PAPER

Hoe ICT het Woordenschatonderwijskan verbeteren

Woordenschat

Het artikel van Jos Cöp gaat in op de cirkel van woordenschatonderwijs. Woordenschatsoftware en andere digitale middelen bieden een meerwaarde binnen de cirkel aan activiteiten. Om de cirkel te illustreren komen voorbeelden van

de viertakt (M. Verhallen) binnen methoden van Zwijsen in het artikel aan de orde.

PO

1

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Inhoudsopgave

Inleiding: HoeICThetwoordenschatonderwijskanverbeteren 3

Hoofdstuk 1: Hetuitbreidenvandewoordenschat 4

Hoofdstuk 2: Decirkelvanhetwoordenschatonderwijs 6

Hoofdstuk 3: Dekenmerkenvaneffectievewoordenschatsoftware 10

Hoofdstuk 4: TotSlot 14

Literatuurlijst Referenties 15

2

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Inleiding

Woordenschatonderwijsstaatmomenteelenormindebelangstelling.Nietomdatheteenmodetrendis,maaromdatwetenschappersovertuigendaantonendathetnietbeschikkenovereengoedewoordenschatinheelveelgevallenleidttotslechteschoolprestaties.Vaakwordtditdeelgebiedvantaalontwikkelingvooralgeassocieerdmethetaanlerenvannieuwewoorden.Maargoedwoordenschatonderwijsisbrederenzitcyclischinelkaar.Inditpaperwordtdaaromdecirkelvanhetwoordenschatonderwijsgeïntroduceerd.Dezecirkelomvateencompleetscalaaansamenhangendeactiviteitendiesamenstaanvoorgeïntegreerd,compleeteneffectiefwoordenschatonderwijs.Moderneinformatie-encommunicatietechnologie(ICT)kanhierbijeenzeerbelangrijkerolvervullen.Goeddoordachtewoordenschatsoftwareenanderedigitaletoepassingenbiedenkansendieernognooitgeweestzijn.Hetisnutijdomzetebenutten.

3

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Hoofdstuk 1 - Het uitbreiden van de woordenschat

Een succesvolle schoolloopbaanWoordenstaancentraalinonzetaal.Zondereengedegenwoordenschatistaalontwikkelingmaarbeperktmogelijk.Hetherkennenvanwoorden(decoderen,vlotlezen,lezenmetbegrip,luisteren)enhetactiefgebruikenvantaal(spreken,schrijven,spellen)wordtveelmoeilijkerophetmomentdatdewoordbetekenissennietbekendzijn.Daarmeeiseengoedontwikkeldewoordenschateenvandebelangrijkstevoorwaardenvooreensuccesvolleschoolloopbaan(o.a.Biemiller,2003).

Afbeelding1:Derelatietussenwoordenschatenandereschoolsevakgebieden.

Verschillen in woordenschatAlopjongeleeftijdzijnerenormgroteverschillentussenkinderenalshetgaatomwoordbetekenissendiezekennen.Dezeverschillenontstaandooreendrietalzaken(o.a.Anderson&Nagy,1992).Teneerstekunnendeverschillenwordenverklaarddooromgevingsfactoren,zoalsdematewaarindethuisomgevingtaalrijkis.Hetaantalwoordendatkinderenindiversethuissituatiesperuurhoren,verschiltenorm.Stahl(1999)kwamopbasisvanonderzoektoteenaantalvan615woordenperuurbijgezinnendieverkerenineenbijstandssituatie.Ingezinnenmetlichtgeschooldeoudersstijgtditaantaltot1251.Bijhoogopgeleideoudersgaathetzelfsom2153woordenperuur.Getallenzijneromterelativeren,maardeverhoudingspreektboekdelen.Ten tweedekunnenverschillensomswordenverklaardzijnerdebiologische factoren.Taal-ofgeheugenproblemenkunnenmakendathetuitbreidenvandewoordenschatmindervanzelfsprekendisdanvaakwordtaangenomen.Tenderdespeeltbijontstaanvanverschillende leesvaardigheidenhet leesgedrageenbelangrijke rol.Meerdereonderzoekers (o.a.Anderson&Nagy, 1992)hebbenovertuigendaangetoonddatjuistdoorveellezendemogelijkheidontstaatomveelnieuwewoordentelerenkennen.Hetnietgoedkunnenofwillenlezenisdaardooreenenormebeperkingvoordeuitbreidingvandewoordenschat.

Het woordenschatgatKinderenuittaalrijkemilieushorenveelmeerverschillendewoordenenalop3-jarigeleeftijdkennenzevijfkeerzoveelwoordbetekenissenalshunklasgenootjesuittaalarmemilieus(Stahl,1999).Ditdilemmastaatookwelbekendalshetwoordenschatgat.Eengatwaarbijonderzoekershetmetelkaaroneenszijnoverdemogelijkhedenomhettedichten.Devraagdaarbijisnatuurlijkookofhetdichtenvanhetgatwelhetdoelzoumoetenzijn.Hetperspectiefvanhetnadrukkelijkaansluitenbijdeindividueleonderwijsbehoeftenenmogelijkhedenvankinderen,lijkteenveelbeteruitgangspunt.Wantoverééndingiseenruimeconsensus:iederesubstantiëleuitbreidingvandewoordenschatlaatonderwijskansenstijgen.

Verschillen in woordenschatDanisernogdeenormediversiteitaanwoordbetekenissendiekinderenkennen.DoordathetwoordenpotentieelindeNederlandsetaalbijnaonuitputtelijkiseninteressesenleefwereldenvanleerlingensterkkunnenverschillen,isookdeopbouwvanhunwoordenschatmaargedeeltelijkvergelijkbaar.Dezeverschillenkomenvaaksamenopschool.Enerzijdslastignatuurlijk,wanthoegajeommetdezediversiteit.Anderzijdsisheteenenormeuitdaging.

Afbeelding2:Verschilleninwoordenschatopbasisvaninteresseenleefwereld.

Nadethuissituatieisdeschooldéplekomkindereneenflinkeduwtegeveninderichtingvaneensuccesvolleontwikkeling.Alsdeschoolhetvoertuigis,danzijnwoordenminstensdesmeerolie,maarwaarschijnlijkookhetfundamentelegedeeltevandebrandstof.

5

6

4

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Woorden lerenHetbrein ismoeilijk tedoorgronden.Toch ishetbelangrijkomeenbeeld tehebbenvanhoehet lerenvanwoorden inzijnwerkgaat.Veelalwordthierbijeenvergelijkinggemaakttussendewerkingonzeherseneneneengrotecomputer.Hierbijspeeltdetheorievandeneuralenetwerkeneenbelangrijkerol. Indezetheoriewordthetbreinvoorgesteldalseengrootneuraalnetwerk,metneuronenalsknooppuntenenverbindingenalsdragersvanprocessen.Betekenisaspectenvanwoordenwordendaarbijvoorgesteldalsknooppuntenendedikteenhetalofnietaanwezigzijnvanverbindingentussendezeknooppuntenbepalenofwewoordenwelofnietkennen.

Hetvergrotenvandewoordenschatisdaarbijduseenactiefprocesmetalsdoelhetleggenvanverbandentussenbetekenisaspectenvanwoorden.Dekennisvanwoordenwordtgeconstrueerdenhetveelzijdigoefenenvergrootdemogelijkhedenomwoordenpassiefenactieftegebruiken.Voorlesseninwoordenschatontwikkelingbetekentditdaterbehoorlijkwatactiviteitennodigzijnomsuccesteboeken.Dekinderenmoetenveelvuldigincontactkomenmetverschillendeinvalshoekenvanhetwoordenhetisooknoodzakelijkomveelteoefenen.Pasdankunnenkinderenhetwoordherkennenenhetactiefgebruiken.

Welke woorden?Een van de meest ingewikkelde zaken van woordenschatonderwijs is het bepalen van de woorden die kinderen moeten leren. Verschillende criteria wordenregelmatigaangevoerdterverdedigingvaneenbepaaldewoordenselectie(Nagy&Hiebert,2008).Ingrotelijnengaathethierbijomdriesoortenargumenten.Eeneersteargumentisdewoordfrequentieoftewelhoevaakwoordengebruiktworden.Hoogfrequentewoordenhebbendaarbijdevoorkeuromdathetkennenvandezewoordenmeereffectheeftopdeverbeteringvandetaalvaardigheidvandeleerling.Eentweedeargumentisdevertrouwdheidvanwoorden.Dezehangtsamenmetdemogelijkheidomdebetekenisvaneenwoordteherkennenentebegrijpen.Naarmatehetvoormeermensenmogelijkisomeenwoordtesnappen,isdevertrouwdheidvandatwoordgroter.Hetwoord‘mediaspeler’zaldaaromnietgauwinlageregroepenaangebodenworden.Hetvraagtteveelachtergrondkennisomhetwoordtekunnenbegrijpen.Eenderdeargumenthangtsamenmetdeinterconnectiviteit,ofteweldeverbindingtussenwoordeninhetmentalelexicon.Naarmateeenwoordmeerverbindingenheeftmetandere(bekende)woorden,danisdezinvolheidomhetwoordaantelerenmeeraanwezig.Gewoonomdatdekansophetblijvendonthoudenvanhetwoordgroteris.Vanuitdezeinvalshoekwordtvaakgepleitvoorhetaanlerenvanwoordclusters.

WoordselectiesAlmetalblijfthetbepalenvandewoordendiekinderenmoeten lereneenheelmoeizaamproces.Metnameopditgebiedzal toekomstigwetenschappelijkonderzoeknogheelveeltoekunnenvoegen.Vanuitdeklasbekekenishetraadzaamombijdewoordselectierekeningtehoudenmetdegenoemdeargumenten.Kiesvoorwoordendiehoogfrequentzijn.Dekinderenkomenzedaardoorvaaktegen,waardoorzeermeerprofijtvanzullenhebben.Daarnaastbiedthetfeitdatdezewoordenregelmatigpasserendebestegarantiedathetwoordookechtonthoudenwordt.Hetonderwijzenvanhoogfrequentewoordenvergrootdaarmeehetrendementvanhetwoordenschatonderwijs.Kiesdaarnaastookvoorwoordendievertrouwdgenoegzijnvoorkinderen,wantalshetbegripvandebetekenisaleenprobleemis,lijktdekansophetonthoudenvanhetwoordminimaal.Totslotishetgoedomoogtehebbenvoorverbindingentussenwoorden.Biednieuwewoordenaaninclustersdiequabetekenisbijelkaarhoren,bijvoorbeelddoorzeteselecterenopbasisvaneenthema.Hierdoorkanhetaanbiedensmeuïgerwordenen isdekansopveelherhaling (consolidatie)groot. Lossewoordenoefenen isduidelijkminderefficiënt (Graves,2008), tenzijdezewoordenspecifiekgekozenwordenomvaardighedenenstrategieënteoefenen.Omkinderentelatenervarendatdewoordbetekenisafgeleidkanwordenuitdewoordbouw,ishetnietzinvolomzuiverthematischeenwoordclustersamentestellen.Indezesituatieiseeneerstevereistedathetgaatomwoordenwaarbijdebetekenisbegrepenkanwordenvanuitdewoorddelen.Bijvoorbeelddoordathetwoordeensamenstellingis (voetbal)ofdebetekenismedebepaaldwordtdoorhetachtervoegsel(gevoelloos). Als bij de woordkeuze rekening gehouden wordt met de bovenstaande zaken, dan is aan een belangrijke voorwaarde voor effectiefwoordenschatonderwijsvoldaan.

Nieuwe woorden en mediagebruikVeelnieuwewoordendiekinderenleren,wordennooituitgelegd.Zekomenzetegen,leidenzelfdebetekenisafofmakengebruikvananderebronnenomerachterte komen. Te denken valt hierbij aan opzoeken of navragen. Vervolgens gaan ze ermee aan de slag en worden dermate intensief met de woordbetekenisgeconfronteerddathetookonthoudenwordt.Eenbelangrijkmanieromwoordentelerenisdusomervoortezorgendatkinderenvoldoendeonbekende,maarwelfunctionele,woordentegenkomen.Datwilzeggen,woordendieineenredelijkefrequentiegebruiktwordenenquavertrouwdheidniettemakkelijkenookniettemoeilijkzijn.Ineenschoolseomgevingwordthetincontactkomenmetdezewoordenveelalgelijkgeschakeldmethetzorgendatkinderendejuisteboekenentekstenlezen.Dezeredeneringklopttendele.Natuurlijkishetzodatboekenenschriftelijketekstenaltijdeenbelangrijkeplaatszijngeweestomnieuwewoordenenbegrippentegentekomen.Maarmetbetrekkingtothetmediagebruikwetenwedatjongerensteedsminderteksttegenkomenoppapierensteedsmeertaalvanschermenlezenenbeluisteren.UitonderzoekvanhetSociaalenCultureelPlanbureau(Breedvelde.a.,2006)naardetijdsbestedingpermediavorm,blijktdathetlezeningedruktemediaafneemt.Daarstaattegenoverdatereenduidelijkeopgaandelijntezienisinhetgebruikvandecomputer,detelevisie,internetenaudio.Ditbetekentdusdatkinderensteedsvakernieuwewoordentegenkomenopbeeldschermeneningeluidsbestandeninplaatsvanoppapier.Ditheeftzekerbetekenisvoorhetwoordenschatonderwijs,wanthetisbelangrijkerdatkinderenveelvuldigmetnieuwewoordeninaanrakingkomendandatditperseoppapierzoumoetengebeuren.Schermenzijnnietmeerwegtedenkenindeleefomgevingvanjongeren.Sterkernog,voorveelvanhenisheteenvan.

Impliciet en expliciet woordenschatonderwijsUitAmerkaansonderzoek (o.a.Carlisle,2002;Baker,Simmons&Kame’enui, 1997;White,Graves,&Slater, 1990)blijktdatkinderen jaarlijkshunwoordenschatuitbreidenmet300 tot600woordenopbasisvanexplicietwoordenschatonderwijs.Bijdezevormvanonderwijs isersprakevangerichte instructiewaarmeewoordenwordenuitgelegd.Eenveelgroteraantalwoorden,3000 tot3500 ingetal, lerenkinderenopeen implicietemanier,waarbij zedebetekenissenvanwoordenlerenkennenzonderdatdezeexplicietaangeleerdworden.Onderzoekers(o.a.Graves,2006)vestigendaaromregelmatigdeaandachtophetfeitdatergeenbestemanierisditonderwijstegeven.Implicietenexplicietwoordenschatonderwijsvullenelkaarimmersuitstekendaan.

5

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Hoofdstuk 2 - De cirkel van het woordenschatonderwijs

Meer dan nieuwe woorden lerenInNederlandisdelaatstejarendebelangstellingvoorexplicietwoordenschatonderwijssterktoegenomen.Daarmeewordtonderwijsinwoordenschatontwikkelingvaakvollediggeassocieerdmethetgerichtaanlerenvanwoordbetekenissen.Alhoewelditeenbelangrijkgedeelteis,zijnermeerzakendieeenpositieveinvloedhebbenophetvergrotenvandewoordenschatvankinderen.Dezezakenhebbeneencyclischkarakterenzijndaaromteplaatsenindevormvaneencirkel.Binnendezecirkelkunnenwevieronderdelenonderscheiden.Zestaansamenvoorevenwichtigwoordenschatonderwijs.

Afbeelding3:Decirkelvanhetwoordenschatonderwijs.

De taalrijke omgevingHeteersteonderdeelvandecirkelvanhetwoordenschatonderwijsheefttemakenmetdetaalrijkeomgeving.Hetontwikkelenvandewoordenschatisineersteinstantieafhankelijkvanhettegenkomenvanwoordendiekinderennognietkennen,maarwaarvanhetweldemoeitewaardisomzekennen.Wewetendatergroteverschillenzijninthuissituaties,maarookscholenverschillenindematewaarindeonderwijsleeromgevingtaalrijkisingericht.Isdithetgeval,dankomenkinderenopongedwongenwijze incontactmet veelwoorden ineenechte, authentieke context. Op deze manier ontwikkelt zich hetwoordbewustzijn, krijgen ze interesse in woorden en groeit hunwoordenschat zonder dat er sprake is van gerichte instructie. Eenstimulerende omgeving heeft enerzijds te maken met de materiëleinvullingvandeschoolomgeving(veelzichtbareenbereikbaretaal)enanderzijdsmetdetaligeactiviteiten.Voorbeeldenhiervanzijndetaligeaankleding van de school, interactief voorlezen, woord-besprekingenbij de zaakvakken, gespreksvormen en uitwisselingsvormen zoalspresentatiesofdiscussies.

Afbeelding4:Taalarmeentaalrijkefysiekeomgevinginrelatietotwoordenschatonderwijs.

Ookdedigitaleleefomgevingopscholenisonderdeelvandezecontext,methetinternetalsbelangrijkeontmoetingsplekmetnieuwewoordendieeenverrijkingvandewoordenschatkunnenbetekenen.Hierbijkanmetnamegedachtwordenaanwebsitesdiegebruiktwordenomwoorden,begrippeneninformatienatezoeken,

zoalszoekmachines,woordenboeksitesendigitaleencyclopedieën.Verderzijnertallozeeducatievesites die bedoeld zijn om je te verdiepen in onderwerpen, veelal vindbaar met gebruik van deeerdergenoemdezoekmachines.Danzijnernogvideositeswaaropbasisvanzoekwoordeninveel gevallen bijpassend beeldmateriaal te bekijken is. Geen krachtigere manier om achter hetbegriplavatekomendanhettezienstromenuiteenvulkaan.

Afbeelding5:Taalrijkedigitaleomgevinginrelatietotwoordenschatonderwijs.

9

9

10

6

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Vaardigheden en strategieënHettweedeonderdeelvandecirkelvanhetwoordenschatonderwijszijndestrategieënenvaardighedenomdebetekenisvanwoordendienogonbekendzijn,afteleiden.Dezeinvalshoekvloeitopeenlogischemaniervoortuithetverkerenineentaalrijkeomgevingmetveelnieuwewoorden.Instructiegevenoverwoordenkanheelzinvolzijn,maardemeestewoordenlerenkinderenzonderdaterwatuitgelegdwordt.Zeleidendebetekeniszelfaf(uitbeeld,uitdewoordbouw,ofuitdeomringendetekst),zoekenhetwoordopofvragenhetna.Hierbijzaloverigensvaakblijkendatdewoordbetekenisnietbeklijftdooréénkeerdejuistebetekenisgehoordofgezientehebben.Daaromishetbelangrijkdatkinderenzelfookoverstrategieënenvaardighedenbeschikkenwaarmeezeinstaatzijnomdebetekenisbeter teonthouden.Dit kunnenzedoendoor teassociëren (bijvoorbeeldeenwoordweb temaken),woordenaanelkaar teverbindenmeteen relatieschema(bijvoorbeeldeenwoordparaplu,woordkast,woordpadofwoordpodium)ofdewoordbetekenissentoetepassen(bijvoorbeeldinraadsels,teksten,afbeeldingen,gespreksvormenofpresentaties).Deaandachtvoorvaardighedenenstrategieëninhetwoordenschatonderwijsisoverhetalgemeenhelaasergbeperkt.

Afbeelding6:SleutelkaartuitdemethodeTaalinbeeldmetvaardighedenomdebetekenisvanonbekendewoordenafteleiden.

Aanleren van nieuwe woordenHetderdeonderdeelvandecirkelvanhetwoordenschatonderwijsisgerichtophetaanlerenvanwoordbetekenissen.Slagenkinderener niet in om hun woordenschat voldoende uit te breiden op eenimpliciete manier, dan moet de verrijking gezocht worden in hetgevenvaninstructieengerichtoefenen.

Afbeelding7:VSCC-modelvanVerhallen&Verhallen(2000).

Veel scholen kiezen ervoor om hierbij gebruik te maken van hetVSCC-model (Verhallen & Verhallen, 2000) dat bestaat uit devolgende vier fasen: voorbewerken (motiveren, netwerk openen),semantiseren (veelzijdig uitleggen), consolideren (ongeveer zevenkeer herhalen) en controleren (toetsen). Dat deze werkwijze veeltoegevoegdewaardekanhebbenvoorkinderenmeteenbeperktewoordenschat, is inmiddels wel duidelijk. Maar door het enormetijdsintensievekarakterenhetaccentopdiepewoordkennisiserwelveel tijd nodig om relatief weinig woorden te leren. Zoals reeds eerder aangegeven, verbinden wetenschappers deze werkwijze met een toename van dewoordenschatmet300tot600woordenper jaar (o.a.Carlisle,2002;Baker,Simmons&Kame’enui,1997;White,Graves,&Slater,1990).Toch isdezebeperkteaanvullingzeerbelangrijk,zekeralshiermeeeenaantalhoogfrequenteenbelangrijkesleutelwoordenwordenaangeleerd.Deuitbreidingvandewoordenschatvaneenkindmetdezewoordenkanalskatalysatordienenvoorhetkunnensnappenvaneengrootaantalgerelateerdewoorden.

Gebruiken van nieuwe woordenHetvierdeonderdeelvandecirkelvanhetwoordenschatonderwijsishetgebruikenoftoepassenvandenieuwewoordbetekenissen.Uiteindelijkisdithetdoelvanwoordenschatonderwijs.Ditbetekentdatkinderenbijhetlezen,schrijven,luisterenensprekendewoordenpassiefherkennenenactiefgebruiken.Ditdoenzeinfunctionele tekstenenauthentieke taaluitingen: ingezondenbrieven,advertenties,e-mails, verslagen,presentaties,woordschilderijen,woordraadselsengazomaardoor.Alsditdoelnietbereiktwordt,danheefthetgeleerdhebbenvandewoordbetekenissenweinigtoegevoegd.Daarnaastheefthetgebruikenvannieuwewoordbetekenisseneendelendkarakter. Indecommunicatie tussenkinderengaandewoordeneenrolspelen,watbetekentdatdeomgevingweer taalrijkergewordenisenookanderekinderenincontactkomenmetnieuwewoordendieookvoorhenbelangrijkkunnenzijn.Enhiermeeisdecirkelrondenzijnweweerbijdeeersteinvalshoekvandewoordenschatcirkel:de(nog)taalrijke(re)omgeving.

10

11

7

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

De toegevoegde waarde van ICTOmwoordenschatonderwijseffectievertemaken,ishetbelangrijkomhetbrederteziendanalleenhetlerenvannieuwewoorden.Ditkandooruittegaanvandeonderdelenvandecirkelvanhetwoordenschatonderwijs:detaalrijkeomgeving,vaardighedenenstrategieën,hetaanlerennieuwewoordenenhetgebruikenvannieuwewoorden.BijalleonderdelenvandezecirkelismeerwaardetecreërendoorgebruiktemakenvanICT.Peronderdeelzijnerverschillendemogelijkhedenomhardwareensoftwaretegebruiken.Enmetnamederolvanhetinternetalsbasisvoorzieningwordtdaarbijsteedsbelangrijker.

Inhet volgendeschema,staaneenaantalgebruiksmogelijkhedenvan ICTbinnenhetwoordenschatonderwijs.Ookwordenperonderdeeleenaantal sitesofprogramma’sgenoemddiebruikbaarkunnenzijn.

Schema:VoorbeeldenvangebruiksmogelijkhedenvanICTbinnenhetwoordenschatonderwijs.

Organisatievormen en de computerBijdiscussiesoverhetwerkenmetcomputersindeklasisaltijdtehorendatheterglastigteorganiserenis,doordaterteweinigapparatuurbeschikbaaris.Dezeopmerkingenzijndeelsterecht,maarhetiswelopvallendomteziendatdegekozenorganisatievormvaakbeperktblijfttotéénkindachterééncomputer.Datislekkeroverzichtelijkenindividueleleerresultatenzijngoedtevolgen,maartegelijkertijdiserweiniggerichteinteractietussenkinderenenallewerkplekkenzijnsnelbezet.Ditwordtalandersalswetweeleerlingensamenachterdecomputerlatenwerken.Danontstaateralsnelmeerinteractieenkanhetdubbeleaantalkinderenmeteenpcwerken.Ineensgaankinderenoverleggenofzehetwoord‘beamen’welofnietkennen.Enomelkaarteovertuigenvliegendebetekenisaspectenoverenweer.Samenlerenachterdecomputergaatechternietvanzelf.

12

8

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Hetisbelangrijkomtebewakendatereenrolverdelingiswaarbeidekinderenietsaanhebben.Verzinthetenekindalleantwoordenenisderolvanhettweedekindalleenmaarhetjaknikken,danvalternogheelwatteverbeteren.

Naastindividueelensamenwerkendlerenmeteencomputer,wordthetmomenteelooksteedsgemakkelijkerommetmeerkinderentegelijktelerenmetbehulpvaneencomputereneendigitaalschoolbord.Hetbelangrijkstewinstpuntbijditmediumisdaterzakengrootgeprojecteerdkunnenworden.Hierdoorontstaannieuwemogelijkhedenombegeleidingtebiedenengerichteinteractietussenmeerdereleerlingentecreëren.Bijvoorbeelddoorsamendeopdrachtenuittevoerenofanderedigitalebronnentebekijken.Detijdiserdusrijpvooromookwoordenschatsoftwaregrootteprojecterenenervervolgens,metdekinderendiehetnodighebben, samenmeeaandeslag tegaan. Inde toekomst zullenweziendateendergelijkewerkwijzeeenbelangrijkeaanvullinggaatwordenopzowelhetindividueelwerkenmeteenpcalshetsamenwerkenuitboekjes.Begeleidonderwijsmetbehulpvaneencomputereneendigibordbiedtveelnieuwemogelijkhedenvoordoelgerichteinteractieenhoeftdaardoorzekerniettevervalleninfrontaalklassikaalonderwijs.

9

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Hoofdstuk 3 - De kenmerken van effectieve woordenschatsoftwre

De cirkel van het woordenschatondewijsInhetvorigehoofdstukisdecirkelvanhetwoordenschatonderwijsgeïntroduceerd.Daarmeewordtditdeelgebiedvantaalonderwijsnadrukkelijkbrederdanalleenhetaanlerenvannieuwewoorden.BijallegenoemdeinvalshoekenuitdecirkelkanICTeenbelangrijkerolspelen.Alsonderdeelvaneentaalrijkeomgeving,maarookalshulpmiddelbijhetachterhalenvandebetekenisvanonbekendewoordenalshetgaatomvaardighedenenstrategieën.Ofalswoordenschatprogrammawaarbij nieuwe woorden worden aangeboden en ingeoefend. En tot slot ook als hulpmiddel bij het gebruiken van de nieuwe woorden in de alledaagseschoolomgeving.

ICT als alternatieve instructiebronDemeestbekendevoorbeeldenvanICTinhetwoordenschatonderwijszijndecomputerprogramma’sdietotdoelhebbenomnieuwewoordenaanteleren.DaarisICTeenbelangrijkmiddelomdeinstructieflexibelertemakenenmeerlostekoppelenvaninstructiedoordeleerkracht.Metalshetbelangrijkstewinstpuntdatdeorganisatieindeklasbeterhaalbaarwordt.Ookdehedendaagseleerkrachtheeftnogsteedsmaartweehanden.Vaakteweinigomgerichtmondelingeinstructietegevenaanallekinderendiedatnodighebben.Alsdeverschillentussenkinderenechttegrootworden,daniserbehoefteaanmeeronderwijsopmaatenflexibiliseringvandeinstructie.Bijeendeelgebiedalswoordenschatontwikkeling,metvaakenormeverschillenindeomvangengerichtheidvandewoordenschat,ishetdanzeerbelangrijkomnategaanofalternatieveinstructiebronneneenoplossingkunnenbieden.MededaaromishetverheugenddatAmerikaansonderzoek(McCardle,2004)laatziendatwoordenschatinstructiemetdecomputereffectieverkanzijndantraditioneleinstructie.Eenkanttekeninghierbijisweldatditsterkafhankelijkisvandekwaliteitvandesoftwareincombinatiemetdekenmerkenvandedoelgroep.

KwaliteitskenmerkenOmvasttekunnenstellenwelkesoftwareeffectiefis,ishetbelangrijkomeerstaftebakenenwatnuwelennietvaltonderwoordenschatsoftware.Ietsdoenmetwoordbetekenissenisiniedergevalonvoldoende,wantdanzouzo’nbeetjeallesonderdezenoemerkunnenvallen.Eeneerstebelangrijkevoorwaardeisdatereendidactiekinverwerktzitomkinderenopeeneffectieveenefficiëntemaniernieuwewoordentelatenleren.DitismeestalheteerdergenoemdeVSCC-modelofeenafgeleidehiervan.Debasishiervanisdatwoordenookindesoftwareveelzijdigwordenuitgelegd,ermeerderemalenmeegeoefendwordtendatookgetoetstwordtofleerlingenhetwoordkennen.Eentweedebelangrijkevoorwaardeisdatereengrootaantalwoorden,minimaalenkelehonderden,opdezemanierwordenaangeboden.Voldoetdesoftwarenietaandezekenmerken,danvallendebetreffendepakkettennietonderdenoemerwoordenschatsoftware.Erzijnnamelijkonvoldoendegarantiestegevendatdekinderendoortewerkenmetdesoftwareookdaadwerkelijkhunwoordenschatsubstantieelvergroten.

Wel of niet methodegebondenGoedewoordenschatsoftwarehoeftnietgebondentezijnaaneentaal-oflees-ofwereldoriëntatiemethode.Maarhetkanwelgrotevoordelenhebbenalsditwelhetgevalis.Bijeenmethodegebondenpakketzijndewoordennamelijkopeenfunctionelemanierverbondenmetdatwatalindeklasgebeurt.Zekomenalaandeordeindelessenenwordennogverdieptdoormiddelvandesoftware.Ditbetekentdatdebetreffendebetekenissennooitzomaaruitdeluchtkomenvallenenopeengeïsoleerdemanieraandeordekomen.Bijhet‘los’aanbiedenvanwoordenisdekanseenstukkleinerdatkinderenhetwoorduiteindelijkonthouden.

Didactiek op basis van VSCC-modelGoedewoordenschatsoftwareisgebouwdopeeneffectievedidactiekomwoordenteleren.Dezeis,netalshetVSCC-model,gebaseerdophetdirecteinstructiemodel.Dit algemene onderwijskundige model voor het geven van instructie gaat uit van de volgende fasering van de leeractiviteit: introductie, instructie, inoefening,verwerkingenevaluatie.(ZiedeparallellenmetVSCC-modelophetgebiedvanwoordenschat,waarbijuiteraarddefaseringweleenspecifiekedoorvertalingnaarhetwoordenschatonderwijsheeftgekregen.)

VoorbewerkenKijkenwenaardemogelijkhedenvangoedewoordenschatsoftware,dankunnenwevaststellendathetsemantiseren(hetveelzijdiguitleggenvanbetekenisaspecten),hetconsolideren (meerderemalengerichtoefenen)enhetcontoleren (toetsenofeenkindhetwoordkent)opeenheelkrachtigemaniermetdecomputerkangebeuren.Ditisminderhetgevalbijhetvoorbewerken(motiveren,verbindingleggenmetbelevingswereld,netwerkopenen),wantdaariseencomputerjuistnietgoedin.Hetapparaatkenthetkindniet,weetnietwatdespecifiekebelevingswereldisenkanooknietglobaalinschattenhoehetmentalelexicon(hetinterne‘woordenboek’)vanhetkinderuitziet.Daarwaarsoftwarepakkettentochproberenomhetvoorbewerkenviahetcomputerschermplaatstelatenvinden,blijfthetmeestal bij het laten beluisteren van een verhaal en het selecteren van de doelwoorden die later uitgelegd gaan worden. De conclusie is daarom dat hetvoorbewerken,hetvoorheteerstrakenvandedoelwoorden,betertijdenseeninteractieveactiviteitkangebeuren.bijvoorbeeldindetaal-,lees-,ofwereldoriëntatielesofbijeenaparteactiviteit.Dewoordenkunnendanineenfunctionelecontextgepresenteerdworden,ondersteunddoordegedetailleerdeachtergrondkennisenintuïtievaneenleerkracht.Hoeveelcomputersjeookinzetinhetonderwijs,dedoorslaggevendefactorblijftdemens.

10

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Afbeelding8:PaginauithettaalboekvandemethodeZinintaalNieuwwaarbijdoelwoordenopeenfunctionelemanierwordengeïntroduceerd.

InstructieEffectievewoordenschatsoftwarebevatinstructiewaarinwoordenopeenveelzijdigemanieruitgelegdworden.Eenwoordbetekenisheeftnamelijkaltijdmeerderebetekenisaspectendiesamenstaanvoorhetbegrip.Eenfietsiseendingwaarjeopkuntrijden,waartweewieleneneenstuuraanzitten,datlangzamerrijdtdaneenauto, waar je ’s ochtends opnaar school kuntgaan, etc.Naarmate kinderenmeerbetekenisaspecten vaneenwoordkennen, zullen zehetminder snelvergeten.

WoordenhulpIngoedesoftwarewordenwoordenopmeerderemanierenuitgelegdofgesemantiseerd.Vaakgebeurtditmeteenwoordenhulp.Doorophetwoordteklikken,openteenapartschermpje.Hieropstaanhetwoord,afbeeldingenindevormvanfoto’s,illustratiesofanimaties,eenomschrijvingeneen(context)zinmethetwoord.Daarnaastvaltooktedenkenaanhetgevenvansynomiemen,antoniemenenrijmwoorden.Heelgoedeprogrammawerkendaarnaastmetwoordrelatieschema’somverbindingteleggentussenwoordendoormiddelvanassociëren(bijvoorbeeldhetwoordweb),ordenen(bijvoorbeelddewoordparapluenhetwoordpad),groeperen (bijvoorbeeld de woordkast en het woordpodium). Verder zorgt audio-ondersteuning ervoor dat de instructie ook te beluisteren is en, als het vantoepassingis,ookhetgeluidbijhetwoordtehorenis(bijvoorbeeldbijhetwoordzagen).Wenoemendezezakenookweldeinvalshoekenvandesemantisering.Instructieenoefeningenwoordenrijkeralsermeerinvalshoekengebruiktworden.Deleerlingenlerenhierdoormeerbetekenisaspectenvanwoordenendekansophetblijvendonthoudenvandewoordbetekenisneemtdaardoorsterktoe.

15

11

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Afbeelding9:DrieschermenuitdewoordenhulpvanhetcomputerprogrammaWoordenschatTaalinbeeldbehorendebijdegelijknamigetaalmethode.

BeeldwoordenboekVoor jongere kinderen, die zelf nog niet kunnen lezen, is het ook mogelijk om als instructiebron te werken met een beeldwoordenboek. Zij zien een aantalafbeeldingen,bijvoorbeeldindevormvanfoto’sofillustraties.Audio-ondersteuningkandaarnaastenigeuitleggeven.Hetkomtookvoordatvoorjongerekinderendeuitlegisopgenomenindefeedback.Eenkindkrijgteenopdracht,maarwanneerhierbijfoutengemaaktworden,vertelteenstemwatmeeroverdebetekenisvanhetwoord.Zoisersprakevanverdereuitlegophetmomentdathetnodigis.Dezevormenvaninstructiegevenzijnduidelijkbeperkterdandeeerdergenoemdewoordenhulp,maarleverenopzichzelfalweleenduidelijkemeerwaarde.

Individuele woordselectiesErisdelaatstejarenveelaandachtgeweestvoordedidactiekvanhetwoordenschatonderwijs.ErisdaarmeeinNederlandeenzekereconsensusontstaanoverhoeheteffectiefaanleren vannieuwewoorden in zijnwerkgaat.HetVSCC-model is daarvan een belangrijke opbrengst. Het is een werkwijze dieinmiddelszijnsporenverdiendheeftalshetgaatomhetuitbreidenvandewoordenschat van kinderen. Maar er zijn ook nadelen verbonden aandeze manier van werken, zoals het reeds genoemde tijdsintensievekarakter. Daar waar in klassensituaties wordt gewerkt volgens dezeaanpak, is er vaak sprake van een interactieve activiteit met een groepkindereneneenvasteselectiemetdoelwoordendieaandeordekomen.Heelvaakzaldanintensiefgeoefendgaanwordenmetwoordendievooreengedeeltevandiekinderenalbekendzijn.Danisdeopbouwvandeactiviteit zeer verantwoord, maar voor deze kinderen is het leerresultaatnul. Ze kenden de woorden al. Juist bij een vakgebied alswoordenschatonderwijswaardeverschillentussenkinderenerggrootzijn,is het belangrijk om zo veel mogelijk uit te gaan van individuelewoordselecties. Hierdoor wordt de effectieve leertijd sterk verhoogd. Deschaarseonderwijstijddiebeschikbaar is,wordtvoornamelijkgerichtopdeonbekendewoorden.Vooreenleerkrachtdiemeteengroepkinderenwerkt,isditniettedoen.Vooreencomputerjuistwel.

Afbeelding10:SchermuithetcomputerprogrammaWoordenschatTaalinbeeldwaarbijdewoordselectiesindividueelwordengemaaktdoorwoordenteslepennaarde‘kenikniet’-of‘kenikal’-boom..

16

17

12

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Effectieve leertijdGeïndividualiseerdeenflexibelewoordselectieszijnzakendiedeeffectieve leertijdbijhetwoordschatonderwijssterkomhoogkunnenbrengen.Binnengoedewoordenschatsoftwareishetgerealiseerd.Maarerzijnnogmeerzakendiehierbijeenrolkunnenspelen.Zoiserdepermanentediscussieinwoordenschatlandtussenexplicietenimplicietwoordenschatonderwijs.Bijdeeerstevormwordter instructiegegevenenoefeningengedaanomwoordenaante leren.Hierdoorneemtdegerichtheidtoe,maarwordthetookintensiever.Enduskunnenerminderwoordengeleerdwordenopdezemanier.Getallenvan300tot600woordenwordeninonderzoekengenoemd(o.a.Carlisle,2002;Baker,Simmons&Kame’enui, 1997;White,Graves,&Slater, 1990). Implicietwoordenschat-onderwijsiseenvormvanwoordenlerenwaarbijgeengerichteinstructieen oefeningen gepland worden. Lopen kinderen tegen onbekendewoordenaan,danproberenzezelfdebetekenisteachterhalen,zoekendezeopofvragenhetna.Ditkandeaanleidingzijnomdewoordenkorttebespreken. Uiteraard zijn deze woordenschatactiviteiten veel mindertijdsintensief,waardoormeerwoordenonderdeaandachtkunnenwordengebracht.Ditinvesterenvanmindertijdheeftweltotgevolgdatdekansdatkinderenhetbetreffendewoordookechtonthouden,minderis.Infeitezijnexplicietenimplicietwoordenschatonderwijsuiterstenopeencontinuüm.Er zijn dus ook tussenvormen denkbaar, waarbij er wel sprake is vaninstructie-enconsolidatieoefeningen,maarminderintensiefdanvolgenshet VSCC-model zou moeten. Binnen goede woordenschatsoftware isinstelbaarhoevaakonbekendewoorden(waarbijdeleerling‘kenikniet’heeft aangegeven) terug moeten komen in de oefeningen. Vaker teruglatenkomen,betekentdathetwoordenschatonderwijsexplicieterendusooktijdsintensieverwordt.Naarmateditmeerhetgevalis,zalhetaantalgeleerdewoordenafnemen.

Afbeelding11:SchermuithetcomputerprogrammaWoordenschatZinintaalmetdemogelijkheidomhetaantalkerendateenwoordsemantiserendentoetsendterugkomtintestellen.

Deenigedieeengoedeinschattingkanmakenhoeintensiefdeinstructieenoefeningperkindperwoordmoetzijn,isdeleerkracht.Metbehulpvandeinstellingenindesoftwareishetdanmogelijkomhetwoordenschatonderwijsaftestemmenopdeonderwijsbehoeftenvanindividueleleerlingen.

Het aantal woorden in de softwareWoordenschatprogramma’s gaan met elkaar de strijd aan om het aantal woorden dat kinderen kunnen leren. Over het algemeen variëren de woorden vanongeveer700tot1000perleerjaar.Tochishetnietzozeerhetaantalwoordenmaarhetrendementdatdoorslaggevendisbijhetmakenvaneeninschattingvandekwaliteitvandesoftware.Methetrendementwordthetaantalwoordenbedoelddatdaadwerkelijkwordtonthouden.Eenrendementvanruim30%isvolgensonderzoekersgangbaar(Appel&Vermeer,1997).Onderzoekennaardeeffectiviteitvangoedewoordenschatsoftwaregeveneenduidelijkeindicatiedatmetbehulpvandecomputereenserieuzerendementsverbeteringhaalbaaris(VanLieshout,2006;Corstiaensen,2007).Eenrendementvan50tot60%lijktdaarbijhaalbaarbijsoftwarewaarinsprakeisvaneengoedwoordenhulp,individuelewoordselectiesenveelaandachtvoordeeffectieveleertijd.

Resultaten zichtbaarDemeerwaardevanhetgebruikvancomputersinhetonderwijskanzijndatalhet(domme)rekenwerknietmeerdoordeleerkrachthoefttewordengedaan.Wantdatisnujuistdekrachtvanhetgebruikvanmodernetechnologie.Alleactiesvanleerlingenachterhettoetsenbordkunnenwordenvastgelegdengeanalyseerd.Ende terugkoppeling kan meteen plaatsvinden. Dit gebeurt in de leerkrachtmodule, waardoor de leerkracht tot in detail terug kan zien wat kinderen wel of nietbeheersen.Maarvanmodernewoordenschatsoftwaremagmeerwordenverwacht.Alshetdanallemaalbekendis,dankanhetook‘live’teruggekoppeldwordenaanleerlingen.Bijvoorbeelddevormvangerichtefeedback,beloningenbijhetbehalenvanbepaaldedoelenenhetoptischziengroeienvandeeigenwoordenschat,directophetscherm.Wewetendatditenormmotiverendwerktendaarmeeookdeinspanningvergroot.

Zelf nieuwe woorden toevoegenOverhetalgemeenishetnietmogelijkombijgeavanceerdewoordenschatsoftwarezelfnieuwewoordentoetevoegen.Ineersteinstantielijktditvreemd,wanthetoogtideaal.Dewoordendienietwordenbeheerst,wordentoegevoegdaanhetcomputerprogramma.Envervolgensvolgtdeextrauitlegenoefening.Tochvaltditinpraktijktegen.Omeenwoordoptenemeninwoordenschatsoftwaremoeternamelijknogalwatgebeuren.Tenbehoevevandeinstructiemoeteenwoordenhulpingerichtwordenmetomschrijvingen,contextzinnen,ondersteunendeaudio,beeldmateriaal,relatieschema’senwellichtnogmeer.Alsditallemaalkanengebeurt,danishetzelftoekunnenvoegenvanwoordenfantastisch.Alshetnietmogelijkis,dandaalthetprogrammasnelafnaareenoefen-en/oftoetsprogramma,omdatde krachtige instructie met een goede woordenhulp ontbreekt. Er zijn maar weinig voorbeelden van woordenschatprogramma’s waarbij krachtige instructiesamengaatmethetzelf inbrengenvanwoorden.Gewoonomdathet tecomplexentijdsintensief isomalleszelf intebrengen,gestelddathetprogrammademogelijkhedenbiedt.

18

13

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Hoofdstuk 4 - Tot slot

Woordenschatontwikkelingiseenfascinerendonderdeelvantaalontwikkeling.Inveelvormenvancommunicatiespelenwoordbetekenisseneendoorslaggevenderol.Omwoordenschatonderwijseffectievertemaken,ishetbelangrijkomhetbrederteziendanalleenhetlerenvannieuwewoorden.Ditkandooruittegaanvandeonderdelenvandecirkelvanhetwoordenschatonderwijs:detaalrijkeomgeving,vaardighedenenstrategieën,hetaanlerennieuwewoordenenhetgebruikenvannieuwewoorden.BijalleonderdelenvandezecirkelismeerwaardetecreërendoorgebruiktemakenvanICT.Hetzwaartepuntligtdaarbijophetinzettenvanmodernewoordenschatsoftware voorhetaanlerenvannieuwewoorden.Alsdezesoftware voldoetaande reedsbesprokenkwaliteitscriteria,dankomtditdeeffectiviteitvanhetwoordenschatonderwijszeertengoede.Methetuiteindelijkedoelomiederkindmaximalemogelijkhedentegeven.Want iederesubstantiëleuitbreidingvandewoordenschatlaatnderwijskansenstijgen.Metminderhoevenwegeengenoegentenemen.

Meerinformatievindtuopdewebsite‘Allesdraaitomwoordenschat’(http://allesdraaitomwoordenschat.blogspot.com).Tevensvindtuhierpresentaties,filmsendownloadsvooropuwpc,mobieletelefoon,mediaspelerofiPod.

JosCöpwasleerkrachtbasisonderwijs,schoolbegeleiderenict-adviseur.NuishijalsonderwijskundigontwerperenonderwijskundigprojectleiderwerkzaambijUitgeverijZwijsenenontwikkeltmultimedialemethodenophetgebiedvantaalenlezen.Email:j.cop@zwijsen.nl.

14

Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren

Woordenschat

Literatuur - Referentie

AppelR.&VermeerA.(1997).Woordenschatentaalonderwijsaanallochtoneleerlingen.Tilburg:UniversityPress.

Anderson&Nagy(1992).Thevocabularyconundrum.In:AmericanEducator,16(4),14–18,45–47.

Baker,Simmons,&Kame’enui.(1997).Vocabularyacquisition:Researchbases.InSimmons,D.C.&Kame’enui,E.J.(Eds.),Whatreadingresearchtellsusabout childrenwithdiverselearningneeds:Basesandbasics.Mahwah,NJ:Erlbaum.

Biemiller,A.(2003).Teachingvocabularyintheprimarygrades:Vocabularyinstructionneeded.InJ.BaumannandE.Kame’enui(Eds.).Readingvocabulary:Research topractice,pp28-40.NewYork,NY:GuilfordPress.

Breedveld,K.e.a.(2006).Detijdalsspiegel.HoeNederlandershuntijdbesteden,DenHaag:SociaalenCultureelPlanbureau.

Carlisle,J.F.(2002).FosteringVocabularyDevelopmentinElementaryClassrooms.Michigan:UniversityofMichigan/CIERA.

Corstiaensen,L.(2007).Letopjewoordenschat.Beoordelingeneffectinkwantiteitenkwaliteitvanhetcomputerprogramma‘Woordenschat’inhetbasisonderwijs. Tilburg:UniversiteitvanTilburg.

Graves,M.F.(2006).Thevocabularybook:Learningandinstruction.Newark,DE:InternationalReadingAssociation.

Graves,M.(2008).Teachingindividualwords.Onesizedoesnotfixall.Newark,DE:InternationalReadingAssociation.

Guchte,C.vander&VermeerA.(2007).ComputerprogrammawoordenschatTaal/lezen.Tilburg:UitgeverijZwijsen.Meerinformatieinclusiefeenonlinerondleiding: http://www.zwijsen.nl/zwijsen/show/id=177388.

HartB.&RisleyT.(1995).MeaningfulDifferencesintheeverydayexperienceofyoungAmericanchildren.Baltimore:PaulH.Brookes.

Lieshout,K.van(2006).Vanwoordennaardaden.Tilburg:FaculteitCommunicatieencultuur,UniversiteitTilburg.

McCardle,P.&Chhabra,V.(2004).Thevoiceofevidenceinreadingresearch.Baltimore:BrookesPublishingCompany.

Nagy,W.E.&HiebertE.H(2008).Onselectingtherightwordsonvocabularyinstruction.Presentation.

Nulft,D.vanden&Verhallen,M.(2002).Metwoordenindeweer.Praktijkboekvoorhetbasisonderwijs.Bussum:UitgeverijCoutinho.

Stahl,K.A.(2008).AssessingComprehensionofYoungChildren.In:HandbookofResearchonReadingComprehension.Newark,DE:InternationalReading Association.

Stahl,S.A.(1999).VocabularyDevelopment.Cambridge/MA:BrooklineBooks.

VerhallenM.&VerhallenS.(2000).Woordenleren,woordenonderwijzen.Handleidingvoorlerareninbasis-envoortgezetonderwijs.Amersfoort:CPS.

Vernooy,K.(2003).Eengoedewoordenschat;debasisvooreengeslaagdeschoolloopbaan.In:JeugdinSchoolenWereld,jaargang87,nummer10,pagina38-41.

Vernooy,K.(2008).Eengoedewoordenschat.Debasisvooreengoedeschoolloopbaan.In:Digitaleimplementatiekoffertaalbeleidonderwijsachterstanden. http://www.taalpilots.nl/implementatiekoffer

White,T.G.,Graves,M.F.,andSlater,W.H.(1990).Growthofreadingvocabularyindiverseelementaryschools:Decodingandwordmeaning.JournalofEducational Psychology,82(2),281-290.

ColofonHet Artikel Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren (Voorjaar 2009) van Jos Cöp is een uitgave van School aan Zet voor de implementatiekoffer van site www.schoolaanzet.nl. School aan Zet draagt zorg voor de uitvoering van Spoor 3 en 4 van de Kwaliteitsagenda PO Scholen voor morgen. Dit gebeurt onder verantwoordelijkheid van de PO Raad en samen met het Ministerie van OCW. Voor vragen rond de kwaliteitskaarten kunt u contact opnemen met Gea Spaans, secretariaat@schoolaanzet.nl.

PAPER

PIWV148

© Buiten het downloaden zijn alle rechten op dit product voorbehouden aan:

Postbus 556, 2501 CN Den Haage-mail: secretariaat@schoolaanzet.nl www.schoolaanzet.nl

15