Ocena strat ekonomicznych i kosztów leczenia nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika w Polsce.redakcja naukowa prof. dr hab. Ewelina Nojszewska

Streszczenie

2016

Raport powstał dzięki wsparciu Roche Polska

Patroni raportu:

3Ocena ekonomicznych skutków chorób i ich leczenia z perspektywy gospodarki państwa na przykładzie nowotworów narządów kobiecych

Ocena strat ekonomicznych i kosztów leczenia nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika w Polsce.redakcja naukowa prof. dr hab. Ewelina Nojszewska

Streszczenie

4

PODSUMOWANIE Błażej Łyszczarz, Ewelina Nojszewska

Nowotwory piersi, szyjki macicy oraz jajnika są najczęstszy-mi nowotworami zarówno z punktu widzenia zachorowal-ności jak i umieralności wśród młodych kobiet (20-44 lata) w Polsce. Sprawia to, że choroby te odciskają nie tylko znaczące piętno zdrowotne i społeczne, mają także istotne konsekwencje ekonomiczne. Zachorowania i zgo-ny osób młodych wiążą się bowiem z relatywnie wysokimi stratami gospodarczymi. Śmierć kobiety młodej, mającej przed sobą wiele lat aktywności zawodowej oznacza poten-cjalnie wysokie straty związane z niewytworzoną produkcją, która mogłaby zostać zrealizowana w sytuacji braku choroby i zgonu. Konsekwencją występowania nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika jest tym samym zmniejszenie liczby pracujących kobiet, co nabiera szczególnego znaczenia w obliczu starzenia się społeczeństwa w Polsce. Dynamicz-ny spadek bezrobocia oraz trudności pracodawców ze zna-lezieniem pracowników sprawiają, że rosnącego znaczenia nabiera potrzeba troski o zdrowie osób w wieku produk-cyjnym i podejmowanie działań ograniczających ryzyko braku aktywności zawodowej związanej z chorobą. Biorąc pod uwagę, że analizowane w raporcie trzy nowotwory kobiece dotykają często osób młodych, można sądzić, że działania mające na celu zwiększenie skuteczności profilaktyki i leczenia tych chorób przyniosą wymierne korzyści ekonomiczne.

Potwierdzeniem zasadności powyższej argumentacji jest porównanie wielkości kosztów bezpośrednich i pośrednich związanych z nowotworami piersi, szyjki macicy i jajnika. W przypadku każdej z tych chorób koszty pośrednie – a więc straty gospodarcze związane z niewytworzoną

w wyniku choroby produkcją – znacząco przewyższają koszty bezpośrednie, czyli wydatki na ich leczenie. Łącz-ne wydatki na leczenie trzech analizowanych nowotworów w pięcioletnim okresie 2010-2014 wyniosły 3,29 mld zł, natomiast potencjalne straty gospodarcze związane z nimi sięgnęły 20,82 mld zł, były więc sześciokrotnie wyższe.

W podsumowaniu należy przy tym podkreślić zależność między wielkością kosztów bezpośrednich (wydatków na leczenie) i pośrednich (strat gospodarczych spowodowanych chorobą). Zwiększenie bieżących wydatków na leczenie prowadziłoby z pewnością do ograniczenia kosztów pośrednich w przyszłości. Dzisiejsze wyższe wydatki na leczenie należałoby tym samym traktować raczej w kate-goriach inwestycji niż kosztów, gdyż pozwoliłyby one na zminimalizowanie przyszłych strat gospodarczych.

5Ocena ekonomicznych skutków chorób i ich leczenia z perspektywy gospodarki państwa na przykładzie nowotworów narządów kobiecych

6

Kontekst społeczno-ekono-miczny raportu

Choroby nowotworowe stają się coraz poważniejszym problemem zdrowotnym współczesnych społeczeństw. W czteroletnim okresie 2008-2012 liczba zachorowań na nowotwory na świecie wzrosła z 12,7 do 14,1 milionów rocznie. Światowa Organizacja Zdrowia prognozuje, że za dwie dekady liczba ta sięgnie 25 milionów nowych przypad-ków, a media wzrost ten określają mianem nadciągającego „tsunami” zachorowań na nowotwory. Wzrostowe trendy zachorowalności na nowotwory obserwuje się również w Polsce, przy czym prognozy obejmujące okres do roku 2025 wskazują na stopniowe zmniejszanie się zachoro-walności wśród mężczyzn i wzrost częstości zachorowań kobiet.

Nowotwory nie są jednak tylko problemem zdrowotnym, istotne znaczenie mają również konsekwencje ekonomiczne tej choroby. Szkody zdrowotne spowodowane nowotwo-rami sprawiają, że ogromny potencjał ludzki pozostaje niewykorzystany, a koszty leczenia i opieki nad chorymi odciskają znaczące piętno na gospodarkach, co w przy-szłości może zagrażać stabilności finansów publicznych. Zagrożenia ekonomiczne związane z nowotworami wiążą się także z tym, że zachorowania na raka wśród osób aktywnych zawodowo prowadzą często do długotrwałego wyłączenia ich z rynku pracy, na czym cierpi społeczeństwo i gospo-darka. Niepracujące osoby chore nie wytwarzają produkcji, czego konsekwencją jest obniżona wartość potencjalnego produktu krajowego brutto (PKB) i niższy dobrobyt całego

społeczeństwa. Problem ten ma doniosłe znaczenie w obli-czu zmian demograficznych, których doświadcza obecnie Polska. Zmniejszająca się liczba osób w wieku produkcyjnym sprawia, że pracodawcy napotykają coraz większe trudności w znalezieniu odpowiednio wykwalifikowanych pracow-ników. W obliczu tych uwarunkowań, rosnącego znaczenia nabiera troska o zdrowie osób pracujących i podejmowanie działań mających na celu minimalizowanie ryzyka braku aktywności zawodowej związanej z chorobą.

W kontekście powyższych uwag, niezwykle aktualnym pro-blemem w warunkach polskich wydaje się identyfikacja obciążenia ekonomicznego i społecznego związanego z nowotworami. Istotne znaczenie ma przy tym nie tylko identyfikacja kosztów ponoszonych na leczenie i opiekę nad chorymi, ale również próba określenia wielkości strat ekono-micznych, które są konsekwencją chorób nowotworowych.

Relacja wydatków ponoszonych na leczenie (kosztów bez-pośrednich) do utraconej w wyniku choroby wielkości pro-dukcji (kosztów pośrednich) ułatwia podejmowanie decyzji z zakresu polityki zdrowotnej, w szczególności dotyczących alokacji środków finansowych pomiędzy różne technologie medyczne.

Cel raportu

Celem raportu było oszacowanie kosztów społecznych trzech chorób onkologicznych narządów kobiecych: raka piersi (C50), raka szyjki macicy (C53) i raka jajnika (C56). Choroby te znajdują się wśród najczęściej diagnozo-

STRESZCZENIEBłażej Łyszczarz, Ewelina Nojszewska

7Ocena ekonomicznych skutków chorób i ich leczenia z perspektywy gospodarki państwa na przykładzie nowotworów narządów kobiecych

wanych nowotworów u kobiet w Polsce. W 2013 roku raka piersi stwierdzono u ponad 17 tysięcy Polek, co stanowiło aż 21,9% wszystkich zachorowań na nowotwory złośliwe. Rak jajnika i rak szyjki macicy diagnozowane są rzadziej jednak i one znajdują się wśród dziesięciu najczęstszych nowotwo-rów złośliwych wśród kobiet w Polsce. Rak piersi cechuje się relatywnie wysoką przeżywalnością w porównaniu z inny-mi nowotworami (5 lat od diagnozy dożywa 75% chorych kobiet w Polsce), natomiast w przypadku raka szyjki macicy oraz jajnika szanse przeżycia są relatywnie mniejsze (wskaź-nik 5-letnich przeżyć wynosi odpowiednio 54,4% i 42%). Co istotne, choroby te nieproporcjonalnie często dotykają kobiet młodych (20-44 lat), wśród których są trzema naj-częstszymi nowotworami zarówno z punktu widzenia zacho-rowalności, jak i umieralności.

Powszechność analizowanych nowotworów oraz wysoka liczba zgonów spowodowana nimi sprawiają, że choroby te odciskają szczególne pięto zdrowotne i społeczne na oso-

bach nimi dotkniętych i ich bliskich. Choroby te mają jednak również znaczenie ekonomiczne; z jednej strony, generują wydatki związane z leczeniem, z drugiej natomiast – niosą konsekwencje w postaci strat gospodarczych związanych z niewytworzeniem produkcji, która mogłaby być zrealizowa-na w sytuacji ograniczenia skali choroby. Dlatego też, celem raportu była identyfikacja ekonomicznych konsekwencji nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika ponoszonych przez polskie społeczeństwo.

Zakres raportu

Intencją autorów raportu było oszacowanie możliwie sze-rokiego spektrum kosztów związanych z trzema nowo-tworami kobiecymi, tj. rakiem piersi, szyjki macicy i jajnika. Zgodnie ze stosowaną w tym celu metodologią szacowania kosztów chorób (ang. cost-of-illness) wyróżnia się trzy główne kategorie kosztów (rysunek 1):

Rysunek 1. Klasyfikacja kosztów chorowania, leczenia i ich konsekwencji

KOSZTYBEZPOŚREDNIE

Koszty wszystkich zasobów wykorzystanych w trakcieprofilaktyki, diagnozowania, leczenia i rehabilitacji

Koszty zasobów wykorzystanych w trakcie wspoma-gania diagnozowania, leczenia, rehabilitacji np. przy

transporcie chorych

MEDYCZNE

NIEMEDYCZNE

KOSZTYPOŚREDNIE

Koszty w postaci niewytworzonego Produktu Krajowego Brutto powstałe na skutek absenteizmu chorych i opiekunów nieformalnych, prezenteizmu chorych i opiekunów nieformalnych, niezdolności

do pracy (renty), przedwczesnego zgonu.

KOSZTYNIEMIERZALNE

Koszty uwzględniające stratę dobrobytu społeczne-go obejmującego oprócz straconej produkcji także

koszty niemierzalne, jak np. ból i cierpienie chorych i opiekunów nieformalnych.

8

• koszty bezpośrednie związane z wydatkami na leczenie i usługi towarzyszące opiece zdrowotnej (np. transport chorych), ponoszone zarówno przez instytucje publiczne, jak i samych pacjentów;

• koszty pośrednie będące odzwierciedleniem strat gospodarczych wywołanych zmniejszeniem możliwo-ści świadczenia pracy przez osoby chore i ich opieku-nów, czego efektem jest zmniejszenie produkcji w gospodarce;

• koszty niemierzalne związane z bólem i cierpieniem osób chorych, a także ich bliskich.

W raporcie uwzględniono dwie pierwsze kategorie kosztów, przy czym w przypadku kosztów bezpośrednich wzięto pod uwagę tylko wydatki na leczenie ponoszone przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Z uwagi na niedostępność odpowiednich danych raport nie obejmuje kosztów ponoszonych przez osoby chore na nowotwory piersi, szyjki macicy i jajnika. Jak pokazują inne badania, koszty te (w przypadku raka piersi) stanowią istotne obciążenie dla budżetów gospodarstw domowych w Polsce.

Na koszty pośrednie uwzględnione w badaniu składa się kilka kategorii strat spowodowanych zmniejszeniem produktywności osób chorych i ich opiekunów; są to:

• absenteizm chorych – nieobecność w pracy spowo-dowana chorobą;

• prezenteizm chorych – obniżona produktywność spowodowana chorobą;

• absenteizm opiekunów – nieobecność w pracy opiekunów osób chorych;

• prezenteizm opiekunów – obniżona produktywność opiekunów osób chorych;

• przedwczesne zgony osób chorych;• niezdolność do pracy czasowa i bezterminowa osób

chorych.

W kalkulacjach pominięto koszty niemierzalne, których oszacowanie niesie za sobą znaczące trudności związane z pieniężnym wartościowaniem bólu i cierpienia.

Kolejnym istotnym elementem raportu jest ocena skut-ków analizowanych nowotworów dla sektora finansów publicznych. Negatywny wpływ chorób na finanse państwa wyraża się dwojako. Po pierwsze, poprzez system ubezpie-czeń społecznych państwo zapewnia dochody zastępcze osobom chorym, niemogącym wykonywać pracy, co gene-ruje znaczące wydatki funduszy ubezpieczeń społecznych. Po drugie, spowodowana chorobą utracona produktywność prowadzi do wytworzenia PKB mniejszego niż byłby możliwy do uzyskania w sytuacji braku choroby, czego konsekwencją są mniejsze wpływy publiczne, w szczególności z podatków dochodowych (PIT, CIT), od towarów i usług (VAT) oraz akcy-zy, a także składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. W efekcie, większe obciążenie chorobami generuje nie tylko wyższe wydatki na świadczenia zastępujące utracony na sku-tek choroby dochód gospodarstw domowych, lecz również przyczynia się do zmniejszenia dochodów publicznych, słu-żących sfinansowaniu tych świadczeń oraz leczenia.

Uwzględnienie w raporcie kosztów bezpośrednich i pośred-nich związanych z nowotworami piersi, szyjki macicy oraz jaj-nika, a także konsekwencji tych chorób dla finansów publicz-nych miało na celu ukazanie szerokiego spektrum skutków ekonomicznych związanych z tymi chorobami.

Raport obejmuje lata 2010-2014; 5-letni okres badania pozwala na obserwację zmian kosztów całkowitych, jak i poszczególnych kategorii kosztowych w czasie.

Metoda raportu

Raport został przygotowany w oparciu o metodę analizy kosztów choroby (ang. cost-of-illness). Celem tego rodzaju analizy jest próba oszacowanie całkowitego obciążenia eko-nomicznego, którego doświadcza społeczeństwo w związku z daną chorobą, co oznacza identyfikację, pomiar oraz wyce-nę kosztów tej choroby. Analiza kosztów choroby pozwala na oszacowanie potencjalnych korzyści możliwych do osiągnię-cia przez społeczeństwo, w sytuacji w której choroba została-by ograniczona lub wyeliminowana.

9Ocena ekonomicznych skutków chorób i ich leczenia z perspektywy gospodarki państwa na przykładzie nowotworów narządów kobiecych

Biorąc pod uwagę fakt, że prowadzona analiza dotyczy trzech chorób nowotworowych zastosowano rekomendowane dla chorób trwających długi czas podejście oparte na cho-robowości (w tym podejściu szacuje się koszty w krótkim horyzoncie czasowym, najczęściej roku, nie uwzględniając dynamiki zmian choroby w czasie). Analiza ma charakter retrospektywny (analizuje się dane dotyczących zjawisk, które wydarzyły się zanim badanie rozpoczęło się) i stosuje podejście „z góry na dół” (koszty szacuje się z wykorzy-staniem zagregowanych danych epidemiologicznych oraz dotyczących konsumpcji świadczeń zdrowotnych).

W szacowaniu kosztów wykorzystano szereg źródeł danych, zarówno publikowanych, jak i pozyskanych bezpośrednio od instytucji zajmujących się finansowaniem opieki zdrowotnej i świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych. Dane doty-czące finansowania leczenia osób chorych na nowotwory otrzymano z Narodowego Funduszu Zdrowia. Informacje na temat skali nieaktywności zawodowej spowodowanej chorobami pozyskano z Zakładu Ubezpieczeń Społecz-nych oraz Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Dane epidemiologiczne umożliwiające oszacowanie kosz-tów pośrednich pochodzą natomiast z Krajowego Rejestru Nowotworów. Oprócz powyższych źródeł stanowiących cen-ne źródło danych statystycznych wykorzystano także szereg

publikacji naukowych oraz publikowanych w Polsce i na świecie raportów o podobnej tematyce.

Koszty społeczne nowotwo-rów piersi, szyjki macicy i jajnika

Koszty bezpośrednie

Narodowy Fundusz Zdrowia przeznaczał na leczenie nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika w latach 2010-2014 kwoty od 623,5 mln zł do 695,7 mln zł rocznie. Największy udział w tych kosztach miała opieka nad chorymi na nowotwór piersi, na którego leczenie NFZ wydatkował 75-79 procent środków związanych z leczeniem trzech analizowanych nowotworów. Dominujące znacze-nie w kosztach leczenia wszystkich trzech nowotworów miała przy tym opieka szpitalna, na którą NFZ przezna-czał średniorocznie ponad 70 procent środków związanych z leczeniem raka piersi, jajnika i szyjki macicy. Dane doty-czące wydatków dla poszczególnych nowotworów zawiera rysunek 2.

Rysunek 2. Koszty leczenia nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika poniesione przez Narodowy Fundusz Zdrowia (w tys. zł)

Źródło: opracowanie własne na podstawie baz danych NFZ.

550 000500 000450 000400 000350 000300 000250 000200 000150 000100 000

50 0000

2010 2011 2012 2013 2014

521 307

76 92897 468

478 737

63 34281 852

489 055

55 86778 543

518 471

57 33284 568

543 766

53 70390 483

rozpoznanie C50 rozpoznanie C53 rozpoznanie C56

10

Łączne wydatki Narodowego Funduszu Zdrowia na leczenie pacjentów z nowotworami piersi, szyjki macicy i jajnika wyniosły w badanym pięcioletnim okresie (lata 2010-2014) 3,29 mld zł.

Koszty pośrednie

Koszty pośrednie nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika, a więc straty gospodarcze, których efektem jest zmniejszenie potencjalnego PKB wytworzonego w gospo-darce wyniosły w Polsce 3,75 mld zł w 2010 roku i wzro-sły do poziomu 4,41 mld zł w 2014 roku, co odpowia-da wartości 0,24-0,26 procent PKB kraju. Podobnie jak w przypadku kosztów bezpośrednich dominujące znaczenie w zakresie strat produkcji spowodowanych chorobą miał nowotwór piersi. Koszty pośrednie tej choroby stanowiły 67-70 procent kosztów trzech analizowanych chorób.

Biorąc pod uwagę strukturę kosztów pośrednich największe znaczenie miały gospodarcze straty spowodowane przed-wczesnymi zgonami (6,57 mld zł i 32,4% kosztów pośred-nich w latach 2010-2014) oraz niezdolnością do pracy (5,90 mld zł i 29,1%), bardzo niewielkie straty wiązały się natomiast z absencją opiekunów osób chorych (0,01 mld zł i 0,1%) – rysunek 3.

Łączne koszty pośrednie spowodowane nowotworami piersi, szyjki macicy i jajnika w Polsce w latach 2010-2014 oszacowano na 20,82 mld zł. Tak oszacowane kosz-ty niewytworzonej produkcji ponad sześciokrotnie prze-wyższały więc koszty leczenia analizowanych chorób.

Skutki nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika dla sektora finansów publicz-nych

Wydatki ZUS na świadczenia z ubezpieczeń społecznych

W ramach wydatków związanych z daną chorobą ZUS finan-suje świadczenia w zakresie: absencji chorobowej, rent socjalnych, rent z tytułu niezdolności do pracy, rehabilita-cji leczniczej oraz świadczeń rehabilitacyjnych. Wydatki ZUS związane z trzema analizowanymi nowotworami wyniosły w 2010 roku 284,3 mln zł i wzrosły do 311,7 mln zł cztery lata później, co stanowiło 0,96-1,06 pro-cent wydatków tej instytucji na świadczenia związane z wszystkim chorobami. Spośród trzech analizowanych nowotworów dominujące znaczenie miały wydatki na

Rysunek 3. Struktura kosztów pośrednich nowotworów piersi, szyjki macicy i jajnika w Polsce w latach 2010-2014 łącznie (w mln zł)

Źródło: opracowanie własne na podstawie baz danych NFZ.

2 962,7

1 437,911,3

3 402,7

6 573,0

5 894,9

AbsenteizmPrezenteizmAbsenteizm opiekunówPrezenteizm opiekunówPrzedwczesne zgonyNiezdolność do pracy

11Ocena ekonomicznych skutków chorób i ich leczenia z perspektywy gospodarki państwa na przykładzie nowotworów narządów kobiecych

świadczenia dla chorych na nowotwór piersi, które wzrosły w badanym okresie z 207,6 mln zł do 234,3 mln zł. Przyrost wydatków – z poziomu 40,5 mln zł do 45,8 mln zł – dotyczył również nowotworu jajnika, natomiast w przypadku nowo-tworu szyjki macicy odnotowano spadek wartości świadczeń ZUS z 36,2 mln zł do 31,6 mln zł.

Utracone dochody finansów publicznych na skutek nie-wytworzonej produkcji

Rezultatem zmniejszenia potencjalnie możliwego do uzy-skania PKB na skutek choroby są niższe dochody ludności i zmniejszona konsumpcja, co z kolei skutkuje niższymi wpływami podatkowymi. Straty potencjalnych wpływów sektora finansów publicznych (z podatków PIT, CIT, akcyzowego oraz od towarów i usług, a także składek na ubezpieczenia społeczne) spowodowane rakiem piersi, szyjki macicy i jajnika wzrosły z 1,12 mld zł w 2010 roku do 1,33 mld zł w roku 2014.