü otomotiv endüstrisinde bilgi transferi alanında bir standart olarak

kabul edilmiĢtir. Endüstriyel otomasyon alanında da kullanılmıĢtır. Bu baĢarı, yazılımın ve

Can ağında kullanılan Bus protokolün sağlam yapıda olmasından dolayı elde edilmiĢtir.

Ayrıca Bus protokolü çok güvenilir bir yapıya da sahiptir.

Can-Bus’ın avantajları Ģöyle sıralanabilir:

Can-Bus kullanılarak sensör ve sinyal kabloları azaltılmıĢtır. Ayrıca bir

sensörün sinyali bir çok yerde kullanılmaya baĢlanmıĢtır.

Kablo hatlarında ağırlık oldukça azaltılmıĢtır

Kontrol üniteleri bağlantılarında az sayıda terminal bağlantısı kullanılmıĢtır.

Otomobillerde arıza teĢhisini kolaylaĢtırmıĢtır. Böylece zamandan tasarruf

edilmiĢtir.

38

2.7.1. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme

Can-Bus hattı üzerinden elektronik kontrol ünitelerinin gönderdiği bilgiler Bus bilgisi

olarak adlandırılır. Bir Bus bilgisi sıradan bir yolcu otobüsü gibi hayal edilebilir. Bir yolcu

otobüsünün çok sayıda insanı bazı bölgeler arasında taĢıması gibi Bus bilgisi de bazı kontrol

üniteleri arasında çok miktarda bilgiyi taĢır.

ġekil 2.7: Bus bilgisi

Ġki farklı Bus bilgi alıĢveriĢi mümkündür. Bunlar;

Seri Bus bilgisi

Paralel Bus bilgisi

Seri bilgi aktarımında, bilgi aktarımı ayrı ayrı iki kablo veya bir kablo ve araç Ģasesi

üzerinden, önceden yüksekliği ve uzunluğu belirlenmiĢ voltaj sinyalleri olarak gönderilir.

Paralel Bus bilgi aktarımı durumlarında iki veya daha fazla sayıdaki kablo üzerinden

sürekli bilgi alıĢveriĢi gerçekleĢir.

Bus bilgi aktarımında, her Bus kullanıcısının (Elektronik kontrol ünitelerinin) hem

bilgi gönderen hem de bilgi alan ünite olabildiği göz önünde bulundurulmalıdır. Can-Bus

hattı üzerinden bilgi akıĢı sırasında diğer tüm üniteler bilgiyi alırken sadece bir Bus

kullanıcısı bilgiyi aktarır.

Can-Bus protokolü ve bileĢenleri normal bir telefon konuĢmasıyla karĢılaĢtırılabilir.

Telefon konuĢması sırasında insanlar sesli iletiĢim yaparlar. Can-Bus’la iletiĢim esnasında

kontrol üniteleri voltaj sinyallerini kullanırlar (ġekil 2.8).

Bir kullanıcı (kontrol ünitesi) network de bilgi gönderirken “konuĢur”, diğer

kullanıcılar bu bilgileri “dinler”. Bazı kullanıcılar bunları kullanır diğerleri ise bu bilgilere

aldırıĢ etmez.

Bus protokolünün spesifik kuralı, hangi kontrol ünitesinin hangi bilgiyi ne zaman

gönderebileceğine karar vermektir.

39

ġekil 2.8: Can-Bus hattı iletiĢimi

2.7.2. Can-Bus Hattının Yapısal Özellikleri

ġekil 2.9: Can-Bus hattının yapısı

40

ġekil 2.9’da iki kontrol ünitesinin bağlı olduğu bir Can-Bus görülmektedir.

Can-Bus’da

1. Motor elektronik kontrol ünitesi

2. ABS elektronik kontrol ünitesi

3. Can-Bus hattı

4. Hat sonu direncidir

Can-Bus hattının bileĢenleri; elektronik kontrol üniteleri, sensörler, ampuller, elektrik

motorları gibi ünitelerdir. Elektronik kontrol üniteleri Can-Bus hattına bağlıdır. Diğer

bileĢenler ise elektronik kontrol ünitelerine geleneksel kablo yardımıyla bağlanmıĢtır.

Can-Bus üzerinden bilgi alıĢveriĢine imkân verilir. Can-Bus sistemi aĢağıdaki

elemanlardan meydana gelir.

Kontrol ünitesi

Can kontrolörü

Can alıcı-vericisi

Can-Bus hattı

Hat sonu direnci

41

Can-Bus hatlarını oluĢturan iki kablonun uçları bir hat sonu direnci ile

birbirlerine bağlıdır. Hat sonu direnci bilgilerin geri dönüĢünü engeller böylece bilgi

gideceği yere vardıktan sonra eko yapmaz; bu Ģekilde Bus bilgileri karıĢmaz (ġekil

2.9).

ġekil 2.10: Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi

42

Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi elektronik kontrol üniteleri içerisinde bulunur.

Can-bu hattına bağlı her elektronik kontrol ünitesinin içerisinde Can kontrolörü ve Can alıcı-

vericisi mevcuttur (ġekil 2.10).

Elektronik kontrol ünitelerinin Can-Bus hattına gönderileceği bilgiler belirli bir

mantık düzenine sahip olmalıdır. Bu mantıksal yapıyı mikroiĢlemciler gerçekleĢtiremez.

Elektronik kontrol ünitesi tarafından Can-Bus hattına bilgi gönderilmesi gerektiğinde,

mikroiĢlemciden gelen bilgiler Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi tarafından Bus

bilgisinin mantıksal düzenin uyarlanır. Can-Bus hattından bilgi alınması gerektiğinde ise Can

kontrolörü ve Can alıcı-vericisi tarafından Bus bilgileri, mikroiĢlemcinin anlayabileceği

sinyallere dönüĢtürülür.

2.7.3. Can-Bus Bilgisi

Can-Bus hattındaki komple bir mesaj Veri Çerçevesi diye adlandırılır. Bir bilgi

çerçevesi insan dilindeki cümlelere benzetilebilir. Bir bilgi çerçevesi birkaç farklı isimle

adlandırılan alanlardan meydana gelir. Her alandaki Bit’in bir numarası vardır (Bilgisayarın

anlayabileceği Ģekilde bilgiler mümkün olabilen küçük parçalara ayrılmıĢtır; 0 veya 1). Bu

farklı alanlar cümledeki kelimelere benzetilebilir. Bit’ler kelimelerdeki her bir harfe

benzetilebilir.

ġekil 2.11’de veri çerçevesinin mantıksal yapısı ve üzerindeki alanlar görülmektedir.

ġekil 2.11: Veri çerçevesinin yapısı

2.7.3.1. Çerçeve BaĢlangıcı

Çerçeve baĢlangıcı alıcılara bir mesaj gönderilmekte olduğunu gösterir. Bu alan her

zaman baskın bit’e sahiptir.

2.7.3.2. Değerlendirme Alanı

Bu bölgede veri çerçevesinin önceliğini belirleyen bir tanımlayıcı kod bulundurur.

43

2.7.3.3. Denetim Alanı

Veri miktarı, tüm verilerin alınıp alınmadığı ve kontrol edilip edilmediği denetim

alanına kaydedilir.

2.7.3.4. Veri Alanı

Asıl mesajı içeren alandır. Bu alandaki bilgiler 8, 16, 24, 32, 40, 48, 56 veya 64 bitlik

bilgiler olabilir.

2.7.3.5. Ġkinci Kontrol Alanı, Onay Alanı ve Çerçeve Sonu

Bu alanların görevi, bilgilerin tam olarak alınıp alınmadığını veya karıĢıp

karıĢmadığını tanımlamaktır.

2.7.4. Hata Durumu

Normal Can-Bus iletiĢimi süresince hatalar oluĢabilir.

Veri aktarımının aksamasının nedeni Ģunlar olabilir:

Devre kopukluğu,

Kısa devre

DıĢarıdan gelen elektromanyetik etkiler.

OluĢabilecek hatalar veri çerçevelerinde yanlıĢ ara vermelere neden olur. CAN

protokolü hata belirleme (teĢhis) sistemine sahiptir; bu sistem kontrol üniteleri farkına

varmadan hatayı belirler ve onarır.

2.8. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol / Denetleyiciler)

2.8.1. PLC Nedir

MikroiĢlemciler ve mikrodenetleyiciler geliĢtirilebilir yapıya sahiptir. Ayrıca bunlarla

yapılan sistemlerin modüler ve küçük bir hacimde toplanabilir olması endüstride bir çok

sistemin kontrolünde kullanılmasının tercih nedenleridir.

PLC, hafızasına yüklenmiĢ olan programlara göre kontrol ettiği sistemde giriĢ ve geri

besleme sinyallerini değerlendirir. Değerlendirme sonucuna göre istenilen denetim ve

kontrol sinyallerini üreten, bu sinyallere göre çıkıĢtaki sinyalleri kontrol eden özel amaçlı

mikrobilgisayarlara PLC denir.

44

ġekil 2.12: PLC’nin mantıksal diyagramı

PLC sistemini kullanmak için geliĢtirilmiĢ bir programlama dili bilmeye, iç yapısını ve

kullanılan mikroiĢlemcinin komut kodlarını (makine dilini) bilmeye gerek yoktur. PLC

sisteminde önemli olan; giriĢ ve çıkıĢ bağlantılarının doğru yapılması, ihtiyaca uygun

programın sisteme girilmesi yeterli olacaktır.

PLC programları hazırlayabilmek için genellikle çok basit komutlardan oluĢan bir

programlama dilini bilmek gerekir. PLC cihazı programlanırken kullanıcı hatalarını

azaltabilen özelliği olduğundan dolayı teknik elemanlar endüstriyel uygulamalarda çok

rahatlıkla programlayıp kullanabilirler.

PLC cihazının kullanılan yere ve iĢlem kapasitesine cevap verecek ve geliĢmelere açık

olacak Ģekilde seçilmesi önemlidir.

PLC cihazlarının tercih edilmelerinin en önemli nedenleri Ģöyle sıralanabilir;

Güvenilir olmaları

Güç harcamalarının düĢük olması

DeğiĢik endüstriyel uygulamalara cevap verecek esneklikte olmalarıdır.

2.8.2. PLC’nin Yapısı

PLC cihazları mikroiĢlemci, hafıza, giriĢ/çıkıĢ birimleri, programlayıcı birim ve güç

kaynağı gibi temel ünitelerden oluĢur. ġekil 2.13’te bir PLC cihazının temel üniteleri ve

bunlar arasındaki sistem yolları görülmektedir.

PLC cihazları programlandıktan sonra bir monitöre, disket gibi hafıza elemanlarına

veya bir bilgisayara (PC) ihtiyaç duymadan sonsuz bir çalıĢma döngüsüne girerler.

45

ġekil 2.13: PLC’nin yapısı

Mikrodenetleyici PLC sisteminin beynidir. Mikrobilgisayar sisteminin hafızasına

yüklenmiĢ olan PLC programı, sayıcı/zamanlayıcı alt sistemlerden ve çeĢitli sensör

devrelerinden gelen giriĢ bilgilerini okuyup istenilen çalıĢmayı gerçekleĢtirmek için gerekli

bilgileri çıkıĢ veya kontrol ünitesine gönderir.

PLC cihazının belleği, sayısal iĢlemlerin gerçekleĢtirilmesini sağlayacak mantık,

zamanlama, karĢılaĢtırma, sıralama, sayma ve aritmetik iĢlemler için kullanılan komutların

istenilen iĢlemleri yapması için programlandığı ve depolandığı yerdir. PLC’lerde, bilgileri

saklamak için kalıcı veya geçici hafıza birimleri kullanılmaktadır. PLC’lerde kullanılan

hafıza birimlerinin bazıları Ģunlardır:

RAM: PLC çalıĢırken dıĢ çevreden veya programın ürettiği verileri geçici olarak

saklamada kullanılır.

EPROM veya PROM: Sistemin kontrol, denetim ve programlanmasını sağlayan

iĢletim sisteminin (PLC sistem programını tutmaya yarayan) hafıza elemanıdır.

EEPROM: Sistem kapatıldığında da saklanması gerekli görülen verilerin tutulması

için kullanılan elektriksel olarak yazılabilen silinebilen ve enerjisi kesildiğinde verileri saklı

tutan bir hafıza elemanıdır.

46

UYGULAMA FAALĠYETĠ ĠĢlem Basamakları Öneriler

Diyagnostik cihazı ile araç

üzerindeki elektronik kontrol

ünitelerine seri bağlantı yapmak.

Seri bağlantı yapabilmek için OBD veya

üniversal diyagnos soketlerini kulanınız.

Araç üzerinde hangi diyagnos soketinin

olduğunu araç katalogundan öğrenebilirsiniz.

Soket seçimi diyagnostik cihazının kullanımı

ile ilgili detaylı bilgi için Diyagnostik 1,

Diyagnostik 2, Diyagnostik 3 modüllerine

bakınız.

Diyagnostik cihazı ile araç

üzerindeki elektronik kontrol

ünitelerine paralel bağlantı

yapmak.

Paralel bağlantı yapılabilmesi için arac özel

adaptörüne ihtiyaç vardır.

UYGULAMA FAALĠYETĠ

47

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyarak doğru seçeneği iĢaretleyiniz.

1. Bilginin tüm bit’lerinin aynı anda iletiminin gerçekleĢtiği veri iletim Ģekli

aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Seri veri iletimi

B) Paralel veri iletimi

C) BirleĢik veri iletimi

D) Hiçbirisi

2. Dijital değerleri analog değerlere çevirme iĢlemini aĢağıdakilerden hangisi

yapar?

A) Adaptör

B) A/D çevirici

C) D/A çevirici

D) Hepsi

3. Analog değerleri dijital değerlere çevirme iĢlemini aĢağıdakilerden hangisi

yapar?

A) Adaptör

B) A/D çevirici

C) D/A çevirici

D) Hepsi

4. Mikro iĢlemcilerde mantıksal karar veren ve aritmetiksel iĢlemleri yapabilen

aritmetik mantık birime ne denir?

A) Aritmetik Lojik Unit (ALU)

B) Kaydedici (Registers)

C) Tamponlar (Buffers)

D) Tutucular (Latches)

5. Mikrobilgisayarlarda makine komutlarını ve verileri bellekten mikroiĢlemciye

taĢıyan yol hangisidir?

A) Kontrol yolu (CONTROL BUS)

B) Veri yolu (DATA BUS)

C) Adres yolu (ADRESS BUS)

D) Program yolu (PROBUS)

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME

48

6. Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantı kurulan, her çeĢit veri alıĢ veriĢi

sağlayan ünite aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Hafıza birimi

B) ADC

C) Zamanlayıcı

D) I/O Portları

7. Otomobiller üzerinde bulunan elektronik kontrol ünitelerinin birbirleri arasında

haberleĢmesi sırasında kullandıkları ağ veya protokole verilen ad nedir?

A) DATA BUS

B) ADRESS BUS

C) CAN BUS

D) CONTROL BUS

8. AĢağıdakilerden hangisi CAN BUS üzerinde iletilen veri çerçevesinin mantıksal

bir bölümü değildir?

A) Çerçeve baĢlangıcı

B) Değerlendirme alanı

C) Veri alanı

D) Komut alanı

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.

49

MODÜL DEĞERLENDĠRME

1. Binary rakamlardan her birine ne ad verilir?

A) Desimal

B) Chip

C) Binary file

D) Bit


A) VE kapısı

B) VEYA kapısı

C) VEDEĞĠL kapısı

D) Hiçbirisi


A) (1001111100)2

B) (1111110000)2

C) (1001101111)2

D) (1011111100)2

4. (1001)2 = (????)10 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

A) 10

B) 9

C) 8

D) 1

5. Ġkili sayı sisteminde kullanılan sayısal değerler hangileridir?

A) 0 ,1

B) 0,1, 2,….9

C) X,Y

D) A,B,C, …..Z

MODÜL DEĞERLENDĠRME

52

6. Bilginin bit’lere ayrılarak iletiĢiminin gerçekleĢtiği veri iletim Ģekli

aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Seri veri iletimi

B) Paralel veri iletimi

C) BirleĢik veri iletimi

D) Hiçbirisi

7. Değerlendirme sonucuna göre istenilen denetim ve kontrol sinyallerini üreten, bu

sinyallere göre çıkıĢtaki sinyalleri kontrol eden özel amaçlı mikrobilgisayarlara

ne denir?

A) RAM

B) PLC

C) CNC

D) Hepsi

8. Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantıyı sağlayan ünite aĢağıdakilerden

hangisidir?

A) ADC

B) DATA

C) I/O portları

D) Timer

9. Sensörlerden gelen gerilim nasıl bir gerilimdir?

A) Dijital

B) Analog

C) Çeviriciler

D) Bit

10. AĢağıdakilerden hangisi Can-Bus sisteminin elemanlarından biri değildir?

A) Kontrol ünitesi

B) Can kontrolü

C) Hat sonu direnci

D) PLC

DEĞERLENDĠRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize baĢvurunuz.

53

CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALĠYETĠ – 1’ĠN CEVAP ANAHTARI

1 B

2 D

3 C

4 A

5 B

6 A

7 B

8 C

ÖĞRENME FAALĠYETĠ – 2’NĠN CEVAP ANAHTARI

1 B

2 C

3 B

4 A

5 B

6 D

7 C

8 D

MODÜL DEĞERLENDĠRMENĠN CEVAP ANAHTARI

1 D

2 C

3 C

4 B

5 A

6 A

7 B

8 C

9 B

10 D

CEVAP ANAHTARLARI

54

KAYNAKÇA C.BARTEE Thomas (Harvard University), Sayısal Bilgisayar Temelleri,

ETAM A.ġ. Matbaa Tesisleri, EskiĢehir, 1994.

CLEMENTS Alan, Bilgisayar Donanımının Temelleri, Evren Ofset A.ġ. Web

Ofset Tesisleri, Ankara, 1994.

ERĠġ Prof.Dr.Ertuğrul, Lojik Devreler Ders Notları, Ġstanbul, 2001.

HOġGÖREN Mehmet, MikroiĢlemciler, Devlet Kitapları, Ġstanbul, 2003.

CAN-Bus Teknolojisi ve Diagnosu SatıĢ Sonrası Eğitim Katılımcı Kitabı

STAUDT Wilfried, Motorculukta Metal Tekniği, Ajans-Türk Matbaacılık

Sanayi A.ġ., Ankara, 1995.

KAYNAKÇA

Documents

otomotiv yönetim sistemleri-1