performanca e nderrmarjeve te vogla dhe te mesme ne shqiperi

UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU”, DURRËS

FAKULTETI I BIZNESIT

PROGRAMI I DOKTORATURËS “SHKENCA EKONOMIKE”

Disertacion

Në kërkim të gradës Doktor Shkencash

PERFORMANCA E NDËRMARRJEVE TË

VOGLA DHE TË MESME NË SHQIPËRI

(FOKUSI QYTETI I TIRANËS)

Doktoranti Udhëheqës Shkencor

MSc. Bitila SHOSHA Prof. Dr. Flutura KALEMI

Durrës, 2014

- 2 -

© Copyright

Bitila SHOSHA

Viti, 2014

- 3 -

Udhëheqësi i Bitila SHOSHA vërteton se ky është version i miratuar i

disertacionit të mëposhtëm:




Prof. Dr. Flutura KALEMI

- 4 -




Përgatitur nga MSc. Bitila SHOSHA

Disertacioni i paraqitur nё

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandёr Moisiu”, Durrёs

Nё pёrputhje tё plotё me kërkesat

Për gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës

Shtator, 2014

- 5 -

Prindërve të mi......

......Familjes sime

- 6 -

Mirënjohje dhe Falenderime

Përfundimi i disertacionit nuk do të ishte i mundur të finalizohej me sukses pa

inkurajimin, mbështetjen dhe ndihmën e disa personave ndaj të cilëve unë dua të

shpreh mirënjohjen time të thellë.

Falenderoj pafundësisht udhëheqësen time Prof. Dr. Flutura KALEMI që me mirësinë

e saj tregoi përkushtim dhe optimizëm për të më ndihmuar. Falë këshillave, nxitjes

dhe besimit që më dha, sot së bashku kemi arritur në kurorëzimin me sukses të kësaj

pune kërkimore shkencore.

Një falenderim të veçantë e kam për Prof. Dr. Myslym OSMANI, i jam shumë

mirënjohëse për mbështetjen profesionale që më shoqëroi dhe lehtësoi përfundimin e

këtij punimi.

Gjej rastin të falenderoj gjithë kolegët e Departamentit të Financë-Kontabilitetit të

Fakultetit të Biznesit, Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës të cilët kanë qenë një

mbështetje për mua gjatë gjithë periudhës si pedagoge dhe gjatë punimit të këtij

disertacioni.

Dua të shpreh mirënjohjen e thellë për të shtrenjtët prindërit e mi, të cilët qysh në

vogëli më edukuan me kulturën e vlerësimit për veten, dëshirën për punën, vullnetin

dhe këmbënguljen, pa të cilat nuk do t’ia kisha dalë mbanë.

Një mirënjohje dhe falënderim i veçantë shkon për bashkëshortin tim që më ka

mirëkuptuar, mbështetur dhe inkurajuar gjatë gjithë kohës së kryerjes së punimit.

Gjithashtu, nuk mund të lë pa falënderuar vajzën time të vogël, e cila ka qenë burim

frymëzimi për punën time dhe në ato raste kur lodhja mund të më mundte më

mjaftonte një përqafim i saj që unë të gjeja energjinë për të rifilluar.

- 7 -

Emri Mbiemri

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të

tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej

ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicite

si të tilla.

Jam e vetëdijshme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së

është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e

kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e Programeve të Studimit të Ciklit të Tretë

(Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me

Vendimin Nr.16, datë 28.03.2013.

Durrës, më _________________

Firma

Bitila SHOSHA

- 8 -

Përmbledhje

Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme luajnë një rol të rëndësishëm në ekonominë

kombëtare dhe zhvillimin e vendit, kjo shprehet në ndikimin që ato kanë në treguesit e

punësimit në sektorin privat, në kontributin tek të ardhurat kombëtare dhe në nivelin e

mirëqenies së popullatës.

Në kushtet ekonomike dhe sociale në të cilat ndodhet Shqipëria, zhvillimi i

sipërmarrjeve të biznesit të vogël zë një vend parësor përveçse të rëndësishëm.

Studimi ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë në

suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në

performancën e tyre, si dhe të analizojë efektet që japin këta tregues në rritjen

ekonomike të NVM-ve.

Në këtë kërkim shkencor janë trajtuar disa çështje të rëndësishme dhe problematika të

përgjithshme të sistemit të financimit, të situatës financiare dhe rentabilitetit të

bizneseve të vogla dhe të mesme në Shqipëri. Gjithashtu, ky punim do të paraqesë, si

nga pikëpamja teorike dhe empirike, lidhjen ndërmjet këtyre treguesve kryesorë të

performancës, apo thënë ndryshe, të rritjes së NVM-ve.

Literatura e biznesit dhe sipërmarrjeve tregojnë se ka shumë faktorë që përcaktojnë

suksesin dhe rritjen e një sipërmarrje. Fitimi është një nga faktorët më të rëndësishëm

për mbijetesën e një sipërmarrje në një ambient konkurrues. Ai është një tregues i

rëndësishëm i performancës së NVM-ve.

Rentabiliteti i referohet mundësisë që një sipërmarrje të jetë financiarisht e

suksesshme. Kjo mund të vlerësohet para se të hyhet në biznes, ose mund të përdoret

për të analizuar një sipërmarrje që është aktualisht në funksionim.

Rentabiliteti i NVM-ve është matur nëpërmjet modeleve të ndryshme ekonometrike.

Të dhënat për këtë janë siguruar me anë të intervistës së drejtpërdrejtë të bizneseve

dhe të dhënave faktike nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të

ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).

Faktorët kryesorë që ndikojnë në Rentabilitetin dhe Aksesin për Kredimarrje të NVM-

ve në vendin tonë , analizohen nëpërmjet nivelit të signifikancës dhe arsyetimit

financiar që ato kanë. Bizneset e intervistuara kanë dhënë një ndihmesë të vlefshme

për mënyrën se si ato e perceptojnë rentabilitetin e biznesit të tyre.

Fjalë kyçe: Performanca e NVM-ve, rritja NVM-ve, Rentabiliteti i NVM-ve, Aksesi

për kredimarrje.

- 9 -

Summary

The Small and Medium Enterprises play an important role to the national economy

and country’s development. This fact proves the impact that they have on the

employment indicators of the private sector, on the contribution of national incomes

and on the level of population’s welfare.

In the economic and social conditions that Albania faces itself today, the development

of the small business enterprises occupies a primary place as well as an important

role, too.

The present investigation aims to identify and analyse the main indicators that affect

the success and the growth of the small and medium enterprises (SMEs), hereupon in

their performance, and how to analyse the effects that these indicators reflect in the

economic growth of the SMEs.

This scientific investigation approaches some important issues and general

problematic, as far as the financial system, financial situation and efficiency of small

and medium enterprises in Albania. Also this study will present, from the theoretical

and empiric point of view, the connection among these main indicators of

performance, or in other words, the growth of SMEs.

The business literature and enterprises show that there are many factors that determine

the success and the increasing of an enterprise. The profit is one of the most important

factors for an enterprise in order to survive in a competitive environment.

Consequently it is an important indicator of SMEs’ performance.

The profitability refers to the possibility for an enterprise to be financially successful.

This can be assessed prior to entering the business or can be used to analyze an

enterprise that currently is under operation.

The profitability of SMEs is being measured through different econometric models.

The data have been provided by means of direct interview of businesses and factual

data taken from the declaration forms of small business personal income tax payment

(DFITP).

The main factors, affecting the Profitability and the Loan Access for SMEs in our

country, are analyzed through significance level and financial reasoning. The invested

businesses have given valuable help regarding the way how they perceive their own

business profitability.

Keywords: Performance of SMEs, growing of SMEs, profitability of SMEs, Loan

Access.

- 10 -

Përmbajtja e lëndës

KREU I - HYRJE ...................................................................................................................................................................... - 15 -

HYRJE .............................................................................................................................................................................................. - 15 -

1.1. Qëllimi dhe objektivat e punimit.................................................................................................................................. - 16 -

1.2. Pyetjet bazë të kërkimit .................................................................................................................................................... - 17 -

1.3. Metodologjia dhe të dhënat ............................................................................................................................................ - 17 -

1.4. Struktura e punimit ............................................................................................................................................................. - 20 -

KREU II - RISHIKIMI I LITERATURËS ................................................................................................................ - 22 -

2.1. Rëndësia e NVM-ve ........................................................................................................................................................... - 22 -

2.2. Përkufizimi i NVM-ve ...................................................................................................................................................... - 23 -

2.2.1. Karakteristikat e NVM-ve ....................................................................................................... - 23 -

2.2.2. Probleme të përkufizimit të NVM-ve ...................................................................................... - 24 -

2.2.3. Përkufizime të raportit të Komitetit Bolton (1971).................................................................. - 25 -

2.2.4. Kritikat ndaj përkufizimit “ekonomik” të raportit të Komitetit Bolton ................................... - 27 -

2.2.5. Kritikat ndaj përkufizimit “statistikor” të raportit të Komitetit Bolton .................................... - 29 -

2.2.6. Përkufizimi i Komisionit Evropian .......................................................................................... - 29 -

2.2.7. Përkufizim i OECD ................................................................................................................. - 30 -

2.3. Përkufizimi i NVM-ve në Shqipëri ............................................................................................................................. - 32 -

2.3.1. Përcaktimi i NVM-ve në Shqipëri ........................................................................................... - 32 -

2.3.2. Identifikimi i tyre ..................................................................................................................... - 32 -

2.3.3. Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare ............................................................................... - 33 -

2.4. Matja e performancës së NVM-ve .............................................................................................................................. - 33 -

2.4.1. Rritja si matës i performancës ................................................................................................. - 35 -

2.4.2. Teori të rritjes së NVM-ve ....................................................................................................... - 35 -

2.4.2.1. Cikli i jetës së ndërmarrjeve të vogla e të mesme ................................................................. - 35 -

2.4.2.2. Lindja, zhvillimi dhe shuarja e biznesit të vogël .................................................................. - 36 -

2.4.2.3. Rritja e bizneseve të vogla .................................................................................................... - 38 -

2.4.3. Faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve ............................................................................. - 39 -

2.4.3.1. Personaliteti i sipërmarrësit .................................................................................................. - 39 -

2.4.3.2. Kapaciteti për të grumbulluar kapital ................................................................................... - 40 -

2.4.3.3. Faktorët ndërveprues dhe kombinues ................................................................................... - 40 -

2.4.4. Integrimi i modeleve kyç të rritjes ........................................................................................... - 42 -

2.4.5. Pengesat për rritjen e NVM-ve ................................................................................................ - 43 -

2.4.5.1. Faktorët e jashtëm ................................................................................................................. - 43 -

2.4.5.2. Faktorët e brendshëm............................................................................................................ - 44 -

2.4.5.3. Faktorët e kombinuar ............................................................................................................ - 45 -

2.5. Treguesit që ndikojnë në rritjen e NVM ................................................................................................................... - 45 -

- 11 -

2.5.1. Faktorët që ndikojnë në rritjen e NVM-ve në vendet në tranzicion ......................................... - 47 -

2.5.2. Studime të tjera ........................................................................................................................ - 49 -

2.6. Rentabiliteti si tregues i performancës ...................................................................................................................... - 50 -

2.6.1. Çfarë është rentabiliteti? .......................................................................................................... - 50 -

2.6.2. Përkufizim ............................................................................................................................... - 51 -

2.6.3. Nga se përcaktohet rentabiliteti i një biznesi? ......................................................................... - 51 -

2.6.4. Matja e rentabilitetit ................................................................................................................ - 52 -

2.6.5. Raportet e rentabilitetit ............................................................................................................ - 52 -

2.6.6. Inovacioni dhe rritja e NVM-ve .............................................................................................. - 54 -

2.7. Financimi dhe rritja e NVM-ve .................................................................................................................................... - 55 -

2.7.1 Burimet financiare të NVM-ve ................................................................................................. - 56 -

KREU III - MJEDISI EKONOMIK SHQIPTAR DHE KLIMA E BIZNESIT ................................... - 58 -

3.1. Mjedisi ekonomik shqiptar dhe klima e biznesit .................................................................................................. - 58 -

3.1.1. Ekonomia shqiptare në dinamikën e saj .................................................................................. - 58 -

3.1.2. Klima e Biznesit ...................................................................................................................... - 60 -

3.1.3. Ndikimi i treguesve kryesore makro-ekonomikë në klimën e NVM-ve në Shqipëri ............... - 62 -

3.1.4. Dinamika e faktorëve të tjerë që ndikojnë në klimën e biznesit. ............................................. - 63 -

3.1.5. Aktiviteti ekonomik dhe dinamika e ndërmarrjeve private në Shqipëri .................................. - 68 -

3.2. Roli dhe perspektiva e zhvillimit të NVM-ve. ....................................................................................................... - 72 -

3.3. Sistemi financiar dhe aktiviteti kreditues në vend ............................................................................................... - 74 -

3.3.1.Dinamika e sistemit financiar si një faktor bazë mbështetës për zhvillimin e biznesit shqiptar - 74 -

3.3.2. Zhvillimet në sektorin bankar .................................................................................................. - 76 -

3.3.3. Ecuria e kreditimit dhe depozitave .......................................................................................... - 77 -

3.4. Ecuria e zhvillimit ekonomik në qytetin e Tiranës .............................................................................................. - 79 -

3.4.1. Përshkrimi i përgjithshëm i qytetit të Tiranës .......................................................................... - 79 -

3.4.2. Dinamika e aktivitetit ekonomik dhe tiparet e bizneseve që operojnë në qytetin e Tiranës .... - 81 -

KREU IV - METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE INSTRUMENTET E PËRDORUR ............ - 83 -

4.1. Metodologjia ......................................................................................................................................................................... - 83 -

4.2. Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës .............................................................................................................................. - 85 -

4.3. Pyetësori .................................................................................................................................................................................. - 86 -

4.4.Grumbullimi dhe paraqitja e të dhënave .................................................................................................................... - 87 -

4.5.Analiza e të dhënave ........................................................................................................................................................... - 87 -

4.6. Ndërtimi i modelit dhe përcaktimi i variablave ..................................................................................................... - 87 -

4.7.Ngritja e Hipotezave statistikore ................................................................................................................................... - 89 -

4.5. Vlerësimi dhe Testimi i të dhënave statistikore .................................................................................................... - 89 -

KREU V- ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET .................................................................................. - 90 -

5.1.Studimi i lidhjes të rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve dhe rentabilitetit në përqindje ...... - 90 -

5.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues për të gjithë sektorët. .................................. - 93 -

- 12 -

5.2.1. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të parë. ............................ - 93 -

5.2.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të dytë. ............................ - 97 -

5.3. Studimi i lidhjes së rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues sipas sektorëve .............................................. - 99 -

5.4. Studimi i lidhjes të Aksesit për kredimarrje dhe variablave shpjegues. ................................................... - 104 -

5.5. Gjetjet përmbledhëse të testimit të hipotezave .................................................................................................... - 109 -

KREU VI – KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME.................................................................................. - 110 -

6.1. Konkluzione ......................................................................................................................................................................... - 110 -

6.2. Rekomandime ..................................................................................................................................................................... - 113 -

6.3. Kufizimet e punimit ......................................................................................................................................................... - 114 -

Bibliografia ................................................................................................................................................................................... - 115 -

Shtojca ............................................................................................................................................................................................. - 125 -

- 13 -

Lista e Tabelave

Tabela 2. 1. Përkufzime të ndryshme për NVM-të ............................................................................ - 25 -

Tabela 2. 2. Përkufizimet e Komitetit Bolton .................................................................................... - 26 -

Tabela 2. 3. Klasifikimi i Komisionit Evropian i NVM-ve ............................................................... - 30 -

Tabela 2. 4. Përkufizim i NVM-ve në vende të ndryshme të botës ................................................... - 31 -

Tabela 2. 5. Faktorët që ndikojnë në krijimin dhe ngritjen e bizneseve të vogla. .............................. - 37 -

Tabela 2. 6. Kuadri spekulativ i faktorëve të pavarur dhe motorët e rritjes për biznesin e vogël ...... - 41 -

Tabela 3.1. Treguesit ekonomikë për vendet e rajonit ....................................................................... - 59 -

Tabela 3.2. Të dhënat për eksport- importet në miliard lek (2009 - 2013) ........................................ - 60 -

Tabela 3.3. Eksportet Shqiptare sipas klasifikimit SITC në milion USD. ......................................... - 60 -

Tabela 3.4. Inflacioni mesatar vjetor 2009-2013 ............................................................................... - 62 -

Tabela 3.5. Treguesi i kursit mesatar të këmbimit te lekut 2009 - 2013. ........................................... - 63 -

Tabela 3.6. Ndërmarrjet sipas qarqeve dhe madhësisë ...................................................................... - 70 -

Tabela 3.7. Ndërmarrjet, Të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas madhësisë, 2012 .. - 70 -

Tabela 3.8. Ndërmarrjet, të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas aktivitetit, 2012 ..... - 71 -

Tabela 3.9. Ndërmarrjet aktive në qarkun e Tiranës sipas madhësisë, 2013 ..................................... - 82 -

Tabela 5. 1. Përmbledhja e Modelit...................................................................................................- 91 -

Tabela 5. 2. ANOVA e modelit ......................................................................................................... - 91 -

Tabela 5. 3. Koeficientet e variablave ............................................................................................... - 91 -


Tabela 5. 5. Koeficientet e variablave në Ekuacion .......................................................................... - 94 -

Tabela 5. 6. Koeficientet e variablave në Ekuacion .......................................................................... - 96 -

Tabela 5. 7. Koeficientet e variablave në ekuacion ........................................................................... - 97 -

Tabela 5. 8. Koeficientet e variablave në ekuacion ........................................................................... - 97 -


Tabela 5. 10. Koeficientet e variablave në ekuacion ....................................................................... - 100 -

Tabela 5. 11. Koeficientet e variablave në Ekuacion....................................................................... - 101 -


Tabela 5. 13. Koeficientet e variablave ........................................................................................... - 102 -


Tabela 5. 15. Përmbledhja e Modelit ............................................................................................... - 104 -

Tabela 5. 16. ANOVA e modelit ..................................................................................................... - 104 -



Tabela 5. 19. Vlerat që merr Aksesi për Kredimarrje ...................................................................... - 106 -



Tabela 5. 22. Rezultatet e testimit të hipotezave ............................................................................. - 109 -

- 14 -

Lista e grafikëve

Grafiku 2. 1. Modeli i Chandler (1962) .................................................................. - 36 -

Grafiku 3. 1. Konkurrueshmëria Globale ............................................................... - 65 -

Grafiku 3. 2. Renditja e Shqipërisë ......................................................................... - 66 -

Grafiku 3. 3. NVM sipas madhësisë ........ .................... ..........................................- 68 -

Grafiku 3. 4. NVM sipas sektorëve ........................................................................ - 68 -

Grafiku 3. 5. Shpërndarja e NVM-ve sipas rretheve .............................................. - 69 -

Grafiku 3. 6. Fluksi i mallrave për vitet 2007-2011 në milion euro ....................... - 71 -

Grafiku 3. 7. Eksportet sipas peshës specifike të vendit të destinacionit për vitin 2011 ..... - 72 -

Grafiku 3. 8. Ecuria e kreditimit dhe depozitave .................................................... - 77 -

Grafiku 5.1. Regresioni Linear ............................................................................... - 92 -

Grafiku 5.2 Histograma .......................................................................................... - 93 -

- 15 -

KREU I - HYRJE

HYRJE

Procesi i tranzicionit ka sjellë ndryshime të rëndësishme, duke bërë të domosdoshme

që Shqipëria të përshtatet me tendencat dhe nevojat për një zhvillim ekonomik të

qëndrueshëm, të aftë të operojë sipas rregullave të Tregut të Përbashkët Evropian. Në

të njëjtën kohë diferencimi i ekonomisë lokale, si pasojë e kërkesave të tregut të lirë,

rritjes së konkurrencës dhe dinamikes së zhvillimit, kërkon rregullime dhe rivlerësime

të prioriteteve dhe marrëdhënieve që ekzistojnë ndërmjet pushtetit dhe sipërmarrjeve

të biznesit, biznesit dhe komunitetit, si dhe brenda komunitetit të biznesit, në mënyrë

që të ngrihen struktura bashkëpunuese të cilat do të ndihmojnë në zhvillimin e

qëndrueshëm të ekonomisë së vendit dhe të rajonit tonë.

Në këtë situatë të re, ku ekonomia shqiptare përveç nevojës për tu përshtatur me

rregullat e reja të konkurrencës së lirë, kërkesave për tu përgatitur t’i bëjë ballë

sfidave të Tregut të Përbashkët Evropian, duhet të përshtatet edhe me sfidat që

shfaqen si pasojë e globalizimit të ekonomisë, hapjes ndaj konkurrencës

ndërkombëtare. Prandaj është me rëndësi që politikat ekonomike të përpiqen të

përqendrohen në përcaktimin e drejtimeve të ardhme për menaxhimin e mirë të

burimeve të disponueshme, në përcaktimin e qartë të rolit të faktorëve të zhvillimit,

dhe politikave të reja për zhvillimin e mëtejshëm të këtyre faktorëve që përcaktojnë

suksesin. Padyshim, në kushtet ekonomike dhe sociale në të cilat ndodhet Shqipëria,

zhvillimi i sipërmarrjeve të biznesit të vogël zë një vend të parësor përveçse të

rëndësishëm.

Në bazë të statistikave të INSTAT, ekonomia shqiptare vuan nga ritmet e ngadalta të

rritjes së biznesit dhe të evoluimit të bizneseve të vogla drejt atyre të mesme dhe të

mëdha. Është shumë e vështirë që ekonomia jonë të bëhet konkurruese me një

strukturë të tillë të bizneseve, ku 98% e tyre janë biznese të karakterit mikro-biznese.

Prandaj, nisur nga kjo gjendje, mendoj se problemi themelor (i cili ka qenë në qendër

të diskutimit të gjithë temës) është rritja dhe zgjerimi i bizneseve të vogla.

Një nga sfidat kryesore të tregut shqiptar aktualisht është përballja dhe mbijetesa e

suksesshme e sipërmarrësve shqiptarë të vegjël e të mesëm nga presionet e

prodhuesve/furnizuesve të tregut global të cilët mund të furnizojnë tregun shqiptar me

cilësi dhe çmime konkurruese. Nën këtë presion, sigurisht që është veçanërisht e

vështirë mbijetesa e prodhuesve të rinj, dhe e ndërmarrjeve/shoqërive të sapo

formuara apo të reja në moshë të cilat përballen me rrezikun potencial të mbylljes

gjatë 3-4 viteve të para të ekzistencës së tyre.

Për rrjedhojë, është një kërkesë jetike që prodhuesit, sipërmarrësit shqiptarë të

identifikojnë dhe të gjejnë mekanizmat që i bëjnë ata jo vetëm më konkurrues në

tregun vendas, por edhe të mbijetojnë më gjatë dhe të jenë të suksesshëm.

- 16 -

1.1. Qëllimi dhe objektivat e punimit

Ky studim ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë

në suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në

performancën e tyre, si dhe të analizojë efektet që japin këta tregues në rritjen

ekonomike të NVM-ve.

Ky studim kërkon në veçanti të konstatohet, studiohet dhe analizohet se cilët janë

faktorët që ndikojnë më shumë në rritjen ekonomike të NVM-ve. Identifikimi i këtyre

faktorëve do të bëjë të mundur shpjegimin e performancës së vetë NVM-ve.

Në këtë kërkim shkencor do të trajtohen disa çështje të rëndësishme dhe problematika

të përgjithshme të sistemit të financimit, të situatës financiare dhe rentabilitetit të

bizneseve të vogla dhe të mesme në Shqipëri. Gjithashtu, ky punim do të paraqesë, si

nga pikëpamja teorike dhe empirike, lidhjen ndërmjet këtyre treguesve kryesorë të

performancës, apo thënë ndryshe, të rritjes së NVM-ve.

Arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme janë:

Së pari, duke parë rëndësinë dhe peshën që zënë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në

zhvillimin ekonomik të vendit, do të ishte me vlerë studimi i tyre.

Së dyti, duke parë zhvillimin aspak homogjen të NVM-ve në qytetin e Tiranës,

vendosa të studioj shkaqet dhe arsyet se përse disa ndërmarrje zhvillohen më shpejt,

ndërsa disa qëndrojnë për një kohë të kufizuar në treg dhe me pas mbyllen.

Së treti, vendosa të analizoj më tej se cilat nga karakteristikat e brendshme

përcaktojnë ecurinë, dhe performancën e NVM-ve.

Në mënyrë të përmbledhur studimi synon të realizojë këto objektiva :

1. Të përcaktojë faktorët kryesorë të rritjes së NVM-ve në qytetin e Tiranës.

2. Të studiojë dhe analizojë lidhjen ndërmjet rentabilitetit sipas perceptimeve të

bizneseve dhe rentabilitetit në (%) sipas rezultateve faktike.

3. Të studiojë dhe analizojë secilin prej sektorëve, shërbim, prodhim dhe tregti,

dhe të identifikojë se cilët faktorë kanë një ndikim më të lartë në rentabilitetin

e bizneseve.

4. Të studiojë dhe analizojë faktorët që ndikojnë në aksesin për kredimarrje të

biznesit.

Të gjithë këta faktorë janë marrë objekt i kësaj analize me qëllim për të parë sa

efiçente janë NVM-të në Shqipëri, si performojnë ato, sa rentabël janë, etj.

- 17 -

1.2. Pyetjet bazë të kërkimit

1. Pse janë të rëndësishme NVM-të në Shqipëri?

2. A ekziston një lidhje midis rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve dhe

Rentabilitetit në % (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100),

të NVM-ve?

3. Pse ju duhet dhënë përparësi treguesve si Rentabiliteti dhe Aksesi për

Kredimarrje dhe faktorëve që ndikojnë tek këta tregues?

4. Cilët faktorë ndikojnë në rentabilitetin e bizneseve, sipas shpërndarjes së

sektorëve, prodhim, shërbim dhe tregti?

1.3. Metodologjia dhe të dhënat

Për realizimin e këtij punimi, një vend të veçantë ka metodologjia e përdorur. Vetëm

duke u mbështetur në një bazë të sigurt dhe orientim të qartë në fazat e konceptimit,

përpunimit metodologjik, u arrit të bëhej një punë shumë e mirë empirike.

Fazat kryesore nëpër të cilat ka kaluar realizimi i këtij punimi janë sa vijon:

Faza e parë: Përzgjedhja e Literaturës

Përzgjedhja e literaturës është një nga hapat parësorë dhe të rëndësishëm, pasi

konsiston në identifikimin dhe më pas rishikimin e literaturës ekzistuese në lidhje me

objektin e studimit. Ajo përfshin studimin e librave, artikujve, kumtesave të

konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare, etj. Në këtë proces u klasifikuan ato më

të përshtatshmet dhe në të njëjtën kohë u bë një inventarizim i atyre që kishin lidhje

me objektin e studimit të këtij punimi. Mbi këtë bazë, u parashtruan dhe u formuluan

një sërë çështjesh që lidhen me studimin.

Rishikimi i literaturës u shtri mbi një numër relativisht të konsiderueshëm autorësh

vendas e të huaj, gjë që bëri të mundur mbledhjen e shume informacioneve si për

vendin ashtu edhe për jashtë.

Rishikimi i literaturës ekzistuese kishte për qëllim përcaktimin e fushës së këtij

studimi. Por nga ana tjetër rishikimi i literaturës ndihmoi në evidentimin e asaj çka

është arritur dhe çfarë mbetet për t’u arritur nëpërmjet thellimit të njohurive.

Literatura e përzgjedhur ndihmoi në strukturimin e përmbajtjes së mjaft koncepteve të

nevojshme që u përfshinë në këtë punim. Një tjetër ndihmesë ishte gjenerimi i

pyetjeve kërkimore, një aspekt kyç i këtij kërkimi shkencor.

Literatura e rishikuar pati një vlerë të madhe, jo vetëm si burim reference, por edhe si

një bazë e shëndoshë mbështetjeje në trajtimin e çështjeve të studimit.

Faza e dytë: Mbledhja e të dhënave dytësore

Mbledhja e të dhënave konsistoi në grumbullimin e të dhënave nga burime dytësore

si:

- Publikime të Bankës së Shqipërisë;

- 18 -

- INSTAT;

- Banka Botërore;

- OECD; etj.

Këto të dhëna u përdoren si informacione dytësore.

Gjithashtu u shfrytëzuan pothuajse të gjitha të dhënat nga studimet e mëparshme të

kryera për qytetin, objekt të këtij studimi.

Disa prej këtyre studimeve të mëparshme janë:

- Studim i strategjisë afatmesme të zhvillimit të NVM në vendin tonë.

- Studim i strategjisë se zhvillimit ekonomik dhe social të vendit dhe në veçanti

të Bashkisë Tiranë, etj.

Vlen të theksohet se janë marrë në konsideratë opinionet e të gjithë grupeve të

interesuara në ketë fushë, çka e bën më të rëndësishëm dhe të prekshëm këtë studim.

- Takimet me drejtues të institucioneve financiare bankare dhe jo bankare, që

operojnë në fushën e mikro-kredisë me qëllim që të sigurohen të dhëna reale

mbi aktivitetet aktuale dhe strategjitë e tyre në fushën e kreditimit të biznesit

të vogël, qëndrimet e tyre mbi mundësitë dhe barrierat për mbështetje

kreditore, kushtet e kreditimit dhe mbështetjes së bizneseve.

- Takime me përfaqësues të Dhomës se Tregtisë dhe Industrisë, diskutim i

çështjeve normative që lidhen me problemet e rritjes të biznesit në vendin

tonë.

- Takime me përfaqësues të Drejtorisë së Përgjithshme të Tarifave dhe Taksave

Vendore, Bashkia Tiranë.

- Takime me financierë të bizneseve, organizuar nga K. K. Kontabilitetit.

Faza e tretë: Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës

Për realizimin e këtij studimi, faza empirike u mbështet në mbledhjen dhe përpunimin

e të dhënave në terren nëpërmjet metodologjisë së anketimit. Anketimi u mbështet në

plotësimin e pyetjeve të dhëna në një pyetësor të hartuar posaçërisht për këtë studim.

Mbi bazën e objektit të studimit, në bashkëpunim me udhëheqësen Prof. Dr. Flutura

Kalemi, u konceptua dhe u hartua një model pyetësori me 21 pyetje.

Pyetjet u hartuan në mënyrë të tillë që të ishin të kuptueshme, të qarta dhe të mos keq

interpretoheshin nga subjektet e anketimit.

Anketimi u realizua nëpërmjet modelit të anketimit të drejtpërdrejtë dhe të

plotësimit të pyetësorit nga vetë të anketuarit, gjë e cila ju dha atyre mundësinë për të

kërkuar edhe shpjegime shtesë lidhur me paqartësi në lidhje me pyetjet.

Faza e anketimit u zhvillua nga unë, duke u paraqitur personalisht pranë subjekteve,

duke i përzgjedhur ata në mënyrë rastësore. Anketimi i subjektit është kryer vetëm në

ato raste kur në subjekt ishte prezent sipërmarrësi/administratori. Kjo pasi pyetjet

- 19 -

synonin të mblidhnin informacion kontabël që mund ta japë vetë sipërmarrësi apo

administratori i subjektit.

Anketimi u realizua në akset kryesore të qytetit të Tiranës, ku shpërndarja e bizneseve

është më e madhe, kjo pasi është në proporcion edhe me shpërndarjen demografike të

popullsisë së qytetit. Gjithsesi, gjatë anketimit u mbajt parasysh një përfshirje e drejtë

e zonave të Tiranës. Nga ana tjetër, u tregua kujdes i veçantë që në anketim të

përfshiheshin në mënyrë të konsiderueshme biznese të të gjithë sektorëve kryesore.

Kjo është realizuar duke përzgjedhur zona të sektorëve heterogjene. Kjo mënyrë

përzgjedhje është bërë që të krijojë mundësinë e një pasqyrimi sa më real të situatës së

biznesit.

Për këtë studim u realizuan 300 pyetësorë duke anketuar 300 biznese të vogla dhe të

mesme, që operojnë në Qytetin e Tiranës.

Ky pyetësor kishte për qëllim mbledhjen e të dhënave reale nga subjekte të ndryshme

tregtare, të kategorisë ndërmarrje të vogla dhe të mesme në zonën e Tiranës.

Përmbajtja e Pyetësorit

Pjesa e parë e pyetësorit na jep një informacion të përgjithshëm të NVM , ashtu si për

nga forma ligjore e regjistrimit të bizneseve, apo nga sektori në të cilin zhvillojnë

aktivitetin.

Pjesa e dytë, si pjesa më e rëndësishme e pyetësorit, na shfaq në mënyrë të plotë

karakteristika të performancës të NVM-ve. Këto karakteristika janë:

• mosha e biznesit;

• numrit i të punësuarve;

• plani biznesit ;

• niveli i teknologjisë ;

• perspektiva e biznesit;

• xhiro vjetore;

• shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ;

• shpenzimet mesatare vjetore për promocion;

• Rentabiliteti në perceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e

Likertit.

Në pjesën e dytë është ngritur pyetja në formën e shkallëve të “Likertit” e cila tregon

nivelin e rentabilitetit, ku sipërmarrësit të përcaktojnë nivelin e performancës së

biznesit sipas këtij treguesi.

Pjesa e tretë na siguron informacion në lidhje me:

• sigurimin e burimeve të financimit të biznesit;

• sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM –ve;

• investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit;

• burimet e pronarit;

• nevojën për Cash

• situatën aktuale në raport me kredimarrjen

• formën e kredisë;

- 20 -

• kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset mund të absorbojnë ne vitet e

ardhshme;

• Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve duke përdorur

Shkallën e Likertit.

Faza e katërt: Analiza e të dhënave empirike

Të dhënat e mbledhura nëpërmjet pyetësorit dhe nga formularët e deklarimit dhe

pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT), u

grumbulluan dhe u përpunuan me metoda statistikore. Në total u përdorën një panel të

dhënash të nxjerra nga 300 pyetësorë dhe 271 deklarata.

Për analizimin e të dhënave sasiore dhe cilësore, është përdorur modeli i regresionit

linear dhe regresionit logjistik me të dhëna panel, nga ku do të tregohet lidhja midis

variablave të varur të Rentabilitetit dhe Aksesit për kredimarrje si tregues të

performancës të NVM-ve dhe variablave të tjerë shpjegues që ndikojnë në to. Këto të

dhëna, u vlerësuan nëpërmjet ekuacioneve të regresionit linear dhe regresionit

logjistik.

1.4. Struktura e punimit

Realizimi i këtij punimi është organizuar në gjashtë kapituj kryesorë. Kapitujt janë

ndërthurur me njëri-tjetrin duke krijuar kështu një vijueshmëri të mendimit dhe

qëllimit kryesor të punimit. Për studimin e Performancës së NVM-ve në vendin tonë,

punimi nis me një trajtim teorik të NVM-ve në përgjithësi.

Punimi vazhdon me ecurinë e NVM-ve në Shqipëri dhe kryesisht në qytetin e Tiranës.

Më tej punimi vazhdon me një studim empirik mbi performancën e NVM-ve dhe

faktorëve kryesore që ndikojnë në rritjen e tyre. Në fund ndalemi, te gjetjet apo

konkluzionet e studimit.

Në kapitullin e parë është dhënë qëllimi i studimit, pyetjet kërkimore të ngritura,

objektivat e përcaktuar si dhe një metodologji e shkurtuar për realizimin e tij.

Kapitulli i dytë bën një rishikim të literaturës për NVM-të. Vlerëson dhe studion

përfundimet e arritura dhe të ndeshura gjatë literaturës së shfletuar. Pra do të

analizohen, në mënyrë të përgjithshme, një shumëllojshmëri studimesh teorike dhe

empirike mbi performancën e NVM-ve :

-ato që studiojnë faktorët përcaktues dhe nivelin optimal të rentabilitetit të NVM-ve ,

-ato që studiojnë aksesin për kredimarrje të lidhur ngushtë me rritjen e NVM-ve.

Kapitulli i tretë jep një tablo të plotë të ecurisë së NVM-ve në Shqipëri, veçoritë që

mbartin dhe rolin që luajnë ato në ekonominë e vendit tonë.

Në kapitullin e katërt, është përcaktuar metodologjia e studimit dhe instrumentet e

përdorur për nxjerrjen e rezultateve dhe analizën e gjetjeve të punimit.

- 21 -

Kapitulli i pestë, nëpërmjet një anketimi të 300 bizneseve të sektorëve të ndryshëm

kryesisht të vogla dhe të mesme në qytetin e Tiranës, konsiston në analizën empirike

të performancës së NVM-ve dhe faktorëve kryesorë që ndikojnë në rritjen e tyre. Kjo

analizë propozon të njihemi me një grup variablash cilësore dhe sasiore që do të

shërbejnë si faktorët kryesorë që ndikojnë në Rentabilitetin e bizneseve sipas

sektorëve, dhe aksesit për kredimarrje.

Në kapitullin e fundit paraqiten konkluzionet e përgjithshme të nxjerra gjatë studimit,

rekomandimet e punimit si dhe kufizimet e tij për Performancën e NVM-ve në

Shqipëri.

- 22 -

KREU II - RISHIKIMI I LITERATURËS

2.1. Rëndësia e NVM-ve

Ndërmarrjet “mikro dhe ato të vogla” zënë një peshë të madhe në ekonominë e një

vendi. Kontributi që ato japin në rritjen, krijimin e punësimit dhe zhvillimit social

është për tu vlerësuar. Si studiuesit dhe mbarë opinioni publik kanë njohur rëndësinë e

madhe që ato kanë (Stanworth dhe Gray, 1991). Madje shpesh herë ato konsiderohen

si “lokomotiva e rritjes ekonomike”. Përgjithësisht rreth 65% e totalit të numrit të

punonjësve (Madsing, 1997) janë të punësuar pranë bizneseve të vogla dhe mikro.

Ndërsa në vendet në zhvillim NVM-të punësojnë rreth 22% të popullsisë në moshë

madhore.1

Gjatë viteve të mëparshme, pjesa më e madhe e studimeve kanë patur si objekt

studimi bizneset e mëdha. Kjo për arsye se, deri në 1970, zhvillimi ekonomik ishte

arritur kryesisht përmes prodhimit në masë që ofronin ato. Qysh atëherë, është vënë re

një tendencë e ndryshme drejt “zvogëlimit të prodhimit” dhe kjo ka rritur ndjeshëm

rëndësinë tregtare të bizneseve të vogla (Lèbre La Rovere, 1998). Për sa i përket

studimit të tyre, për një kohë të gjatë, ka mbizotëruar një hamendësim i heshtur se

teoritë dhe modelet organizative të zhvilluara mbi bizneset e mëdha ishin

drejtpërsëdrejti të zbatueshme edhe për NVM-të. Megjithatë, de Berranger dhe

Tucker (1999) kanë konstatuar se në ditët e sotme pranohet gjerësisht se bizneset e

vogla ndryshojnë shumë nga ato të mëdhatë. 2

Sipas Curran et al. (1986), nuk ka dyshim se bizneset e vogla mbeten ekonomikisht të

rëndësishme në çdo shoqëri të lirë të industrializuar. Ato marrin pjesë në pothuajse

çdo sektor të madh të ekonomisë, dhe sipas Binks dhe Coyne (1983) vazhdojnë të

sigurojnë një nivel të lartë punësimi jo vetëm në industritë tradicionale si ndërtimi,

por edhe në sektorë më të rinj siç janë shërbimet profesionale dhe shkencore.3

Sipas studimeve në nivel Bashkimi Evropian (BE), bizneset mikro, të vogla dhe të

mesme luajnë një rol të rëndësishëm në ekonomi. Ato janë një burim i madh aftësish

sipërmarrëse, risish dhe mundësi punësimi. Në bazë të një studimi të kryer në vitin

2005, në rang BE-je, rezultoi se rreth 23 milionë NVM ofronin rreth 75 milionë vende

pune dhe përfaqësonin 99% të të gjitha bizneseve.4 E siç do të thoshte edhe vetë

komisioneri për sipërmarrjet dhe industrinë, Günter Verheugen:

“Ndërmarrjet mikro, të vogla dhe të mesme (NVM) janë motori i ekonomisë

evropiane. Ato janë një burim thelbësor i vendeve të punës, krijojnë një frymë

1 Tongue, 2001, Part 1, fq.5.

2 Ibid.

3 Ibid.

4 EC, 2005, The New SME definition, User Guide and Model Declaration, fq. 5

- 23 -

sipërmarrëse dhe sjellin risi në BE dhe në këtë mënyrë janë të rëndësishme për nxitjen

e konkurrencës dhe punësimit.”5

Po ashtu edhe në rang global, bizneset e vogla përbëjnë shumicën e bizneseve në të

gjitha ekonomitë në botë. Ato gjithashtu japin një kontribut të madh në prodhimin dhe

punësimin në sektorin privat, një kontribut që me kalimin e kohës është në rritje

(Storey, 1994).

Fakti se ka kaq shumë biznese të vogla në ekonomitë më të zhvilluara çon në ngritjen

e një sërë pyetjesh, veçanërisht në atë se si mund të matim saktësisht sa biznese

ekzistojnë në një ekonomi në një kohë të caktuar. Shumë biznese të vogla qëllimisht

nuk regjistrohen pranë autoriteteve shtetërore. Të tjera kanë një jetëgjatësi aq të

shkurtër sa autoritetet shtetërore nuk arrijnë të regjistrojnë ekzistencën e tyre përpara

se ato të pushojnë së ekzistuari.

Së fundmi, shumë nga bizneset janë aq të vegjël sa shteti nuk mund të marrë në

konsideratë si të vlefshëm për t’i regjistruar, dhe këto ndërmarrje janë përjashtuar nga

detyrimi për tu regjistruar mbi bazë të madhësisë. Kjo gjë shkakton probleme në

aspektin e matjes së madhësisë së sektorit të bizneseve të vogla, kontributin e tyre në

prodhim dhe punësim, në bërjen e matjeve nëse ky fenomen ndryshon gjatë një

periudhe të caktuar kohe dhe në bërjen e krahasimeve me vende të tjera. Për të gjitha

këto arsye, statistikat e bizneseve të vogla kanë tendencë të jenë disi spekulative

(Storey, 1994).

E megjithatë kur flasim për ndërmarrjet e vogla e të mesme (NVM-të), mbi bazën e

një logjike të thjeshtë praktike është evidente se ato kanë një rëndësi të veçantë për

rritjen e sektorit privat. Përdorimi i gjerë i termit “NVM” në përcaktimin e politikave

të zhvillimit ekonomik ka lënë të kuptohet se segmenti i bizneseve që zënë hapësirën

ndërmjet sipërmarrjeve mikro dhe atyre të mëdha paraqet mundësi dhe sfida dukshëm

të ndryshme nga ato të dy grupeve të tjera. Pretendimi se NVM-të janë shtylla

kryesore e ekonomisë, është theksuar e trumbetuar shumë nëpër gazeta, prezantime,

dhe artikuj në lidhje me zhvillimin e sektorit privat.6

2.2. Përkufizimi i NVM-ve

2.2.1. Karakteristikat e NVM-ve

Përpara se të japim një përkufizim të NVM-ve le të shohim cilat janë karakteristikat

tipike të tyre sipas disa studiuesve. Në mënyrë të përmbledhur ato janë si më poshtë:

Janë shumë fleksibël. Përparësia kryesore konkurruese e NVM-ve është

fleksibiliteti i tyre; shpesh ato janë të afta të përmbushin shpejt kërkesat dhe

nevojat e konsumatorëve (Temperley, Galloway et al, 2004. Antony, Kumar et

al 2005. Edwards, Delbridge et al 2005. Murphy dhe Ledwith 2007).

5Günter Verheugen, Member of the European Commission, Responsible for Enterprise and Industry.

6 Guibson & van der Vaart, Defining SMEs: A Less Imperfect Way of Defining Small and Medium

Enterprises in Developing Countries, 2008, bookings website, fq. 4

- 24 -

Sjellin inovacion. Inovacioni përmes një programi kërkimi dhe zhvillimi është

jetik për ekzistencën e një NVM-je tipike. (Temperley, Galloway et al, 2004.

Oke, Burke et al 2007) .

Të shpejta në zbatimin e vendimeve të marra. Ato karakterizohen nga zbatim

i shpejtë i vendimeve të marra për të zbutur kërcënimet e jashtme dhe për të

kapitalizuar mundësitë (Antony, Kumar et al 2005. Murphy dhe Ledwith

2007).

Integrim vertikal. NVM-të janë më tepër të integruara vertikalisht se sa

kategoritë e tjera të bizneseve, pasi ka më pak nivele administrimi dhe

burokraci. Kjo lehtëson menaxhimin e tyre, por nga ana tjetër kjo ka një

mangësi, pasi bën që NVM-të të përqendrohen më tepër në çështjet operative

(Antony, Kumar et al. 2005; Deros, Yusof et al. 2006; McAdam, Keogh et al.

2007).

Suksesi varet nga aftësitë e shefit ekzekutiv. Personaliteti i shefit ekzekutiv të

një NVM-je ose drejtori ekzekutiv është një element kyç në menaxhimin,

rritjen, dhe suksesin e biznesit. Kështu, NVM-të janë më shpesh të orientuara

nga njerëzit (Temperley, Galloway et al. 2004).

Mungesa e pajtueshmërisë me kërkesat për marrëdhëniet e punës. Tek

NVM-të, marrëdhëniet e punës janë shpesh të lira dhe informale; mungon

procesi i standardizimit (Antony, Kumar et al. 2005).

Procedura politikë-bërëse tërësisht të ndryshme nga ato të bizneseve të

mëdha. Procedurat e hartimit të politikave dhe shfrytëzimi i burimeve që janë

të përshtatshme për bizneset e mëdha nuk janë doemos të përshtatshme për

NVM-të (Welsh dhe White 1981; Deros, Yusof et al. 2006).

2.2.2. Probleme të përkufizimit të NVM-ve

Nëse do të duam të japim një përkufizim se çfarë quajmë ndërmarrje të vogla e të

mesme do të shohim se jo vetëm që është shumë e vështirë, por edhe që nuk ka

pajtueshmëri mendimesh ndër studiues, ekonomistë e politikë-bërës.

Sipas Storey (1994), vihet re një mungesë njëtrajtshmërie në lidhje me përkufizimin.

Përkufizime që përdorin përmasat (si numri i punonjësve, xhiro, rentabiliteti dhe

fitimi neto) nëse i përdorim në një sektor mund të ndodhë që të gjitha bizneset të

klasifikohen si të vogla ndërsa të njëjtat përmasa kur aplikohen në një sektor tjetër

mund të çojnë në rezultate të ndryshme. Kjo pasi një biznes i vogël në sektorin e

shërbimeve, ka kapital, xhiro dhe punëson një numër të caktuar punonjësish të

ndryshme nga ato që ka një biznes i vogël në sektorin e prodhimit të lëndëve të para.

Pra, nëse do të krahasojmë sektorët e ndryshëm, bizneset e vogla e të mesme të këtyre

sektorëve nuk paraqesin cilësi të njëjta për sa i përket kapitalit, xhiros dhe numrit

personave që punësojnë. Kjo ka sjellë ide dhe qasje të ndryshme të autorëve të

ndryshëm për sa i përket përkufizimit të NVM-ve (Storey, 1994).

- 25 -

Në praktikë, mund të hasen kuptime të ndryshme që aplikohen në kontekste të

ndryshme. Realisht, Curran et al. (1991), kur diskutohet për çështjen e përkufizimit,

duke iu referuar dhe autorëve të tjerë, thonë se është një “çështje problematike”.

Ndërkohë teoricienë dhe studiues të tjerë janë përpjekur të bëjnë një përkufizim të

biznesit të vogël, por pa rezultat të kënaqshëm. Të tillë kanë qenë Bolton (1971),

Binks dhe Coyne (1983), Curran dhe Stanworth (1984). 7

Një nga arsyet që nuk mund të arrihet në një përfundim të kënaqshëm është problemi i

përmasës. Një biznes që konsiderohet i vogël në sektorin e petrokimisë mund të ketë

nivel kapitali, të ardhurash dhe numër të punësuarish shumë herë më të lartë se një

biznes që konsiderohet i vogël në sektorin e riparimit të makinave. Për pasojë,

përkufizimi në nivel sektori që merr për bazë përmasat objektive të madhësisë, si

numri i të punësuarve, xhiroja, fitimi dhe kapitali neto, na çon në përfundimin se, në

disa sektorë, të gjitha bizneset mund të konsiderohen të vogla, ndërsa në sektorë të

tjerë ndoshta nuk ka aspak biznese të vogla (Storey, 1994). Këto përkufizime që

marrin në konsideratë numrin e punonjësve, xhiron, fitimin, të ardhurat neto, etj.,

quhen përkufizime objektive (Storey, 1994).

Tabela 2.1. Përkufizime të ndryshme për NVM-të

Shteti Kriteri i

ndarjes

Mikro

Të vogla

Mesme

Mëdha

Australi Nr. punonjësve 1-4 5-19 20-199

> 200

Kinë Nr. punonjësve E ndryshme

sipas industrisë

së prodhimit

< 300 300-2000 > 2000

BE Nr. punonjësve

dhe

xhiro vjetore

< 10

< 2 mil €

<50

< 10 mil €

<250

< 50 mil €

> 250

OECD Nr. punonjësve 1-9 10-49 50-499 > 500

Burimi: Temperley et al., (Temperley, Galloway et al. 2004), UN-ECE (1996) , NBSC (2003)

2.2.3. Përkufizime të raportit të Komitetit Bolton (1971)

Raporti i Komitetit Bolton për biznesin e vogël (1971) është një nga burimet

gjerësisht të përmendura nga përkufizimet dhe kuptimet në lidhje me sektorin e

biznesit të vogël. Bolton (1971) u përpoq të kapërcejë problemin e përkufizimit të

bizneseve të vogla. Pas shumë sugjerimesh, ai nxori dy formulime përkufizimesh

duke i quajtur ato: 1)përkufizim “ekonomik” dhe 2) përkufizim “statistikor”.

Përkufizimi ekonomik i konsideron bizneset si të vogla në rast se përmbushen tre

kriteret e mëposhtme:

− kur zotërojnë një pjesë relativisht të vogël të tregut të tyre;

7 Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq. 6

- 26 -

− kur menaxhohen nga vetë pronarët ose gjysmëpronarët e tyre në mënyrë

personale, dhe jo nëpërmjet një strukture formale menaxhimi;

− kur janë të pavarura, d.m.th. që nuk janë pjesë e një biznesi të madh.8

Ndërsa përkufizimi statistikor, nga ana tjetër, u formulua për të trajtuar tri çështje

kryesore. Së pari të përcaktohej madhësia aktuale për sektorin e bizneseve të vogla

dhe kontributi i tyre në agregatet ekonomikë, si prodhimi i brendshëm bruto,

punësimi, eksportet dhe inovacioni. Së dyti, të krahasonte shtrirjen e ndikimit në

ekonomi të sektorit të bizneseve të vogla dhe si kishte ndryshuar ky ndikim me

kalimin e kohës. Së treti, në parim, përkufizimi statistikor do të bënte të mundur

krahasimin ndërmjet kontributit që japin në ekonominë e një vendi bizneset e vogla

me atë të një vendi tjetër (Tongue, 2001).9

Përkufizimet e dhëna nga Komiteti Bolton, jepen në mënyrë të përmbledhur në

tabelën e mëposhtme:

Tabela 2.2. Përkufizimet e Komitetit Bolton

Sektori Përkufizimi

Industria prodhuese 200 punonjës ose më pak

Ndërtimi 25 punonjës ose më pak

Miniera dhe gurore 25 punonjës ose më pak

Tregtia me pakicë Xhiro 50,000 £ ose më pak

Të ndryshme Xhiro 50,000 £ ose më pak

Shërbimet Xhiro 50,000 £ ose më pak

Tregtia e automjeteve Xhiro 100,000 £ ose më pak

Tregtia me shumicë Xhiro 200,000 £ ose më pak

Transporti rrugor Pesë automjete ose më pak

Shërbimi katering Të gjitha përjashtuar zinxhirët e

dyqaneve dhe birraritë

Burimi: Bolton (1971)

Siç mund të vihet re nga tabela, në dy grupe sektorësh, ai i industrisë prodhuese dhe

ndërtimi, dhe miniera dhe gurore, kriteri dallues është numri i punonjësve. Në tre

sektorët e shërbimeve, kriteri dallues është xhiroja, dhe vetëm në një sektor, ai i

kateringut, kriteri është pronësia. Së fundi, në transportin rrugor, kriteri është “asetet

fizike të biznesit”, marrë kjo për numër automjetesh (Storey, 1994).

E megjithatë sipas Storey (1994), raporti i Komitetit Bolton ka vlera pasi solli shumë

risi pozitive në lidhje me sektorin e biznesit të vogël, pavarësisht se mori një numër të

madh kritikash për të dyja përkufizimet si për atë “ekonomik” edhe për atë

“statistikor”.

8 Tongue, 2001, Part 1, fq.7

9 Ibid.

- 27 -

2.2.4. Kritikat ndaj përkufizimit “ekonomik” të raportit të Komitetit

Bolton

Nëse marrim në analizë përkufizimin ekonomik, Raporti Bolton përdor si kriter që një

biznes të quhet i vogël, faktin që duhet të administrohet nga vetë pronarët ose

gjysmëpronarët e tij personalisht, dhe jo përmes një strukture formale menaxhimi. Ky

kriter “është i papajtueshëm me përkufizimin “statistikor” që bizneset e vogla të

industrisë së prodhimit kanë deri në 200 punonjës (Storey, 1994).

Nga njëra anë Raporti Bolton pranon se disa biznese më të vogla mund të kenë një ose

më shumë nivele administrative të ndërmjetme, të tilla si supervizorët apo përgjegjësit

të cilët interpretojnë vendimet e menaxherëve të tyre që njëkohësisht janë edhe

pronarë dhe i transmetojnë këto vendime tek punonjësit e tjerë. Por nga ana tjetër e

konsideron këtë gjë si të jenë vetë pronarët e bizneseve ata që marrin vendimet

kryesore dhe ushtrojnë funksionet kryesore të menaxhimit.

Megjithatë, puna e Atkinson dhe Meager (1994) tregon se emërimet e menaxherëve

bëhen kur bizneset arrijnë një madhësi ndërmjet 10 ose 20 punonjës. Në këto

përmasa, pronarët nuk janë burimi ekskluziv i vendimeve menaxheriale (Storey,

1994). Kur një biznes punëson mbi 100 punonjës, pronarët e saj fillojnë të rekrutojnë

ekipe të rëndësishme menaxherësh të cilave iu caktojnë edhe përgjegjësi. Është e

pamundur që një biznes me më shumë se 100 punonjës të mund të menaxhohet në

mënyrë “personale”, dhe kërkohet një strukturë më formale menaxhimi, gjë që na bën

të mendojmë se përkufizimi “ekonomik” dhe “statistikor” i raportit Bolton janë të

papajtueshëm me njëri tjetrin (Storey 1994).

Aspekti i dytë që lë hapësirë për diskutim në lidhje me përkufizimin “ekonomik”

është theksi që ai vendos mbi paaftësinë e një biznesi të vogël të ndikojë në mjedisin e

tij, veçanërisht paaftësia për të influencuar duke ndryshuar sasinë që prodhon, çmimin

me të cilin shitet në treg një produkt apo shërbim. Sipas Storey (1994) është e

dukshme se këtu Raporti Bolton është influencuar nga koncepti ekonomist i

konkurrencës së përsosur. Megjithëse në praktikë shumë biznese të vogla ofrojnë një

shërbim ose produkt shumë të specializuar, ndoshta në një zonë gjeografikisht të

izoluar, dhe shpesh nuk e perceptojnë veten e tyre në konkurrencë të qartë. Si rezultat,

në terma afat-shkurtër dhe afat-mesme, ato mund të mbajnë çmime më të larta dhe

fitim më të lartë se “norma” e industrisë në përgjithësi. Sipas një studimi të Bradburd

dhe Ross (1989) 10

, në Shtetet e Bashkuara, bizneset e mëdha në përgjithësi kanë më

shumë fitim se sa ato të voglat, por ndërkohë në ato industri heterogjene ku ka

boshllëqe, ndodh e kundërta.

Ndërkohë, Wynarczyk et al (1993)11

na ofrojnë një alternativë tjetër të përkufizimit

“ekonomik” të një biznesi të vogël, të ndryshëm nga përkufizimi i Raportit Bolton.

Duke u mbështetur në vëzhgimin e Penrose (1959) i cili thoshte se bizneset e vogla

ndryshojnë nga ato të mëdhatë aq sa janë të ndryshme larvat nga fluturat, Wynarczyk

et al (1993) u përpoqën të identifikojnë karakteristikat e bizneseve të vogla që i bëjnë

ato të dallueshme nga bizneset e mëdha; karakteristika këto të ndryshme nga

madhësia. Po ashtu, Wynarczyk et al (1993) argumentojnë se ka tre aspekte qendrore

10

Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.10. 11

Ibid.

- 28 -

ku ndryshojnë bizneset e vogla nga ato të mëdha. Dhe ato janë: pasiguria, inovacioni

dhe evolucioni.

a. Pasiguria

Dallimi kryesor ndërmjet një biznesi të vogël dhe një të madhi është pasiguria e

madhe e mjedisit ku operon një biznes i vogël së bashku me përmbajtjen e brendshme

të motiveve dhe veprimeve (Storey, 1994).

Sipas Tongue (2001), pasiguria e sektorit të bizneseve të vogla e të mesme,

identifikohet në 3 aspekte:

Së pari, pasiguria qëndron në faktin se ne nuk e dimë me siguri që është subjekti

ai që vendos çmimin, gjë që mund të konsiderohet si në kundërshtim me

përkufizimin që na jep Raporti Bolton. Kjo gjë njëkohësisht vë në pah edhe

pjesën e vogël të tregut që ato zënë.

Së dyti, pasiguria e bizneseve të vogla qëndron tek numri i kufizuar i

konsumatorëve dhe i bazës së produktit. Një shembull klasik në këtë rast është

kur kemi biznese të vogla që thjesht veprojnë si nënkontraktorë të bizneseve të

mëdha. Këto biznese kanë gjasa që të preken nga “dobësia e nënkontraktorit”

(Lyons dhe Bailey, 1993)12

. Kjo dobësi krijohet jo vetëm prej varësisë nga

konsumatorët dominantë, por edhe nga shkalla e specializimit të produktit për

konsumatorë të veçantë, specifika e vendimeve për investime, dhe probabiliteti që

konsumatori mund të heqë dorë nga porosia. Edhe për nënkontraktorët në tërësi,

bizneset e vogla e kanë të qartë që janë më tepër të prekshme se bizneset e mëdha

dhe veprojnë sipas rastit (Lyons dhe Bailey, 1993).

Së treti, pasiguria ka të bëjë me diversitetin më të madh të objektivave që kanë

pronarët e bizneseve të vogla, krahasuar me bizneset e mëdha. Shumë pronarë të

bizneseve të vogla kërkojnë të marrin vetëm një nivel minimal të ardhurash se sa

të maksimizojnë shitjet apo fitimin (Storey 1994). Pronarët e bizneseve të vogla

nuk kanë pse të bezdisen nga raportimet për aksionarët e jashtëm dhe për

rrjedhojë “monitorimi i performancës” në praktikë nuk ekziston. Tek bizneset e

vogla, marrëdhënia ndërmjet biznesit dhe pronarit është shumë më e ngushtë se

sa ndërmjet aksionarit dhe biznesit të madh. Prandaj motivimi i pronarit tek

bizneset e vogla është një ndikim kyç mbi punën e vetë biznesit (Storey, 1994).13

b. Inovacioni

Aspekti i dytë kryesor që shënjon dallimin ndërmjet bizneseve të vogla dhe atyre të

mëdha është roli në inovacion. Sipas Storey (1994), tradicionalisht, bizneset e vogla

kanë qenë të afta të sjellin diçka të ndryshme në produkte apo shërbime, që dallon nga

standardet që ofrohen nga bizneset e mëdha (Storey, 1994: 11-12). Kjo tendencë e

bizneseve të vogla për të sjellë risi të ndryshme nga ato të bizneseve të mëdha është

mbështetur edhe nga Pavitt et al. (1987).

12

Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.10. 13

Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.11

- 29 -

c. Evolucioni

Aspekti i tretë ku dallojnë bizneset e mëdha nga ato të vogla, sipas Storey (1994)

është mundësia shumë herë më e madhe e evolucionit dhe ndryshimit që ka një biznes

i vogël. Teoricienët e menaxhimit (p.sh. Scott dhe Bruce, 1987) e shohin tranzicionin

që bëjnë bizneset e vogla tek ato të mëdha si një ndryshim me shumë stade, ndryshe

nga Penrose (1959), i cili e sheh këtë fenomen si një ndryshim vetëm me një fazë.

Bizneset e vogla që bëhen të mëdha kalojnë nëpër një numër stadesh ndyshimi që

ndikojnë në rolin dhe stilin e menaxhimit, si dhe në strukturën e organizimit (Scott

dhe Bruce, 1987). Pika kyçe këtu është se struktura dhe organizimi i biznesit të vogël

ka më shumë gjasa të jenë në ndryshim, pasi biznesi lëviz nga një fazë në një tjetër, se

sa tek bizneset më të mëdha (Storey, 1994).

Pra, pasiguria, inovacioni dhe evolucioni i biznesit janë dimensionet thelbësore ku

ndryshojnë bizneset e vogla nga ato të mëdhatë. Në aspektin teorik, bizneset e vogla

duhet të vëzhgohen nga poshtë-lartë dhe jo të supozohet se një biznes i vogël është një

version në shkallë të vogël i një biznesi të madh (Wynarczyk et al., 1993).14

2.2.5. Kritikat ndaj përkufizimit “statistikor” të raportit të Komitetit

Bolton

Ashtu sikurse përkufizimi ekonomik, edhe përkufizimi statistikor i Raportit Bolton u

përball me një sërë kritikash (Storey, 1994). Të cilat në mënyrë të përmbledhur

paraqiten më poshtë:

• Së pari, nuk ka një përkufizim të vetëm apo qoftë edhe një kriter të vetëm të

“vogëlsisë”. Ndërkohë, përdoren katër kritere të ndryshme në përkufizimin

statistikor: numri i punonjësve, xhiroja, pronësia dhe aktivi.

• Nëse analizojmë kriteret e ndryshme, shohim që nuk ka njëtrajtësi në sektorë

të ndryshëm. Në lidhje me nivelin e xhiros, shohim se janë identifikuar tre

nivele të ndryshme xhiroje për sektorë të ndryshëm; për numrin e punonjësve

janë të identifikuar dy nivele të ndryshme. Këto ndryshime i bëjnë

përkufizimet tepër komplekse për të mundësuar krahasime ndërmjet shteteve

apo edhe në periudha të ndryshme kohore (Storey, 1994).

• Përkufizimet statistikore që bazohen në njësi monetare, me kalimin e kohës e

bëjnë krahasimin mjaft të vështirë, pasi duhet të ndërtohen shifra indeksimi të

duhura duke marrë parasysh edhe ndryshimet në çmim. Gjithashtu, ato bëjnë

që krahasimet ndërkombëtare të jenë akoma edhe më të vështira për shkak të

luhatjeve në vlerën së monedhës (Storey, 1994).

2.2.6. Përkufizimi i Komisionit Evropian

Dhënia e një përkufizimi të caktuar e të pranueshëm se cilat do të konsiderohen

ndërmarrje të vogla e të mesme është shumë e rëndësishme edhe për aktorët

politikëbërës. Duke patur një kategorizim të caktuar ata e kanë më të lehtë të bëjnë

14

Cituar në Tongue, 2001, Part 1, fq.12

- 30 -

politika dhe të adresojnë probleme. Ndërkohë Komisioni Evropian, për ti dhënë

zgjidhje problemit të përkufizimit të ndërmarrjeve të vogla e të mesme, ndërmori

nismën për të njehsuar një përkufizim të vetëm në nivel BE-je.

Për herë të parë në shkurt 1996, Komisioni miratoi komunikimin ku prezantonte një

përkufizim për NVM-të i cili hyri në fuqi në dhjetor 1997. Komunikimi përfshinte

edhe një rekomandim jo të detyrueshëm për Shtetet Anëtare, Bankën Evropiane të

Investimeve dhe Fondin Evropian të Investimeve. Pas gati një dekade lindi e

nevojshme rishikimi i këtij përkufizimi të Komisionit Evropian dhe kështu në 2005, u

miratua një përkufizim i ri për NVM-të.15

Sipas përkufizimit të ri të NVM-ve, shumica e tyre janë autonome pasi janë krejtësisht

të pavarur ose kanë një ose më shumë ortakë të pakicës. Një sipërmarrje është një

subjekt i angazhuar në një aktivitet ekonomik pavarësisht nga forma e saj ligjore. Ky

përkufizim është dhënë paraprakisht nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë. Pra, është

veprimtaria ekonomike, faktori përcaktues dhe jo forma ligjore e biznesit.16

Përkufizimi i ri i BE-së i miratuar në vitin 2005 merr parasysh këto tre kritere: 1)

numrin e punonjësve, 2) xhiron vjetore, dhe 3) bilancin vjetor. Mbi bazën e këtyre tre

kritereve, bizneset ndahen në 3 kategori, me karakteristika si mëposhtë:

Tabela 2.3. Klasifikimi i Komisionit Evropian i NVM-ve

Kategoria Nr. i

punonjësve

Xhiro vjetore Bilanci vjetor

Të mesme <250 <€ 50 milion

(përkufizimi i 1996: 40

milion €)

<€ 43 milion

(në 1996 27 milion

€)

Të vogla <50 ≤ €10 milion

(në 1996, 7 milion €)

≤ € 10 milion

(në 1996, 5 milion

€)

Mikro <10 ≤ € 2 milion

(nuk ishte përcaktuar më

parë)

≤ € 2 milion

(nuk ishte

përcaktuar më parë)

Burimi: Rekomandim i Komisionit Evropian, 6 Maj 2003, për përkufizimin e

ndërmarrjeve mikro, të vogla dhe të mesme.

2.2.7. Përkufizim i OECD

Sipas OECD, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë një grup shumë heterogjen. Ato

shtrihen në tërë sektorët tregtarë, duke filluar nga zejtaria dhe artizanati, prodhimet

bujqësore dhe blegtorale për tregun e fshatit, bar-kafene, internet-kafe në një qytet të

vogël, deri tek biznese të vogla e të sofistikuara inxhinierie ose biznese që shesin

programe softuerë në tregjet jashtë shtetit, apo edhe biznese të mesme prodhuese të

15

EC, 2005, The Neë SME definition, User Guide and Model Declaration, fq. 5 16

EC, 2005, The New SME definition, User Guide and Model Declaration, fq.12

- 31 -

pjesëve të automjeteve që shesin tek prodhuesit shumëkombësh të automjeteve në

tregjet e brendshme dhe të jashtme.

Pronarët mund të jetë të varfër ose jo; bizneset operojnë në tregje shumë të ndryshme

(urbane, rurale, lokale, kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare); përfshijnë nivele të

ndryshme të aftësive, kapitalit, sofistikimit dhe orientimit drejt rritjes, dhe mund të

jenë pjesë e ekonomisë formale ose informale (OECD 2004).17

Përkufizimi i NVM-ve ndryshon nga shteti në shtet dhe zakonisht bazohet në numrin

e të punësuarve, dhe vlerën e shitjeve dhe/ose vlerën e aktiveve. Për shkak të lehtësisë

në grumbullim, variabli më i përdorur është numri i punonjësve. BE-ja dhe një numër

i madh vendeve të OECD18

, vende në tranzicion dhe në zhvillim e kanë caktuar

kufirin maksimal të numrit të punonjësve për NVM-të në 200-250, me disa

përjashtime: të tilla si Japonia (që e çon deri në 300 punonjës) dhe në SHBA (500

punonjës) (OECD 2004).19

Tabela 2. 4. Përkufizim i NVM-ve në vende të ndryshme të botës

Vendi Viti Përkufizimi i një NVM-je

Kina Fillim viteve 1990 < 100 punonjës

Kore 1995 < 300 punonjës

Vietnam Fillim viteve 1990 < 200 punonjës

Indi 1991/1992 < 30 milion investime në makineri dhe

impiante

Singapor Fillim viteve 1990 < 100 punonjës

Malajzi Fillim viteve 1990 < 75 punonjës

Tailandë Fillim viteve 1990 < 100 punonjës

Tanzani 2002 < 50 punonjës

Malaui 2003 < 50 punonjës

OECD

Danimarkë Fillim viteve 1990 < 500 punonjës

Francë 1994 < 500 punonjës

Suedi Fillim viteve 1990 < 200 punonjës

Finlandë 1991 < 500 punonjës

Japoni 1991 < 300 punonjës

SHBA 1994 < 500 punonjës

Mesatarja për 6 shtetet e OECD

Burimi: Wignaraja, Ganesh (2003) cituar në OECD (2004), fq.12

Ndërsa për sa i përket nivelit minimal të numrit të punonjësve tek NVM-të, një numër

i madh vendesh përcakton një grup, i cili është një përzierje e bizneseve me të vetë-

punësuar dhe “mikro”, që punëson më pak se 10 punonjës.

Pavarësisht nga niveli i zhvillimit të një ekonomie, qoftë ajo e zhvilluar, në zhvillim

apo e prapambetur, një pjesë e konsiderueshme e ndërmarrjeve mikro dhe të vogla

veprojnë në mënyrë informale ose siç thuhet ndryshe ekonomi në hije (in shadow).

17

OECD 2004, fq. 10 18

OECD 2002, fq. 4 19

OECD 2004, fq. 10

- 32 -

Schneider (2003)20

ka krahasuar madhësinë e sektorit informal në 22 shtete në

tranzicion (vendet e ish-Bashkimit Sovjetik dhe Evropës Qendrore dhe Lindore) dhe

21 vende të OECD-së nga viti 2000-2002 dhe konstatoi se madhësia e sektorit

informal arrin në një mesatare prej 16.7%, 29.2% dhe 44.8% e PBB-së përkatësisht në

ekonomitë e vendeve të OECD-së, Evropës Lindore dhe në vendet e ish Bashkimit

Sovjetik (OECD 2004).21

2.3. Përkufizimi i NVM-ve në Shqipëri

2.3.1. Përcaktimi i NVM-ve në Shqipëri

Ndërsa më sipër analizuam NVM-të në botë, në këtë pjesë do të shohim si trajtohen

NVM-të në Shqipëri, duke u përqendruar tek çështje si: rëndësia dhe pesha që ato

kanë në ekonomi, si i identifikojmë ato dhe çështje të përkufizimit të tyre.

2.3.2. Identifikimi i tyre

Burime të ndryshme brenda vendit na japin përkufizime të ndryshme në lidhje me

NVM-të. Kështu për shembull INSTAT përdor klasifikimin e mëposhtëm të

ndërmarrjeve:

Klasa e madhësisë I, punëson 1 deri 4 punonjës

Klasa e madhësisë II, punëson 5 deri 9 punonjës

Klasa e madhësisë III, punëson 10 deri 19 punonjës

Klasa e madhësisë IV, punëson 20 deri 49 punonjës

Klasa e madhësisë V, punëson mbi 50 punonjës.

Nga ana tjetër, Ligji nr.8957, datë 17.10.2002, “Për ndërmarrjet e vogla dhe të

mesme” përdor klasifikimin e mëposhtëm:

− Mikro njësitë, punësojnë deri 5 punonjës

− Ndërmarrjet e vogla, punësojnë 6 deri 20 punonjës

− Ndërmarrjet e mesme, punësojnë 21 deri 80 punonjës

Madhësia e ekonomisë shqiptare është shumë e vogël në krahasim me madhësinë

mesatare të vendeve të tjera evropiane, dhe për rrjedhojë kemi konsideruar si

ndërmarrje të mëdha ato të cilat mesatarisht punësojnë mbi 50 vetë. Ndërmarrjet e

tjera konsiderohen të vogla dhe të mesme. Mbi bazën e një studimi të kryer për

periudhën kohore 1997-200222

, rezulton se mikro-ndërmarrjet punësojnë 1-4 vetë.

Ndërsa ndërmarrjet e mesme punësojnë 20-49 vetë.

20

Cituar në OECD 2004 21

OECD 2004, fq. 10 22

QKZH, 2002, fq.19

- 33 -

2.3.3. Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare23

Sektori i NVM ka një kontribut substancial në rritjen ekonomike dhe punësim. Nëse i

referohemi një studimi që ka patur në fokus periudhën kohore 1997-2002, 24

rezulton

se 91.1% e ndërmarrjeve punësojnë më pak se 4 vetë. Për këtë arsye mund të thuhet se

struktura e ndërmarrjeve në Shqipëri bazohet në mikro njësitë. Mbi bazën e

indikatorëve si shifra e afarizmit (Sh.Af), vlera e shtuar (V.Sh), punësimi dhe numri i

ndërmarrjeve sipas madhësisë, studimi del në përfundimin se ndërmarrjet e mesme

janë ndërmarrjet më dinamike dhe kanë ndikuar më shumë në rritjen ekonomike gjatë

periudhës 1997-2000.

Sipas INSTAT, kontributi i NVM-ve në PBB është më shumë se 73% dhe më shumë

se 71% në sektorin e punësimit. Numri i sipërmarrjeve aktive në fund të 2011, sipas të

dhënave të INSTAT-it, ishte rreth 106.503. Krahasuar me sipërmarrjet aktive në vitin

2005 ka një rritje prej 65%.Sipas strukturës së sipërmarrjeve aktive në vitin 2011

është vënë re që NVM më së shumti dominohen nga mikro-ndërmarrjet me nga 1 deri

në 9 punonjës, që përbëjnë rreth 95.2% të numrit të përgjithshëm të sipërmarrjeve

aktive.

Në totalin e bizneseve, dominuese janë ato shumë të vogla (mikro- njësitë me 1-4

punonjës) që zënë përqindjen më të madhe me 91% kundrejt totalit. Ndërmarrjet e

vogla me 5 deri në 19 punonjës zënë rreth 7 % të totalit, ndërmarrjet e mesme me 20

deri në 80 punëtorë zënë rreth 2% të numrit total.

Ndërsa duke iu referuar të dhënave të INSTAT-it në fund të 2013, numri i

sipërmarrjeve aktive ishte rreth 111.083. Numri i ndërmarrjeve të reja të krijuara gjatë

vitit 2013 është 12.131.25

2.4. Matja e performancës së NVM-ve

Matja e performancës është procesi i mbledhjes, analizimit dhe/ose të raportimit të

informacionit në lidhje me performancën e një individi, grupi, organizate, sistemi apo

komponenti. Ajo mund të përfshijë procesin e studimit brenda organizatave, ose

studimin e proceseve inxhinierie, parametrave, fenomeneve, etj., për të parë nëse

produkti është në përputhje me atë që kishte për qëllim ose që duhej të arrihej.

Performanca e mirë është një kriter mbi bazën e të cilit përcaktohet aftësia e një

sipërmarrje për të mbijetuar.26

Sot përdoren disa sisteme matjeje të performancës dhe secili ka mbështetësit e vet. Për

shembull modeli “Karta e Balancuar e Pikëve”27

(Kaplan dhe Norton, 1993, 1996,

2001), Prizmi i Performancës28

(Neely, 2002), dhe modeli i Procesit të Matjes së

Performancës i Kembrixh29

(Neely, 1998) janë hartuar për një zbatim të gjerë.

23

Pesha e NVM-ve në ekonominë shqiptare do të trajtohet gjerësisht në kapitullin e tretë. 24

QKZH, 2002, fq.19 25

Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2013 26

http://en.wikipedia.org/wiki/Performance_measurement 27

Në anglisht Balanced Scorecard 28

Në anglisht Performance Prism 29

Në anglisht Cambridge Performance Measurement Process

http://en.wikipedia.org/wiki/Performance_measurement

- 34 -

Përgjatë historisë, matja e performancës është përdorur për të vlerësuar suksesin e

sipërmarrjeve. Kuadri modern i kontabilitetit daton në mesjetë dhe që nga ajo kohë

vlerësimi i performancës kryesisht bazohet në kriteret financiare (Bruns, 1998)30

.

Sistemet e dyfishta të kontabilitetit u zhvilluan për të shmangur mosmarrëveshjet dhe

shlyerjen e pagesave ndërmjet tregtarëve (Johnson, 1983). Deri në fillim të shekullit të

njëzetë natyra e bizneseve kishte evoluar dhe pronësia dhe menaxhimi ishin të ndara.

Si rezultat, u aplikuan raporti i kthimit të investimeve (ROI) në mënyrë që pronarët të

mund të monitoronin punën e kryer nga administratorët (Johnson, 1983). Që nga ajo

kohë pjesa më e madhe e matjes së performancës bëhej mbi aspektet financiare.

Nga vitet 1980 pati një ndërgjegjësim mbi modelet tradicionale të matjes së

performancës të cilat nuk ishin më të mjaftueshme për të menaxhuar bizneset në

tregjet moderne (Johnson dhe Kaplan, 1987). Duke patur një numër më të madh

konsumatorësh si dhe tregje shumë konkurruese, lindi nevoja për përgjegjshmëri më

të madhe dhe vëmendje nga jashtë për aktivitetet. Shumë autorë pranojnë se, ndërsa

sistemet tradicionale të kontabilitetit financiar tregojnë punën që rezulton nga

aktivitetet e një sipërmarrje, ata japin pak tregues se si është arritur performanca ose si

mund të përmirësohet.

Autorët sugjerojnë se matësit tradicionalë financiarë të performancës janë nga natyra

historikë (Dixon et al., 1990); na japin pak informacion mbi performancën në të

ardhmen (Hayes dhe Abernathy, 1980; Kaplan, 1986); janë të brendshëm (Kaplan dhe

Norton, 1992; Neely et al., 1995).

Sistemet tradicionale të matjes së performancës, sipas Knight (1998, fq.173)31

janë

“sisteme matje të performancës të projektuara për të matur besueshmërinë dhe për të

konfirmuar se njerëzit përmbushin buxhetin e vënë në dispozicion dhe se kanë

ndjekur urdhrat e dhëna. Qasjet e menaxhimit bazuar mbi vlerën (VBM), teknika e

vlerës neto aktuale, qarkullimin e parasë dhe koston e kapitalit, kanë si objektiv

kryesor maksimizimin e vlerës së aksionarëve. Menaxhimi bazuar mbi vlerën doli nga

disiplina e menaxhimit strategjik në fund të 1970 (A. K. Sharma, 2012).

Për të kapërcyer problemet që lidhen me vlerësimin bazuar mbi të ardhurat, disa

studiues propozuan teori alternative dhe moderne të performancës. Si pasojë, qasja e

vlerës së ortakut u zhvillua në fund të viteve 1980 dhe fillim të viteve 1990. Metoda e

matjes së vlerës së ortakëve vlerëson vlerën ekonomike të një investimi duke zbritur

qarkullimin e parashikuar të parasë nga kostoja e kapitalit (Rappaport, 1998, fq. 32)32

.

Përkrahësit e metodës së vlerës së ortakut e bazojnë analizën e tyre në qarkullimin e

lirë të parasë (FCF) dhe koston e kapitalit dhe prodhuan një shumëllojshmëri masash

të tilla. Variantet më të shpeshta të përmendura të këtyre masave janë: (a) vlera e

shtuar e ortakëve (SVA) (Rappaport, 199833

, (b) kthimi i fluksit të parasë nga

investimi (Black, Wright dhe Bachman, 1998; Madden, 1999, Barker, 2001)34

, (c)

vlera e shtuar e parasë (CVA) (Ottoson dhe Weissenrieder, 1996; Madden, 1999,

30

Bruns (1998), fq. 14-17 31

Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq. 2. 32

Ibid 33

Ibid 34

Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq. 3.

- 35 -

Barker, 2001)35

, dhe (d) Vlera e shtuar ekonomike (EVA) (Stewart 1991, 1999; Stern

et al , 1995)36

.

Një nga modelet në fushën e matjes së performancës së brendshme dhe të jashtme

është një variant i të ardhurave që mbeten i njohur si modeli “Vlera e Shtuar

Ekonomike” (VSHE)37

. VSHE-ja është një matës i performancës financiare që

reflekton me saktësi fitimin real të shoqërisë (Stewart, 1991)38

. VSHE-ja llogaritet

pasi zbritet kostoja e kapitalit dhe borxhi nga fitimi operacional. VSHE-ja është një

variant i rishikuar i të ardhurave të mbetura (Residual Income) me një dallim në

mënyrën e llogaritjes së fitimit ekonomik dhe kapitalit ekonomik. Ky model merr

parasysh fitimin ekonomik dhe kapitalin ekonomik për të ditur më pas vlerën e krijuar

dhe të harxhuar nga një sipërmarrje gjatë një periudhe të caktuar (Worthington dhe

West, 2001).

Matësit tradicionalë të matjes së vlerës së biznesit kanë qenë matësit kontabël, të tillë

si fitimi neto, fitimi për aksion dhe kthimi i kapitalit të investuar. Arsyeja është e

thjeshtë, pasi shifrat janë një gjuhë e përbashkët për të raportuar performancën e një

biznesi.

2.4.1. Rritja si matës i performancës

Për të matur performancën e NVM-ve duhet të identifikojmë elementet që

kontribuojnë në të, gjë që do të thotë të analizojmë një sërë treguesish, të tillë si

rentabiliteti dhe rritja. Pra thënë ndryshe duhet të shohim rentabilitetin dhe rritjen e

një sipërmarrje për të parë nëse ka një performancë të mirë, të dobët apo të keqe. Por

për të përcaktuar rritjen apo rentabilitetin duhet që ti analizojmë dhe matim ato

veçmas, gjë që çon në lindjen e të tjera problematikave. Së pari për të matur

rentabilitetin lind e nevojshme të dimë se me çfarë matet rentabiliteti. Po e njëjta gjë

vlen edhe për rritjen (Foreman-Peck et al, 2006).

Rritja subjektive, si matës i performancës së NVM-ve, është një tregues i rritjes reale

mesatare. Rritja mund të tregohet si rritje e xhiros, e numrit të punonjësve. Literatura

na sugjeron se rritja përcaktohet nga strategjia e biznesit, karakteristikat e menaxhimit

dhe karakteristikat e biznesit (Storey 1994)39

. Këtu mund të shtohet edhe mjedisi i

përgjithshëm i biznesit, si legjislacioni (politika fiskale, tatimet, subvencionet

shtetërore) dhe konkurrenca. Ndërkohë disa autorë sugjerojnë si nxitës të rritjes edhe

orientimin ndaj konsumatorit, inovacioni, përdorimi i TIK, aftësitë dhe trajnimi i

punonjësve, forma ligjore (Foreman-Peck et al, 2006).

2.4.2. Teori të rritjes së NVM-ve

2.4.2.1. Cikli i jetës së ndërmarrjeve të vogla e të mesme

35

Cituar në A.K. Sharma, 2012, fq. 3. 36

Cituar në Worthington and West, 2001, fq. 3-4 37

Në anglisht: Economic Value Added (EVA) 38

Cituar në Worthington and West, 2001, fq. 3-4 39

Cituar në Foreman-Peck et al, 2006, fq. 310

- 36 -

Pasi analizuam rëndësinë që kanë NVM-të në ekonomi dhe pasi diskutuam se çfarë

quajmë një ndërmarrje të vogël dhe të mesme, është e udhës të shohim teoritë e rritjes

së ndërmarrjeve.

Një numër i madh studimesh trajtojnë çështjen e rritjes së bizneseve si problem i

cikleve të jetës së zhvillimit të tyre (të tillë si Chandler, 1962; Greiner, 1972; Quinn &

Cameron, 1983, Hanks, Watson, Jensen & Chandler, 1993; Lester, Parnell &

Carraher, 2003).40

Duke i përshtatur konceptin e shkencës së biologjisë, një numër kërkuesish kanë

propozuar ciklin e jetës së zhvillimit organizativ nga lindja deri tek vdekja (pra

Chandler, 1962; Greiner, 1972; Galbraith, 1982; Churchill, 1983; Smith, Mitchell &

Summer, 1985; Hanks, Watson, Jensen & Chandler, 1993; Lester, Parnell & Carraher,

2003).41

Si një nga kontribuesit më të hershëm, Chandler (1962) paraqiti stadet e modelit të

ciklit të jetës ku argumentonte se stadet ndryshonin e për pasojë ndryshonin edhe

strategjitë dhe strukturat e bizneseve. Ai identifikoi një model me 5 stade.42

1- Stadi start-up (i nisjes)

2- Stadi i rritjes

3- Stadi i zvogëlimit të rritjes- qëndrueshmëria

4- Rënia

5- Shuarja

Grafiku 2.1. Modeli i Chandler (1962)

Burimi: Chandler (1962), Cituar në Wang, 2002, fq. 2

2.4.2.2. Lindja, zhvillimi dhe shuarja e biznesit të vogël

Krijimi dhe mbyllja e bizneseve tregtare ndodhin në një masë të gjerë. Ato mund të

krijohen lehtësisht, të rriten dhe të mbijetojnë gjatë në treg, por edhe mund të mos

arrijnë deri në mbyllje. Numri i përgjithshëm i bizneseve në çdo kohë referohet si

40

Cituar në Wang, 2002, fq. 2 41

Ibid. 42

Ibid.

- 37 -

“stoku” i bizneseve. Me kalimin e kohës, ky stok ndryshon si rezultat i bizneseve të

reja që krijohen rishtazi, lindjeve të reja, dhe mbylljes së bizneseve të tjera, (Tongue,

2001, Pjesa 2).

Arsyet pse bizneset krijohen janë të shumta. Një sërë faktorësh ndikojnë në nxitjen e

krijimit të tyre, të tillë si: të qenit i papunë, edukimi, eksperienca e mëparshme,

mosha, gjinia, etj. Një numër studimesh janë bërë në lidhje me këtë çështje, të cilat po

i japim në mënyrë të përmbledhur në tabelën 2.5, më poshtë.

Tabela 2.5. Faktorët që ndikojnë në krijimin dhe ngritjen e bizneseve të vogla.

Faktorët Evans dhe

Leighton

(USA)

Dolton dhe

Makepeace

(UK)

Blanchflower

dhe Oswald

(UK)

Blanchflower

dhe Meyer

(Australia)

Martuar + x o x

Divorcuar + o o o

Edukimi + x x +

Fëmijë x x x o

Papunë + x + o

Me pagë të

mëparshme

- x o o

Eksperienca x o o +

Mosha x + x x

Etnia x x x x

Gjinia x + x x

Klasa sociale o + o o

Lloji i shkollës o + o o

Rajoni/urban x o x +

Trashëgimia/

likuiditeti

+ o + o

Personaliteti o o + o

Drejtues o o x x

Familja në të

njëjtin biznes

o o x o

Burimi: Storey (1994)43

Çelësi:

+ = variabli është nga ana statistikore pozitivisht domethënës në studim.

- = variabli është nga ana statistikore negativisht domethënës në studim.

x = variabël i përfshirë në ekuacion por që nuk tregohet të jetë domethënës.

o = variabël i pa përfshirë në ekuacion.

Blanchflower dhe Oswald (1990)44

, në studimin e tyre të kryer në Britaninë e Madhe

konstatuan një lidhje domethënëse dhe pozitive ndërmjet statusit si i papunë dhe

43

Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 14

- 38 -

dëshirës për tu vetë-punësuar në një biznes vetjak, paçka se të vogël. Studimi i tyre

konstatoi gjithashtu se ka një lidhje të ngjashme ndërmjet personalitetit dhe zotërimit

të trashëgimisë financiare apo likuiditetit dhe krijimit të një biznesi të vogël.

Nga ana tjetër, Dolton dhe Makepeace (1990)45

konstatuan se mosha, gjinia, dhe klasa

sociale ishin gjithashtu domethënëse për krijimin e një biznesi të vogël.

Sipas një studimit të kryer në SHBA nga Evans dhe Leighton (1990)46

, u arrit në

përfundimin se statusi martesor, arsimimi, dhe mbështetja financiare, ndikojnë në

mënyrë domethënëse dhe pozitive në krijimin dhe themelimin e një biznesi të vogël.

Këto studime na shërbejnë për të treguar larmishmërinë dhe kombinimin e faktorëve

që ndikojnë në krijimin e bizneseve të vogla, duke përfshirë edhe ato faktorë që kanë

lidhje si me sipërmarrjen ashtu edhe me mjedisin (Tongue, 2001, Pjesa 2).

2.4.2.3. Rritja e bizneseve të vogla

Literatura e biznesit dhe sipërmarrjeve tregojnë se ka shumë faktorë që përcaktojnë

suksesin dhe rritjen e një sipërmarrjeje (të tillë janë Storey, 1994; Watson et al, 1998;

Perren, 1999; Thompson dhe Gray, 1999)47

. Gjithashtu ka dallime të mëdha në

performancën e bizneseve të vogla që mbijetojnë, gjë që na vë në dukje se sektori i

biznesit të vogël nuk mund të konsiderohet si një grup homogjen (Storey, 1994).

Një pjesë e madhe e bizneseve kanë gjasa të pushojnë së ekzistuari në terma afat-

shkurtër, ndërsa biznese të tjera mund të lëvizin në drejtim të zhvillimit duke u

shndërruar në biznese të mesme. Megjithatë, sipas Storey-t (1994) numri më i madh i

bizneseve vogla që mbijetojnë dhe ekzistojnë ende sot, mbeten biznese të vogla

(Storey, 1994).

Vetëm një pjesë e vogël e bizneseve të vogla kanë në plan dhe ja arrijnë të rriten në

termat e numrit të punonjësve që rekrutojnë. Bizneset që rriten shpejt paraqesin një

interes të veçantë për specialistët konsulentë të sektorit, si ekspertët kontabël,

konsulentët e menaxhimit, etj., për shkak se ato kanë më shumë gjasa të kërkojnë një

gamë të gjerë të shërbimesh e konsultimesh se bizneset e tjera (Storey, 1994).

Jo të gjitha bizneset e vogla janë të orientuara drejt rritjes (Curran, 1986; Stanworth

dhe Curran, 1986)48

. Megjithatë, studiues të ndryshëm kanë identifikuar një

shumëllojshmëri karakteristikash që mund të ketë një biznes i vogël për të arritur një

rritje të lartë (Smallbone et al, 1995)49

.

44

Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 14 45

Ibid 46

Ibid 47

Ibid 48


Ibid

- 39 -

2.4.3. Faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve

2.4.3.1. Personaliteti i sipërmarrësit

Një nga faktorët më kyç që ndikon në rritjen e një biznesi të vogël është angazhimi i

drejtuesit të shoqërisë për të arritur rritjen (Smallbone et al., 1995), së bashku me

mjedisin dhe aksesin në burime (Storey, 1994; Watson et al, 1998)50

.

Duke përdorur rezultatet e tetëmbëdhjetë studimeve, Storey (1994) merr në shqyrtim

pesëmbëdhjetë karakteristikat e sipërmarrësit dhe analizon sa nga këto elemente mund

të ndikojnë në rritjen e biznesit. Pesëmbëdhjetë karakteristikat e përdorur nga Storey

(1994) janë:

1. motivimi,

2. nxitja nga papunësia,

3. arsimimi,

4. përvoja në menaxhim,

5. numri i themeluesve,

6. vetë-punësimi i mëparshëm,

7. historiku i familjes,

8. marxhinalizimi shoqëror (etnik),

9. aftësitë funksionale,

10. trajnimi,

11. mosha,

12. dështimi i mëparshëm në biznes,

13. përvoja e mëparshme në sektor,

14. përvoja e mëparshme në biznese të kësaj madhësie, 15. gjinia.

Ndër motivimet që nxit më tepër themelimin e biznesit duket se një ka më shumë

rëndësi, ajo është tërheqja nga një mundësi e tregut. Bizneset që rriten shpejt kanë

gjithashtu më shumë gjasa të krijohen nga një grup njerëzish se sa nga një individ i

vetëm, nga pronarë të moshave mesatare dhe nga ata që kanë nivel arsimi të lartë dhe

me përvojë të mëparshme në menaxhim (Storey, 1994). Përveç kësaj, Gibb (1996)51

,

duke analizuar sipërmarrjen dhe menaxhimin e biznesit të vogël, identifikon sjelljet,

aftësitë dhe cilësitë që karakterizojnë zakonisht një person që ka prirje të ndërmarrë

një iniciativë sipërmarrëse, duke përfshirë edhe aftësinë për të kërkuar mundësi dhe

për të bindur të tjerët (Tongue, 2001, Pjesa 2).

Megjithatë, Ray (1993)52

na sugjeron se nuk ka një tip ideal të personalitetit apo një

set të caktuar karakteristikash që garantojnë sukses për një sipërmarrje të re.

Gjithashtu, më tej Ray (1993) shton se për të kuptuar se pse disa individë bëhen

sipërmarrës dhe pse disa janë më të suksesshëm se të tjerët, duhet të shohim tri

elemente kyç:

- personaliteti ose karakteristikat e personalitetit,

- ambienti dhe eksperienca, si dhe

50


Ibid 52

Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 16

- 40 -

- aftësitë.

Probabiliteti për të filluar një sipërmarrje të suksesshme biznesi nuk bazohet në një

grup të caktuar tiparesh të individit, por në një shumëllojshmëri të pafund

kombinimesh ku tiparet pozitive të një individi mbizotërojnë mbi ato negative (Ray,

1993)53

.

2.4.3.2. Kapaciteti për të grumbulluar kapital

Disa autorë e shohin suksesin e biznesit nga një perspektivë krejtësisht e ndryshme.

Në një studim që ka për objekt suksesin e bizneseve, Osborne (1993)54

hedh poshtë

idenë se suksesi i biznesit është varet në mënyrë të drejtpërdrejtë apo njehsohet me

kompetencat e vetë sipërmarrësit. Osborne ndërkohë rekomandon se duhet t’i

kushtojmë më shumë rëndësi, jo personalitetit ose karakteristikave të themeluesit të

biznesit, por konceptit bazë të tij dhe kapacitetit për të grumbulluar sa më shumë

kapital (Tongue, 2001, Pjesa 2).

Osborne, gjithashtu, sugjeron se për të filluar një biznes, sipërmarrësi duhet të nisë, të

themelojë një biznes të ri, ose të blejë një biznes ekzistues që ka një ambient

mikpritës; të kuptojë si e vlerësojnë konsumatorët përfitimin që marrin nga

produkti/shërbimi; dhe të shmangin tregjet e dominuara nga një apo disa shoqëri, një

produkt apo çmim dominant. Sipërmarrësi duhet të kuptojë bazat ekonomike mbi të

cilat operon biznesi dhe duhet të jetë i kujdesshëm në lidhje me fillimin e tij, ku

kërkesat për kapital shtypin ose eliminojnë qarkullimin e lirë të parasë (Tongue, 2001,

Pjesa 2).

2.4.3.3. Faktorët ndërveprues dhe kombinues

Në bazë të literaturës në përgjithësi mbi biznesin e vogël, Perren (1999)55

ndërtoi

gjashtëmbëdhjetë faktorë të pavarur që mund të ndikojnë në rritjen e biznesit të vogël

(shih Tabelën 2.7). Duke marrë parasysh anën subjektive të vetë

pronarit/biznesmenit, përfshihen elementë si: dëshira për të qenë “zot i vetvetes” dhe

për të patur sukses, guximi për të marrë parasysh rrezikun në mënyrë aktive,

kapaciteti për të zotëruar asete inovative kapital personal të transferueshëm, të

zotërosh aftësi dhe shkathtësi, si dhe një rrjet kontaktesh ose siç thuhet rëndom, “të

kesh njohje”. Gjithashtu, elemente të rëndësishme janë familja dhe miqtë që

investojnë, punonjësit kyç apo partneri, si dhe këshilltarët profesionistë. Si faktorë të

tjerë të pavarur përfshihen roli i debitorëve dhe kreditorëve, faktorët shoqërorë dhe të

jashtëm, sektori i produktit dhe segmentet e tregut, dhe dinamika konkurruese.

Gjendja e ekonomisë dhe qeverisja e ekonomisë janë gjithashtu një faktorë që

ndikojnë (Tongue, 2001).

Secili nga këta faktorë mund të ndërveprojnë me katër nxitësit ndërhyrës të rritjes

Sekaran (1992)56

që janë: motivimi i pronarit për tu rritur, ekspertiza në menaxhimin e

zhvillimit, qasje në burime dhe kërkesa për produkte apo shërbime. Megjithatë, Perren

(1999) argumenton se është e mundur të spekulohet nga literatura ekzistuese për

53


Ibid 55

Ibid 56

Ibid

- 41 -

rëndësinë e këtyre faktorëve dhe natyrën ndërvepruese ndërmjet faktorëve të pavarur

dhe nxitësve të përkohshëm të rritjes (Tongue, 2001, Pjesa 2).

Tabela 2.6. Kuadri spekulativ i faktorëve të pavarur dhe motorët e rritjes për

biznesin e vogël

Faktorët e pavarur Nxitësit e rritjes së

ndërmjetme

Faktorët

e varur

Dëshira për të qenë shef i

vetvetes

(p.sh. Brockhaus dhe Horwitz,

1986; Caird, 1990; Chell et a.,

1991)

Dëshira për të patur sukses

(p.sh. McCelland, 1961; Chell

et al, 1991)

Marrja aktive e riskut

(p.sh. McCelland, 1961;

Timmons et al.,. 1985; Chell

et a., 1991)

Inovacioni,(p.sh. Schumpter,

1934; Rotheell dhe Zegveld.

1982)

Kapitali personal

transferueshëm (p.sh. Bolton,

1971; Mason dhe Harrison,

1994)

Aftësi kryesore të

transferueshme(p.sh.

Stanworth dhe Gray 1991)

Motivimi i pronarit për tu rritur

(p.sh. Stanworth dhe Curran, 1986)

Aftësi mbështetëse të

transferueshme(p.sh. Hofer

dhe Charan, 1984)

Rrjet i transferueshëm

kontaktesh (p.sh. Johanisson,

1986; Blackburn et al., 1990)

Eksperiencë në rritjen menaxheriale

(p.sh. Penrose, 1959; Williamson,

1967)

Familje dhe miq që investojnë

(p.sh. Gill, 1985)

?

?

Rritja e

biznesit

Punëmarrës kyç ose partner

(p.sh. Bosworth dhe Jacobs,

1989)

Akses në burime (p.sh. Bolton, 1971;

Mason dhe Harrison,1994)

Këshilltarë profesionistë (p.sh.

Robertson, 1987)

Debitorë dhe kreditorë (p.sh.

Slatter, 1992)

Kërkesa për produkte apo shërbime

(p.sh. Hassid, 1977; Birley dhe

Westhead, 1990)

Faktorë shoqërorë dhe të

jashtëm (p.sh. Andrews, 1980;

Fahey dhe Narayanan, 1986)

Gjendja e ekonomisë dhe

qeverisja e ekonomisë (p.sh.

Keeble et al, 1993; Lean dhe

Chaston, 1995)

- 42 -

Sektori i produktit dhe

segmentimi i tregut (p.sh.

Porter, 1980; Joyce et al.,

1990)

Dinamikat e konkurrencës

(p.sh. Porter, 1980;

Cambridge Small Business

Research Centre, 1992)

Burimi: Perren (1999) cituar në Tongue, 2001, Pjesa 2, fq. 16

2.4.4. Integrimi i modeleve kyç të rritjes

Pavarësisht se literatura e biznesit të vogël na sugjeron një mori faktorësh të

mundshëm që ndikojnë në rritjen e këtyre bizneseve, ka pak studime që janë përpjekur

të integrojnë faktorët që ndikojnë në rritjen e bizneseve të vogla në formën e një

modeli. Në fakt, Perren (1999)57

i bën një rishikim literaturës ekzistuese dhe nxjerr në

pah vetëm shtatë modele. Ato janë:

Modeli i Shkollës së Biznesit të Universitetit Durham (DUBS) Gibb dhe Scott

(1985);

Teoria e performancës së biznesit të vogël e Keats dhe Bracker’s (1988);

Modeli i procesit sipërmarrës i Bygrave-s (1989) i përshtatur nga Moore

(1986);

Modeli sipërmarrës i Covin dhe Slevin (1991);

Modeli i rritjes së sipërmarrjes i Davidssonit (1991);

Modeli i motivimit të sipërmarrjes i Naffziger et al (1994);

Perspektiva menaxhuese e performancës e Jennings dhe Beaver (1997);

Shumë modele të faktorëve ndikues mbi rritjen e biznesit të vogël identifikojnë

faktorë (si p.sh. Cragg dhe King, 1988; Box et al; 1993)58

ose përqendrohen në një

aspekt specifik të rritjes (p.sh. Merz et al, 1994)59

. Shtatë modelet e mësipërme bëjnë

një përpjekje reale për të shprehur në mënyrë sintetike faktorët ndikues në një formë

domethënëse duke i integruar në një model (Perren, 1999).

Së pari, me përjashtim të modelit Davidsson (1991), modelet nuk kanë për qëllim të

kuptojnë zhvillimin e bizneseve shumë të vogla apo mikro-bizneset.

Së dyti, ka mungesë të mbështetjes në praktikë të modeleve ekzistuese (Perren, 1999).

Për shembull, modelet e Keats dhe Bracker (1988), dhe Jennings dhe Beaver (1997) të

gjitha mbështeten në literaturën ekzistuese dhe logjikën deduktive por pa u

mbështetur në kërkime empirike. Në të vërtetë, Keats dhe Bracker (1988), Bygrave

(1989) dhe Covin dhe Slevin (1991), të gjithë shpjegojnë se modeli i tyre është shumë

i vështirë për tu testuar.

Së treti, vetëm modelet e Gibb dhe Scott (1985), Bygrave (1989) dhe Jennngs dhe

Beaver (1997) përpiqen të trajtojnë të gjithë gamën e faktorëve që ndikojnë në

57

Cituar në Tongue, 2001, Part 2, fq. 18. 58

Ibid. 59

Ibid.

- 43 -

zhvillimin e biznesit. Modelet e mbetura përqendrohen më shumë në ndërveprimin e

ndikimeve në procesin dhe sjelljen sipërmarrëse (Perren 1999).

Së katërti, modelet kryesisht komentojnë se faktorë të ndryshëm të identifikuar

bashkëveprojnë së bashku për të ndikuar në zhvillimin e biznesit.

Këto modele identifikojnë faktorët dhe sugjerojnë një lidhje shkakësore ndërmjet tyre,

por ato shqyrtojnë mënyrën si, në raste individuale, faktorët përzihen së bashku apo

kryhet procesi i ndërveprimit të tyre (Perren 1999). Në përfundim, këto modele

integruese (me përjashtim të Davidsson, 1991 dhe Jennings dhe Beaver, 1997)

përcaktojnë një etapë disi të thjeshtë në procesin e zhvillimit (Perren 1999).60

Kimberly et al, (1980) theksojnë se nuk ka sekuenca të pashmangshme të stadeve në

jetën organizative, një kritikë kjo e mbështetur edhe nga Perren (1999), i cili sugjeron

se: “Zhvillimi shpesh është shumë herë më tepër një proces i ngadalshëm përshtatjeje

ndaj rrethanave të reja, se sa një sekuencë e hapave radikalë të qarta apo pikave

vendimmarrëse” (Perren, 1999: 381). Bizneset nuk lëvizin nëpër një seri stadesh në

mënyrë rritëse (Smallbone et al., 1995).

Përkundrazi, rritja mund të shihet tek ndodh si rezultat i një përzierjeje faktorësh, ku

ndikimi i kombinuar i faktorëve në të katër nxitësit e përkohshëm të rritjes duhet të

jetë pozitive që një biznes të rritet përtej fazës së mikro-njësisë (Perren 1999).61

2.4.5. Pengesat për rritjen e NVM-ve

Literatura që studion pengesat e rritjes së biznesit, sugjeron një perspektivë të

ndryshme për t’i dhënë përgjigje çështjes së rritjes së bizneseve (Storey, 1994). Kjo

perspektivë sugjeron se një pjesë e bizneseve të vogla dëshirojnë të rriten, por

pengohen nga një sërë “pengesash” apo thënë ndryshe barriera. Suksesi apo dështimi i

një biznesi të ri shpesh varet nga fakti nëse i kapërcen një seri pengesash të

mundshme, të tilla si sigurimi i mbështetjes financiare, udhëzimi dhe trajnimi i duhur

dhe i përshtatshëm (Fielden et al, 2000).

Literatura mbi pengesat për rritjen mund të përmblidhen në tre kategori: literatura e

menaxhimit dhe motivimit; burimet dhe mundësitë dhe struktura e tregut (Barber et al,

1989). Një çështje që vlen të theksohet këtu është shkalla në të cilën barrierat

themelore të biznesit janë të brendshme, të tilla si mungesa e motivimit, në krahasim

me ato të jashtme, të tilla si mungesa e financave, kontrollet qeveritare dhe mungesa e

punës së kualifikuar (Storey, 1994).

2.4.5.1. Faktorët e jashtëm

Një studim i ndërmarrë nga Qendra e Kërkimit për Biznesin e Vogël e Universitetit të

Cambridge (CSBRC, 1992) mori në pyetje 1.933 biznese dhe iu kërkoi që të renditnin

njëmbëdhjetë kufizimet e mundshme dhe aftësinë e tyre për të përmbushur objektivat

e tyre të biznesit. Studimi konstatoi se faktorët më të rëndësishëm ishin faktorët e

60


Ibid.

- 44 -

jashtëm të biznesit, dhe veçanërisht ato në lidhje me çështjet e financave. Ky faktor

pasohej nga niveli i kërkesës për produktin apo shërbimin, dhe natyrën e

konkurrencës në treg. Pronarët e bizneseve të dështuara shpesh vinin theksin mbi

mungesën e kapitalit të punës si shkakun kryesor të dështimit të biznesit (Brough

1970, Hall dhe Young, 1991; Hall, 1992).62

Pengesat e jashtme për zhvillimin e shoqërive janë ato që prekin subjektin sipërmarrës

nga jashtë (dmth., kufizime te politikës ekonomike, dështime në legjislacion, mjedis

tregu i pazhvilluar). Barriera të jashtme mund të jenë:

• kushte të paqëndrueshme makroekonomike që lidhen ngushtë me mungesën e

ekuilibrit makroekonomik të vendit, sigurimi i mjeteve financiare, gjë që

lidhet me problemet e financimit dhe të rrjetit të pazhvilluar të institucioneve

që ofrojnë kapital për krijimin dhe zhvillimin e NVM-ve;

• barra e rëndë financiare që lidhet me barrën e lartë tatimore;

• pengesa legjislative që rrjedhin nga ndryshime të shpeshta në legjislacion;

• pengesa të informacionit që lidhen me mungesën e sistemit të informacionit

veçanërisht në fushën e marketingut dhe të marrëdhënieve bashkëpunuese,

lidhjet me biznesin dhe dhomat e industrisë;

• pengesa arsimore që nënkuptojnë një sistem arsimor të pamjaftueshëm dhe të

pa orientuar drejt edukimit të sipërmarrësve.63

2.4.5.2. Faktorët e brendshëm

Menaxhimi i parave është pengesa më shpesh e cituar nga ata që fillojnë një biznes të

ri (Fielden et al, 2000; Bevan et al, 1987)64

. Kjo përfshin mungesën e të kuptuarit të

taksave, TVSH-së, sigurimit kombëtar dhe kontabilitetit, si dhe vështirësi në marrjen

e kapitalit dhe shqetësim në lidhje me mungesën e garancisë së të ardhurave. Mungesa

e aksesit në fondet fillestare të përshtatshme gjithashtu ka një efekt ndikim tronditës

në kufizimin e zhvillimit dhe rritjen e biznesit të vogël duke reduktuar fondet në

dispozicion për aktivitete të tilla si reklamat, publiciteti dhe ambiente të përshtatshme

(Fielden et al, 2000). Këto kufizime janë perceptuar si faktorëve të brendshëm, të

identifikuara në aspektin e qasjes në aftësi marketing, aftësi të shitjes, dhe aftësi

menaxhimi (CSBRC, 1992).

Studime që fokusohen në problemet e përjetuara nga bizneset e vogla, dhe si i kanë

kapërcyer këto probleme pronarët-menaxherët e suksesshëm, ofrojnë një mbështetje

për argumentet e (Osborne 1993)65

, i cili hedh poshtë idenë se suksesi është i barazuar

me kompetencat sipërmarrëse. Në vend të kësaj, Osborne rekomandon lëvizjen nga

fokusi mbi personalitetin ose karakteristikat e themeluesit të biznesit në konceptin

themelor të biznesit dhe kapacitetin për të grumbulluar kapital. Kjo ka të bëjë

veçanërisht me kompetencën menaxheriale të nevojshme për të kuptuar natyrën e

tregjeve të veçanta (Tongue, 2001).

62


Marián Gál, 2007, fq. 39. 64


Ibid.

- 45 -

Dëshira e fortë e shumë pronarëve të biznesit të vogël për të mbajtur nën kontroll në

varësinë personale biznesin ka qenë gjithashtu e njohur si një faktor kyç që kufizon

rritjen e shumë bizneseve që potencialisht janë të suksesshme (Gray, 1990). Pronarët e

mundshëm të rinj të biznesit gjithashtu identifikuan si shqetësim në lidhje me

funksionimin e biznesit të tyre, gjetjen dhe krijimin e kontakteve fillestare me klientë

të mundshëm (Fielden et al, 2000).66

Pengesat e brendshme mund të vijnë edhe nga vetë sipërmarrësi. Shumë njerëz që

angazhohen në një sipërmarrje kanë mungesë njohurish dhe eksperiencë në bizneset

private. Shpesh ata kanë mungesa në njohuri specifike, kompjuter, gjuhë të huaja,

marketing, etj.67

2.4.5.3. Faktorët e kombinuar

Këto studime spikasin për rëndësinë që i japin faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm

të cilët ndikojnë në performancën e biznesit. Për shembull, në një studim të pronarëve

meshkuj dhe femra të bizneseve të reja, në fazën ndërmjet fillimit dhe kalimit në një

rritje të qëndrueshme (faza e futjes në treg) Cromie (1991) konstatoi se organizatat e

reja përjetojnë probleme kryesisht në aspekte të jashtme, të tilla si kontabiliteti dhe

financat, dhe aspekte të brendshme, si marketingu dhe menaxhimi i njerëzve. Po

ashtu, kur hetohen problemet me të cilat përballen bizneset e reja të vogla, Smallbone

(1991) konstatoi se problemet më shpesh të përmendura janë faktorët e brendshëm, si

marketingu ose shitja e produktit apo shërbimit, pasuar nga kontrolli financiar dhe

ambientet e papërshtatshme.68

Modeli i përgjithshëm për rritjen e shpejtë të bizneseve të vogla është se kufizimet

kryesore të rritjes janë të lidhura si me faktorët e brendshëm ashtu edhe me ato të

jashtëm, që kryesisht kanë të bëjnë me çështjet e financave, punësimin dhe tregjet

(Storey, 1994), si dhe produktet e dobëta dhe të marketingun jo-eficent (Hall, 1992;

Cromie, 1991; Smallbone, 1991; Watson et al, 1998).69

2.5. Treguesit që ndikojnë në rritjen e NVM

Shumë teori të ndryshme janë përpjekur të identifikojnë cilët janë faktorët kryesorë që

përcaktojnë rritjen e biznesit. Këto teori mund t’i ndajmë në dy drejtime apo shkolla

kryesore:

1. e para, trajton ndikimin që ka tek rritja e biznesit madhësia e mosha e vetë

biznesit, ndërsa

2. e dyta, trajton ndikimin që kanë variabla të tillë si strategjia, organizimi dhe

karakteristikat e pronarëve/menaxherëve të biznesit.

66


Marián Gál, 2007, fq. 39. 68

Tongue, 2001, Part 2, fq. 21. 69

Ibid.

- 46 -

Në fakt, një numër i madh studimesh kanë pasur objekt shqyrtimi marrëdhëniet

ndërmjet rritjes dhe të madhësisë e moshës së biznesit.70 Kështu, Evans (1987) mori

në shqyrtim efektet e madhësisë dhe moshës së biznesit mbi rritjen, duke përdorur të

dhëna të bizneseve të prodhimit në SHBA. Ndërkohë që, në një studim të mëparshëm,

Gibrat kishte hedhur hipotezën se rritja është e pavarur nga madhësia, Evans ( 1987)

doli në përfundimin se rritja e biznesit ulet në varësi të madhësisë dhe moshës së

biznesit.

Megjithatë, literatura empirike na sugjeron se rritja e biznesit përcaktohet jo vetëm

nga cilësi tradicionale si madhësia dhe mosha e tij, por edhe nga karakteristika të tjera

specifike të vetë biznesit. Heshmati (2001), duke përdorur të dhëna të bizneseve

suedeze mikro dhe të vogla, konstatoi se niveli i borxhit ndikon pozitivisht në rritjen e

shitjeve. Ndërsa Becchetti dhe Trovato (2002), duke analizuar industrinë prodhuese

italiane, nxorën në pah se, përveç përcaktuesve tradicionalë si mosha dhe madhësia,

ato që ndikojnë në rritjen e biznesit janë edhe financat e jashtme.

Elston (2002), në bazë të studimit të bizneseve të regjistruara në Gjermani, paraqet

evidenca se qarkullimi i parasë (cash flow) ka ndikim në rritjen e bizneseve. Në një

studim të kohëve të fundit Morone dhe Testa (2008), duke përdorur një mostër me

2.600 NVM italiane dolën në përfundimin se, mesatarisht, bizneset e reja kanë më

shumë gjasa të përjetojnë rritje pozitive; për më tepër, rritja e xhiros vjetore është e

lidhur pozitivisht me madhësinë e tyre, procesin e inovacionit, risitë e produktit, dhe

ndryshimet organizative. Në të kundërt, inovacioni në marketing nuk ndikon në

mënyrë domethënëse në rritjen e NVM-ve italiane.

Një pjesë e konsiderueshme kërkimesh shkencore kanë patur objekt studimi të tyre

përcaktuesit e rritjes tek bizneset e mëdha, dhe shumë pak dihet mbi NVM-të,

veçanërisht për ato të sektorit të prodhimit. Ndërkohë që kemi parasysh që rritja dhe

begatia e tyre, janë më shpesh dhe potencialisht objekt i kufizimeve të ndryshme dhe

të papritura që lidhen me specifikat e tyre si shoqëri tregtare (Raymond, Bergeron dhe

Blili, 2005).

Karakteristikat e veçanta që dallojnë rrënjësisht NVM-të nga bizneset e mëdha kanë të

bëjnë me mjedisin e tyre, strukturën, strategjinë dhe procesin e vendimmarrjes.

Gjithashtu kanë të bëjnë me fleksibilitetin e tyre, afërsinë me tregjet, dhe shpejtësinë

për të reaguar dhe për të riorientuar vetveten71

. Disa studime të kohëve të fundit

(Markovics, 2005; dhe Lesáková, 2009) theksojnë gjithashtu rolin e inovacionit si

70

Rritja e biznesit kërkon kapital për ta financuar. Pavarësisht përmasës apo moshës, aksesi në kapital

është një çështje me rëndësi të madhe. Sipas Timmons (1994) bizneset e vogla e të reja kanë tendencën

të marrin kapital nga burime të brendshme, burime personale dhe investime informale. Me rritjen,

biznese përballet me kërkesa për kapital dhe duhet të drejtohet në burime të jashtme të tilla si bankat

dhe borxhi publik dhe tregjet e kapitalit. Në të njëjtin përfundim kanë dalë edhe Myers dhe Majluf

(1984), të cilët thonë se NVM-të kanë preferenca për burimet e kapitalit sipas “një renditje” në të cilën,

fitimet e mbledhura vijën të parat, pastaj borxhi ndaj bankave, kapitali privat i jashtëm dhe në fund

borxhi apo kapitali publik. 71

Wiboonchutikula (2002) konstaton se në kohë normale jo të gjitha bizneset e vogla dhe të mesme në

Tajlandë janë të afta të gjenerojnë më shumë punësim se bizneset e mëdha. Më saktë, kjo varet nga

teknikat e prodhimit që përdorin bizneset. Për industritë e orientuara në eksport dhe që janë të

orientuara ndaj punës intensive, bizneset janë në gjendje të ofrojnë punësim të lartë, pavarësisht nga

madhësia. Për industritë që kërkon kapital intensive, bizneset më të vogla janë më pak produktive se

bizneset e mëdha, dhe zgjerimi i tyre nuk është në gjendje të gjenerojë punësim të lartë, pavarësisht

numrit të madh të bizneseve të vogla.

- 47 -

faktor i rritjes së aftësisë konkurruese të biznesve të vogla dhe të mesme në ekonomitë

në tranzicion në tregun evropian.

Në kuadër të analizës së rritjes së bizneseve, financimi i rritjes analizohet përmes

marrëdhënieve rritje - madhësi - rentabilitet. Një pjesë e madhe e literaturës trajton

këtë çështje duke analizuar marrëdhëniet ndërmjet rritjes dhe strukturës financiare të

biznesit. Nëse të gjitha bizneset kanë akses të barabartë në tregjet e kapitalit, fondet e

jashtme mund të jenë një zëvendësim perfekt për kapitalin e brendshëm, i cili

nënkupton që struktura financiare nuk është domethënëse për investimet dhe rritjen.

Shpesh diskutohet se bizneset hasin probleme në financimin nga burime të jashtme

për shkak të problemit të informacionit asimetrik të tregjeve të kapitalit. Në fakt një

numër studimesh për “papërsosmëritë” e tregut marrin në shqyrtim mënyrën si

ndikojnë kufizimet financiare mbi vendimin e biznesit për investime dhe rritjen e tyre.

Kështu, Fazzari et al (1988) argumenton se kufizimet financiare në tregjet e kapitalit

ndikojnë mbi investimet, duke theksuar se lidhja ndërmjet kufizimeve financiare dhe

investimeve ndikohen nga lloji i biznesit.

Në një studim të kohëve të fundit, Wagenvoort (2003) përdor të dhëna financiare të

më shumë se 200 mijë bizneseve Evropiane të sektorit të prodhimit dhe ndërtuese, ku

konstatoi se NVM-të Evropiane vuajnë nga një problem strukturor të financave që

pengon rritjen e tyre. Në mënyrë të veçantë, kufizimet financiare kanë tendencë të

pengojnë rritjen tek bizneset e vogla dhe ato shumë të vogla, ndërkohë që ndikon më

pak tek bizneset e mesme. Nëse i krahasojmë me bizneset e mëdha, NVM-të janë më

të kufizuara nga gjendja e financave të brendshme se ato të mëdhatë.

Studime të tjera empirike (si p.sh Becchetti dhe Trovato, 2002; Carpenter dhe

Petersen, 2002) kanë konfirmuar se disponueshmëria e kufizuar e financave ndikon në

rritjen e bizneseve të vogla. Pavarësisht se bizneset e vogla kërkojnë të arrijnë një

shkallë minimale të efiçencës, ato kanë më shumë tendencë të marrin kapital të

mjaftueshëm nga burime të jashtme për të zgjeruar bizneset e tyre. Në veçanti, në

kushtet aktuale të krizës ekonomike, financat e brendshme mund të kenë një ndikim

më të madh në rritjen e NVM-ve. Për më tepër, përdorimi intensiv i financave të

brendshme minimizon kostot e rritjes duke qenë se burimet e brendshme kushtojnë

më pak se burimet e jashtme. Kjo ndodh për shkak të faktit se aksesi në tregjet

financiare dhe sigurimi i burimeve të jashtme janë më shumë problematike për

bizneset e vogla (Sarno, 2008).72

2.5.1. Faktorët që ndikojnë në rritjen e NVM-ve në vendet në

tranzicion

Ndërkohë kërkime të tjera mbi rritjen e bizneseve dalin në përfundimin se rritja e lartë

ka tendencë të shoqërohet me sjelljen sipërmarrëse të tyre. Prandaj, rritja konsiderohet

72

Kërkimi empirik që trajton rritjen e NVM-ve dhe financimin e tyre ka konstatuar se proceset e rritjes

ndikohen në mënyrë domethënëse nga disponueshmëria e parasë për financimin e tyre. Në studimin e

tij për NVM-të në italianë e jugut, Sarno (2008) tregon se, arsyet për ndikimin domethënës të rritjes

ndaj qarkullimit të parasë shtrihen jo vetëm në kushtet e veçanta të lidhjes së bizness me tregjet

financiare, por edhe nga ndikimet e pakësimit të pasurisë gjë që dekurajon financimin nëpërmjet

emetimit të kapitalit.

- 48 -

si pasojë logjike e inovacionit, sjelljes pro-aktive dhe marrjen përsipër të rrezikut nga

ana e tyre, pasi këto janë dimensione të cilat përcaktojnë një orientim sipërmarrës.

Marrëdhënia ndërmjet orientimit sipërmarrës të biznesit dhe performancës së tij është

studiuar gjerësisht nga pikëpamja konceptuale (Lumpkin dhe Dess, 1996) si dhe nga

pikëpamja empirike (Lumpkin dhe Dess, 2001; Wiklund dhe Bariu, 2005).

Moreno dhe Casillas (2008) konstatojnë se orientimi sipërmarrës dhe rritja janë të

lidhura pozitivisht, pavarësisht se marrëdhënia e tyre është më komplekse. Ata

pohojnë se tendenca për inovacion bën që bizneset të ndërmarrin një strategji

zgjerimi, duke i nxitur ato të zhvillojnë produkte apo teknologji të reja. Kjo sjellje

strategjike është forca kryesore lëvizëse që qëndron mbrapa rritjes. Së bashku me të,

ndikojnë në rritjen edhe kushtet e mjedisit (nëse është një mjedis shumë dinamik dhe

jo armiqësor) dhe disponueshmëria e burimeve.

Freel dhe Robson (2004) morën një mostër të madhe të NVM-ve në Skoci dhe

Anglinë veriore, dhe për të testuar nëse ka lidhje pozitive ndërmjet inovacionit të një

produkti dhe rritjes së punësimit dhe, për bizneset e sektorit të prodhimit, të paktën në

terma afat-shkurtër, nëse ka lidhje negative ndërmjet inovacionit në produkt dhe rritje

së shitjeve apo produktivitetit. Në të kundërt, rritja të shitjeve dhe produktivitetit

shfaqen të lidhura pozitivisht me procesin e paraqitjes së risive në shërbimet e

bizneseve.

Disa studime empirike e lidhin rritjen e NVM-ve me karakteristikat personale të

pronarëve të tyre dhe mjedisin ku ato operojnë. Për shembull, një studim i hershëm i

Miller (1988) përqendrohet në ndikimin e mjedisit në një kompani e cila operon me

strategjinë e saj. Ai pohon se mjedise të jashtme të ndryshme kërkojnë strategji të

ndryshme që përkojnë me mjedise të brendshme dhe struktura plotësuese për të nxitur

suksesin.

Strategjia e lidershipit të kostos lidhet me mjedise të qëndrueshme dhe të

parashikueshme dhe lidhet me përdorimin e kontrollit. Zgjidhja e drejtë e strategjisë

dhe mjedisit ku duhet zbatuar ajo paracakton edhe rritjen e biznesit. Një studim nga

Reuber dhe Fischer (1997) shqyrton efektet e përvojës ndërkombëtare të ekipit

drejtues të biznesit në rritjen ndërkombëtare të një NVM-je. Ata konstatuan se nuk

ndikon sa kohë ka një biznes që shet në tregjet e huaja, por më tepër ndikon sa kohë

biznesi vonohet përpara se të shesë në tregjet e huaja.

Studimi i Reuber dhe Fischer (1997) doli në disa konkluzione për zgjedhjen e

variablave shpjegues. Së pari, për të kuptuar më mirë përcaktuesit e rritjes së NVM-

ve në ekonomitë në tranzicion, është thelbësore që të specifikohet një model empirik

që lejon kombinimin e karakteristikave tradicionale të biznesit (si madhësia dhe

mosha) me faktorë përcaktues më specifikë (si p.sh., totali i aktivit, leva, fondet e

brendshme të gjeneruara, mundësitë e zhvillimit në të ardhmen, dhe faktori i

produktivitetit). Të gjitha këto variabla janë të lidhura ngushtë me modelet teorike që

shpjegojnë rritjen e NVM-ve. Së dyti, vendet e Evropës qendrore e lindore nuk janë

homogjene si për nga niveli i zhvillimit dhe i rritjes së NVM-ve, që ndryshojnë nga

vendi në vend. Për këtë arsye, na lind një tjetër pyetje kyç për faktorët e përbashkët që

mund të shpjegojnë rritjen dhe performancën e NVM-ve.

- 49 -

2.5.2. Studime të tjera

Gjithashtu, në literaturën ekzistuese ka shumë diskutim mbi mënyrën e matjes së

rritjes, ndërkohë që studiuesit kanë përdorur një shumëllojshmëri faktorësh të

ndryshëm. Këto masa përfshijnë, për shembull, rritja e shitjeve, numri i punonjësve,

aktivi, fitimi, kapitali, dhe të tjera (Davidsson dhe Wiklund, 2000). Gjithashtu, rritja

është matur në terma absolute ose relative. Ndoshta matësit më të zakonshëm të rritjes

së biznesit janë karakteristikat relativisht objektive dhe të matshme, të tilla si rritja e

xhiros, totali i aktiveve dhe rritja e numrit të punonjësve.

Këto matës janë relativisht të pakundërshtueshëm (metodologjikisht) dhe të dhënat

priren të jenë lehtësisht të disponueshme (Freel dhe Robson, 2004). Në këtë studim

janë përdorur modele të rritjes për të shqyrtuar në mënyrë më të saktë efektin e

variablave shpjegues që literatura empirike (Honjo dhe Haranda, 2006;

Wiboonchutikula, 2002; Wiklund, Patzelt dhe Bariu, 2009; Sogorb-Mira, 2005, Hall,

Hutchinson dhe Michaelas, 2000, 2006; Garcýa-Martýnez-Teruel dhe Solano, 2008)

sugjeronte si përcaktues të rëndësishëm të rritjes. 73

Një numër karakteristikash specifike të bizneseve: të tilla si financat e brendshme,

struktura e kapitalit, leva, efikasiteti i prodhimit, mundësitë e rritjes në të ardhmen,

mosha dhe madhësia, mund të ndihmojnë në shpjegimin e rritjes së ndërmarrjeve të

vogla dhe të mesme. Siç është diskutuar, NVM-të hasin vështirësi për të hyrë në

tregjet e kapitalit, dhe kufizimet financiare janë më të detyrueshme për NVM-të. Për

këtë arsye, burimet e brendshme luajnë një rol të rëndësishëm në rritjes së NVM-ve

duke i bërë ato të kapërcejnë pengesat e kufizimeve financiare. Sipas teorisë të

hierarkisë (Myers dhe Majluf , 1984 ), bizneset preferojnë të financojnë vetveten me

burime të prodhuara nga brenda përpara se t’i drejtohen tregut. Në këto rrethana,

bizneset me një qarkullim më të lartë të parasë kanë më shumë gjasa të rriten më

shpejt, dhe kështu pritet që të gjendet një lidhje pozitive ndërmjet qarkullimit të

parasë dhe rritjes së biznesit.

Dëshmitë empirike tregojnë sa më i madh biznesi (në drejtim të aktivit ose të numrit

të punonjësve) aq më i madh është potenciali që ai të rritet (Wiklund dhe Shephard,

2005). Kështu, ne presim që madhësia e biznesit të jetë pozitivisht e lidhur me

performancën e tij.

73

Variablat do të trajtohen gjerësisht në kapitullin e katërt.

- 50 -

2.6. Rentabiliteti si tregues i performancës

2.6.1. Çfarë është rentabiliteti?

Fitimi është i rëndësishëm për mbijetesën e një sipërmarrje në një ambient

konkurrues. Ai është një tregues i performancës së NVM-ve. Rentabiliteti afat-gjatë

rrjedh nga marrëdhëniet ndërmjet kostos dhe të ardhurave; ky është një kusht i

nevojshëm por jo i mjaftueshëm për rritjen. Të ardhurat mund të mbahen nga pengesat

e futjes në treg dhe kostot të reduktohen nga mprehtësia e administratorëve. Një

biznes me fitim të ulët nuk ka mjetet e duhura financiare për tu zgjeruar, ndërsa një

biznes me fitim të lartë mund të marrë përsipër riskun e zgjerimit. Investimet e herë

pas hershme fillimisht rezultojnë me fitim të ulët me qëllim marrjen e fitimeve më të

larta në të ardhmen.

Realizimi i fitimit është qëllimi kryesor i të gjitha sipërmarrjeve të biznesit, ose thënë

ndryshe që sipërmarrja të jetë rentabël/fitimprurëse. Pa rentabilitetin biznesi nuk do të

mbijetojë për afat të gjatë. Prandaj matja e rentabilitetit aktual dhe atij të mëparshëm

si dhe projektimi i rentabilitetit të ardhshëm është me shumë rëndësi.

Rentabiliteti matet nga të ardhurat dhe shpenzimet. Të ardhurat janë përfitimet bruto

të marra gjatë periudhës kontabël, si rezultat i rrjedhjes normale të veprimtarisë së

njësisë ekonomike raportuese, ku këto përfitime çojnë në rritjen e kapitalit.74

Pra të

ardhurat janë paratë e gjeneruara nga aktivitetet e biznesit. Megjithatë, paratë që vijnë

nga aktivitete si huamarrja nuk krijojnë të ardhura. Ato janë thjesht një transaksion të

hollash ndërmjet huadhënësit dhe biznesit për të gjeneruar të holla për funksionimin e

tij ose për blerjen e aktiveve.

Shpenzimet janë flukse dalëse (pakësimet e përfitimeve ekonomike) gjatë periudhës

raportuese, që rezultojnë në pakësimin e aktiveve apo rritjen e detyrimeve (pasive)

dhe që zvogëlojnë kapitalin e njësisë ekonomike. 75

Shlyerja e kredisë financiare nuk është shpenzim, ajo është thjesht një transferim të

hollash ndërmjet biznesit dhe huadhënësit. Rentabiliteti matet me anë të pasqyrës së të

ardhurave dhe shpenzimeve. Në thelb kjo është një listë e të ardhurave dhe

shpenzimeve të kryera gjatë një periudhe kohore (zakonisht një vit) për të gjithë

biznesin.

Matja e rentabilitetit është mjeti më i rëndësishëm për të matur suksesin e biznesit.

Një biznes që nuk është fitimprurës/rentabël, nuk mund të mbijetojë. Në të kundërt,

kur biznesi është shumë fitimprurës ka aftësi të shpaguajë pronarët me kthim të

investimit të kryer.

Rritja e rentabilitetit është një nga detyrat kryesore të administratorëve të bizneseve.

Administratorët kërkojnë mënyra për të ndryshuar biznesin dhe për të përmirësuar

rentabilitetin.

74

Standardet Kombëtare të Kontabilitetit fq. 289 75

Standardet Kombëtare të Kontabilitetit fq. 71

- 51 -

Rentabiliteti mund të përcaktohet ose si fitim kontabël ose si fitim ekonomik. Shpesh

rentabiliteti ngatërrohet me qarkullimin e parasë, por, pavarësisht janë të lidhura

ngushtë me njëra tjetrën, ato janë dy gjëra të ndryshme. Shpesh njerëzit besojnë se

bizneset rentabël nuk kanë probleme me qarkullimin e parasë. Pasqyra e të ardhurave

dhe shpenzimeve e cila quhet pasqyra e performancës (suksesit të biznesit) liston të

ardhurat dhe shpenzimet ndërkohë që pasqyra e qarkullimit të parasë liston hyrjet dhe

daljet e parasë. Deklarata e të ardhurave tregon rentabilitetin ndërsa pasqyra e

qarkullimit të parasë tregon likuiditetin.

2.6.2. Përkufizim

Rentabiliteti është aftësia e një biznesi për të krijuar fitim. Fitimi është ai që mbetet

nga të ardhurat që biznesi gjeneron pasi të jenë paguar të gjitha shpenzimet që lidhen

drejtpërdrejt me gjenerimin e të ardhurave, të tilla si: prodhimi i një produkti, dhe

shpenzimet e tjera që lidhen me zhvillimin e aktiviteteve të biznesit.

Rentabiliteti i referohet mundësisë që një sipërmarrje të jetë financiarisht e

suksesshme. Kjo mund të vlerësohet para se të hyhet në biznes, ose mund të përdoret

për të analizuar një sipërmarrje që është aktualisht në funksionim. Pavarësisht se

mund të konstatohet se një grup faktorësh nuk kanë gjasa të jenë të suksesshëm apo

që nuk kanë patur sukses, kjo nuk është një arsye për të braktisur sipërmarrjen,

ndoshta mund të jetë e udhës të ndryshohen faktorët operativë si çmimi apo

shpenzimet.

Ka tri situata themelore që mund të përshkruajnë gjendjen financiare të një biznesi:

biznesi është fitimprurës, rentabël ose biznes që operon me humbje. Në shumicën e

rasteve, qëllimi i një organizate është që të realizojë fitim.

Kur ka qarkullim konstant të parasë ose qarkullim të bollshëm, mund të jetë e vështirë

të përcaktohet rentabiliteti. Është e lehtë që të bëhet gabim duke lidhur transaksione të

shumta hyrëse dhe dalëse me fitimin. Shpenzimeve dhe marrja e parave nuk do të

thotë që një biznes është në një gjendje të shëndetshme financiare.

Për të përcaktuar rentabilitetin, është e nevojshme të kemi çmimin e mallrave ose

shërbimeve të ofruara. Ka disa gjëra që duhet të merren parasysh kur vendosen

çmimet. Këtu përfshihen kostot e ndryshueshme si karburanti, puna, dhe inventari,

dhe gjithashtu përfshin kostot fikse si hipoteka, riparimet, dhe taksat.

2.6.3. Nga se përcaktohet rentabiliteti i një biznesi?

Në një treg konkurrues, një pronar biznesi duhet të mësojë të arrijë një nivel të

kënaqshëm fitimi. Rritja e rentabilitetit nënkupton përcaktimin e pikave të strategjisë

financiare që funksionojnë dhe atyre që kanë nevojë për përmirësim. Kuptimi i

faktorëve kyç që përcaktojnë rentabilitetin ndihmon administratorët në zhvillimin e

një strategjie efektive për përfitimin e biznesit të tyre.

- 52 -

Shitjet

Shitjet janë një faktor i rëndësishëm në përcaktimin e rentabilitetit. Të ardhurat nga

shitjet matin fitimin pas taksave bazuar mbi shitjet e vitit aktual. Nëse shifra e shitjeve

është e lartë, atëherë shoqëria është e mirë përgatitur për të përballuar kushtet jo të

favorshme të tregut dhe trendet negative ekonomike. Marzhi i fitimit bruto është një

masë e fitimit bruto i fituar nga shitjet. Një strategji efektive e shitjeve është

thelbësore në rritjen rentabilitetit të biznesit.

Çmimet

Vendosja e çmimit është një faktor kyç në përcaktimin e fitimit. Këtu është e

nevojshme ndërmarrja e një analize të kujdesshme për përcaktimin e strategjisë së

duhur të çmimeve. Një pronar i biznesit duhet të shikojë se çfarë çmimesh kanë

konkurrentët dhe të përcaktojë se çfarë çmimi duhet të vendoset për të maksimizuar

fitimet e tij.

Shpenzimet

Që një shoqëri të jetë rentabël, të ardhurat duhet të tejkalojnë shpenzimet. Shpenzimet

mund të përkufizohen si kostoja e burimeve të përdorura në aktivitetet e një biznesi.

Fitimi përcaktohet duke analizuar atë që mbetet pas zbritjes së shpenzimeve nga totali

i të ardhurave. Çdo masë për reduktimin e kostove do të sjellë reduktimin e

shpenzimeve dhe rritjen e rentabilitetit të përgjithshëm.

Kostoja e qëndrimit në biznes

Një aspekt që merret parasysh nga bizneset është kostoja e qëndrimit në biznes. Vlera

e fitimit neto tregon se sa fitim gjeneron një biznes mbi pjesën e kapitalit që kanë

investuar ortakët. Vlera e fitimit neto duhet të jetë të paktën e barabartë me normën që

një biznes mund të marrë hua para nga kreditorët e saj për të përballuar koston e

qëndrimit në biznes. Një shoqëri që merr fitim, por ka një kthim të ulët në vlerë neto

ende ka probleme me rentabilitetin.

2.6.4. Matja e rentabilitetit

Një nga aspektet më sfiduese të drejtimit të biznesit është vlerësimi i rentabilitetit të

tij. Të matësh rentabilitetin është e njëjta gjë si të matësh suksesin e një biznesi.

Deklarata e të ardhurave tregon një ndarje të të ardhurave dhe shpenzimeve gjatë vitit.

Një masë e rentabilitetit të biznesit është raporti i rentabilitetit. Raportet e rentabilitetit

analizojnë gjendjen financiare të një biznesi. Një raport rentabiliteti shikon se si është

marrë fitimi në lidhje me shitjet, totalin e aktiveve dhe vlerën neto.

2.6.5. Raportet e rentabilitetit

Matësit apo treguesit më të zakonshëm të rentabilitetit janë kthimi në pasuri, kthimi

në kapital, të ardhurat për aksion, dhe marzhi i fitimit. Ato tregojnë rentabilitetin e

shoqërisë në mënyra të ndryshme. Për shembull, raporti i kthimit në pasuri mat

aftësinë e shoqërisë për të kthyer aktivet e saj në fitim, ndërsa raporti i kthimit në

- 53 -

kapital mat sa fitim ka realizuar biznesi duke përdorur investimet e ortakëve. Fitimi

për aksion është fitimi që ka gjeneruar biznesi për çdo aksion të kapitalit.

Raporti i rentabilitetit të një biznesi reflekton aftësinë e tij për të gjeneruar fitim

përgjatë një periudhe të caktuar kohe, si p.sh gjatë një viti. Thënë ndryshe, raportet e

rentabilitetit na tregojnë nëse biznesi po krijon para apo jo.

Në përgjithësi, raportet e rentabilitetit matin efikasitetin me të cilin një biznes kthen

veprimtarinë e tij në fitim. Marzhet e fitimit vlerësojnë aftësinë e tij për të kthyer të

ardhurat në fitime. Kthimi në pasuri mat aftësinë e tij për të përdorur pasuritë për të

prodhuar të ardhura neto. Kthimi në kapital krahason të ardhurat neto me kapitalin

aksionar.

Rentabiliteti mund të vlerësohet në mënyra të shumta, por dy nga matësit më të njohur

janë marzhi i fitimit dhe kthimi në kapital (ROA). Marzhi i fitimit tregon sa është

fitimi i një biznesi i realizuar nga shitjet. ROA mat raportin e të ardhurave neto të

biznesit në ndaj totalit të pasurisë.

Marxhi i Fitimit

Marzhi i fitimit bruto është një nga tre raportet që rrjedhin nga pasqyra e të ardhurave

dhe shpenzimeve të një biznesi. Megjithatë, për një pronar biznesi ai nuk është raporti

më i rëndësishëm, por një nga mjetet më të rëndësishme të analizës financiare. Marzhi

bruto është fitimi bruto pjesëtuar me të ardhurat. Në thelb, kjo tregon aftësinë e

biznesit për të bërë para, pasi janë zbritur kostoja e mallrave të shitura apo

shërbimeve. Kur marzhi bruto është i më i lartë se normat e industrisë dhe në mënyrë

të qëndrueshme në rritje tregon që biznesi është në gjendje të mirë financiare. Fitimet

bruto i lartë rrit mundësinë e fitimeve të mundshme.

Fitimi neto është i barabartë me të ardhurat e realizuara nga shoqëria minus koston e

biznesit. Në kosto përfshihen taksat, interesi, kosto e mallrave të shitura dhe

zhvlerësimi.

Të ardhurat pjesëtohen me shitjet vjetore dhe shumëzohen me 100. Ky është marzhi i

fitimit të një biznesit i nxjerrë në përqindje. Sa më e madhe vlera e nxjerrë aq më

efiçent është biznesi në realizimin e fitimit.

Marzhi operativ dhe marzhi i fitimit neto

Dy raporte të tjera të zakonshme të marzhit të fitimit janë marzhi operativ dhe marzhi

neto. Ato llogariten duke pjesëtuar fitimin operativ me të ardhurat dhe fitimin neto me

të ardhurat. Fitimi operativ është i barabartë me fitimin bruto minus kostot fikse.

Fitimi neto është fitimi përfundimtar para tatimit pasi të jenë përfshirë të ardhura jo të

zakonshme dhe shpenzimet. Fitimet e larta operative nënkuptojnë se biznesi është

efiçent në gjenerimin e fitimit. Marxhi i lartë i fitimit neto me kohën nënkupton se

biznesi është efiçent në gjenerimin e fitimit.

Kthimi nga aktivet (ROA)

Totali i pasurisë përbëhet nga çdo gjë që zotëron apo që biznesi ka në pronësi dhe që

ka një vlerë. Këto pasuri mund të jenë të luajtshme ose të paluajtshme, materiale dhe

- 54 -

jo-materiale. Këtu mund të përfshihen makineritë, pajisjet, paratë, investimet apo toka

që ka në pronësi biznesi.

Për të matur rentabilitetin, ne duhet të pjesëtojmë të ardhurat neto me totalin e

pasurisë (aktiveve) dhe pastaj ta shumëzojmë me 100. Kjo do të japë raportin ROA të

biznesit. Sa më i lartë të jetë numri, aq më efikas është biznesi në gjenerimin e fitimit.

Kthimi nga kapitali (ROE)

Kthimi në kapital është një matje e rëndësishme për ortakët e një biznesi, sepse tregon

sa efikas është biznesi në përdorimin e investimeve për të marrë fitime. Të ardhurat

neto pjesëtohen me kapitalin aksionar, ose totalin e kuotave të ortakëve. Një kthim i

lartë në kapital do të thotë që investimet e ortakëve po rriten, gjë që rrit vlerën e

kuotave të zotëruara në biznes.

Kthimi nga investimet (ROI)

Kthimi në investim (return on invesmment, ROI), është një raport që del nga fitimi i

biznesit i realizuar për një periudhë të caktuar kontabël (zakonisht një vit)

përpjesëtuar me kapitalin e investuar, të matur nga pasqyrat financiare. Kapitali i

investuar llogaritet nga aksionet dhe borxhi afat-gjatë. ROI është një matës që tregon

efikasitetin e administrimit në përdorimin e kapitalit të disponueshëm për të gjeneruar

fitim, dhe për rrjedhojë rezulton në gjenerimin e kthimit të asaj çka është investuar. Sa

më i lartë të jetë ROI, aq më e mirë është performanca.

2.6.6. Inovacioni dhe rritja e NVM-ve

Inovacion është një tjetër tregues i rritjes dhe zhvillimit të NVM-ve. Përmirësimi i

sistemit të shkëmbimit të informacioni nxit vënien në punë të teknologjive të reja.

Sipas Hughes (1997), NVM-të që ishin të suksesshme dhe që ishin rritur kishin

paraqitur produkte të reja ose procese prodhimi inovative. Disa prej tyre kishin

zhvilluar rrjete bashkëpunimi dhe i kishin bërë ballë kërkesave të administrimit dhe

riorganizimit me rritjen e tyre. Fatkeqësisht këto janë vështirësi të brendshme dhe

varen nga aftësia për të vlerësuar se çfarë duhet shkëmbyer përpara në kohë. Në rastin

e informacionit, vlerësimi nuk mund të bëhet. Kur një blerës potencial e di se sa është

i vlefshëm informacioni i shitësit, ai di edhe se cili është informacioni, dhe prandaj

nuk e ka të nevojshme të japë asgjë në shkëmbim të tij. Por për shkak se s’mund të

krijojnë të drejtat e autorit mbi informacionin dhe njohurinë, këto biznese mund të

dështojnë. Në një studim të bërë në vitin 1990 në Angli, NVM-të nuk sollën asnjë risi,

por kjo mungesë në risi u shoqërua me rritjen e tyre (North dhe Smallbone, 2000).

Aftësitë dhe trajnimi. Bizneset mbijetojnë dhe rriten në një mjedis konkurrues nëse

arrijnë diçka që tregu e kërkon. “Kompetencat” e bizneseve në këtë mënyrë mund të

jenë çelësi i rritjes (Kay, 1993). Kështu mund të mendojmë se nëse biznesi investon

dhe i kushton rëndësi njohurive dhe aftësive specifike si dhe trajnimit të duhur, kjo do

të çojë në rritjen e tij. Kështu Cosh et al. (2000, fq.1) vuri re se “trajnimi lidhet

pozitivisht me rritjen e punësimit, sidomos kur e ke vendosur në një gamë më të gjerë

të praktikave të marrëdhënieve të njerëzore”. Një tregues i përshtatshëm i trajnimit

është standardi i “investimit tek njerëzit”.

- 55 -

Punonjësit e kualifikuar ndikojnë në rritjen e produktivitetit të biznesit dhe për pasojë

në konkurrueshmërinë e bizneseve, individëve dhe të shteteve. Rritja e boshllëkut në

diferencat e pagave në SHBA dhe Mbretërinë e Bashkuar, si dhe rritja e papunësisë në

Evropë duket se vjen si pasojë e globalizimit dhe e ndryshimit të aftësive bazuar në

anën teknike (Acemoglu, 2002). Prandaj bizneset që kanë një fond të caktuar për

trajnimin e punonjësve kanë më shumë gjasa të kenë rritje më të madhe.

Forma ligjore. Ndër strategjitë më themelore është zgjedhja e formës ligjore për

NVM-të. Partneriteti është ndoshta forma më e rrezikshme, sepse secili ortak

përgjigjet për gabimet e tjetrit, ndërkohë që mund të ketë kontroll të vogël mbi ta

(ortakëria nuk është e lidhur në mënyrë të konsiderueshme me rritjen në modelin në

shqyrtim). Ortakut të vetëm të paktën i mungon kjo dobësi (ka një lidhje të dobët

negative me rritjen). Dega e biznesit mëmë mund të jetë më pak e rrezikshme për

shkak të mbështetjes që ajo mund të japë. Por ndërkohë shoqëria mëmë mund të

shqetësohet për rentabilitetin.

Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar redukton rrezikun e administratorit ortak, duke i

dhënë njëfarë mbrojtje për pronat personale. Leland (1972) tregon se një rritje e vogël

e rrezikut zvogëlon si prodhimin ashtu edhe çmimin. Prandaj nëse do të zgjidhet kjo

formë e shoqërisë, ka të ngjarë që fitimi të jetë i ulët, ashtu si edhe çmimi dhe

produkti.

2.7. Financimi dhe rritja e NVM-ve

Shpesh diskutohet se NVM-të, në krahasim me bizneset e mëdha, kanë mesatarisht

një normë rritje më të lartë, janë financiarisht më të kufizuara, dhe janë më të varura

nga huatë bankare kur kanë nevojë për financim të jashtëm. Për një bankë,

informacioni i kufizuar i disponueshëm mbi NVM-të rrit rrezikun e dhënies së

financimit, gjë që i bën bankat të reduktojnë maturimin e huave dhe të rrisin normat e

interesit.

Për pasojë NVM-të kanë një stimul të ndërtojnë një marrëdhënie me bankën me

qëllim minimizimin e asimetrisë së informacionit. Lidhja ndërmjet bankës dhe

biznesit është studiuar gjerësisht nga Ortiz-Molina dhe Penas, 2004 për bizneset e

SHBA-ve; dhe Hernández-Cánovas dhe Kowter-Kant, 2008 për bizneset e BE-së.

Hernández-Cánovas dhe Kowter-Kant (2008) dolën në përfundimin se, pas verifikimit

të karakteristikave specifike të bizneseve, si madhësia, mosha, borxhi dhe situata

financiare, marrëdhëniet e ngushta biznes-bankë rrisin gjasat e marrjes së kredive

bankare afatgjata.

Ozkan dhe Ozkan (2004) argumentojnë se ndërtimi i marrëdhënieve me institucionet

financiare përmirëson aftësinë e bizneseve për të patur akses në financime të jashtme.

Kjo sugjeron se bizneset me një përqindje më të lartë të borxhit bankar janë në

gjendje të marrin më lehtë financim të jashtëm. Megjithatë, NVM-të e kanë shumë të

vështirë të marrin financim të jashtëm. Në këtë rast, ruajtja e marrëdhënieve bankare i

ndihmon ato të përmirësojnë disponueshmërinë e fondeve, pasi vuajnë më pak

racionimin e kredisë në tregun e kredive bankare.

- 56 -

2.7.1. Burimet financiare të NVM-ve

Sipërmarrja e veprimtarive të biznesit është e lidhur ngushtë me financimin, marrjen e

mjeteve financiare dhe investimin. Sipërmarrësi hyn në shumë marrëdhënie të

ndryshme financiare, kredie, sigurimi, buxheti etj. Aksesi në financim është një nga

çështjet themelore të sipërmarrësit, kudo qoftë që të jetë selia e ushtrimit të

veprimtarisë së tij (Marián Gál, 2007). Detyrat kryesore të administrimit janë:

të marrë mjete financiare dhe kapital të nevojshëm për financimin e nevojave

aktuale

të shpërndajë kapitalin

të shpërndajë fitimin

të arrijë ekuilibrin e likuiditetit të sipërmarrjes.76

Sipas Marián Gál (2007), një nga detyrat më të rëndësishme të administrimit është të

përcaktojë mjetet e nevojshme financiare dhe të marrë burimet më efektive të

mundshme. Që performanc afatgjatë e NVM-ve në treg të jetë e suksesshme kërkohet

produkt konstant dhe inovacion teknologjik. Investimet në inovacion kërkojnë shumë

kapital gjë që i bën sipërmarrësit të kërkojnë për forma të reja financimi.

Është e qartë se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme nuk disponojnë garancitë e

kërkuara për të marrë kredi bankare. Duke qenë se është shumë e vështirë për to për të

marrë kredi bankare, ato kanë nevojë për burime, burime jo-tradicionale financiare

dhe ndihmë shtetërore (Marián Gál, 2007).

Ndarja e burimeve financiare për NVM-të

Burimet e financimit mund t’i ndajmë sipas rrethanave të financimit, periudhës së

financimit, pronësisë së marrëdhënies dhe mënyrës së marrjes së burimeve.

a) Financimi sipas rrethanave

Financimi sipas rrethanave tregon se kur dhe cilat janë rrethanat në të cilat kërkohet

kapital dhe cilat janë ato veprimtari që kërkojnë financim në një moment të caktuar

(Marián Gál, 2007).

Financimi aktual është financimi konstant i biznesit ekzistues. Kjo mënyrë financimi

është e lidhur me aktivet. Financimi aktual mund të ndahet në (ndarja sipas Marián

Gál, 2007):

-Financimi i operacioneve: ofron financim për aktivitetet e zakonshme të

sipërmarrjes. Këto aktivitete përfshijnë blerjen e materialeve, karburantit,

energjisë, pagat, pagesa e transportit, pagesa e taksave dhe sigurimi. Është e

rëndësishme që të sigurohet kapital në masën dhe kohën e duhur.

-Financimi i investimeve: nënkupton përdorimin e financave për rikuperimin

dhe zhvillimin e biznesit. Zakonisht sipërmarrjet kanë nevojë për burime

financimi në një vëllim dhe strukturë të caktuar që mund të jetë një

disavantazh për NVM-të. Është e rëndësishme që ato të kenë një kapital fiks.

76

Marian Gal, 2007, fq. 40

- 57 -

Financimi ekstra realizohet në situata të jashtëzakonshme, ekstra. Kjo ka të bëjë me

financimin e sipërmarrjeve të krijuara, bashkimet e sipërmarrjeve apo likuidimin e

tyre. Nisja e një sipërmarrje kërkon burime financiare për të paguar autorizimet,

blerjen apo marrjen me qira të ndërtesës, teknologjitë e reja, makineritë, pajisjet,

inventarin, pagat, etj. (Marián Gál, 2007).

b) Financimi sipas kohëzgjatjes së kapitalit (sipas Marián Gál, 2007).

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme marrin kapital financiar kryesisht nga burime të

marra hua. Kapitali i përftuar është afatshkurtër, afatmesëm ose afatgjatë.

Financimi afatshkurtër merret nga burime të përdorura jo më të gjatë se një vit. Këto

burime merren nga kredi të furnizuesit ose linjë kredie. Përveç këtyre formave të

financimit, sipërmarrësit mund të përdornin kredi bankare ose depozitën e pronarit

apo ortakut.

Financimi afatmesëm është metoda më e shpeshtë e përdorur. Ai fokusohet në

kreditë afatmesme me 3 deri në 5 vjet maturim. NVM-të hasin vështirësi në aksesin

tek këto kredi dhe në rastin e fillimit të një sipërmarrje ato janë pothuajse të

paarritshme.

Financimi afatgjatë sigurohet kryesisht nga kreditë bankare me afat maturimi nga 5

deri më shumë vjet. Këto kredi iu ofrohen bizneseve të mëdha. NVM-të e kanë shumë

të vështirë të marrin kredi të tilla dhe për këtë arsye ata përdorin metoda të ndryshme

të financimit afatgjatë si subvencionet, leasing, etj.

c) Financimi sipas pronësisë së marrëdhënies dhe mënyrës së marrjes së burimit

Zhvillimi i sipërmarrjes bazohet në burime të mjaftueshme e të disponueshme për tu

përdorur për investime. Në ekonomitë në tranzicion, problemi që ndeshet më

zakonisht është mungesa e kapitalit të vet në fazën e fillimit të një biznesi. Burimet e

financimit të biznesit mund të klasifikohen në bazë të marrëdhënieve të pronësisë. Ato

mund të jenë burime të veta ose të marra hua (Marián Gál, 2007).

Burime e veta, të cilat i përkasin kapitalit të dhënë nga ortaku/ortakët, si dhe ato në

formën e pronës së investuar në një biznes, zhvlerësimi pasurisë, fitimi i

pashpërndarë, etj. ndër burimet e veta futet fitimi, zhvlerësimi, shitja e pasurisë,

depozita e pronarit (Marián Gál, 2007

Kapital i marrë hua janë burimet e marra nga të tretët. Ai mund të jetë i formave të

ndryshme, në varësi të burimeve dhe kushteve të marrjes. Të tilla janë: huaja, titujt e

kredive, parapagesat, mbështetja shtetërore (subvencionimi), huaja bankare, linja e

kredisë bankare, etj. Më e përdorura është kredia bankare (Marián Gál, 2007).

- 58 -

KREU III - MJEDISI EKONOMIK SHQIPTAR DHE

KLIMA E BIZNESIT

3.1. Mjedisi ekonomik shqiptar dhe klima e biznesit

3.1.1. Ekonomia shqiptare në dinamikën e saj

Gjatë 22-viteve të fundit ekonomia shqiptare ka pësuar ndryshime rrënjësore si në

drejtim të bazës së funksionimit të saj ashtu edhe në drejtim të strukturës dhe

zhvillimit të saj. Ecuria e ekonomisë në këto vite është karakterizuar nga luhatje mjaft

të mëdha në drejtim të stabilitetit, ristrukturimit, ritmeve të rritjes etj., duke pësuar

shumë transformime.

Shqipëria pas transformimeve të mëdha politike-ekonomike dhe sociale si dhe pas

ndërmarrjes së një sërë reformash strukturore, ku ndër më kryesoret mbeten

privatizimi, reforma e tokës, reformat në tregun financiar, etj., vazhdon rrugën e saj

drejt reformave ekonomike dhe atyre të tregut për të garantuar një rritje të

qëndrueshme, me synim përafrimin e standardeve të mirëqenies së popullatës me ato

të vendeve të Bashkimit Evropian. Ajo po zbaton tashmë marrëveshje të tregtisë së

lirë me vendet e Bashkimit Evropian dhe të Evropës Juglindore. Efekti i këtyre

marrëveshjeve në ekonominë e vendit është ende jo shumë i ndjeshëm.

Ritmet e larta të rritjes se PPB prej 5-7 % gjatë 10 viteve të fundit (përjashto vitin

2009 me rritjen më të ulet ekonomike), niveli i kontrolluar i inflacionit 3.6%- 4%, ulja

e papunësisë e cila për vitin 2010 raportohet në 13.49%, ulja e deficitit të

përgjithshëm buxhetor, rritja e investimeve të huaja direkte nga rreth 250 milion $ për

vitin 2005, në 400 milion $ për vitin 2006, dhe në rreth 900 milion $ në vitin 2008,

niveli i qëndrueshëm i këmbimit të monedhës kombëtare, janë fakte që konfirmojnë

se programet makro-ekonomike të ndërmarra gjatë këtyre viteve kanë krijuar stabilitet

makro-ekonomik, duke mundësuar rritje ekonomike me ritme të kënaqshme vjetore77

.

Rritja e PBB-së i dedikohet kryesisht zgjerimit të sektorit privat (i cili zë rreth 80 % të

PPB), ndërsa roli që luan sektori publik në nivelin e PBB-se nga viti në vit ka ardhur

në rënie.78

Krahasuar me vendet e tjera të rajonit, por edhe me gjerë situata e disa prej

treguesve kryesore paraqitet në vijim.

77

Raporte Banka e Shqipërisë 2012 78

Ibid

- 59 -

Tabela 3.1. Treguesit ekonomikë për vendet e rajonit

Vendet Ndryshimi i PBB-së Inflacioni vjetor Norma e

papunësisë

2012 2013 2013 2013

Itali -2.4 -2.8 1.6 11.6

Greqi -6.4 -5.7 -0.2 27.2

Maqedoni -0.3 0.2 3.1 30.6

Serbi -1.7 -2.0 11.2 22.4

Kroaci -2.0 -2.3 3.7 21.9

Turqi 2.2 1.6 7.3 10.6

Shqipëri 1.6 1.7 2.4 12.81

Burimi: Banka e Shqipërisë, Raport i politikës monetare viti 2013

Analizat dhe përballimi me sukses i situatave të rrezikut të diskutuara edhe nga kriza

financiare globale e cila goditi fort tregjet financiare të vendeve të zhvilluara,

konfirmojnë që sektori bankar në Shqipëri është në gjendje të mirë për të përballuar

rreziqet e ndryshme që mund të rrjedhin si rezultat i lëvizjeve të padëshirueshme që

mund të pasojnë krizën financiare ndërkombëtare.

Sektori financiar jo-bankar, megjithëse me zhvillime pozitive, është ende larg

parametrave optimale dhe ka mjaft potenciale për ritme më të larta rritjeje në vitet që

vijnë. Përmirësimet e ndjeshme administrative dhe reforma tatimore, të ndërmarra

gjatë viteve të fundit po synojnë jo vetëm rritjen e nivelit të të ardhurave për buxhetin

e shtetit, por edhe rritje të cilësisë së shërbimit ndaj taksapaguesve dhe veçanërisht

ndaj biznesit. Gjatë vitit 2006 tatimi mbi fitimin u ul nga 20% në 10%, tatimi i

thjeshtuar mbi fitimin u ul nga 3% në 1.5 %, ndërkohë që duke filluar nga 1 janari i

vitit 2008 hyri në fuqi aplikimi i taksës së sheshtë në nivelin 10%, dhe kontributi i

sigurimeve shoqërore u ul nga 30% në 15%79

. Gjithashtu kanë pësuar rënie të

ndjeshme një sërë taksash kombëtare dhe lokale. Këto reforma u shoqëruan dhe me

ndryshime në ligjin për procedurat tatimore duke e vendosur sistemin e nxjerrjes së

taksave në një fazë të re. Të gjitha këto kanë synuar që të renditin Shqipërinë mes

vendeve me liri fiskale të lartë dhe me barrë fiskale të ulët.

Mungesa e tregut të kapitaleve, mos funksionimi i mjaft instrumenteve të tregut

financiar, kapaciteti absorbues i financimeve nga ana e biznesit ende i ulët, aftësitë në

menaxhimin financiar të bizneseve ende të dobëta, transparenca e ulët e ndërmarrjeve

private, problemet e të drejtës se pronësisë, probleme të zbatimit të ligjit,

infrastruktura e dobët, etj., janë disa nga shkaqet kryesore të nivelit të ulët të

kreditimit.

Pavarësisht arritjeve, parametrat standarde të mirëqenies ekonomike, tregojnë se

Shqipëria vazhdon të jetë një vend i varfër krahasuar me vende të Bashkimit

Evropian80

. Të ardhurat neto për frymë vlerësohet të jenë rreth 2000 $ ose më pak se

20% e mesatares së BE, dhe bilanci tregtar është ende negativ, pavarësisht

përpjekjeve për rritjen e eksporteve.

79

Sistemi tatimor në Shqipëri 80

Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020).

- 60 -

Tabela 3.2. Të dhënat për eksport- importet në miliard lek (2009 - 2013)

Burimi: INSTAT

Tabela 3.3. Eksportet Shqiptare sipas klasifikimit SITC në milion USD.

Importe Eksporte

3M -1

2013

3M -2

2013

3M -3

2013

3M -4

2013

3M -1

2013

3M -2

2013

3M -3

2013

3M -4

2013

Gjithsej 33.350 39.032 67.509 73.942 15.876 20.294 34.004 38.163

Ushqime, pije,

duhan 6.487 6.025 12.407 11.747 794 1.095 1.641 2.131

Minerale, lëndë

djegëse, en.el. 4.916 7.724 12.033 14.204 5.098 6.805 12.580 12.955

Produkte kimike

dhe plastike 4.674 4.802 8.849 8.927 213 233 383 423

Lëkurë dhe artikujt

prej tyre 590 939 1.325 1.872 257 247 484 428

Prodhime druri dhe

letre 1.301 1.482 2.519 3.107 517 794 1.018 1.538

Tekstile dhe këpucë 3.685 4.769 7.221 9.051 5.638 7.523 11.093 13.975

Materiale ndërtimi

dhe metale 4.172 5.058 8.521 9.291 2.434 2.608 5.001 4.880

Makineri, pajisje

dhe pjesë këmbimi 6.307 6.992 12.533 13.484 688 716 1.262 1.298

Të tjera 1.217 1.241 2.102 2.258 237 274 543 534

Burimi: INSTAT

3.1.2 Klima e Biznesit

Gjatë pesë viteve të fundit Shqipëria ka ndërmarrë shumë reforma për reduktimin e

pengesave administrative ndaj biznesit që kanë dhënë rezultatet e mëposhtme:

- Qendra Kombëtare e Regjistrimit. QKR-ja e quajtur si "One stop shop".

Regjistrimi në QKR bëhet brenda një dite pune dhe me një kosto minimale prej

100 lekë. Regjistrimi me një sportel të vetëm ofrohet në 32 zyra në të gjithë

territorin e Republikës së Shqipërisë me qëllim lehtësimin në maksimum të

procedurës së regjistrimit81

.

81


Viti Eksporte (ml lekë) Importe (ml lekë) Bilanci

tregtar

Rap.

Mbulimit(ne%)

2009 104.515 428.839 -324.324 24,4

2010 161.548 477.768 -316.220 33,8

2011 196.897 544.004 -347.107 36,2

2012 213.029 528.491 -315.462 40,3

2013 246.389 515.153 -268.764 47,8

- 61 -

- Qendra Kombëtare e Licencimit. QKL-ja e quajtur si "One stop shop", punon

mbi parimin e vetë-deklarimit dhe miratimit të heshtur. Licencat e grupit I dhe II

jepen nga QKL-ja brenda 2-4 ditëve. Licencat e grupit III, të cilat iu janë kaluar

ministrive përkatëse, kërkojnë nga 10-30 ditë procedura licencimi. Që nga 9

Qershori 2010, brenda QKL-së ka filluar funksionimi i sportelit të aplikimeve për

projektet në fushën e energjetikës, si një objektiv madhor zhvillimi për qeverinë

Shqiptare.82

- Shërbimi "on line" për deklarimin dhe pagesën e taksave. Gjatë vitit 2011 e në

vazhdim, shërbimeve elektronike të ofruara nga autoritetet tatimore u është shtuar

gjithashtu deklarimi "on line" i:

listë pagesave, kontributeve shoqërore dhe shëndetësore edhe tatimit mbi të

ardhurat nga punësimi,

punonjësve të rinj, atyre të punësuar rishtas dhe i të larguarave nga puna,

deklarimi i pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale nga biznesi i vogël,

- Shërbimi "on line" në dogana: Me kompjuterizimin e të gjitha pikave doganore

dhe përdorimin e programit ASYCUDA shërbimi ndaj biznesit është përmirësuar

në mënyrë të ndjeshme, duke reduktuar kohën e kryerjes së kontrollit të

dokumentacionit dhe atë të mallrave. Që nga viti 2010 deklaratat doganore

përpunohen duke përdorur 100% të kohës sistemin ACA ASYCUDA (100% DTI

- Direct Trader Input) që shtrihet në të gjithë territorin doganor.

- Teknologjia e informacionit. Gjatë viteve të fundit Qeveria ka ndërmarrë politika

nxitëse mbi zhvillimin e teknologjisë së informacionit që nga shkollat e deri tek

sipërmarrjet për të rritur konkurrueshmërinë e bizneseve Shqiptare në tregun

rajonal dhe atë global. 83

Krijimi i një klime të përshtatshme për biznesin lidhet në radhë të parë me situatën e

favorshme makroekonomike, krijimin e një infrastrukture ligjore dhe fizike

stimuluese për biznesin duke i ofruar atij mundësi për uljen e kostos së biznesit dhe

zhvillim të aktivitetit të lirë dhe pa pengesa. Raporti i Bankës Botërore "Doing Biznes

2014" e vlerëson Shqipërinë si një vend që ka përmirësuar ndjeshëm klimën e biznesit

dhe ku është lehtë të bësh biznes. Në renditjen botërore për klimën e biznesit, në

raportin e vitit 2013, Shqipëria renditet në vendin e 90 nga rreth 189 vende të

klasifikuara84

.

Rritja e shpejtë ekonomike kryesisht nëpërmjet sipërmarrjeve private, politikave

ekonomike që kanë mundësuar stabilitet të çmimeve, si dhe vlera e konsiderueshme e

remitancave, kanë bërë që Shqipëria gjatë 22 viteve të fundit, të përmirësojë në

mënyrë të ndjeshme situatën e saj sociale dhe ekonomike. Shqipëria ka avantazhe

krahasuar me vendet e tjera, në procedurat e thjeshtuara dhe kostoja e ulët për hapjen

e një biznesi, lehtësia për të siguruar një kredi dhe mbrojtja që u garantohet

investitorëve.

82

Ibid. 83

Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020) 84

Doing business 2014

- 62 -

Krijimi i një klime të përshtatshme për biznesin do të thotë në radhë të parë një situatë

e favorshme makroekonomike, si dhe krijimi i një infrastrukture ligjore dhe fizike për

biznesin e aftë që t'i sigurojë këtij të fundit, mundësi për uljen e kostos së

transaksioneve dhe zhvillimit të një aktiviteti të lirë dhe pa pengesa.

Një rol parësor luan situata e stabilitetit të treguesve makro-ekonomikë në vend,

stabilitet i cili është një parakusht për zhvillimin e qëndrueshëm dhe afatgjatë të

biznesit. Ndryshimet e papritura dhe sidomos përkeqësimi i situatës makro-

ekonomike ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në "tkurrjen" e biznesit dhe

shkurajon biznesmenët për rritjen e investimeve.

3.1.3. Ndikimi i treguesve kryesore makro-ekonomikë në klimën e

NVM-ve në Shqipëri

Inflacioni

Politika monetare në Shqipëri ka qenë kryesisht e orientuar drejt ruajtjes së stabilitetit

të çmimeve, duke ruajtur inflacionin brenda kufijve të kontrolluar. Pakësimi i fuqisë

blerëse që çon në pakësimin e kërkesës për mallra konsumi të prodhuara nga NVM,

ndikon drejtpërdrejt në perspektivën dhe në nivelin e investimeve kapitale në vend.

Kjo është një nga arsyet kryesore pse në qendër të politikave të çdo banke qendrore

është lufta kundër inflacionit dhe mbajtja e treguesit të çmimeve brenda kufijve të

kontrollueshëm, pa pasoja mbi biznesin.

Tabela 3.4. Inflacioni mesatar vjetor 2009-2013

Vitet 2009 2010 2011 2012 2013

Inflacioni vjetor 2.3 3.6 3.45 2.04 1.96

Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti statistikor 2013

Ky nivel inflacioni është rezultat i një politike monetare shumë efektive dhe fleksibël

të ndjekur nga Banka e Shqipërisë, dhe kjo ka minimizuar efektet negative që mund të

kishte biznesi nga presionet inflacioniste. Pavarësisht situatës së qëndrueshme,

zhvillimet e pas krizës ekonomike botërore te vitit 2009, flasin për prezencën

kërcënuese të presioneve inflacioniste në Shqipëri, presione kryesisht të ndikuara nga

zhvillimet e fundit në vendet përreth (kryesisht në Greqi), të cilat janë edhe vendet që

zënë peshën më të madhe në marrëdhëniet tregtare me vendin tonë.

Kursi i këmbimit

Kursi i këmbimit ka një ndikim të ndjeshëm mbi ecurinë e biznesit në përgjithësi dhe

në veçanti në nxitjen apo frenimin e eksporteve. Një monedhe kombëtare "e fortë"

pakëson mundësitë financiare të bizneseve të cilat, nga shitja e produkteve apo

shërbimeve te tyre, sigurojnë të ardhura në valutë, ndërkohë që një pjesë dërrmuese të

shpenzimeve që kryejnë janë shpenzime në lekë.

Ecuria e kursit të këmbimit gjatë 10-vjeçarit të fundit tregon për një luhatje në kufij të

ngushtë dhe një qëndrueshmëri relative të lekut krahasuar me monedhat kryesore

- 63 -

EURO dhe USD, të cilat për pjesën e dytë të vitit 2009-2013 janë luhatur

respektivisht në kuotat 1€ = 137 - 140 lek, dhe 1 USD = 94 -109 lek. Kursi mesatar i

lekut kundrejt monedhave kryesore Euro dhe USD, për vitet 2009 - 2013 në mënyrë

më të detajuar jepet në tabelën 3.5.

Tabela 3.5. Treguesi i kursit mesatar të këmbimit te lekut 2009 - 2013.

Vitet 2009 2010 2011 2012 2013

Kursi mesatar USD/lek 94.0 105.0 103.8 109.0 102.4

Kursi mesatar euro/lek 137.2 138.8 138.3 139.7 140.0

Burimi: INSTAT, Banka e Shqipërisë

Synimi i politikës ekonomike për nxitjen e eksporteve kërkon një politikë të

kujdesshme nga ana e Bankës së Shqipërisë për ruajtjen stabël të vlerës së lekut, pasi

rivlerësimi i lekut ndaj monedhave kryesore Euro dhe USD, përtej kufijve normale do

të dekurajonte prodhuesit shqiptarë që prodhojnë për eksport, ashtu si dhe një

zhvlerësim i pakontrolluar i lekut do të rriste ndjeshëm koston e jetesës, gjë e cila do

të pasohej me një raport të ulët kursimi dhe si rrjedhim dekurajim të qytetarëve për të

investuar në sipërmarrje biznesi.

Përgjithësisht nga ekspertët e ekonomisë, vlerësohet se treguesit makro-ekonomikë,

dhe klima e biznesit kanë qenë favorizuese për biznesin në tërësi dhe për NVM-të në

veçanti.

3.1.4 Dinamika e faktorëve të tjerë që ndikojnë në klimën e biznesit.

Funksionimi i biznesit në përputhje me orientimin e vendit drejt një ekonomie tregu të

hapur është mbështetur nga një kornizë ligjore dhe akte normative që stimulojnë

zhvillimin. Aktualisht ekziston një bazë e mirë ligjore në sfera si: regjistri tregtar,

shoqëritë tregtare, tregu i sigurimeve, pasuria e paluajtshme, paketa fiskale,

marrëdhëniet në tregun e punës, procedurat administrative, lufta ndaj informalitetit,

etj.

Tërësia e reformave rregullatorë dhe e programeve në përgjithësi, kanë qenë dhe

vazhdojnë të jenë të orientuara drejt krijimit të një ambienti tërheqës për investime

vendase dhe të huaja, dhe të udhëhequra nga objektivi i plotësimit të standardeve për

integrim në Bashkimin Evropian.

Në drejtim të lirive ekonomike ekonomia shqiptare është një ekonomi e hapur, me

tregti të liberalizuar dhe mbizotërim të sektorit privat ne të gjitha sferat. Politikat

doganore, tarifat tatimore, sistemi dhe procedurat e licencimit, barrierat administrative

dhe në përgjithësi regjimi tregtar janë mjaft liberale. Shqipëria është aktualisht një nga

vendet me nivelin më të ulët të taksave në rajon. Indeksi i lirive ekonomike e rendit

Shqipërinë në vendin e 57 në botë, indeks i cili nga viti në vit ka ardhur në rritje. Në

strategjinë e zhvillimit afatmesëm 2013-2020 janë përcaktuar dhe mjaft objektiva të

reja në drejtim të përmirësimit të mëtejshëm të klimës dhe lirive ekonomike në vend.

Privatizimi si një nga elementët që krijon kushte për nxitje të investimeve,

pavarësisht problemeve që ai mbart, ka ecur me ritme të shpejta dhe së fundi ai ka

- 64 -

përfshirë edhe sektorët strategjike si energjetika, nafta, telekomunikacioni,

infrastruktura etj.

Konkurrueshmëria e Ekonomisë

Konkurrueshmëria e ekonomisë shqiptare është një nga pikat më të dobëta të saj.

Aktualisht Shqipëria renditet në vendin e 82 në botë. Mos plotësimi i standardeve që

kërkojnë tregjet ndërkombëtare për produktet dhe shërbimet, kultura e pakët të bërit

biznes ndërkombëtar, mbizotërimi i bizneseve mikro dhe ritmet e ulëta të kalimit drejt

bizneseve të mesme dhe të mëdha, janë disa nga faktorët kryesore në ketë

prapambetje. Ndërkombëtarizimi i biznesit të vogël dhe të mesëm, si dhe nevoja për

koordinimin e dimensioneve që kërkon ky ndërkombëtarizim, janë pothuaj

inekzistente.

Një nga kolonat më të forta që garanton zhvillim ekonomik të qëndrueshëm është

barazia në treg dhe e drejta e sipërmarrësve për të ushtruar aktivitetin ekonomik në

kushte të një konkurrence të drejtë. Me gjithë progresin e bërë nga viti në vit biznesi

shqiptar vazhdon të vuajë nga konkurrenca e pandershme. Kjo duket qartë po ti

referohemi treguesve të informalitetit në ekonomi, kryesisht në formën e informalitetit

në tregun e punës dhe informalitetit të transaksioneve financiare.

Dëmi që informaliteti i sjell buxhetit të shtetit, dhe rrjedhimisht edhe ushtrimit të

përgjegjësive të tij sociale, është i konsiderueshëm, aq sa në kuptimin ekonomik do të

justifikonte investime në mekanizma dhe struktura sado të kushtueshëm që të ishin.

Por është i pallogaritshëm dëmi që pëson biznesi, qoftë në kuptimin e presionit

frenues për mos zhvillim qoftë në drejtim të krijimit të një kulture sipërmarrjeje jo

bashkëkohore. Brenda kuadrit të luftës ndaj informalitetit, gjatë viteve të fundit po

merren masa efikase, një ndër më të rëndësishmet e të cilave, është përpjekja për

kanalizimin e transaksioneve financiare të operatorëve ekonomike nëpërmjet sistemit

bankar, duke synuar të ulet në një masë të ndjeshme ajo që njihet si ekonomia e cash-

it.

Kështu PBB për frymë në vitin 2010, sipas EUROSTAT, në Shqipëri ishte në masën

28% të PBB për frymë, 10% krahasuar me PBB-në për frymë më të lartë që e ka

Luksemburgu dhe 64% e PBB-së për frymë krahasuar me vendin me nivelin më të

ulët në BE që është Bullgaria, në rajon Shqipëria renditet e fundit për këtë tregues85

.

Sipas raportit të Konkurrueshmërisë Globale të Forumit Ekonomik Botëror 2011-

2012, Shqipëria renditet e 78-a nga 142 vende ekonomi duke përmirësuar pozicionin e

saj në një vit me 10 vende në indeksin e përgjithshëm krahasuar me renditjen 2010-

2011 (88 nga 139 vende ekonomi). Nga tri dimensionet e zhvillimit, klasifikimi i

raportit për stadin në të cilin janë vendet (kërkesat bazë, nxitësit e efiçencës dhe

faktorët e inovacionit dhe të sofistikimit), Shqipëria ka shënuar pikët më të larta në të

parin me (4.1 pikë), (Rezultatet janë në shkallën prej 1 deri 7. Sa më e madhe vlera aq

më e mirë performanca) dhe renditet në vendin e 7186

.

Faktorët më problematikë për të bërë biznes sipas raportit janë: aksesi për financim,

niveli i taksave, korrupsioni, dhe rregullimi i taksave.

85

Strategjia e zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve (2013-2020). 86

Ibid.

- 65 -

Grafiku 3.1. Konkurrueshmëria Globale

Burimi: Doing Business 2012

Si konkluzion për konkurrueshmërinë e ekonomisë shqiptare mund të themi se

Shqipëria është në etapën e 2-të të zhvillimit, ku ekonomia karakterizohet si “e nxitur

nga efikasiteti” në të cilin zhvillimi udhëhiqet nga cilësia e mallrave dhe proceset me

efiçente të prodhimit. Është evidente ecuria pozitive e pozicionimit të Shqipërisë, si

në terma absolutë ashtu edhe në ato relativë, duke u barazuar me Kroacinë dhe

Maqedoninë dhe duke u renditur vetëm prapa Malit të Zi dhe duke lënë prapa në

renditje Serbinë dhe Bosnjën që janë në të njëjtin grupim. Kjo i dedikohet në një mase

të madhe reformave të qeverisë e reflektuar në tregues të ndryshëm të

konkurrueshmërisë, por që nga ana tjetër që vendi të jetë më konkurrues kërkohet të

vihet theksi në faktorët e inovacionit, gatishmërisë teknologjike, përmirësimin e

mëtejshëm të infrastrukturës dhe konsolidimin e institucioneve.

Sipas “Indeksit të Lirisë Ekonomike 2012” të raportit të Heritage Foundation dhe

Wall Street Journal, e cila mbulon 10 liritë nga të drejtat e pronës, deri në

sipërmarrjen në mes 184 vendeve të botës, Shqipëria shënoi (65,1 pikë), (Shkalla e

matjes nga 1-100, ku 100 përfaqëson lirinë maksimale), duke u renditur në vendin e

57-të në botë dhe në vendin e 26 mes 43 vendeve evropiane. Shqipëria klasifikohet në

kategorinë e vendeve me liri ekonomike të moderuar mbi mesataren botërore (59.5)

dhe u rrit me një pike në renditje krahasuar me vitin e kaluar, kryesisht për

përmirësim në luftën kundër korrupsionit dhe lirisë së biznesit. Dimensionet me

renditje më të lartë të lirisë ekonomike mbeten ‘liria fiskale’ (91.4 pikë), e ndjekur

nga ‘liria tregtare’ (79.8 pikë), ‘liria monetare’ (78.6 pike), ‘liria e biznesit’ (78.2

pike), e cila ka një përmirësim nga viti i kaluar, më të lartin ndër dimensionet me

+11.1 pikë.87

87


30

50

70

90

110

130

2009-2010 2010-2011 2011-2012

Renditja e vendeve të Ballkanit Perëndimor sipas

raportit të Konkurrueshmërisë Globale

Shqiperi

Serbi

Maqedoni

Kroaci

B & H

Mali I Zi

- 66 -

Lehtësia e të bërit biznes 2012.

Sipas raportit të Bankës Botërore ‘Të bërit Biznes 2012’, Shqipëria renditet e 82-ta

nga 183 ekonomi, një renditje më e mirë se vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor, të

tilla si Greqia dhe Bosnje & Hercegovina. Shifrat tregojnë se renditja e Shqipërisë ka

qenë gati e pandryshueshme në tre vitet e fundit, por hap cilësor dhe të rëndësishëm

ka shënuar nga viti 2007 në 2009, vit në të cilin pati një përmirësim në renditje prej

gati 2 herë, nga pozicioni i 136 në atë të 82.

Megjithatë, në të dhjetë kriteret ka një diversifikim shumë të madh të arritjeve, duke

shënuar pozitivisht në aspektin e mbrojtjes së investitorëve, marrjes së kredisë,

fillimin e një biznesi dhe duke theksuar nevojën për përmirësime të mëtejshme

substanciale në: lejet e ndërtimit, lidhjen me energji dhe regjistrimin e pronës.

Grafiku 3.2. Renditja e Shqipërisë

Burimi: Doing Business 2012

Aspekti fiskal

Shqipëria ka bërë përparime mbresëlënëse, si për sa i takon institucionalizimit të

marrëdhënieve shtet - biznes, sjelljes së administratës tatimore etj., por ajo që është

më kryesore, Shqipëria sot aplikon një bare fiskale mjaft stimuluese për sipërmarrësit

vendas apo të huaj.

Pavarësisht lehtësimit të barrës fiskale dhe lehtësirave procedurale, një faktor me

ndikim frenues, që shkurajon sipërmarrësit, është ndryshimi i shpeshtë i klasifikimit

të ndërmarrjeve dhe i trajtimit tatimor për çdo kategori biznesi. Ndryshimet e

shpeshta, përveçse rritin pasigurinë e biznesit, sjellin kosto shtesë dhe pengojnë

administratën tatimore të mirë administrojë në mënyrë profesionale raportet me

biznesin. Për këtë arsye është e nevojshme që hartimi i politikave fiskale të hyjë në

një fazë të re konceptimi, me synim aplikimin e standardeve të qëndrueshëm për një

periudhë afatmesme dhe afatgjate mbi 5 vite, si dhe orientimi i politikave fiskale në

mënyrë të tillë që në një të ardhme të afërt, të shkohet drejt një sistemi tatimor me

125

100

82

80

56

51

22

0 50 100 150

B&H

Greece

Albania

Croatia

Montenegro

Hungary

Macedonia, FYR

Renditja e Shqipërisë në Doing Business 2012

- 67 -

trajtim tatimor të njëjtë (ose maksimalisht me dy- tre grupe) për të gjitha kategoritë e

biznesit.

Aplikimi i TVSH, të shkallëzuar (me dy nivele: një nivel me tarifa tatimore më të

ulëta për produktet apo shërbimet prioritare: si p.sh produktet dhe shërbimet bazë të

jetës, dhe niveli i dytë për gjithë gamën e produkteve apo shërbimeve te tjera).

Diferencimi në trajtimin tatimor sipas produktit apo shërbimit që ofrohet dhe jo sipas

subjekteve, apo sipas madhësisë së biznesit, mendoj se do të jetë një mekanizëm më

efikas në disa drejtime:

- Krijon mundësinë e një identifikimi të qartë të qëndrimit te politikave

ekonomike në raport me mirëqenien e popullatës.

- Bëhet më i qartë qëndrimi i një grupimi politik në raport me biznesin.

- Prioritetet e politikave ekonomike bëhen më të qarta dhe më të efektshme.

- Përmirësohet klima e biznesit dhe ndikon në reduktim të informalitetit.

- Ka mundësi të një kontrolli tatimor më të mire duke ulur evazionin fiskal.

- Krijohet më tepër siguri tek biznesi.

Aspekti Kontabël

Sistemi i kontabilitetit bazohet në Standardet Kombëtare të Kontabilitetit (SKK) dhe

Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK). Aktualisht, organizimi i

kontabilitetit bazohet në ligjin nr. 9228, datë 29.04.2004 "Për Kontabilitetin dhe

Pasqyrat Financiare", sipas të cilit të gjitha biznesit e vogla dhe të mesme të

regjistruara në Shqipëri janë të detyruara të zbatojnë Standardet Kombëtare të

Kontabilitetit (SKK). Ligji përcakton edhe subjektet që janë të detyruara të zbatojnë

Standardet Ndërkombëtare të Kontabilitetit (SNK), që janë bizneset e mëdha si

shoqëritë e sigurimit, bankat etj.

Me qëllim realizimin e detyrave dhe objektivit të tij KKK, me mbështetjen e Qeverisë

Shqiptare, nëpërmjet një projekti me financim dhe asistence të Bankës Botërore,

realizoi një set me 14 standarde kombëtare të kontabilitetit, të cilat janë hartuar në një

linjë me standardet ndërkombëtare dhe që zbatohen nga të gjitha njësitë ekonomike

private dhe publike fitimprurëse nga data 1 janar 2008, përjashto bizneset e mëdha të

cilat përfshihen në listën e subjekteve që zbatojnë SNK në mënyrë të plotë. Seti i 14

Standardeve Kombëtare të Kontabilitetit, është i përgatitur për tu zbatuar sipas bazës

"konstatuese" (të drejtave të konstatuara) dhe jo baza "Cash", gjë e cila kërkon

marrjen e masave për të vënë në zbatim këtë metodë.

Implementimi me korrektësi i SKK, të përditësuara dhe në një linjë me SNK dhe të

Raportimit Financiar (IAS/IFRS), ka çuar në një përmirësim të rëndësishëm të cilësisë

së raportimit financiar nga njësitë ekonomike fitimprurëse private dhe publike. Kjo ka

bërë të mundur përmirësimin e vendimmarrjes, të efiçencës së drejtimit, rritjen e

transparencës dhe do të zvogëlimin e informalitetit ekonomik.

Raportimi financiar aktual paraqet një pamje të kufizuar dhe shpesh jo të saktë të

situatës reale financiare të bizneseve. Kjo është veçanërisht e vërtetë për bizneset,

integriteti i informacionit financiar të të cilave është i diskutueshëm. Kjo mund të jetë

e vërtetë edhe për bizneset e mëdha, të cilat duhet të përdorin SNK. Megjithëse është

bërë një progres i konsiderueshëm që nga vitet 90 e në vazhdim, akoma janë të

- 68 -

domosdoshme përmirësime në sistemit e kontabilitetit në tërësi dhe atë të raportimit

financiar në veçanti.

E gjitha kjo ka nevojë të shoqërohet me një fushate intensive në drejtim të trajnimit të

sipërmarrësve me njohuritë bazë në menaxhimin financiar dhe në kontabilitet,

kryesisht lidhur me ndërtimin dhe interpretimin e pasqyrave bazë financiare. Problem

shqetësues mbetet përdorimi dhe besueshmëria e faturave të cilat në Shqipëri atëherë

kur përdoren, janë një instrument i dobët pagese.

Në kuadrin e këtij përmirësimi një projekt i Bankës Botërore po punon për përkthimin

dhe përshtatjen e Standardeve Ndërkombëtare të Kontabilitetit për NVM-të.

3.1.5. Aktiviteti ekonomik dhe dinamika e ndërmarrjeve private në

Shqipëri

Në funksion të krijimit të një ambienti normal për zhvillimin e biznesit Shqipëria ka

ndërmarrë një sërë reformash për të ulur kostot për biznesin, për të reduktuar pengesat

administrative dhe për të përmirësuar efiçencën e shërbimeve që ofron administrata

publike.

Sektori i NVM ka një kontribut substancial në rritjen ekonomike dhe punësimin.

Kontributi i NVM-ve në PBB është më shumë se 73% dhe më shumë se 71% në

sektorin e punësimit. Duke iu referuar të dhënave të INSTAT-it numri i sipërmarrjeve

aktive në fund të 2011 ishte rreth 106.503. Krahasuar me sipërmarrjet aktive në vitin

2005 ka një rritje prej 65%.

Sipas strukturës së sipërmarrjeve aktive në vitin 2011 është vënë re që NVM më së

shumti dominohen nga mikro-ndërmarrjet me nga 1 deri në 9 punonjës, që përbëjnë

rreth 95.2% të numrit të përgjithshëm të sipërmarrjeve aktive.

Grafiku 3.3. NVM sipas madhësisë Grafiku 3.4. NVM sipas sektorëve

Burimi: ASN – INSTAT 2011

- 69 -

Shpërndarja e sipërmarrjeve aktive sipas sektorëve ekonomikë është: tregtia 43.8%,

hotelet dhe restorantet 16.1%, transporti dhe komunikacionet 10.2%, industria 9.8 %,

ndërtimi 4.3 %, bujqësia dhe peshkimi 1.8% ndërsa shërbimet e tjera zënë 14.1 %.

Është për tu theksuar se sektorët e tregtisë, hoteleve, bareve dhe restoranteve

dominohen nga sipërmarrjet vendase me një zhvendosje të lehtë në vitet e fundit drejt

tregtisë ndërkombëtare, veçanërisht gjatë periudhës së verës si pasojë e rritjes së

turizmit në vend.

Mbi 50% e sipërmarrjeve aktiveve operojnë në rajonin e Tiranës dhe të Durrësit. Në

prefekturën e Elbasanit, Dibrës dhe Korçës është vënë re vetëm një rritje e vogël e

sipërmarrjeve duke e lënë situatën pothuajse në gjendjen e një viti më parë.

Grafiku 3.5. Shpërndarja e NVM-ve sipas rretheve

Burimi: ASN - INSTAT 2011

Mbizotëruese në numër janë aktivitetet në fushën e tregtisë dhe në sektorin e hoteleri

– restorante me 60 %. 43.8 % e sipërmarrjeve janë në fushën e tregtisë me një rënie

të vogël prej 0.6 % krahasuar me 2010. Prodhuesit e mallrave përbëjnë vetëm 16 %.

Dominimi i ofruesve të shërbimeve është fenomen i zakonshëm në të gjitha

prefekturat.

Krahasuar me vitin e kaluar xhiroja për vitin 2011 u rrit me 8 %. Kjo rritje prej 32.3

% erdhi nga sipërmarrjet në fushën e ndërtimit. Krahasuar me vitin 2010 prodhuesit e

mallrave u rritën me 6.3 %, ndërsa ofruesit e shërbimeve, krahasuar me të njëjtin vit u

rritën me 5.7 %.

Karakteristikë e sipërmarrjeve private në Shqipëri është pesha e lartë specifike që zë

sektori i tregtisë dhe shërbimeve në totalin e ndërmarrjeve ekonomike të regjistruara,

si dhe rritja e ndjeshme në vitet e fundit e numrit të bizneseve të reja të huaja. Sipas të

dhënave të mara nga regjistri ekonomik 2012 i ndërmarrjeve që operojnë në Shqipëri

na jep pamjen në vijim.

- 70 -

Tabela 3.6. Ndërmarrjet sipas qarqeve dhe madhësisë

Qarku Gjithsej Total Grupuar sipas numrit të të punësuarve

1-4 5-9 10-49 50+

104,275

94,025

5,396

3,898

956

Berat 4,418 4,171 102 119 26

Dibër 1,875 1,540 199 118 18

Durrës 11,537 10,502 513 411 111

Elbasan 7,184 6,701 237 211 35

Fier 9,438 8,792 317 276 53

Gjirokastër 2,581 2,327 106 118 30

Korçë 6,498 6,068 201 190 39

Kukës 914 768 62 72 12

Lezhë 2,883 2,635 116 107 25

Shkodër 6,377 5,308 726 288 53

Tiranë 41,742 37,044 2,457 1,723 518

Vlorë 8,828 8,169 358 265 36

Burimi: Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2012

Mjedisi ekonomik

Tabela 3.7. Ndërmarrjet, Të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas

madhësisë, 2012

Numri të

punësuarve

Ndërmarrje Të punësuar Shifra e

afarizmit

Investimet

1-4 73.297 110.255 215.718 7.735

5-19 5.738 49.350 341.205 39.474

Mbi 20 1.687 136.317 937.008 95.679

Totali 80.722 295.922 1.493.931 142.888

Burimi: INSTAT, “Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012”

Tabela 3.7 paraqet ndërmarrjet, të punësuarit, shifrën e afarizmit, dhe investimet sipas

madhësisë së ndërmarrjeve për vitin 2012 sipas INSTAT (2012). Ndërmarrjet me 1-4

të punësuar kanë pasur gjithashtu ecuri pozitive edhe në treguesit e tjerë. Numri i të

punësuarve është rritur 6,5 për qind, ndërsa shifra e afarizmit dhe investimet janë

rritur përkatësisht me 11,1 për qind dhe 42,4 për qind.

Numri i ndërmarrjeve ekonomike në vitin 2012 ishte 80.722 duke u rritur me 2,9 për

qind krahasuar me vitin 2011. Sipas aktivitetit ekonomik, ndërmarrjet që operojnë në

sektorin e tregtisë, zënë 46,8 për qind, ndërsa sipas madhësisë, ndërmarrjet me 1-4 të

punësuar, zotërojnë me 91 për qind.88

88

Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012

- 71 -

Tabela 3.8. Ndërmarrjet, të punësuarit, Shifra e afarizmit dhe Investimet sipas

aktivitetit, 2012

Aktiviteti

ekonomik

Ndërmarrje Të punësuar Shifra e

afarizmit

Investimet

Industri 9.322 88.760 370.636 69.338

Ndërtim 3.285 32.979 169.720 17.491

Transport 8.301 28.332 134.544 15.038

Tregtia 37.775 81.669 731.034 23.070

Shërbimet 22.039 64.182 87.997 17.951

Totali 80.722 295.922 1.493.931 142.888

Burimi: INSTAT, Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012

Tabela 3.8 paraqet numrin total të sipërmarrjeve të klasifikuara sipas sektorëve të

ndryshëm, shifrën e afarizmit si dhe vlerën monetare të investimeve të realizuara prej

tyre. Në ndërmarrjet gjithsej janë punësuar 295.922 persona, ku ato me 20 e më

shumë të punësuar kanë 46 për qind të numrit gjithsej të të punësuarve.

Ndërmarrjet në sektorin e industrisë punësojnë 30 për qind të numrit të të punësuarve.

Në vitin 2012, krahasuar me 2011, numri i të punësuarve gjithsej është rritur 5,4 për

qind. Në aktivitetet e shërbimeve në vitin 2012 vihet re se numri i të punësuarve ka

një rritje prej 9,4 për qind në krahasim me 2011. Veçojmë sektorin e tregtisë ku numri

i të punësuarve në 2012 u rrit me 8.694 persona ose 11,9 për qind krahasuar me

201189

Zhvillimi i Eksporteve

Volumi tregtar i Shqipërisë në vitin 2011 ka pësuar një rritje prej 16.1%. Në vitin

2011, volumi i përgjithshëm i tregtisë përbëhet 74% nga importet dhe 26% nga

eksportet. Gjatë vitit 2011 eksportet janë rritur me 21.9% dhe importet janë rritur me

14.2%. Që nga vitit 2006, eksporti është rritur mesatarisht me 28%90

.

Grafiku 3.6. Fluksi i mallrave për vitet 2007-2011 në milion euro

Burimi: INSTAT

89

Rezultate të Anketës Strukturore Vjetore pranë Ndërmarrjeve 2012 90

Shifrat e vitit 2009 nuk janë përfshirë në ketë vlerësim.

-3000

-2000

-1000

0

1000

2000

3000

4000

5000

2007 2008 2009 2010 2011

Export Import Balance Trading

-3000

-2000

-1000

0

1000

2000

3000

4000

5000

2007 2008 2009 2010 2011

Export Import Balance Trading

- 72 -

Shkalla e hapjes se ekonomisë si raport i volumi tregtar ndaj PBB-së ka qenë në rritje

të vazhdueshme. Në vitin 2011 ajo është rreth 58% ndaj 42% që ishte në vitin 2006.

Viti 2009 është i vetmi vit ne te cilin raporti i eksportit dhe importit në PBB patën një

rënie të lehte. Që nga 2010, ky raport është rritur ndjeshëm duke arritur në vitin 2011,

rreth 15% për eksportet dhe 43% importet.

Përqindja e mbulimit te eksportit ndaj importit ka shënuar rritje në favor të eksportit

në 5 vitet e fundit. Përqindja e mbulimit të eksportit ndaj importit për vitin 2011 është

36 % ose 1 me 3, raporti i cili deri në vitin 2008 ka qene ne shifrat 1 me 4.

Eksportet drejt vendeve të BE-së përbëjnë 72.5% të të gjithë eksporteve me një rritje

prej 26.5% krahasuar me fundin e vitit 2010. Eksportet kryesore të vendit shkojnë në:

Itali, Greqi, Spanjë, Gjermani, Maltë, etje. Siç shihet edhe nga grafiku i mëposhtëm,

një nga partnerët kryesor të eksporteve tona me 53% është Italia, pastaj vjen Greqia

me 5.2% etj.

Grafiku 3.7. Eksportet sipas peshës specifike të vendit të destinacionit për vitin 2011

Burimi: METE

3.2. Roli dhe perspektiva e zhvillimit të NVM-ve.

Krijimi i një ambienti të përshtatshëm biznesi dhe mbështetja e zhvillimit të

qëndrueshëm të NVM- ve janë kushte themelore për zhvillimin ekonomik dhe rritjen

e mirëqenies sociale si dhe një burim punësimi, rinovimi dhe produktiviteti. Për këtë

arsye këto objektiva janë sot në qendër të politikave ekonomike të qeverive të shumë

vendeve, ndër to edhe Shqipërisë.

Mjedisi ekonomik për bizneset e vogla dhe të mesme është përmirësuar vazhdimisht

edhe në Shqipëri, si rezultat i ndikimit të disa faktorëve ku më kryesorë mund të

përmendim: vëmendjen e veçante që është treguar për këtë sektor, stabilitetin makro-

ekonomik, ecurinë në procesin e privatizimit të ekonomisë, përmirësimet ligjore,

krijimin e një klime gjithnjë e më të mirë për investime vendase dhe të huaja, reformat

fiskale etj. Arsyeja e një vëmendje kaq të madhe për bizneset e vogla dhe të mesme

është se pjesa më e madhe e subjekteve të biznesit që ushtrojnë aktivitetin e tyre ne

Shqipëri futen në kategorinë e ndërmarrje të vogla e të mesme, bazuar në numrin e të

punësuarve, dhe në xhiron e tyre vjetore.

Turkey

Bullgari

Spain

Kine

Italy

7.5 0.52 0.7 1.3

0.5 1.2

3.5 2.7 2.9 2.5

7.4 5.2

53 2.4

8.72

Eksportet sipas peshes specifike (%) te vendeve te destinacionit per vitin 2011

- 73 -

-

7

3

-

Në Shqipëri si bazë klasifikimi përdoret niveli i xhiros vjetore e cila klasifikon biznes

të madh ato biznese me një xhiro vjetore mbi 8 ml. lek në vit. Në totalin e bizneseve,

dominuese janë bizneset shumë të vogla (mikro- njësitë me 1-4 punonjës) që zënë

përqindjen më të madhe me 91. % kundrejt totalit. Bizneset e vogla me 5 deri në 19

punonjës zënë rreth 7 % të totalit, bizneset e mesme me 20 deri në 80 punëtorë zënë

rreth 2% të numrit total.

Duke ju referuar të dhënave të ekonomisë shqiptare në tërësi, por edhe të qytetit të

Tiranës, i cili është zgjedhur për të bërë një analizë më të detajuar, kuptojmë se të

flasësh për sektorin privat të ekonomisë shqiptare do të thotë të bësh një paralelizëm

me sektorin e NVM-ve, roli i të cilave në Shqipëri është më i rëndësishëm krahasuar

me vende të tjera të rajonit dhe të Evropës, veçanërisht për sa i takon punësimit pasi

ato në tërësi (NVM), punësojnë rreth 70% të totalit të forcës punëtore.

-Ndër karakteristikat kryesore të zhvillimit te NMV-ve përmendim:

Ritme shumë të larta të krijimit të sipërmarrjeve të reja private. Numri i ndërmarrjeve

të reja të krijuara gjatë vitit 2013 është 12.131 ndërmarrje91

.

Sipas aktivitetit ekonomik ndërmarrjet e reja në vitin 2013 kanë këtë shpërndarje:

36,9 % e ndërmarrjeve të reja janë tregtare, ku në grupin e tregtisë

mbizotërues me 72,5% është tregtia me pakicë;

84,8 % e ndërmarrjeve aktive janë prodhues të shërbimeve. Gjatë vitit 2013,

në këtë grup operojnë 3.817 ndërmarrje më shumë se viti 2012.92

Shqipëria krahasuar me vendet e tjera te rajonit ka një orientim të ndryshëm për sa i

takon sektorëve ekonomike që zënë peshën më të madhe. Vetëm 13-14% e

ndërmarrjeve janë përqendruar në sektorin e industrisë ndërkohë që dominojnë

ndërmarrjet e sektorit të tregtisë. Statistikat flasin për një vete orientim të theksuar të

ekonomisë shqiptare drejt shërbimeve dhe jo drejt sipërmarrjeve prodhuese.

Gjatë viteve të fundit, sipas të dhënave nga QKR (Qendra Kombëtare e Regjistrimit),

është rritur ndjeshëm përqindja që zënë bizneset e reja të financuara me kapital të

huaj. Në numrin e bizneseve që vazhdojnë të krijohen çdo vit NVM-të vazhdojnë të

zënë një % shumë të lartë. Vetëm për vitin 2010, 95% e bizneseve të reja të krijuara

(rreth 18700) ishin ndërmarrje të vogla dhe të mesme (kryesisht mikro-njësi).

Një karakteristikë tjetër është përqindja e lartë e aktiviteteve të cilat pushojnë

veprimtarinë e tyre, e cila për vitin 2010, në rang vendi ishte 15-20 %. Kjo është më e

theksuar për mikro-njësitë , kryesisht në aktivitete shërbimi.

Ndryshimi i shpeshtë i aktivitetit është një karakteristike tjetër e këtij sektori të

ekonomisë, ndryshim i cili në pjesën më të madhe të rasteve vlerësohet të jetë i nxitur

nga dëshira për fitime më të larta. Nga 300 bizneset e vogla të anketuara në Tiranë

rezulton se 80 prej tyre kanë ndryshuar aktivitet më tepër se një herë, në 44 prej tyre

arsye e ndryshimit të aktivitet kanë qenë normat e ulëta të fitimit.

91

Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2013. 92

Ibid.

- 74 -

-

7

4

-

Struktura menaxhuese e bizneseve të vogla vazhdon të karakterizohet nga ushtrimi i

vetëm i "kompetencave" të pronarit, ndërsa në bizneset e mesme vërehet një

përmirësim gradual në aspektin e strukturës së menaxhimit, në drejtim të futjes së rolit

të menaxherit, kryesisht në aspekte të menaxhimit të marketingut dhe operacionale.

Përqendrimi në zona të caktuara gjeografike është një karakteristikë e biznesit të

vogël në Shqipëri kryesisht në zonën e Tiranës. Sipas statistikave rreth 70% e NVM

janë të përqendruara në zonën qendrore të Shqipërisë, dhe kjo është e lidhur me

shpërndarjen gjeografike të popullatës dhe me tendencën e lëvizjeve demografike në

vend.

Po ti referohemi të dhënave në zonën e Tiranës rreth 85 % e bizneseve të vogla janë të

përqendruara në zonën urbane, dhe arsyeja kryesore është ambienti më i përshtatshëm

për biznes, infrastruktura, popullsia e përqendruar në këto zona, faktorë të cilët

mundësojnë realizimin e fitimeve më të larta.

3.3.Sistemi financiar dhe aktiviteti kreditues në vend

3.3.1. Dinamika e sistemit financiar si një faktor bazë mbështetës për

zhvillimin e biznesit shqiptar

Sistemi financiar është katalizatori i zhvillimeve ekonomike të një vendi, duke

realizuar funksione esenciale ekonomike. Niveli i zhvillimit të tregut financiar,

institucioneve dhe instrumenteve financiare dhe roli i tyre në ekonominë e një

vendi, përcakton fazën në të cilën ndodhet zhvillimi ekonomik. Sistemi financiar

është midis sektorëve më të mbikëqyrur dhe të rregulluar të ekonomisë në vendet e

zhvilluara, i cili po inkurajohet edhe nga politika me qëllim: përmirësimin e kontrollit

mbi politikën monetare, sigurimin e informacionit për investitorët dhe inkurajimin e

investimeve në sipërmarrje private, duke rritur njëkohësisht sigurinë dhe

transparencën në transaksionet financiare.

Bota e financës dhe në veçanti industria e shërbimeve financiare ka ndryshuar shumë

gjatë dekadës së fundit. Midis ndryshimeve më të rëndësishme përmendim:

- globalizimi i botës së financës;

- rritja shumë e madhe e volumit të fondeve dhe masës së industrisë të shërbimeve

financiare;

- gama shumë e gjerë e instrumenteve financiare në përdorim;

- përdorimi i teknologjisë së informacionit në shërbimet financiare;

- tendenca e liberalizimit dhe heqjes së barrierave në sektorit financiar;

- inovacionet financiare të cilat synojnë:

- tërheqjen e investitorëve të rinj,

- menaxhimin e riskut,

- reduktimin e kostos,

- përmirësimin e mekanizmave të tregut për shpërndarjen e produkteve

financiare.

- 75 -

Ndryshimet politike dhe shoqërore që ndodhën në Shqipëri në fillimet e viteve 90 e

bënin të domosdoshme kryerjen e reformës në ekonomi me qëllim transformimin nga

një sistem i ekonomisë së planifikuar drejt sistemit të ekonomisë së lirë të tregut. Një

aspekt i rëndësishëm në kuadrin e reformave strukturore në vend ishte edhe reforma

në fushën e sistemit financiar e atij bankar. Efiçenca dhe shpejtësia e reformimit të

sistemit financiar ka një rëndësi mjaft të madhe për procesin e transformimit, pasi ajo

ka një influencë vendimtare në shpejtësinë e procesit të transformimit edhe në sektorë

të tjerë të ekonomisë.

Pavarësisht kushteve jo të favorshme financiare, makro-ekonomike, dhe prapambetjes

së trashëguar zhvillimet e dy dekadave të fundit janë karakterizuar nga vazhdimësi e

reformave në sistemin financiar dhe kryesisht në atë bankar. Reformat kanë pasur si

pikësynim rritjen e efikasitetit të sistemit financiar nëpërmjet ristrukturimit dhe

privatizimit të institucioneve financiare.

Aktualisht në Shqipëri janë hedhur bazat e një Sistemi Bankar modern me dy nivele.

Banka e Shqipërisë (niveli i parë) është institucioni kryesor financiar i vendit, i cili

zhvillon veprimtarinë e vet bazuar ne ligjin “Për Bankën e Shqipërisë” si dhe

ndryshimet që i bëhen këtij ligji. Një progres të ndjeshëm ka edhe ne institucionet

financiare jo bankare, të cilat operojnë në fushën e kreditimit, të sigurimeve dhe

shërbimeve të tjera financiare për klientët.

Pavarësisht progresit shumë të madh, zhvillimi në industrinë e shërbimeve financiare

në Shqipëri karakterizohet nga një sërë problemesh. Ndër to mund të përmendim:

- Pamundësia e sistemit për integrimin e financave personale në sistemin

financiar të vendit.

- Mungesa e kushteve për të tregtuar dhe bashkuar kapitalet që do të ndihmonin

në krijimin e burimeve për financimin e ndërmarrje të mëdha.

- Mungesa e besimit në mjaft segmente të sistemit financiar ku spikat sidomos

tregu i sigurimeve.

- Mungesa e logjikës ekonomike në mjaft raste në drejtim të adresimit të

fondeve publike dhe të administrimit të fondeve publike.

- Mungesa e transparencës dhe shpejtësisë në dhënien e informacionit mbi

çmimet dhe koston e kapitaleve në ekonomi ( përjashto bankat).

Sistemi financiar është akoma i brishtë dhe ka nevojë për reforma të mëtejshme,

ekonomia shqiptare është ende një ekonomi “cash"', tregjet financiare shqiptare janë

ende të pazhvilluara në atë masë që të sigurojnë një shpërndarje efiçente të burimeve,

besimi i publikut në përdorimin e monedhës kombëtare nuk është ende në nivelin e

duhur, për ketë arsye ndihet ende i fortë roli i monedhës evropiane EURO dhe USD.

Tregu financiar sundohet nga sektori bankar, por megjithatë shkalla e ndërmjetësimit

financiar të fondeve është akoma e ulët krahasuar me vende të rajonit dhe me

ekonomi të tjera ne tranzicion. Tregu financiar karakterizohet nga një përdorim i ulët i

kredive bankare nga ana e publikut, dhe normat e interesit nuk reflektojnë ekuilibrin

midis kursimeve dhe investimeve, apo kërkesës dhe ofertës, por janë të orientuara

drejt racionimit të kredisë dhe përzgjedhje e kujdesshme e klientëve.

Në vitet e fundit, ka rritje të ndërmjetësimit financiar nga institucionet financiare në

vend dhe kryesisht nga sektori bankar. Nivelet e larta të rritjes së portofolit të kredisë

kane ndikuar në rritjen e raportit të kredisë ndaj PBB-së. Por pakësimi i fondeve të

- 76 -

bankave (sidomos në valutë) dhe pasiguria në vend e nxitur nga konfliktualiteti shumë

i ashpër politik shpesh ndikojnë në optimizmin e sipërmarrësve vendas dhe të huaj,

dhe në një rritje artificiale të perceptimit të riskut të investimeve, gjë që reflektohet në

ngadalësim të dukshëm të ritmeve të rritjes të kredisë, ngadalësim i cili pasqyron

kryesisht tkurrjen e ofertës për kredi nga bankat dhe shtrëngim të kritereve në

kreditim, që sjellin si rezultat zvogëlimin e kërkesës për kredi dhe ngadalësimin e

aktivitetit ekonomik.

Në këto vite të tranzicionit tregu financiar ka ofruar mundësi të pakta për financim dhe

rritje ekonomike. Duke u bazuar dhe në statistikat e lart-përmendura ekonomia

shqiptare ka hyrë në fazën e dytë të zhvillimit të aktivitetit bankar tregtar. Raporti

kredi/depozita që vjen në rritje nga viti në vit është treguesi më i mirë për këtë

konkluzion. Rritja shumë e shpejtë e vlerës së tregut të aktiveve apo bizneseve të

veçanta, është një fenomen ende i pavlerësuar dhe si rezultat i pa përfshirë në

qarkullimin ekonomik të vendit.

3.3.2. Zhvillimet në sektorin bankar

Sistemi bankar në Shqipëri është elementi më i rëndësishëm i sistemit financiar në

vend, aktivet e të cilit zënë 97% te totalit të aktiveve të të gjithë sistemit93

.

Institucionet kredidhënëse në Shqipëri përbëhen nga bankat tregtare të nivelit të dytë,

dhe institucionet financiare jo-bankare, këto të fundit të mbështetura në pjesën më të

madhe me financime nga donatorë të huaj (si: USAID, Banka Botërore, SOROS, IFC

dhe që kryesisht ofrojnë shërbime të arkëtim pagesave dhe të ndërmjetësimit të

transaksioneve financiare, dhe më pak funksione të kreditimit).

Aktualisht në vitin 2013 në tregun shqiptar operojnë 17 banka të nivelit të dytë,

subjekte të tjera të cilat veprimtarinë e tyre kryesore kanë mikrokredinë dhe

financimin e NVM-ve.

Dekada e fundit është karakterizuar nga zhvillime intensive në sistemin bankar

shqiptar. Zhvillimet e kësaj periudhe dëshmuan se sistemi bankar shqiptar e ka kaluar

tashmë me sukses provën e tij të qëndrueshmërisë. Ky sistem, vijon të jetë i angazhuar

kryesisht në aktivitetin e grumbullimit të depozitave dhe rritjes së kredidhënies.

Megjithëse me ritme të moderuara, aktivet dhe burimet e sistemit janë rritur nga viti

në vit.

Bankat janë burimi kryesor zyrtar i kreditimit për bizneset e mesme dhe të mëdha.

Bizneset më të vogla shpesh sigurojnë financim përmes burimeve jo-bankare apo

informale pa lenë mënjanë këtu pjesën kryesore të përbërë nga financat personale.

Praktikat e kredidhënies në ditët e sotme reflektojnë disa nga karakteristikat e

zhvillimit të përgjithshëm ekonomik, politik dhe të biznesit në Shqipëri që nga fillimi

i viteve 1990.

Aktiviteti i dhënies së kredive tregtare filloi rreth vitit 1993 me bankat shtetërore të

cilat ofronin fonde për sipërmarrës që sapo kishin filluar aktivitetin e tyre. Megjithëse

bankat tani janë ngritur në një nivel me profesional të vendim-marrjes dhe se nuk ka

93

Banka e Shqipërisë

- 77 -

mbetur ndonjë bankë me pronësi të plotë shtetërore, fatkeqësisht, produktet e reja

financiare dhe instrumentet e kredisë po hyjnë shumë me ngadalë në treg. Aktiviteti

konsumator është kryesisht i orientuar në transaksione kesh ku kartat e kreditit kanë

përdorim të kufizuar.

Bizneset mikro dhe të vogla operojnë kryesisht në kesh. Pjesa më e madhe e kulturës

aktuale të kryerjes së transaksioneve të biznesit në cash, është reflektim i kolapsit të

skemave piramidale në 1997 i cili shërbeu për të ulur besimin e publikut në sistemin

bankar dhe rriti frikën e publikut ndaj marrjes së borxheve. Për më tepër, bankat

krijuan një mentalitet konservativ ndaj rrezikut të aktivitetit të kredidhënies duke i

drejtuar paratë e tyre në investime në bono thesari. Bankat nuk janë dhe aq

konservatore ndaj riskut sot sa ishin ne vitin 1997, por gjithsesi ekziston një qëndrim i

kujdesshëm nga ana a bankave të cilat ruajnë një nivel të lartë likuiditeti.

3.3.3. Ecuria e kreditimit dhe depozitave

Në perspektivën afatmesme ecuria e kreditimit të ekonomisë ka një rëndësi prioritare.

Për këtë arsye një ndër politikat me efikase do të ishte politika e stimulimit të

kërkesës së biznesit dhe konsumatorëve për fonde.

Të dhënat nga rezultatet e vrojtimit të aktivitetit kreditues vitet e fundit, tregojnë se

standardet vazhdojnë të jenë të shtrënguara. Sipas raporteve shtrëngimi i standardeve

rezulton më i fortë për NVM-të se sa për ndërmarrjet e mëdha, po ashtu këto

standarde janë më të forta për kreditë për investime sesa për kapital qarkullues.

Grafiku 3.8. Ecuria e kreditimit dhe depozitave

Burimi: Banka e Shqipërisë.

Deri në tetor të vitit 2013, stoku total i depozitave bankare u rrit me 1.7 për qind

krahasuar me tetorin e vitit 2012. Stoku total i depozitave në lekë është rritur me 6.6

për qind, ndërsa ai në valutë është ulur me 3.3 për qind (tetor 2013 / tetor 2012).

Në tetor 2013, rezulton se rreth 52.5 për qind e totalit të stokut të depozitave përbëhet

nga depozitat në lekë, ndërsa pjesa tjetër prej 47.5 për qind përbëhet nga depozitimet

në valutë të huaj. Stoku total i depozitave vetëm për muajin tetor 2013 shënoi një

rënie prej 7.3 miliardë lekë kundrejt muajit paraardhës (shtator 2013).

14.8

12.0 12.211.7

11.0 10.99.9

9.4

8.3

7.06.5

5.5

4.0 4.0

2.4 2.1 1.71.2 0.9

0.30.8

-0.9 -1.3-1.8

-2.2-4.0

-2.0

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

Te

t-2

01

1

Në

n-2

01

1

Dh

j-2

01

1

Ja

n-1

2

Sh

k-2

01

2

Ma

r-1

2

Pri-2

01

2

Ma

j-2

01

2

Qe

r-2

01

2

Ko

r-2

01

2

Gu

sh

-2

01

2

Sh

t-2

01

2

Te

t-2

01

2

Në

n-2

01

2

Dh

j-2

01

2

Ja

n-1

3

Sh

k-2

01

3

Ma

r-1

3

Pri-2

01

3

Ma

j-2

01

3

Ju

n-1

3

Ju

l-1

3

Au

g-1

3

Se

p-1

3

Oct-

13

Dinamika e rritjes së stokut total të kredive (në %)(krahasuar me të njejtin muaj të një viti me parë)

13.9

12.7

11.5

9.8

11.1 10.910.5

10.910.4 10.6

10.0

8.47.6

6.96.3 6.4 6.1

5.45.9

4.7

3.8

2.41.9

2.8

1.7

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

Te

t 2

01

1

Në

n 2

01

1

Dh

j 20

11

Ja

n-1

2

Sh

k 2

01

2

Ma

r-1

2

Pri 2

01

2

Ma

j 20

12

Qe

r 2

01

2

Ko

rr 2

01

2

Gsh

20

12

Sh

t 2

01

2

Te

t 2

01

2

Ne

n 2

01

2

Dh

j 20

12

Ja

n-1

3

Sh

k 2

01

3

Ma

r-1

3

Pri 1

3

Ma

j 13

13

-Ju

n

13

-Ju

l

13

-Au

g

13

-Se

p

13

-Oct

Dinamika e rritjes së stokut total të Depozitave (në %)(krahasuar me të njejtin muaj të një viti me parë)

- 78 -

Një ndër problemet që kërkon vëmendje është cilësia e portofolit të kredive pasi sipas

të dhënave të mara nga Banka e Shqipërisë është rritur ndjeshëm përqindja e huave të

këqija dhe atyre nën standard.

Bankat e ruajnë së tepërmi informacionin e tyre dhe shkëmbejnë informacion me

bankat e tjera mbi bazë tarifash. Si rrjedhim, është pothuajse e pamundur për një

institucion jo-bankar për të vlerësuar në mënyrë efiçente cilësinë e një biznesi.

Sistemi bankar Shqiptar është karakterizuar në mënyrë të qëndrueshme nga një

likuiditet i lartë (pavarësisht rënies në nivelin e tij gjatë vitit 2005), si rrjedhim,

disponueshmëria e parave për kredidhënie nuk ka qenë kurrë problem, por

gatishmëria e bankave për të dhënë kredi është kushtëzuar nga një strategji për

mosmarrjen përsipër të rrezikut.

Zakonisht, një pjesë e mirë e të ardhurave është siguruar nga investimet "pa risk" ne

Bono Thesari. Ekziston gjithashtu një ngurrim për të dhënë kredi për shkak të

vështirësive që hasin bankat për të ekzekutuar të drejtat e tyre mbi hipotekën, mbi

pronën e paluajtshme të kredimarrësit në rast të mos-shlyerjes së kredisë. Procedurat

janë tepër të gjata dhe të mundimshme.

Treguesi me ndikim të drejtpërdrejtë në aktivitetin ekonomik janë normat e interesit të

depozitave dhe kredive. Niveli i inflacionit në ekonominë shqiptare gjatë vitit 2012,

por edhe gjatë këtij viti, ka qenë i ulët. Norma mesatare vjetore e inflacionit në vitin

2012 ishte 2.0 për qind, ekzaktësisht sa kufiri i poshtëm i intervalit të tolerancës të

objektivit pikësor të politikës monetare (3+1 %). Norma mesatare e inflacionit për

periudhën janar-nëntor të vitit 2013 rezultoi gjithashtu 2.0 për qind.

Në reflektim të këtyre prirjeve disinflacioniste, norma bazë e interesit e përcaktuar

nga autoriteti monetar tashmë qëndron në minimumin historik të saj prej 3.25 për

qind.

Deri në muajin tetor të vitit 2013, niveli total i kredive bankare u ul me 2.2 për qind

krahasuar me tetorin e vitit 2012. Stoku i kredive në lekë është rritur me 1.1 për qind,

ndërsa ai në valutë ka rënë me 4.3 për qind (tetor 2013 / tetor 2012). Pjesa më e

madhe e kontributit në rënien e stokut total të kredisë gjatë kësaj periudhe ka ardhur

prej kredive akorduar biznesit privat.

Stoku i kredive akorduar biznesit privat deri në muajin tetor të vitit 2013 pësoi një

rënie prej 3.8 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar negativisht

me 2.5 pikë përqindje në ndryshimin e stokut total të kredisë.

Stoku i kredive akorduar individëve deri në muajin tetor të vitit 2013, ka pësuar një

rënie prej 0.2 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar negativisht

në ndryshimin e stokut total të kredisë me 0.1 pikë përqindje. Stoku i kredive

akorduar korporatave publike (kryesisht KESH-it) deri në muajin tetor të vitit 2013, u

rrit me 8.1 për qind krahasuar me tetorin e vitit 2012, duke kontribuar pozitivisht me

0.3 pikë përqindje në ndryshimin e stokut total të kredisë.

Në tetor 2013, rezulton se rreth 39.2 për qind e totalit të stokut të kredive përbëhet nga

kreditë në lekë, ndërsa pjesa tjetër prej 60.8 për qind përbëhet nga kreditë në valutë të

huaj. Niveli i kredive me probleme deri në muajin tetor 2013 ka shkuar në 24.2 për

qind, duke qëndruar në të njëjtin nivel me muajin paraardhës (shtator 2013), ndërsa

- 79 -

krahasuar me muajin tetor të një viti më parë, është rritur me 1.4 pikë përqindje

(Shoqata e Bankave, dhjetor 2013)94

.

Sistemi bankar në Shqipëri është i shëndetshëm, megjithatë, mbështetja e bankave në

investimet në bono thesari dhe përdorimi i pasurive të paluajtshme si kolateral në

përputhje me rregullat për kolateralin të Bankës Qendrore të Shqipërisë janë

kombinuar duke kufizuar kreditë për NVM-të. Pothuajse të gjitha aktivitetet e

kredidhënies mbështeten me pasuri të paluajtshme dhe shumë pak aktivitet kreditues,

mbështetet me kategori të tjera asetesh.

Standardet e kredisë dhënë bizneseve kanë mbetur të pandryshuara gjatë tremujorit të

tretë të vitit 2013. Sipas madhësisë së ndërmarrjeve, standardet e kredidhënies mbetën

të pandryshuara për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Sipas qëllimit të përdorimit të

kredisë, standardet u shtrënguan për kreditë me qëllim investimin dhe u lehtësuan për

kreditë me qëllim financimin e kapitalit qarkullues (balancat përkatëse rezultuan -

5.0% dhe 1.8%).

Standardet e kredisë për bizneset pritet që të shtrëngohen lehtë në tremujorin e katërt

të vitit 2013. Balanca neto e pritjeve shënoi vlerën -0.3% (shtrëngim). 95

3.4. Ecuria e zhvillimit ekonomik në qytetin e Tiranës

3.4.1. Përshkrimi i përgjithshëm i qytetit të Tiranës

Qyteti i Tiranës është qyteti më i madh i Shqipërisë dhe qendra më e madhe

ekonomike, administrative, politike, industriale, mediatike, akademike, sociale dhe

kulturore e vendit. Tirana është kryeqytet i vendit që prej 1924, për nga pozita që

gëzon është e veçantë, për të ardhur deri këtu, Tirana ka kaluar në disa etapa zhvillimi

urbanistik dhe ekonomik.

E vendosur mes pikave me vlerë të madhe territoriale e kombëtare, vetëm 40 km larg

detit dhe pranë malit të Dajtit, Tirana ka një pozite rajonale gjeografike të favorshme.

Kjo pozitë forcohet më tepër, nëpërmjet afërsisë me portin e Durrësit, më i madhi në

Shqipëri dhe me Aeroportin ndërkombëtar “Nënë Tereza”, si dhe qytetet të

rëndësishme si Elbasani në lindje dhe Kruja historike në veri, të cilët mund të

konsiderohen të rëndësishëm, parë nga këndvështrime të ndryshme të zhvillimeve

turistike apo ekonomike në tërësi.

Qarku i Tiranës ka një sipërfaqe totale prej 1288 km². Qyteti (brenda vijës kufizuese)

zë një sipërfaqe prej rreth 41.8 km² (nga 3 km² që ishte në 1920). Tirana është qendra

kryesore e Prefekturës së Tiranës dhe e Rrethit me të njëjtin emër. 96

Pas një periudhe të gjatë tranzicioni, 22 vjet pas ndryshimit të bazave ekonomike dhe

shoqërore në Shqipëri, ekonomia ka bërë një përparim të dukshëm si në pikëpamjen

sasiore ashtu edhe kualitative. Aktualisht struktura ekonomike në vend por edhe në

94

Banka e Shqipërisë 2013, Rezultatet e Vrojtimit të Aktivitetit Kreditues, 2013 95

Banka e Shqipërisë 2013, Rezultatet e Vrojtimit të Aktivitetit Kreditues, 2013 96

Faqja zyrtare e Bashkisë së Tiranës

- 80 -

qytetin e Tiranës ku zhvillojnë aktivitetin e tyre një numër i madh biznesesh, duke e

krahasuar me rrethet e tjera të vendit tonë vërtetojnë më së miri këtë progres.

Periudha e ndryshimeve të mëdha politike, sociale dhe ekonomike në fillim të viteve

të 90, përbën dhe fillesën e krijimit të ndërmarrjeve të para private ashtu si në të gjithë

vendin edhe në Tiranë. Ritmet më të larta të regjistrimit të tyre paraqiten në periudhën

1993-1996. Investimet e bëra në këto biznese janë financuar, kryesisht me resurse

vetjake dhe të emigrantëve jashtë vendit.

Ekonomia

Tirana është qendra më e rëndësishme industriale në Shqipëri. Për tu përmendur janë

industria e lehtë dhe ushqimore si dhe industria ndërtimore, por edhe industria e

ndërtimit të makinerive apo ajo e tekstileve dhe e përpunimit të qelqit. Si në të gjithë

vendin ashtu edhe kryeqyteti i Shqipërisë ndodhet në një periudhë tranzicioni.

Pas rrëzimit të diktaturës komuniste shumë vepra të dikurshme industriale kanë dalë

pjesërisht jashtë përdorimit dhe nuk funksionojnë rregullisht. Por ndërkohë po merren

masa të shpejta për rimëkëmbjen dhe vënien sa më të shpejtë në punë të veprave

ekzistuese dhe të reja. Shumica e popullsisë janë sot të punësuar në sektorin e tregtisë

dhe atë të ndërtimit, në sektorin e shërbimeve publike, atë turistik dhe si punonjës të

shtetit.

Në kontekstin e zhvillimit ekonomik, qarku i Tiranës, zë një vend mjaft të

rëndësishëm në ecurinë e zhvillimit të të gjithë vendit. Nëse do të shohim indikatorët

e tregut të punës për këtë qark, shohim se kemi një kontribut të lartë. Qarku i Tiranës

ka numrin më të madh të ndërmarrjeve që operojnë në republikën e Shqipërisë,

konkretisht 47.477 ndërmarrje aktive për vitin 2013.

Ndërtimi97

Tirana është qyteti që zë vendin kryesor në sektorin e ndërtimit në Shqipëri ku ritmi i

ndërtimit është 10 herë më i lartë se në çdo qytet tjetër. Zhvillimi i madh i këtij sektori

ka sjellë dhe hapjen e shumë bizneseve që prodhojnë materiale ndërtimi, që përbën

dhe 2.5% të bizneseve prodhuese në Tiranë.

Transporti

Tirana ndodhet rreth 40 km larg portit më të rëndësishëm të vendit, që ndodhet në

Durrës. Bashkia e Tiranës fillon ndërhyrjen në mjetet e transportit publik si pjesë e

paketës së masave të përmirësimit të shërbimit, hartuar në kuadër të strategjisë së

transportit, në të cilën u konsiderua parësore përmirësimi i kushteve të komoditetit

dhe të lëvizjes në shërbimin e Transportit Publik. E konsideruar si një revolucion i

madh në standardet e transportit të Tiranës, ky rinovim do të shtrihet në të gjitha linjat

urbane të kryeqytetit, me vënien në funksionim të autobusëve të niveleve më të larta

bashkëkohore.

97

Të dhënat janë marrë nga Drejtoria e Përgjithshme e Tarifave dhe Taksave Vendore, Bashkia Tiranë.

https://sq.wikipedia.org/wiki/Albania

https://sq.wikipedia.org/wiki/Durr%C3%ABs

- 81 -

Transporti ajror në Rinas gjendet Aeroporti Ndërkombëtar "Nënë Tereza", i cili është

rreth 25 km larg nga Tirana. Linjat ajrore lidhin Tiranën direkt me metropolet e

Evropës Perëndimore, Evropën Lindore dhe prej andej me mbarë botën.

Infrastruktura

Investimet në infrastrukturë prej 10 vitesh kanë qenë investimet më të rëndësishme

dhe të konsiderueshme, sidomos për të krijuar mundësitë e lidhjeve të Tiranës me

qytetet e tjera brenda vendit por edhe me Kosovën e vende të tjera.

Problematike mbetet infrastruktura e cila, pavarësisht investimeve të konsiderueshme

që janë bërë, ende ka nevoje te vazhdueshme për përmirësime duke krijuar në ketë

mënyrë një minimizim një pengesat kryesore të zhvillimit ekonomik.

Sektori Financiar

Konkurrenca në sektorin bankar është gjithnjë e në rritje, dhe pse fitimi i bankave

mbetet i lartë. Bankat vazhdojnë të zgjerojnë ofrimin e produkteve të tyre si karta

debiti e krediti, karta viza, shitje obligacionesh, zgjerimin e portofolit të kredive etj.,

gjithashtu vazhdojnë të rrisin numrin e degëve si në Tiranë ashtu edhe në rrethe.

Në qytetin e Tiranës operojnë një rrjet prej 17 bankash të nivelit të dytë, si dhe disa

institucione të tjera financiare jo bankare të përqendruara në zonat urbane, ndërsa

vërehet një tendencë për te penetruar në zonat rurale nga institucionet e tjera jo

bankare, kryesisht institucione mikrofinanciare që operojnë në këtë rajon.

Programet rajonale të zhvillimit

Në qytetin e Tiranës janë prezentë një numër i madh programesh dhe projektesh

ndërkombëtare zhvillimi që kontribuojnë në zhvillimin ekonomik të saj. Përqendrimi

ekonomik në Tiranë, i ka mundësuar kësaj të fundit përfitimin nga tranzicioni dhe

modernizim më të shpejtë, krahasuar me pjesën tjetër të vendit.

3.4.2. Dinamika e aktivitetit ekonomik dhe tiparet e bizneseve që

operojnë në qytetin e Tiranës

Në qytetin e Tiranës, sipas të dhënave të mara në Drejtorinë Tatimore Rajonale për

vitin 2013 figurojnë të regjistruara për të ushtruar aktivitetin e tyre ekonomik rreth

47,477 ndërmarrje ose rreth 42.7% e totalit.

https://sq.wikipedia.org/wiki/Rinas

https://sq.wikipedia.org/wiki/Aeroporti_N%C3%ABn%C3%AB_Tereza

- 82 -

Tabela 3.9. Ndërmarrjet aktive në qarkun e Tiranës sipas madhësisë, 2013

Qarku Gjithsej Grupuar sipas numrit të të punësuarve

1-4 5-9 10-49 50+

Tiranë 47.477 41.701 2.920 2.104 752

Gjithsej 111.083 99.782 5.235 4.660 1.406

Burimi: Regjistri i ndërmarrjeve ekonomike 2013

Që nga viti 2000 e në vazhdim vërehet një tregues i rritjes së qëndrueshme të numrit

të ndërmarrjeve me një normë mesatare vjetore rreh 14-15%, por numri i

ndërmarrjeve të regjistruara sipas vrojtimeve ka një mospërputhje të madhe me

numrin e ndërmarrjeve aktive.

Duke u bazuar në të dhënat e fundit të mara pranë Degës Tatimore Tiranë, aktualisht

numri i ndërmarrjeve të regjistruara në qytetin e Tiranës për fundin e vitit 2013 është

rreth 47,477 ndërmarrje.

Analiza strukturore e ndërmarrjeve private që operojnë në qytetin e Tiranës për vitin

2013, (bazuar mbi biznesin e regjistruar), tregon për një mbizotërim të ndërmarrjeve

të vogla dhe të mesme me rreth 41.701 afërsisht 89 %, dhe kryesisht ndërmarrjeve me

1-4 punonjës.

- 83 -

KREU IV - METODOLOGJIA E STUDIMIT DHE

INSTRUMENTET E PËRDORUR

4.1 Metodologjia

Qëllimi i këtij disertacioni është analiza empirike e variablave kryesore që na

mundësojnë të shpjegojmë performancën e NVM-ve të cilat rriten shpejt në Shqipëri.

Nga ana teorike, rritja shpjegohet me anë të një kombinimi të karakteristikave

tradicionale si mosha, madhësia, plani biznesit, niveli i teknologjisë, etj., dhe atyre

specifike të bizneseve, si financat e brendshme, struktura e kapitalit, mundësitë e

rritjes, likuiditeti, etj.

Megjithatë, qëllimi kryesor i këtij studimi nuk është të japë një shpjegim të

drejtpërdrejtë të rritjes së bizneseve, por, të përcaktojë se cilat nga karakteristikat e

brendshme përcaktojnë ecurinë dhe performancën, e NVM-ve që rriten shpejt duke

marrë në shqyrtim bizneset e qytetit të Tiranës. Ky aspekt përcakton metodologjinë e

përdorur.

Studimi, duke përdorur të dhëna panel për 300 biznese në qytetin e Tiranës, nxjerr në

pah se rritja e bizneseve është e lidhur jo vetëm me përcaktuesit tradicional si

madhësia mosha, plani biznesit, niveli i teknologjisë, etj., por edhe nga karakteristika

të tjera të veçanta që lidhen me strukturën financiare të NVM-ve.

Në të njëjtën linjë me kërkime të mëparshme, ky studim konstaton se madhësia e

biznesit, e lidhur kjo me aktivin e saj në total, ka prirje të rrisë të ardhurat nga shitjet.

Një tjetër konstatim është se NVM-të në ekonomitë në tranzicion mbështeten

kryesisht në fondet e gjeneruara nga brenda vendit për të mbështetur rritjen e aktiveve

të tyre, por kanë nevojë për akses në kapital të jashtëm për rritur shitjet e tyre. Ky

rezultat mbështet idenë se bizneset me qarkullim të lartë të parasë kanë prirje të rriten

më shpejt.

Analiza është e bazuar në analizën ndër-sektoriale të të dhënave panel të një grupi

biznesesh të vogla dhe të mesme në qytetin e Tiranës. Në këtë studim, ne kemi

shqyrtuar nëse ka dhe në çfarë mase rritja e NVM-ve mund të shpjegohet nga këto

karakteristika të bizneseve.

Së pari: Në një linjë me kërkimet e mëparshme, ne argumentojnë se rritja e NVM-ve

në sektorin e prodhimit të shërbimeve dhe të tregtisë lidhet fort me karakteristikat

tradicionale të biznesit si madhësia, mosha, plani biznesit, niveli i teknologjisë etj.

Së dyti: Një numër karakteristikash të tjera specifike të NVM-ve, të tilla si rentabiliteti

dhe aksesi për kredimarrje duhet të luajnë një rol kryesor në shpjegimin e rritjes tek

këto biznese.

- 84 -

Në literaturën ekzistuese ka shumë diskutim mbi mënyrën e matjes së rritjes,

ndërkohë që studiuesit kanë përdorur një shumëllojshmëri faktorësh të ndryshëm,

duke përfshirë, rritjen e shitjeve, numrin e të punësuarve, aktivin, fitimin, kapitalin,

dhe të tjera (Davidsson dhe Wiklund, 2000). Gjithashtu, rritja është matur në terma

absolute ose relative. Ndoshta matësit më të zakonshëm të rritjes së biznesit janë

karakteristikat relativisht objektive dhe të matshme, të tilla si rritja e xhiros, totali i

aktiveve dhe rritja e numrit të punonjësve. Këto matës janë relativisht të

pakundërshtueshëm (metodologjikisht) dhe të dhënat priren të jenë lehtësisht të

disponueshme (Freel dhe Robson, 2004).

Në këtë studim ne përdorim modele të rritjes për të shqyrtuar në mënyrë më të saktë

efektin e variablave shpjegues në rritjen dhe performancën e një biznesi; rritjen e të

ardhurave dhe shitjes, numrit të të punësuarve dhe totalit të aktivit.

Në studimin tonë kemi zgjedhur disa variabla që literatura empirike (Haranda dhe

Honjo, 2006; Wiboonchutikula, 2002; Wiklund, Patzelt dhe Bariu, 2009; Sogorb-

Mira, 2005, Hall, Hutchinson dhe Michaelas, 2000, 2006; Garcýa-Martýnez-Teruel

dhe Solano, 2008) sugjeron se janë përcaktues të rëndësishëm të rritjes së NVM-ve.

Siç është shpjeguar, një numër karakteristikash specifike të bizneseve: të tilla si

financat e brendshme, struktura e kapitalit, leva, efikasiteti i prodhimit, mundësitë e

rritjes në të ardhmen, mosha dhe madhësia, mund të ndihmojnë në shpjegimin e rritjes

së ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Siç është diskutuar, NVM-të hasin vështirësi

për të hyrë në tregjet e kapitalit, dhe kufizimet financiare janë më të detyrueshme për

NVM-të. Për këtë arsye, burimet e brendshme luajnë një rol të rëndësishëm në rritjes

së NVM-ve duke i bërë ato të kapërcejnë pengesat e kufizimeve financiare.

Sipas teorisë të hierarkisë (Myers dhe Majluf, 1984), bizneset preferojnë të financojnë

vetveten me burime të veta përpara se t’i drejtohen tregut. Në këto rrethana, bizneset

me një qarkullim më të lartë të parasë kanë më shumë gjasa të rriten më shpejt, dhe

kështu pritet që të gjendet një lidhje pozitive ndërmjet qarkullimit të parasë dhe rritjes

së tyre.

Dy përcaktues të njohur, si vlera absolute e totalit të aktivit dhe numri i të punësuarve

janë përfshirë si variabla të masës për të testuar efektet në shkallë në raport me rritjen

e përmasave të biznesit. Dëshmitë empirike tregojnë sa më i madh biznesi (në drejtim

të aktivit ose të numrit të punonjësve) aq më i madh është potenciali që ai të rritet

(Wiklund dhe Shephard, 2005). Kështu, ne presim që madhësia e biznesit të jetë

pozitivisht e lidhur me performancën e tij.

Struktura e grupit të të dhënave e siguruar me anë të të dhënave të pyetësorëve dhe të

dhënave të siguruara nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë,

nëpërmjet formularëve të deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale

të biznesit të vogël (FDPT), na ka mundësuar përdorimin e metodologjive statistikore

dhe matematikore të të dhënave panel për nxjerrjen e konkluzioneve mbi popullimin

heterogjen të NVM-ve.

Literatura të ndryshme që kanë studiuar rezultate të ngjashme mbi bizneset

heterogjene, siç është reduktimi i kolinaritetit të variablave (Arellano dhe Bover,

1990), na kanë shërbyer për një orientim dhe organizim të konkluzioneve të nxjerra.

- 85 -

Teknikat e përdorura kanë mundësuar eliminimin e paragjykimeve të mundshme në

vlerësimet që dalin ndërmjet efekteve individuale dhe variablave shpjeguese të

përfshira në model. Modelet e përdorura me të dhëna panel i kemi konsideruar

metodologji të dobishme dhe rezultative që mundësuan testimin e hipotezave në

analizën ndërfaktoriale dhe ndërsektoriale.

Metodologjitë e përdoruara i kemi konsideruar rezultate, pasi mundësuan konkluzione

dinamike për mikro të dhëna.

Të dhënat e studimit janë përpunuar nëpërmjet metodave statistikore, kryesisht

metodave lineare dhe logjistike te aplikuara ne prog SPSS, version 21. Interpretimi i

rezultateve është i ilustruar me anë të autputeve në trajtë tabele dhe grafike. Në këtë

punim janë përdorur disa modele të regresionit linear dhe regresionit logjistik për të

analizuar të dhënat e grumbulluara.

Metodologjia analizuese dhe konkluduese e përdoruar është testimi i qëndrueshmërisë

së hipotezave mbështetur në koeficientet e ekuacioneve lineare dhe logjistike, të

nxjerra për faktorët shpjegues të rëndësishëm statistikisht, gjykuar kjo nga niveli i

signifikancës.

Kemi përdorur një panel të dhënash të nxjerrë nga 300 pyetësorë ku janë përfshirë

anketimi i NVM-ve në qytetin e Tiranës. Të dhëna të tjera janë siguruar nga

Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë, nga formularët e deklarimit

dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).

4.2. Zgjedhja dhe përshkrimi i mostrës

Për këtë studim u realizuan 300 pyetësorë, anketimi i të cilave është bërë me 300

biznese të vogla dhe të mesme, që operojnë në qytetin e Tiranës.

Për përzgjedhjen e kampionit është përdorur metoda e zgjedhjes rastësore. Rastësia

është realizuar nga prezenca ose jo e sipërmarrësit të biznesit, d.m.th nga popullata e

bizneseve të anketuara është realizuar anketim në ato biznese ku sipërmarrësi ka qenë

vetë prezent. Kjo mënyrë përzgjedhjeje është bërë që të krijojë mundësinë e një

pasqyrimi sa më real të situatës së biznesit.

Anketimi është realizuar nëpërmjet modelit te anketimit të drejtpërdrejtë dhe të

plotësimit të pyetësorit nga të anketuarit, gjë e cila ju ka dhënë atyre mundësinë edhe

për të kërkuar shpjegime shtesë lidhur me përgjigjet e pyetjeve.

Studimi është kryer duke ruajtur një zonim që përfshin akset kryesore të qytetit të

Tiranës, ku shpërndarja e bizneseve ruan dhe parametra të proporcioneve të kategorisë

demografike të popullsisë. Jemi kujdesur që në mostrën e përzgjedhur të përfshihen

në mënyrë të konsiderueshme bizneset të të gjitha sektorëve kryesore kryesisht në

sektorin e prodhimit, shërbimit dhe sektorit të tregtisë. Kjo është realizuar duke

përzgjedhur zona të sektorëve heterogjene.

Ky pyetësor është realizuar në formën e intervistave të drejtpërdrejta me një nga

sipërmarrësit në një kohë intervistimi mesatarisht 10-15 minuta.

- 86 -

Te dhëna të tjera janë siguruar nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve

Tiranë, nga formularët e deklarimit dhe pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të

biznesit të vogël (FDPT).

4.3. Pyetësori98

Pyetësori është konceptuar në tre pjesë kryesore:

Pjesa e parë e pyetësorit na jep një informacion të përgjithshëm të NVM , ashtu si për

nga forma ligjore e regjistrimit të shoqërive, apo nga sektori në të cilin zhvillojnë

aktivitetin.

Pjesa e dytë si një nga pjesët më dominante të pyetësorit na shfaq në mënyrë të plotë

karakteristikat e performancës të NVM. Këto karakteristika janë:

• mosha e biznesit;

• numrit i të punësuarve;

• plani biznesit ;

• niveli i teknologjisë ;

• perspektiva e biznesit;

• xhiro vjetore;

• shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ;

• shpenzimet mesatare vjetore për promocion;

• Rentabiliteti në përceptimin e të anketuarve duke përdorur Shkallën e

Likertit.

Në pjesën e dytë është ngritur pyetja në formën e shkallëve të “Likertit” e cila tregon

nivelin e rentabilitetit, ku sipërmarrësi përcakton nivelin e performancës së biznesit

sipas këtij treguesi.

Pjesa e tretë na siguron informacion në lidhje me:

• sigurimin e burimeve të financimit të biznesit;

• sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM –ve;

• investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit;

• burimet të pronarit;

• nevojën për Cash (para në të holla)

• situatën aktuale në raport me kredimarrjen

• formën e kredisë;

• kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset të mund absorbojnë ne vitet e

ardhshme;

• Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve duke përdorur

Shkallën e Likertit.

98

Pyetësori është i paraqitur në anekset e këtij punimi.

- 87 -

4.4. Grumbullimi dhe paraqitja e të dhënave

Te dhënat e grumbulluara nga pyetësorët dhe nga formularët e deklarimit dhe pagesës

së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT), sipas strategjisë së

mësipërme, janë hedhur si fillim në një tabelë në programin Excel, duke identifikuar

llojin e të dhënave. Sikurse shihet në pyetësor përgjigjet janë të llojeve të ndryshme,

për sa i përket të dhënave, ne kemi :

Të dhëna nominale, siç janë ato që tregojnë llojin e sektorit, plan biznesin, format

ligjore, sigurimin e aktiveve.

Të dhëna ordinale, siç janë perspektiva, niveli i teknologjisë, forma e kredisë,

kapaciteti maksimal i kredisë, etj. .

Të dhëna numerike siç janë, mosha e biznesit, numri i të punësuarve, xhiro vjetore etj.

4.5. Analiza e të dhënave

Për analizimin e të dhënave sasiore dhe cilësore, është përdorur modeli i regresionit

linear dhe regresionit Logjistik me të dhëna panel, nga ku do të tregojmë lidhjen midis

variablave të varur të Rentabilitetit dhe Aksesit për kredimarrje si tregues të

performancës të NVM-ve dhe variablave shpjegues që ndikojnë në to.

Në varësi nga lloji i të dhënave marrëdhëniet midis dy veçorive që duam të studiojmë

dhe faktorëve studiues në to janë përzgjedhur modelet lineare që do të përdorim për të

studiuar këto marrëdhënie. Për të parë ndikimin e Rentabilitetit dhe Aksesit për

kredimarrje nga variablat e pavarur është ndjekur parimi: kemi përdorur regresionin

linear për variablat shpjegues me të dhëna numerike99

dhe regresionin logjistik për

faktorët shpjegues me të dhëna nominale100

dhe të dhëna ordinale101

.

Rezultatet e modelit të regresionit linear dhe regresionit Logjistik janë siguruar nga

program i specializuar ekonometrik spss versioni 21 i kombinuar gjithashtu me

programe të tjera kompjuterike, për të përpunuar në mënyrë sa më bashkëkohore të

dhënat si edhe për të përfituar rezultate sa më të sakta nga këto vrojtime të bëra.

4.6. Ndërtimi i modelit dhe përcaktimi i variablave

Për të përmbushur objektivat kryesor të studimit , fillimisht kërkimi është mbështetur

në metodat sasiore dhe cilësore, nga ku janë ndërtuar modele ekonometrike për të

identifikuar dhe matur kryesisht faktorët që ndikojnë në performancën e NVM-ve.

99

Ratio data, të dhëna numerike ku distancat midis të dhënave dhe pikës zero kanë kuptim real. 100

Nominal data, të dhëna që klasifikojnë apo kategorizojnë karakteristika. Ato mund të kodohen si

numër por numri nuk ka kuptim real. 101

Ordinal data, të dhënat mund të vendosen në një mënyrë renditjeje, por nuk kanë një vlerë numerike.

- 88 -

Teorikisht modelet e regresionit përdoren për të ekzaminuar lidhjet përbërëse midis

variablave në termat e rëndësive krahasuese të variablave të pavarur dhe vlerave të

parashikuara në variablat e varur.

Studimin e ndikimit të variablave shpjegues mbi variablin e varur e kemi realizuar

duke përdorur 2 metoda statistikore, regresioni linear102 dhe regresionin

logjistik103

në varësi të llojit të të dhënave. Të dhënat e vrojtuara i kemi grupuar në 2

grupe:

Grupi i parë, variabla me të dhëna numerike.

Grupi i dytë, variabla me të dhëna ordinale dhe nominale.

Për grupin e parë kemi përdorur metodën e regresionin linear, ndërsa për grupin e

dytë metodën e regresionit logjistik.

Duke u mbështetur në të dhënat e grumbulluara, për të testuar hipotezat e ngritura,

është përdorur modeli i mëposhtëm linear:

Y = α + βX + ε

α =termi konstant

Y = variabli i varur

X = X1, X2,X3…Xn, vektori i variablave të pavarur (shpjegues)

β = β1, β2, koeficienteve i variablave të pavarur (shpjegues)

ε = termi i gabimit

Ky është ekuacioni i funksionit të regresionit linear që përcakton lidhjen midis

variablave të marrë në studim. Ku α është termi konstant i modelit dhe β104

është

koeficienti i funksionit të regresionit linear. Vlera e funksionit të regresionit linear

varet nga koeficientet β që do të thotë që nëse koeficienti β është negativ atëherë

variabli parashikues ose i pavarur ndikon negativisht tek variabli i varur: një rritje me

një njësi në variablin e pavarur do të ulë variablin e varur me vlerën e koeficientit

përkatës.

Në të njëjtën mënyrë nëse koeficienti β është pozitiv, variabli i varur do të rritet me

vlerën e koeficientit përkatës. α është vlera e konstantes për të cilën parashikohet të

ketë variabli i varur nëse të koeficientet β të variablave të pavarur janë të barabartë me

0 (nëse β1= β2 = βn=0) atëherë Y=α. Ndërsa ε është termi i gabimit, i cili shpreh

efektin e të gjithë variablave të tjerë, përveç variablave të varur dhe të pavarur të

marrë në shqyrtim në funksionin e regresionit.

102

Gujarati, D.N, 1995. 103

The Logit Model: Estimation, Testing and Interpretation, Herman J. Bierens October 25, 2008 104

β- përfaqëson kontributin e çdo variabli të pavarur për parashikimin e variablit të varur.

- 89 -

4.7. Ngritja e Hipotezave statistikore

Testimi i hipotezave statistikore në një studim kërkimor përbën një procedurë shumë

me rëndësi. Mbi bazën e tyre mbështeten objektivat kryesorë të kërkimit. Hipoteza105

përcakton se çfarë kërkon vëmendje të mëtejshme studimi. Gjithashtu ajo ofron një

kornizë për organizimin e konkluzioneve që do të rrjedhin nga studimi.

Marrëdhënien midis variablit të varur dhe variablave shpjegues, në kuptimin e

ekzistencës do ta quajmë pozitive nëse koeficientet e regresit janë të ndryshëm nga 0,

me një nivel rëndësie të paracaktuar (p-value < 0.05).

Metoda statistikore që kemi ndjekur është kontrolli i hipotezave për ato variabla

shpjegues të cilat janë statistikisht të rëndësishëm në model. Pra do të trajtohen në

model ata faktorë të cilët nga të dhënat e vrojtuara sigurojnë nivel rëndësie (p-value <

0.05) ose në raste të veçanta (p-value < 0.1).

4.5. Vlerësimi dhe Testimi i të dhënave statistikore

Për vlerësimin dhe testimin e këtyre të dhënave është përdorur modeli statistikor

mbështetur në metodën MKV106

me një nivel besueshmërie p=0.95 ose nivel rëndësie

0.05, duke shfrytëzuar rezultatet e përftuara nga anketimi për variablin e varur dhe

variablat e pavarur.

Për kryerjen e analizave të nevojshme të mardhënieve objekt të këtij studimi, jemi

mbështetur në këta tregues statistikor:

- Niveli i signifikancës, i cili ruan në model vetëm variablat statistikisht të

rëndësishëm.

- Koeficientet e regresionit me anë të të cilëve provojmë qëndrueshmërinë e

hipotezave statistikore.

- “Odd radios” me anë të të cilëve kemi arsyetuar shkallën e ndikimit të secilit.

Zgjedhja e modeleve më të përshtatshëm për të bërë analizat e nevojshme është

bazuar kryesisht në testet kryesore që matin përshtatshmërinë e modeleve si:

F-statistikore, për të testuar përshtatshmërinë e modelit,

T-test, për të testuar rëndësinë e lidhjes midis variablave,

R-katror, si matës i shpjegueshmërisë së variacionit të rentabilitetit nga

variablat e marrë në studim në model.

Si edhe teste të tjera diagnostikuese që do të vërtetojnë formën e

përshtatshme të lidhjes, korrelacionet midis tyre.

105

Hulley, S.; Cummings, S.; Browner, W, et al. Designing Clinical Research (3rd Ed.). Philadelphia,

PA: Lippincott Williams & Wilkins. 106

Metoda e katrorëve të vegjël.

- 90 -

KREU V- ANALIZA E TË DHËNAVE DHE GJETJET

5.1. Studimi i lidhjes të rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve

dhe rentabilitetit në përqindje

Për një studim më të hollësishëm të lidhjes lineare të variablit të varur (Rentabilitetit)

nga variabli i pavarur (Rentabilitetit në përqindje) (ose shpjegues). Konkluzionet e

nxjerra për këtë marrëdhënie janë arsyetuar me anë të autputeve të regresionit linear,

sipas programit SPSS versioni 21.

Përcaktimi dhe shpjegimi i variablave

Variabli i varur (Rentabiliteti)

Një nga variablat e varur si pjesë e rëndësishme e performancës së NVM-e që është

përdorur në këtë studim është ai i rentabilitetit. Të dhënat për këtë janë siguruar me

anë te intervistimit të drejtpërdrejte të bizneseve si përgjigje të pyetjes 11 të

pyetësorit.

Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj?

Y- PERC.RENTAB (treguesi i rentabilitetit sipas perceptimeve te bizneseve).

Variabli i pavarur

Më poshtë kemi zgjedhur si variabël të pavarur Rentabilitetin në përqindje (matur

sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100). Te dhënat për variablin e pavarur

janë siguruar nga Institucioni i Drejtorisë së Përgjithshme Tatimeve Tiranë.

Arsyeja e zgjedhjes të këtij variabli është pasi rentabiliteti në përqindje i matur sipas

këtij raporti na jep të dhëna faktike të siguruara nga formularët e deklarimit dhe

pagesës së tatimit mbi të ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).

X- PERQ.RENTAB, Rentabiliteti në përqindje (matur sipas raportit fitim

bruto/ardhurat nga shitja*100).

Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe X- Rentabiliteti në

përqindje (matur sipas raportit fitim bruto/ardhurat nga shitja*100) ndërtojmë

hipotezat e mëposhtme:

- 91 -

Hipoteza 1

H0 : Rentabiliteti në perceptimin e bizneseve nuk është i ndikuar nga rentabiliteti i

deklaruar sipas (FDPT).

β 1= 0

H1 : Rentabiliteti në perceptimin e bizneseve është i ndikuar nga rentabiliteti i

deklaruar sipas (FDPT).

β 1≠ 0

Tabela 5. 1. Përmbledhja e Modelit

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate

1 .423a .179 .176 1.87552

Burimi: Llogaritje të autorit

Tabela 5. 2. ANOVA e modelit

Tabela 5. 3. Koeficientet e variablave

Model Unstandardized Coefficients Standardized

Coefficients

t Sig.

B Std. Error Beta

(Constant) 4.886 .208 23.482 .000

PERQ.RENTB .057 .007 .423 7.651 .000


Modeli ekonometrik i përftuar nga analiza e të dhënave të grumbulluara sipas tabelës

5.3 paraqitet si më poshtë:

PERC.RENTAB = 4.886 + .057 PERQ.RENTAB + 1.87552

Ky model është statistikisht i rëndësishëm sepse niveli i signifikancës është brenda

kufijve të rëndësisë, tabela 5.3 (p-value =0.000 < 0.05).

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1

Regression 205.929 1 205.929 58.543 .000b

Residual 946.226 269 3.518

Total 1152.155 270


- 92 -

Nga rezultatet e përpunimit statistikor me metodën e regresionit linear në programin

SPSS versioni 21 shohim se β1=0.057, tabela 5.3 d.m.th. β 1 ≠ 0, hipoteza H0 rrëzohet

dhe pranohet hipoteza alternative H1.

Sipas Hipotezës H1 kjo do të thotë që rentabiliteti në përqindje është një tregues real i

cili ndikon në nivelin e rentabilitetit sipas perceptimit të bizneseve të NVM-ve,

rezultate këto të mbështetura në ekuacionin e mësipërm.

Duke gjykuar nga ekuacionin i regresit linear të përftuar rritja me një njësi e

rentabilitetit në përqindje, matematikisht çon në rritjen me 0.057 njësi të rentabilitetit

sipas perceptimit të bizneseve.

Rezultatet e modelit të regresionit linear në vlerësimin e rentabilitetit sipas

perceptimeve të bizneseve në funksion të normës së fitimit (sipas raportit fitim bruto/

të ardhura nga shitja*100) tregojnë se ka përputhje ndërmjet perceptimeve të

bizneseve dhe rezultateve faktike të siguruara nga Formularët e deklarimit dhe

pagesës së tatimit mbi te ardhurat personale të biznesit të vogël (FDPT).

Perceptimet në lidhje me Rentabilitetin duken qartë nga pyetje në formën e shkallëve

të “Likertit”. Te dhënat për këtë janë siguruar me anë te intervistimit të drejtpërdrejte

të bizneseve si përgjigje të pyetjes 11 të pyetësorit.

Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj?

Grafiku 5.1. Regresioni Linear


Duke parë grafikun 5.1, dalim në përfundimin se sjellja e vrojtimeve faktike ka një

qasje shumë të mirë kundrejt vijës së regresit linear të shprehur me ekuacionin e

mësipërm.

- 93 -

Grafiku 5.2 Histograma


Histograma 5.2 tregon përqasjen normale të vlerave të përpunuara. Vëmë re që

histograma ka sjellje përafërsisht normale.

5.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues për të

gjithë sektorët

Studimin e ndikimit të variablave shpjegues për të gjitha bizneset e marra në studim

mbi rentabilitetin e NVM-ve e kemi realizuar duke përdorur 2 metoda statistikore,

regresionin linear dhe regresionin logjistik në varësi të llojit të të dhënave. Të

dhënat e vrojtuara i kemi grupuar në 2 grupe:

Për grupin e parë (variabla me të dhëna numerike) kemi përdorur metodën e

regresionin linear, ndërsa për grupin e dytë (variabla me të dhëna ordinale dhe

nominale) metodën e regresionit logjistik. Si fillim kemi trajtuar të dhënat e bizneseve

në total për të gjithë sektorët. Metoda statistikore që kemi ndjekur është kontrolli i

hipotezave për ato variabla shpjegues të cilat janë statistikisht të rëndësishëm në

model. Pra do të trajtohen në model ata faktorë të cilët nga të dhënat e vrojtuara

sigurojnë nivel rëndësie (p-value < 0.05) ose në raste të veçanta (p-value < 0.1).

5.2.1. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të

grupit të parë

Për grupin e parë përdorim regresionin linear ku variabël i varur është rentabiliteti,

ndërsa si faktorë shpjegues të grupit të parë, variabla me të dhëna numerike janë:

Numri i viteve (Mosha); Numri i të punësuarve; Xhiro vjetore; Shpenzimet për

trajnimin e punonjësve; Shpenzimet për promocion.

- 94 -

Për të përcaktuar rëndësinë statistikore të variablave do të përdorim kufirin (p-value <

0.05) të signifikancës. Nga autputet që na mundëson programi me metodën enter

përcaktojmë si variabla të rëndësishëm ato variabla me nivel signifikance (p-value <

0.05), sipas tabelën 5.4 rezultojnë:

Numri i viteve (MOSHA) (p-value= 0.022)

Xhiro vjetore (XHIRO) (p-value= 0.002)

Tabela 5. 5. Koeficientet e variablave në Ekuacion


Coefficients

t Sig. 90.0% Confidence

Interval for B

B Std. Error Beta Lower

Bound

Upper

Bound

1 (Constant) 5.539 .350 15.812 .000 4.959 6.118

XHIRO .000 .000 .339 4.638 .000 .000 .000

2

(Constant) 5.932 .362 16.410 .000 5.334 6.530

NRVITEVE -.086 .027 -.233 -3.250 .001 -.130 .042

XHIRO .000 .000 .371 5.174 .000 .000 .000


Duke përdorur metodën StepWise, realizojmë përfshirjen në model të variablave

statistikisht të rëndësishëm, sipas retultaveve të tabelës 5.5 përftojmë ekuacionin e

mëposhtëm:

PERC.RENTAB = 5.932 - .086 NRVITEVE + .000 XHIRO + ε

Ky model është statistikisht i rëndësishëm sepse niveli i signifikancës është brenda

kufijve të rëndësisë, tabela 5.5 (p-value < 0.05), na ruhen të rëndësishëm në model

faktorët:

Numri i viteve (MOSHA) (p-value = 0.003< 0.05)

Xhiro vjetore (XHIRO) (p-value = 0.000< 0.05)

Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe numrit të viteve,

xhiros vjetore të biznesit si variabla të pavarur ndërtojmë hipotezat e mëposhtme:


Model Unstandardized

Coefficients

Standardized

Coefficients


Interval for B


Bound

Upper

Bound

1

(Constant) 5.807 .363 16.015 .000 5.207 6.406

NRVITEVE -.067 .029 -.182 -2.307 .022 -.116 -.019

NRPUNONJ .070 .045 .123 1.555 .122 -.004 .144

XHIRO .000 .000 .263 3.140 .002 .000 .000

TRAIN .002 .001 .125 1.225 .222 -.001 .004

PROMOCION .001 .002 .051 .547 .585 -.002 .004


- 95 -

Hipoteza 2

H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga nga numri i viteve dhe xhiro vjetore e biznesit.

β 1= β 2 = 0

H1 : Rentabiliteti ndikohet nga numri i viteve dhe xhiro vjetore e biznesit.

β 1 ose β 2 ≠ 0


SPSS versioni 21, nga tabela 5.5 shohim se β1= - 0.086 ≠ 0, mjafton një nga

koefiçientët i ndryshëm nga zero, hipoteza H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza

alternative H1.

Nga përpunimi statistikor me metodën e regresionit linear konfirmohet se ekziston një

lidhje negative ndërmjet rentabilitetit të bizneseve dhe numrit të viteve (Moshës). Kjo

tregon se numri i viteve të përfshirjes në biznes për NVM-të, sipas perceptimeve

endogjene të tyre ka një ndikim lehtësisht negativ në rentabilitetin e bizneseve.

Megjithatë, pavarësisht se një marrëdhënie e tillë nuk pritet të hasen gjithmonë, për sa

i përket ndikimit negativ të numrit të viteve në biznes ndaj rentabilitetit, mund të

arsyetohet se një ndikim i tillë negativ mund të jetë shkaktuar nga gjendja pesimiste e

bizneseve që ekziston sot në treg. Dihet se vitet e fundit bizneset po përballen me

shumë vështirësi si në likuiditet, kosto të larta të financimit me kredi, rritje në nivelin

e taksave, rritjen e ngadaltë të produktit të brendshëm bruto etj., të gjitha këto

ndikojnë në një perceptim pesimist të situatës nga ana e vetë sipërmarrësve.

Në ekuacion shikojmë që xhiro edhe pse është një faktor me nivel significance (p-

value < 0.05), prezantohet nga të dhënat me një koeficient të papërfillshëm 0.000. Të

krijohet përshtypja se variabëli ‘xhiro vjetore’ nuk ndikon në Rentabilitetin e

bizneseve. Kjo shpreh një konflikt financiar, padyshim që presim që xhiro vjetore të

ketë ndikim në Rentabilitetin e bizneseve. Për këtë arsye përsëri me anë të programit

SPSS version i 21 kontrollojmë korelacionin sipas Pearson107

, midis rentabilitetit dhe

xhiros vjetore. Na rezulton që xhiro vjetore është një variabël me korelim të fortë për

përcaktimin e nivelit të rentabilitetit.

Por për të dalë në një konluzion të rëndësishëm statistikisht dhe financiar, lidhur me

ndikimin e faktorit xhiro vjetore në rentabilitetin e bizneseve ndryshojmë shkallën e

vlerësimit të rentabilitetit nga shkallë likerti në dummy108

. Ripërpunimi i të dhënave

me metodën StepWise na jep autputin në tabelën 5.6.

107

Tabela e korelacionit gjëndet në shtojca të punimit 108

Vlerësimi nga 0-5 jo rentabël dhe nga 6-10 rentabël

- 96 -



Coefficients

t Sig.

B Std. Error Beta

1

(Constant) .727 .063 11.536 .000

XHIRO 3.569E-005 .000 .234 3.094 .002


Duke përdorur metodën StepWise, realizojmë përfshirjen në model të variablave

statistikisht të rëndësishëm, sipas retultaveve të tabelës 5.6 përftojmë ekuacionin e

mëposhtëm:

PERC.RENTAB = 0.727 + 3.569E-005 XHIRO + ε

Kontrolli i hipotezave mbi ndikimin e xhiros vjetore tek Rentabiliteti duke përdorur

koeficientin si tregues rezulton:

Hipoteza 3

H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga xhiro vjetore e biznesit.

β 1= 0

H1 : Rentabiliteti ndikohet nga xhiro vjetore e biznesit.

β 1≠ 0

Në tabelën 5.6 shikojmë se β xhiro vjetore = 3.569E-005, me një nivel signifikance

(p-value = 0.002), pranohet hipoteza alternative H1.

Dëshmi empirike të studimeve të tjera tregojnë se një nga matësit më të zakonshëm të

rritjes së biznesit, relativisht objektiv dhe i matshëm, është rritja e xhiros. Xhiro

vjetore është relativisht e pakundërshtueshme (metodologjikisht) dhe të dhënat priren

të jenë lehtësisht të disponueshme.109

Ashtu sikurse këto dëshmi dhe rezultatet tona tregojnë se nga studimi i lidhjes

ndërmjet Rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve dhe xhiros vjetore të deklaruar

në pyetësor, bizneset e kanë si faktor të rëndësishëm xhiron vjetore. Mbas

ripërpunimit të të dhënave xhiro vjetore na shfaqet si një variabël statistikisht i

rëndësishëm dhe me ndikim në rentabilitetin e bizneseve të të gjitha sektorëve.

109

Freel dhe Robson, 2004

- 97 -

5.2.2. Studimi i lidhjes të rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues të grupit të dytë.

Le të fillojmë me studimin e marrëdhënies regresive midis rentabilitetit (pyetje 11 në

pyetësor) dhe faktorëve shpjegues të grupit të dytë variabla me të dhëna ordinale dhe

nominale : Sektori; Plan biznesi; Perspektiva e biznesit; Niveli i teknologjisë.

Më poshtë jepen tabelat e autputeve të regresionit Logjistik me metodën Enter, ku

trajtohet si variabël i varur rentabiliteti dhe variabla shpjegues Sektori; Plan biznesi;

Perspektiva e biznesit; Niveli i teknologjisë:

Tabela 5. 7. Koeficientet e variablave në ekuacion

B S.E. Wald df Sig. Exp(B)

Step 1a

SEKTORI -.619 .224 7.622 1 .006 .539

PLBIZNES .345 .486 .506 1 .477 1.412

PERSPEKT -1.033 .339 9.278 1 .002 .356

NIVTEKN 1.441 .720 4.000 1 .045 4.224

Constant 3.479 1.124 9.588 1 .002 32.424


Faktorët që janë statistikisht të rëndësishëm për nga kuptimi i nivelit të rëndësisë

përcaktohen në tabelën 5.7, në kolonën e signifikancës. Duke përdorur metodën enter

dhe kufi rëndësie (p-value= 0.05), na ruhen të rëndësishëm në model:

Sektori (SEKTORI) (p-value = 0.006 < 0.05)

Perspektiva e biznesit (PRESPEKT) (p-value = 0.002< 0.05)

Niveli i teknologjisë (NIVTEKN) (p-valu e= 0.045< 0.05)

Përjashtimin e variablave të parëndësishëm statistikisht në model i përjashtojmë duke

përdorur metodën StepWise Conditional.


B S.E. Wald df Sig. Exp(B)

Step 1a PERSPEKT -1.041 .318 10.733 1 .001 .353

Constant 3.899 .694 31.579 1 .000 49.358

Step 2b

SEKTORI -.584 .218 7.172 1 .007 .558

PERSPEKT -1.001 .324 9.527 1 .002 .368

Constant 5.103 .863 34.931 1 .000 164.435

Step 3c

SEKTORI -.611 .223 7.477 1 .006 .543

PERSPEKT -.972 .327 8.830 1 .003 .378

NIVTEKN 1.475 .712 4.287 1 .038 4.371

Constant 3.704 1.071 11.965 1 .001 40.621


Duke përdorur metodën Step Wise Conditional në përpunimin e këtyre të dhënave , në

hapin e tretë përftojmë ekuacionin e mëposhtëm sipas tabelës 5.8 Step 3c.

o

- 98 -

Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe variablave

shpjegues që ruajnë nivelin e rëndësisë statistikore (p-value <0.05) ndërtojmë


Hipoteza 4

H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga lloji i sektorit, perspektiva e biznesit dhe niveli i

teknologjisë.

β 1= β 2= β 3= 0

H1 : Rentabiliteti ndikohet nga lloji i sektorit, perspektiva e biznesit dhe niveli i

teknologjisë.

β 1 ose β 2 ose β 3 ≠ 0

Shikojmë se të tre koeficientet e tyre janë të ≠ 0, rrëzohet hipoteza H0 dhe pranohet

hipoteza alternative H1.

Shkallën e ndikimit të secilit variabël e kemi nxjerrë duke u mbështetur në kolonën e

3-të nga fundi të tabelës 5.8, e cila paraqet “Odd Ratios” për secilën variabël

shpjegues.

- Niveli i teknologjisë: Nga studimi i lidhjes së rentabilitetit të bizneseve të të gjithë

sektorëve dhe nivelit të teknologjisë, rezulton se ekziston një lidhje pozitive ndërmjet

tyre. Variabli ‘niveli i teknologjisë’ rezulton me një “Odd ratios” me vlerë më të

madhe se 1 (një), që do të thotë se të gjitha ato biznese që kanë një nivel teknologjie

bashkëkohore do të ndihen më rentabël sesa ato biznese që kanë një nivel teknologjie

më të vjetër apo të amortizuar. Duke qenë se pasja e një nivel teknologjie

bashkëkohore ndikon në mënyrë të drejtpërdrejt në cilësinë dhe sasinë e produktit, kjo

bën që edhe sipërmarrësit të investojnë në teknologji të reja dhe eficente.

- Perspektiva e biznesit: Për sa i përket perceptimit të sipërmarrësve për të ardhmen e

biznesit të tyre, nga rezultatet vihet re se bizneset kanë një perceptim negativ. Nga

analiza rezulton se variabli ‘prespektiva’ ka një koeficient regresioni negativ β2 = -

0.972, Në pamje të parë ky rezultat na informon se sipërmarrësit kanë perceptim

endogjen negativ në lidhje me të ardhmen e veprimtarisë së tyre. Ky perceptim vetiak

negativ i prespektivës së biznesit reflekton edhe tendencën që kanë sipërmarrësit për

të përjetuar dhe për t’i parë situatat me këndveshtrim pesimist dhe për të patur një

pakënaqësi të lartë kronike me organet tatimore.

Ky paradoks ka ndikim me peshë, por që ne e korigjojmë duke dalë nga limitet e

analizës sasiore me atë (cilësore) racionale. Nëse vërtet do të ishte ashtu siç

perceptohet, sipërmarrësit do të kishin dalë nga biznesi. Por mbi bazën e anketimeve

plotësuese, takimeve me biznesese të kësaj bashkësie, përforcohet ideja se

sipërmarrësit janë të detyruar të qëndrojnë në biznes. Në spektrin e analizës financiare

kjo shpjegohet vetëm nga analiza e kostos së “zhytur” (sunk), si lidhësi kryesor në

këtë lloj “alkimie”. Kundër-peshat pro dhe kundër nuk na kanë motivuar ta heqim nga

modeli si faktor. Ndërkohë, u vu re se sipërmarrësit konsiderojmë si kosto më të ulët

të qëndrojnë në biznes sesa të rifillojnë një biznes tjetër nga e para.

- 99 -

5.3. Studimi i lidhjes së rentabilitetit dhe faktorëve shpjegues sipas

sektorëve

Përpunimi i të dhënave u krye duke i klasifikuar ato sipas sektorëve prodhim, shërbim

dhe tregti. Kjo gjë na dha disa rezultate të kënaqshme të cilat arsyetojnë konkluzionet

në lidhje me specifikat e tyre.

Në fazën e intervistës, pavarësisht se në tërësi u përfshinë 300 biznese, 91 prej tyre

ishin nga sektori shërbimit. Studimi i faktorëve të këtij sektori që ndikojnë në

rentabilitet me anë të të dhënave të nxjerra nga intervistimi dhe përpunimi i tyre me

anë të programit SPSS versioni 21 nxjerr rezultate të rëndësishme, jo vetëm për këtë

sektor por edhe në krahasimin e këtij sektori me sektorët e tjerë.

Për grupin e parë, variablat me të dhëna numerike, u përdorën regresioni linear ku

variabël i varur është rentabiliteti, ndërsa si faktorë shpjegues janë: Nr. i viteve

(Mosha); Nr. i të punësuarve; Xhiro Vjetore; Shpenzimet për trajnimin e punonjësve;

Shpenzimet për promocion.

Për të përcaktuar rëndësinë statistikore të variablave do të përdorim kufirin (p-value =

0.05) të signifikancës. Autputet që na mundëson programi me metodën enter

përcaktohen si variabla të rëndësishëm me nivel signifikance (< 0.05)ose (<0.1), sipas

tabelës 5.9 :

Nr. i viteve (Mosha) (p-value =0.069)

Xhiro vjetore (XHIRO) (p-value =0.084)

Shpenzimet mesatare vjetore për promocion (PROMOCION) (p-value

=0.014)



Coefficients

Standardized

Coefficients


Interval for B


Bound

Upper

Bound

1

(Constant) 6.629 .695 9.538 .000 5.467 7.791

NRPRON -.359 .458 -.109 -.783 .437 -1.125 .407

NRVITEVE -.119 .064 -.261 -1.852 .069 -.227 -.012

NRPUNONJ .026 .059 .061 .439 .663 -.073 .125

XHIRO .000 .000 .251 1.759 .084 .000 .000

TRAIN .000 .002 -.013 -.091 .928 -.004 .004

PROMOCION .006 .002 .351 2.550 .014 .002 .010


- 100 -



Coefficients

Standardized

Coefficients


Interval for B


Bound

Upper

Bound

1

(Constant) 6.508 .222 29.339 .000 6.137 6.878

PROMOCION .008 .002 .455 3.991 .000 .005 .011


Duke përdorur metodën Step Wise, realizojmë përfshirjen në model të variablave të

rëndësishëm, tabela 5.10. na jep ekuacionin e mëposhtëm:

PERC.RENTAB = 6.508 + .008 PROMOCION + ε

Kontrolli i hipotezave mbi ndikimin e shpenzimeve për promocion tek Rentabiliteti

duke përdorur koeficientin si tregues rezulton:

Hipoteza 5

H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga shpenzimet për promocion të biznesit.

β 1 = 0

H1 : Rentabiliteti ndikohet nga shpenzimet për promocion të biznesit.

β 1 ≠ 0


SPSS shohim se β1=0.008 d.m.th. β1≠ 0, për faktorin numri i viteve (mosha) hipoteza

H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza alternative H1.

Pra, nga ky përpunim rezulton se, rentabiliteti i bizneseve në sektorin e shërbimeve,

ndikohet nga shpenzimet për promocion. Lidhja midis rentabilitetit të bizneseve në

sektorin e shërbimeve me shpenzimet për promocion është pozitive, por me një

ndikim shumë të vogël. Duke qenë se kërkesa dhe shijet e konsumatorit ndryshojnë

me kohën, promocionet e zhvilluara nga bizneset e shërbimit për t’ju përgjigjur këtyre

kërkesave japin efekte të drejtpërdrejta në rentabilitetin e bizneseve të shërbimit.

Më tej, vazhdojmë analizën për sektorin e tregtisë. Nga bizneset e marra në

intervistim, 112 prej tyre ishin nga sektori tregtisë. Studimi i faktorëve të këtij sektori

që ndikojnë në rentabilitet me anë të të dhënave të nxjerra nga intervistimi dhe

përpunimi i tyre me anë të programit SPSS versioni 21 nxjerr rezultate të

rëndësishme.

- 101 -


B S.E. Wald df Sig. Exp(B) 90% C.I. for

EXP(B)

Lower Upper

Step 1a

NIVTEKN .247 .459 .290 1 .591 1.280 .602 2.721

PLBIZNES 1.537 .807 3.624 1 .057 4.651 1.232 17.549

PERSPEKT -.988 .501 3.890 1 .049 .372 .163 .849

Constant 1.051 1.281 .673 1 .412 2.862


Faktorët që janë statistikisht të rëndësishëm për nga kuptimi i nivelit të rëndësisë

përcaktohen në tabelën 5.11, në kolonën e signifikancës. Duke përdorur metodën

enter dhe kufi rëndësie (p-value= 0.05), na ruhen të rëndësishëm në model:

Plan Biznesi (PLBIZNES) (p-value =0.057 < 0.1)

Perspektiven e biznesit (PRESPEKT) (p-value =0.049 < 0.05)

Variablat e parëndësishëm statistikisht në model i përjashtojmë duke përdorur

metodën Step Wise Conditional.



EXP(B)

Lower Upper

Step 1a PLBIZNES 1.043 .196 28.293 1 .000 2.839 2.056 3.920

Step 2b PLBIZNES 2.111 .713 8.755 1 .003 8.253 2.553 26.678

PERSPEKT -.605 .368 2.710 1 .100 .546 .298 .999


Në tabelën 4.12 vihet re që konstantja nuk e plotëson kriterin e rëndësisë statistikore,

rezulton me një (p-value = 0.153), për këtë arsye përdorim metodën Step Wise

Conditional, duke përjashtuar edhe konstanten nga modeli.

Duke përdorur metodën Step Wise Conditional në përpunimin e këtyre të dhënave , në

hapin e tretë përftojmë ekuacionin e mëposhtëm sipas tabelës 5.12 Step 2b.

o

Për të testuar lidhjen RENTAB (rentabilitetit) variablit të varur dhe variablave

shpjegues që ruajnë nivelin e rëndësisë statistikore (p-value <0.05) ndërtojmë


Hipoteza 6

H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga plan i biznesit dhe perspektiva e biznesit.

β 1= β 2 = 0

H1 : Rentabiliteti ndikohet nga plan i biznesit dhe perspektiva e biznesit

β 1 ose β 2 ≠ 0

- 102 -

Nga ekuacioni rezulton se variabli ‘plan biznesi’, ka një koeficient regresioni pozitiv

2.111 që reflekton me një “odd ratio” = 8.253. Kjo do të thotë se nëse ky variabël

rritet me një njësi, pra që biznesi operon sipas një plani sa më të plotë biznesi,

atëherë shansi i bizneseve të sektorit të tregtisë për tu ndier rentabël do të rritet

afërsisht 8 herë. Kjo u evidentua nga gjetjet statistikore ku bizneset që operojnë sipas

një plani sa më të plotë biznesi në sektorin e tregtisë ndihen më shumë të sigurt në

lidhje me rentabilitetin, performancën e tyre, sesa bizneset që nuk operojnë sipas një

plan-biznesi.

Plani biznesi i plotësuar sipas standardeve ndërkombëtare, që përfshin kapacitetet

prodhuese, fuqinë punëtore, mjetet e domosdoshme financiare, etj., i mbështetur në

burime financiare të qëndrueshme, jep efektivitet maksimal për ato biznese që

operojnë sipas një plani të tillë. Mungesa e planit të biznesit ose cilësia e dobët e tij

është edhe një nga arsyet më të shpeshta që çojnë në refuzimin e kërkesave për kredi

nga ana e bankave.

Gjithashtu, për sa i përket sektorit të tregtsë, na rezulton se përveç variablit ‘plan

biznesi’ ka ndikim të rëndësishëm statistikor edhe një variabël tjetër, ai i

‘perspektivës’. Sipas ekuacionit të mësipërm, rezulton se variabli ‘perspektiva’ ka një

koeficient regresioni negativ -0.605. Kjo vlerë do të thotë se bizneset e sektorit të

tregtisë kanë një perceptim endogjen negativ në lidhje me të ardhmen e biznesit të

tyre.

Për grupin e parë, atë të variablave me të dhëna numerike, përdorim regresionin linear

ku përsëri i variabël i varur është rentabiliteti, ndërsa si faktorë shpjegues janë: Nr. i

viteve (Mosha); Nr. i të punësuarve; Xhiro Vjetore; Shpenzimet për trajnimin e

punonjësve; Shpenzimet për promocion.



Coefficients

Standardized

Coefficients


Interval for B

B Std.

Error

Beta Lower

Bound

Upper

Bound

1

(Constant) .764 .196 3.894 .000 .435 1.094

NRPRON -.347 .134 -.557 -2.585 .013 -.572 -.122

NRVITEVE .021 .013 .284 1.642 .107 .000 .042

NRPUNONJ .065 .023 .500 2.886 .006 .027 .103

XHIRO 1.630E-006 .000 .008 .045 .964 .000 .000

TRAIN .002 .001 .794 2.629 .012 .001 .003

PROMOCION .000 .001 -.107 -.369 .714 -.002 .001


Për të përcaktuar rëndësinë statistikore të variablave do të përdorim kufirin p-value =

0.05 te signifikancës. Autputet që na mundëson programi me metodën enter

përcaktojmë si variabla të rëndësishëm me nivel signifikance (< 0.05)ose (<0.1), sipas

tabelës 5.13 janë:

- 103 -

Nr. pronareve (NRPRON) (p-value = 0.013)

Numri i të punësuarve (NRPUNONJ) (p-value = 0 .06)

Shpenzimet për trajnimin punonjësve (TRAIN) (p-value= 0.012)



Coefficients

Standardized

Coefficients


Interval for B


Bound

Upper

Bound

1 (Constant) .656 .082 8.030 .000 .519 .793

NRPUNONJ .042 .017 .326 2.488 .016 .014 .071


Duke përdorur metodën step Wise, realizojmë përfshirjen në model të variablave të

rëndësishëm, tabela 5.14. na jep ekuacionin e mëposhtëm:

PERC.RENTAB = 0.656 + .042 NRPUNONJ + ε

Kontrolli i hipotezave mbi ndikimin e numrit të të punësuarve tek Rentabiliteti duke

përdorur koeficientin si tregues rezulton:

Rezultatet në studim tregojnë një lidhje pozitive të lidhjes së rentabilitetit të bizneseve

në sektorit e tregtisë dhe numrin e të punësuarve në biznes.

Hipoteza 7

H0 : Rentabiliteti nuk ndikohet nga numri i të punësuarve në biznesit.

β 1= 0

H1 : Rentabiliteti ndikohet nga i të punësuarve në biznesit.

β 1≠ 0


SPSS shohim se β1=0.042 d.m.th. β1≠ 0: për faktorin numri i të punësuarve, hipoteza

H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza alternative H1.

Për sa i përket madhësisë së biznesit, dëshmi empirike tregojnë se sa më i madh të jetë

biznesi (në aspektin e aktiveve ose të numrit të të punësuarve) aq më i madh është

potenciali që biznesi të rritet110

. Kështu, dalim në konkluzionin se madhësia e biznesit

është pozitivisht e lidhur me performancën e tij, sa më e madhe madhësia, aq më i

lartë rentabiliteti.

Ashtu sikurse këto dëshmi dhe rezultatet tona në studim , tregojnë një lidhje pozitive

të rentabilitetit të bizneseve në sektorin e tregtisë me numrin e të punësuarve në

biznes. Sa më i madh numri i të punësuarve, aq më i lartë volumi i shërbimeve të

ofruara, për rrjedhojë aq më e madhe do të jetë xhiro. Siç kemi thënë më lartë xhiro e

lartë lidhet pozitivisht me rritjen e biznesit.

110

Wiklund dhe Shephard, 2005

- 104 -

5.4. Studimi i lidhjes të Aksesit për kredimarrje dhe variablave

shpjegues.

Studimi i lidhjeve midis variablit të varur Aksesit për Kredimarrje dhe variablave

shpjegues sipas pjesës së dytë të pyetësorit. Sikurse në rastin e studimit të

Rentabilitetit edhe këtu variablat shpjegues i kemi ndarë në dy grupe:

Në grupin e parë variabla shpjegues me vlera numerike, ku përfshihen:

Investimin mesatar vjetor (INVESTIM)

Burimet të pronarit (FONDPERSON)

Kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset absorbojnë (KREDIMAX)

Në grupin e dytë variabla shpjegues me vlera ordinale dhe nominale, ku përfshihen:

Sigurimin e burimeve të financimit të biznesit ( BURIMFIN)

Sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM-ve ( BURIMAKT)

Situatën aktuale në raport me kredimarrjen ( KERKESKREDI)

Kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset absorbojnë (KREDIMAX)

Nevoja për Cash (NEVCASH)

Lidhja midis variablit të varur Aksesit për Kredimarrje dhe grupit të parë i kemi

studiuar duke përpunuar të dhënat me metodën e regresionit linear të programit SPSS

versioni 21.

Tabela 5. 15. Përmbledhja e Modelit

Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the

Estimate

1 .209a .044 .022 1.78661


Tabela 5. 16. ANOVA e modelit

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1

Regression 19.553 3 6.518 2.042 .111b

Residual 427.723 134 3.192

Total 447.275 137




Coefficients

Standardized

Coefficients


Interval for B

B Std.

Error

Beta Lower

Bound

Upper

Bound

1

(Constant) 6.710 .682 9.841 .000 5.581 7.840

INVESTIM .001 .001 .174 1.994 .048 .000 .002

FONDPERSON -.741 .864 -.074 -.857 .393 -2.172 .691

VLERKREDI -9.560E-005 .000 -.077 -.907 .366 .000 .000


- 105 -

Autputi i shprehur me tabelën 5.17, me metodën Enter e cila trajton gjithë variablat në

model na tregon se vetëm konstantja dhe Investimi janë statistikisht të rëndësishëm,

duke konkluduar nga niveli i signifikancës, përkatësisht :

Konstante (p-value = 0.000)

Investimin mesatar vjetor (INVESTIM) (p-value = 0.048)

Për të përftuar ekuacionin linear që shpreh lidhjen midis Aksesit për Kredimarrje dhe

elementëve të qëndrueshëm statistikisht, përpunuam të dhënat me metodën Step Wise



Coefficients

Standardized

Coefficients


Interval for B


Bound

Upper

Bound

1 (Constant) 6.102 .275 22.178 .000 5.647 6.558

INVESTIM .001 .000 .181 2.143 .034 .000 .002


Në tabelën 5.18, kriteri i rëndësie statistikore ka ruajtur vetëm ‘Investimin’ si variabël

të rëndësishëm, duke shprehur qartë nivelin e signifikancës dhe koeficientet e lidhjes

lineare.

Për të testuar lidhjen ‘Aksesit për Kredimarrje’, variablit të varur dhe ‘Investimit’

variablit shpjegues ndërtojmë hipotezat statistikore të mëposhtme, qëndrueshmërinë e

të cilave e vlerësojmë sipas koeficienteve të regresionit linear, përkatësisht β-ta

Investim.

Hipoteza 8

H0 : Investimi nuk ka ndikim në Aksesin për kredimarrje

β 1 = 0

H1 : Investimi ka ndikim në Aksesin për kredimarrje

β 1 ≠ 0

Modeli ekonometrik i përftuar nga analiza e të dhënave të grumbulluara paraqitet si

më poshtë:

AKSES KREDI = 6.102 + .001 INVESTIM + ε


SPSS shohim se β1=0.001 d.m.th. β 1≠ 0, hipoteza H0 rrëzohet dhe pranohet hipoteza

alternative H1. Dalim në përfundimin që investimet mesatare vjetore kanë ndikim në

Aksesin për kredimarrje. Ekuacioni linear që përftuam na tregon se në çfarë niveli real

ndikon Investimi mbi Aksesin për Kredimarrje.

Tabela 5.19 e ndërtuar më poshtë jep vlerat që merr Aksesi për Kredimarrje në varësi

të vlerave të Investimeve duke ekzistuar këto vlera në ekuacionin e përftuar.

- 106 -

Tabela 5. 19. Vlerat që merr Aksesi për Kredimarrje

Investimi Ekuacioni Aksesi për kredimarrje

100 6.102 + .001 *100 6.202

250 6.102 + .001 *250 6.325

750 6.102 + .001 *750 6.852

1000 6.102 + .001 *1000 7.102


Nga vlerat e tabelës 5.19 shikojmë që: nëse Investimi mesatar vjetor rritet nga niveli

minimal në nivelin maksimal, Aksesi për Kredimarrje rritet me gati 1 njësi, d.m.th

nga 6.202-7.102, që do të thotë që Nëse një biznes mendon të maksimizojë investimin

mesatar sipas shkallës së përdorur në pyetësor, Aksesi për kredimarrje do të rritet me

një njësi.

Nëse ne këtë do ta përkthejmë në terma ekonomikë, biznesi që mbështetet në

kredimarrje rrit performancën e tij. Në këtë pjesë u pa lidhja midis Aksesit për

kredimarrje dhe variablave shpjegues me vlera numerike.

Për të plotësuar tablonë e të gjithë faktorëve ndikues që kanë rëndësi sipas vrojtimit të

bërë, kemi studiuar me anë të regresionit logjistik lidhjen midis Aksesit për

Kredimarrje dhe variablave shpjegues të grupit të dytë.

Këtë lidhje e kemi studiuar duke u mbështetur në tre tregues statistikorë:

1. Niveli i signifikancës, i cili ruan në model vetëm variablat statistikisht të

rëndësishëm.

2. Koeficientet e regresionit me anë të të cilëve provojmë qëndrueshmërinë e

hipotezave statistikore.

3. “Odd radios” me anë të të cilëve kemi arsyetuar shkallën e ndikimit të secilit.

Këta tregues na i mundëson përpunimi i të dhënave me anë të regresionit logjistik.

Përpunimi i të dhënave me metodën e regresionit Logjistik Enter na jep autputin e

shprehur në tabelën 5.20.



EXP(B)

Lower Upper

Step 1a

BURIMFIN .108 .091 1.403 1 .236 1.114 .959 1.294

AKTBIZN -.025 .127 .037 1 .847 .976 .791 1.203

BURIMAKT -1.456 .638 5.215 1 .022 .233 .082 .665

KERKESKREDI 2.740 .753 13.228 1 .000 15.489 4.486 53.481

LLOJKREDI -.387 .449 .740 1 .390 .679 .324 1.423

KREDIMAX .668 .450 2.203 1 .138 1.950 .930 4.085

NEVCASH .657 .331 3.940 1 .047 1.930 1.119 3.327

Constant -1.817 1.272 2.041 1 .153 .163


- 107 -

Në të duket qartë që :

Burimi i Aktiveve Fikse (BURIMAKT) (p- value = 0.022)

Kërkesë Kredi (KERKESEKREDI) (p-value = 0.000)

Nevoja për cash (NEVCASH) (p-value = 0.047)

Janë variblat shpjegues me rëndësi statistikore. Në tabelën 5.20 vihet re që konstantja

nuk e plotëson kriterin e rëndësisë statistikore, rezulton me një (p-value = 0.153), për

këtë arsye përdorim metodën StepWise Conditional, duke përjashtuar edhe konstanten

nga modeli.

Në këtë mënyrë përftojmë autputin në tabelën 5.20 ku në hapin e tretë shikojmë që të

tre variablat shpjegues vazhdojnë të qëndrojnë të rëndësishëm për modelin.


B S.E. Wald df Sig. Exp(B) 90% C.I. for EXP(B)

Lower Upper

Step 1a KERKESKREDI 1.473 .154 90.894 1 .000 4.362 3.383 5.624

Step 2b BURIMAKT -1.044 .369 8.023 1 .005 .352 .192 .645

KERKESKREDI

2.408 .409 34.693 1 .000 11.115 5.673 21.776

Step 3c

KERKESKREDI 2.168 .411 27.753 1 .000 8.737 4.440 17.189

BURIMAKT -1.757 .494 12.657 1 .000 .173 .077 .389

NEVCASH .591 .261 5.117 1 .024 1.806 1.175 2.777


Duke përdorur metodën StepWise Conditional në përpunimin e këtyre të dhënave , në

hapin e tretë përftojmë ekuacionin e regresit logjistik të mëposhtëm sipas tabelës 5.21

Step 3c.

o

Për të testuar lidhjen Aksesit për Kredimarrje variablit të varur dhe variablave

shpjegues që ruajnë nivelin e rëndësisë statistikore (p-value<0.05) ndërtojmë


Hipoteza 9

H0 : Kërkesë kredia, Burim i aktiveve, Nevoja për Cash nuk kanë ndikim në Aksesin

për kredimarrje

β 1= β 2= β 3= 0

H1 : Kërkesë kredia, Burim i aktiveve, Nevoja për Cash kanë ndikim në Aksesin për

kredimarrje

β 1 ose β 2 ose β 3 ≠ 0

Shikojmë se të tre koeficientet e tyre janë të ≠ 0 që do të thotë që rrëzohet hipoteza H0

dhe pranohet hipoteza alternative H1.

- 108 -

Shkallën e ndikimit të secilit variabël e kemi konkluduar duke u mbështetur në

kolonën 3-të nga fundi të tabelës 5.21, e cila paraqet “Odd Ratios” për secilin variabël

shpjegues.

- Shikojmë që variabli Kërkesë Kredie reflekton me një “Odd Ratios” të një niveli të

lartë, që do të thotë që variabli ordinal i shprehur me shkallën e Likertit, sa më të

madhe ta ketë vlerën variabli Kërkesë Kredie aq më e lartë do të jetë edhe vlera e

Aksesit për Kredimarrje.

Në të vërtetë kërkesë kredia merr vlerën =0 (nuk planifikon të marrë kredi)

=1 (planifikon të marrë kredi ose është në pritje)111

- Në këtë kolonë shikojmë se koeficienti Burimi i Aktiveve = -1.757, tregon se

interesi i bizneseve për të financuar aktivet e tyre me kredi ka ndikim negativ, që do të

thotë se bizneset janë të prirura drejt financimit të aktiveve të tyre me anë të burimeve

të veta sesa me kredi.

Burimi i Aktiveve ka ndikim negativ në kuptimin e shansit për të rritur nivelin e

Aksesit për kredimarrje, kur dy faktorët e tjerë të regresit qëndrojnë konstant, dhe

pikërisht:

o

BURIMAKT = 0

KERKESEKREDI =1

NEVCASH =1

o

BURIMAKT = 1

KERKESEKREDI =1

NEVCASH =1

Siç shikojmë nga ekuacioni i regresit logjistik të vlerave të Burimit të Aktiveve, duke

mbajtur konstante 2 të tjerat112

, vlera e logaritmit të raportit zvogëlohet kur vlera e

Burimit të Aktiveve rritet me një njësi.

Megjithëse logaritmi është funksion rritës matematikor, atëherë edhe vlera e raportit

do të zvogëlohet. Financiarisht kjo është logjike për faktin se vlerën 1(një), Burimi i

Aktiveve Fikse e merr kur biznesi i ka siguruar këto aktive me anë të kredisë. Kjo do

të thotë që ai nuk ndihet i sigurt për të marrë një kredi të 2-te, gjë e cila reflektohet në

Aksesin për Kredimarrje.

111

Pyetje numër 18 në pyetësor 112

Vlerat i kemi marrë 1 (një) për lehtësi përllogaritjeje

- 109 -

- Variabli Nevoja për Cash e shprehur në mënyrë ordinale rezulton me një “Odd

ratios” =1.806. Pra kjo do të thotë që Nëse Aksesin për Kredi e kuptojmë si nevojë

për kredimarrje, atëherë Aksesi për Kredimarrje ka nivele të larta vlerësimi kur

biznesi ka nevojë për likuiditete për shlyerjen e detyrime të ndryshme financiare si

(pagat, tatimet, furnitorët etj.).

Rezulton se probabiliteti për marrë kredi është më i lartë se probabiliteti për të mos

marrë kredi që tregon se aksesi për kredi është i lartë kur nevojitet “Cash” për pagesa

të ndryshme.

5.5. Gjetjet përmbledhëse të testimit të hipotezave

Tabela 5. 22. Rezultatet e testimit të hipotezave

Hipoteza Vlera e Sig

(p-value)

Domethënia

statistikore

Koeficienti i

regresit

Rezultati i

testimit të

hipotezës

Hipoteza 1 .000 p-value < 0.05 0.057≠ 0 Ndikohet

Hipoteza 2 .001; .000 p-value < 0.05 -.086 ≠ .000 Ndikohet

Hipoteza 3 .002 p-value < 0.05 3.569E-005 Ndikohet

Hipoteza 4 .003; .038; .001 p-value < 0.05 -.611; -.972; 1.475≠0 Ndikohet

Hipoteza 5 .000 p-value < 0.05 .008 ≠ 0 Ndikohet

Hipoteza 6 .003; .100 p-value < 0.05 2.111; -.605 Ndikohet



Hipoteza 9 .000; .000; .024 p-value < 0.05 -1.757;2.168; .591≠0 Ndikohet


- 110 -

KREU VI – KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

6.1. Konkluzione

Kështu në përmbushje të qëllimit dhe objektivave të përcaktuara në fillim të këtij

punimi gjetjet apo konkluzionet kryesore janë si më poshtë vijon:

Nga analiza të dhënave panel të një grupi prej 300 NVM me rritje të shpejtë në

Shqipëri, në lidhje me objektivin e parë për të përcaktuar faktorët kryesorë të rritjes

së NVM-ve në Qytetin e Tiranës na rezulton se: rritja e një biznesi është e lidhur jo

vetëm me përcaktues tradicionalë, të tillë si madhësia, mosha, plani biznesit, niveli i

teknologjisë, etj., por edhe me karakteristika të tjera të veçanta që lidhen me

strukturën financiare të NVM-ve.

Në lidhje me objektivin e dytë, kemi synuar të studiojmë dhe analizojmë lidhjen

ndërmjet rentabilitetit sipas perceptimeve të bizneseve në terren dhe rentabilitetit në

përqindje sipas rezultateve faktike të siguruara nga formularët e deklarimit dhe


Rezultatet e modelit të regresionit linear në vlerësimin e rentabilitetit sipas

perceptimeve të bizneseve në funksion të normës së fitimit (sipas raportit fitim bruto/

të ardhura nga shitja*100) tregojnë se ka përputhje nëpërmjet perceptimeve të

bizneseve dhe rezultateve faktike të siguruara nga Formularët e deklarimit dhe


Në lidhje me objektivin e tretë për të identifikuar faktorët që kanë një ndikim më të

lartë në rentabilitetin e bizneseve, nga studimi kanë rezultuar si variabla statistikisht të

rëndësishëm xhiro vjetore, numri i viteve, niveli i teknologjisë, shpenzimet për

promocion, plani i biznesit, perspektiva e biznesit, madhësia e biznesit.

Për të realizuar këtë objektiv janë kryer testimet si me modelin e regresionit logjistik

ashtu edhe atë të regresionit linear. Shpjegimet për secilin prej këtyre konkluzioneve

janë si më poshtë:

- Numri i viteve: Nga përpunimi statistikor me metodën e regresionit linear

konfirmohet se ekziston një lidhje negative ndërmjet rentabilitetit të bizneseve dhe

numrit të viteve (Moshës). Kjo tregon se numri i viteve të përfshirjes në biznes për

NVM-të, sipas perceptimeve endogjene të tyre ka një ndikim lehtësisht negativ në

rentabilitetin e bizneseve. Megjithatë, pavarësisht se një marrëdhënie e tillë nuk pritet

të haset gjithmonë, për sa i përket ndikimit negativ të numrit të viteve në biznes ndaj

rentabilitetit, mund të arsyetohet se një ndikim i tillë negativ mund të jetë shkaktuar

nga gjendja pesimiste e bizneseve që ekziston sot në treg. Dihet se vitet e fundit

bizneset po përballen me shumë vështirësi si në likuiditet, kosto të larta të financimit

me kredi, rritje në nivelin e taksave, rritjen e ngadaltë të produktit të brendshëm bruto

etj., të gjitha këto ndikojnë në një perceptim pesimist të situatës nga ana e vetë

sipërmarrësve.

- 111 -

- Xhiro vjetore: Dëshmi empirike të studimeve të tjera tregojnë se një nga matësit më

të zakonshëm të rritjes së biznesit, relativisht objektiv dhe i matshëm, është rritja e

xhiros. Xhiro vjetore është relativisht e pakundërshtueshme (metodologjikisht) dhe të

dhënat priren të jenë lehtësisht të disponueshme113

. Ashtu sikurse këto dëshmi dhe

rezultatet tona tregojnë se nga studimi i lidhjes ndërmjet Rentabilitetit sipas

perceptimeve të bizneseve dhe xhiros vjetore të deklaruar në pyetësor, bizneset e kanë

si faktor të rëndësishëm xhiron vjetore. Xhiro vjetore na shfaqet si një variabël

statistikisht i rëndësishëm dhe me ndikim në rentabilitetin e bizneseve të të gjitha

sektorëve.

- Niveli i teknologjisë: Nga studimi i lidhjes së rentabilitetit të bizneseve të të gjithë

sektorëve dhe nivelit të teknologjisë, rezulton se ekziston një lidhje pozitive ndërmjet

tyre. Variabli ‘niveli i teknologjisë’ rezulton me një “Odd ratios” me vlerë më të

madhe se 1 (një), që do të thotë se të gjitha ato biznese që kanë një nivel teknologjie

bashkëkohore do të ndihen më rentabël sesa ato biznese që kanë një nivel teknologjie

më të vjetër apo të amortizuar. Duke qenë se pasja e një nivel teknologjie

bashkëkohore ndikon në mënyrë të drejtpërdrejt në cilësinë dhe sasinë e produktit, kjo

bën që edhe sipërmarrësit të investojnë në teknologji të reja dhe eficente.

- Perspektiva e biznesit: Për sa i përket perceptimit të sipërmarrësve për të ardhmen e

biznesit të tyre, nga rezultatet vihet re se bizneset kanë një perceptim negativ. Nga

analiza rezulton se variabli ‘prespektiva’ ka një koeficient regresioni negativ β2 = -

0.972. Në pamje të parë ky rezultat na informon se sipërmarrësit kanë perceptim

endogjen negativ në lidhje me të ardhmen e veprimtarisë së tyre. Ky perceptim vetiak

negativ i prespektivës së biznesit reflekton edhe tendencën që kanë sipërmarrësit për

të përjetuar dhe për t’i parë situatat me këndveshtrim pesimist dhe për të patur një

pakënaqësi të lartë kronike me organet tatimore.

Ky paradoks ka ndikim me peshë, por që ne e korigjojmë duke dalë nga limitet e

analizës sasiore me atë (cilësore) racionale. Nëse vërtet do të ishte ashtu siç

perceptohet, sipërmarrësit do të kishin dalë nga biznesi. Por mbi bazën e anketimeve

plotësuese, takimeve me biznesese të kësaj bashkësie, përforcohet ideja se

sipërmarrësit janë të detyruar të qëndrojnë në biznes. Në spektrin e analizës financiare

kjo shpjegohet vetëm nga analiza e kostos së “zhytur” (sunk), si lidhësi kryesor në

këtë lloj “alkimie”. Kundër-peshat pro dhe kundër nuk na kanë motivuar ta heqim nga

modeli si faktor. Ndërkohë, u vu re se sipërmarrësit konsiderojmë si kosto më të ulët

të qëndrojnë në biznes sesa të rifillojnë një biznes tjetër nga e para.

- Shpenzimet për promocion: Nga përpunimi statistikor me metodën e regresionit

linear rezulton se rentabiliteti i bizneseve në sektorin e shërbimeve, ndikohet nga

shpenzimet për promocion. Lidhja midis rentabilitetit të bizneseve në sektorin e

shërbimeve me shpenzimet për promocion është pozitive, por me një ndikim shumë të

vogël. Duke qenë se kërkesa dhe shijet e konsumatorit ndryshojnë me kohën,

promocionet e zhvilluara nga bizneset e shërbimit për t’ju përgjigjur këtyre kërkesave

japin efekte të drejtpërdrejta në rentabilitetin e bizneseve të shërbimit.

- Plani i biznesit: Nga studimi dhe analizimi i faktorëve që kanë ndikim më të lartë në

rentabilitetin e bizneseve në sektorin e tregtisë, rezulton se plani i biznesit është një

nga faktorët që ka ndikim në rentabilitetin e bizneseve të këtij sektori. Kjo u evidentua

113

Freel dhe Robson, 2004

- 112 -

nga gjetjet statistikore ku bizneset, që operojnë sipas një plani të plotë biznesi në

sektorin e tregtisë, ndihen tetë herë më shumë të sigurt në lidhje me rentabilitetin,

performancën e tyre, sesa bizneset që nuk operojnë sipas një plan-biznesi.

Plani biznesi i plotësuar sipas standardeve ndërkombëtare, që përfshin kapacitetet

prodhuese, fuqinë punëtore, mjetet e domosdoshme financiare, etj., i mbështetur në

burime financiare të qëndrueshme, jep efektivitet maksimal për ato biznese që

operojnë sipas një plani të tillë. Mungesa e planit të biznesit ose cilësia e dobët e tij

është edhe një nga arsyet më të shpeshta që çojnë në refuzimin e kërkesave për kredi

nga ana e bankave.

- Madhësia e biznesit: Për sa i përket madhësisë së biznesit, evidencat empirike të

studimeve të tjera tregojnë se sa më i madh të jetë biznesi (në aspektin e aktiveve ose

të numrit të të punësuarve) aq më i madh është potenciali që biznesi të rritet114

.

Kështu, dalim në konkluzionin se madhësia e biznesit është pozitivisht e lidhur me

performancën e tij, sa më e madhe madhësia, aq më i lartë rentabiliteti.

Ashtu sikurse këto dëshmi dhe rezultatet tona në studim tregojnë një lidhje pozitive të

rentabilitetit të bizneseve në sektorin e tregtisë me numrin e të punësuarve në biznes.

Sa më i madh numri i punonjësve, aq më i lartë volumi i shërbimeve të ofruara, për

rrjedhojë aq më e madhe do të jetë xhiro. Siç kemi thënë më lartë xhiro e lartë lidhet

pozitivisht me rritjen e biznesit.

Analiza e studimit të secilit prej sektorëve, shërbim, prodhim dhe tregti, rezulton se

testimet e parametrave të funksioneve logjistike, dhe testimet nga modeli i regresionit

përforcojnë konkluzionin se, marrëdhënia ndërmjet rentabilitetit dhe variablave të

tjerë të pavarur të përfshira në model nuk janë karakteristike vetëm për ndërmarrjet e

marra në studim, por mund të përgjithësohen në tërësi për të gjitha ndërmarrjet që

ushtrojnë aktivitetin e tyre në qytetin e Tiranës, pavarësisht sektorëve ku ato ushtrojnë

aktivitetin e tyre.

Për sa i përket objektivit të katërt, për analizimin e faktorëve që ndikojnë në aksesin

për kredimarrje të biznesit, rezulton se NVM-të mbështen kryesisht në burimet e veta

për të financuar rritjen e shitjeve, por nga ana tjetër ato kanë nevojë për burime të

huajtura (kredi) për të mbështetur rritjen e aktiveve të tyre.

Për të realizuar këtë objektiv, testimet u kryhen si me modelin e regresionit logjistik

ashtu edhe atë linear. Në analizë u morën në konsideratë një sërë faktorësh, por ato që

rezultuan të rëndësishëm statistikisht ishin: Burimi financimit të Aktiveve, Kërkesa për

Kredi, Nevoja për Cash, Investimi mesatar vjetor. Shpjegimet për secilin prej këtyre

variablave janë si më poshtë:

- Burimi financimit të Aktiveve: Referuar burimeve të financimit të aktiveve me

burime të veta dhe kredi, rezulton se bizneset preferojnë financimin e aktiveve më

shumë me fonde të veta sesa me kredi. E njëjta gjë është vënë re pothuajse në të gjitha

vendet në tranzicion. Ky rezultat konfirmohet nga ekzistenca e lidhjes negative

ndërmjet aktiveve dhe financimit me kredi, ndërsa e kundërta rezulton nga lidhja që

ekziston ndërmjet aktiveve dhe financimit të tyre me burimet e veta, ku konstatohet që

kjo marrëdhënie në këtë rast është pozitive.

114

Wiklund dhe Shephard, 2005

- 113 -

- Kërkesa për Kredi: rezulton me një “Odd Ratios” të një niveli të lartë, do të thotë që

variabli ordinal i shprehur me shkallën e Likertit, sa më të madhe ta ketë vlerën

variabli ‘Kërkesë Kredie’ aq më e lartë do të jetë edhe vlera e Aksesit për

Kredimarrje. Konkluzioni mbështetet në rezultatin e “Odd ratios”115

me vlerë më të

madhe se sa 1 (një).

- Nevoja për Cash: rezulton me një “Odd ratios” me vlerë më të madhe se 1 (një), që

tregon se probabiliteti për të marrë kredi është më i lartë se probabiliteti për të mos

marrë kredi. Pra nëse Aksesin për Kredi e kuptojmë si nevojë për kredimarrje, atëherë

Aksesi për Kredimarrje ka nivele të larta vlerësimi kur biznesi ka nevojë për

likuiditete për shlyerjen e detyrimeve të ndryshme financiare si (pagat, tatimet,

furnitorët, etj.).

-Aksesi për kredimarrje nga rritja e investimeve: Nga kjo marrëdhënie vërehet se

ndikimi i rritjes së investimeve me aksesin për kredimarrje është shumë i ulët, edhe

pse kjo marrëdhënie është pozitive. Numerikisht vërehet se nëse investimet rriten me

një njësi, aksesi për kredimarrje rritet me 0.001 njësi. Kur aksesi për kredimarrje është

i ulët edhe kur rriten investimet kjo vjen si rezultat i mbështetjes tek burimet e veta

për rritjen e investimeve, ose që proceduarat për përfituar kredi për financimin e

investimeve janë komplekse për ndërmarrjet.

6.2. Rekomandime

Pavarësisht se qëllimi dhe objektivat e qëllimit kanë qenë të një drejtimi tjetër, duke u

mbështetur në rezultatet dhe konkluzionet, mund të themi se punimi mund të jetë një

bazë e mirë mbështetje për hartimin e politikave mbi NVM-të. Për më tepër punimi

mund tu vijë në ndihmë si sipërmarrësve ashtu edhe hartuesve të politikave si më

poshtë:

Sipërmarrësve:

- për të rikonceptuar sipërmarrjet e tyre dhe për tu orientuar duke krijuar një ambient

ambicioz për rritjen e vlerës së bizneseve të tyre.

Politikë-bërësve:

- për të bërë një vlerësim sa më të plotë të gjendjes dhe problemeve me të cilat

ndeshet zhvillimi i biznesit të vogël në tërësi, dhe në veçanti në qytetin e Tiranës.

- për tu sugjeruar disa veprime që duhet të ndërmerren për zhvillimin e qëndrueshëm

të sektorëve më me peshë në zhvillimin e vendit.

- për të vlerësuar të dhënat për burimet aktuale të financimit, të përdorura nga

sipërmarrësit e bizneseve të vogla dhe aksesit për kredimarrje.

- për tu shërbyer si bazë për të dhënë më tej disa sugjerime për ndërmarrjen e

veprimeve të nevojshme për zhvillimin e qëndrueshëm të këtij sektori, si dhe në

rritjen e nivelit të mirëqenies.

115

Vlera e “ Odd ratios” tek tabela 4.21

- 114 -

Duke qenë se biznesi i vogël dhe i mesëm është me rëndësi jetike për zhvillimin

ekonomik të vendit, ashtu edhe mbështetja ndaj tyre është një proçes që kërkon

vëmendje të vazhdueshme nga të gjithë aktorët që lidhen me ekonominë dhe me

biznesin.

Për rrjedhojë Qeveria Shqiptare duhet t’i kushtojë rëndësi hartimit të politikave që

janë të orientuara dhe promovojnë zhvillimin e NVM-ve. Ajo duhet të bëjë ende

përpjekje për krijimin e një klime sa më të favorshme biznesi, për zhvillimin e

biznesit në tërësi dhe NVM-ve në veçanti.

6.3. Kufizimet e punimit

Përveç arritjeve të përmendura më sipër, ky punim karakterizohet edhe nga disa

kufizime, mungesa e të cilave, ndoshta do të kishte kontribuar në rezultate edhe më

pozitive, ose të ndryshme nga këto më sipër.

Së pari, kufizimi më i dukshëm ka të bëjë me mungesën e të dhënave të plota për disa

variabla.

Së dyti, mund të merreshin në shqyrtim ndikimi i variablave të ndryshëm

makroekonomikë (si PBB-ja për frymë, inflacioni dhe përqindja e taksave) që kanë

ndikim në përcaktuesit e rritjes së NVM-ve.

Së treti, për shkak të kufizimeve financiare dhe burimeve njerëzore, ishte e pamundur

të përfshihej në mostër një numër më i madh biznesesh. Mostra më e madhe do të

sillte rezultate më përfaqësuese për të kuptuar edhe më mirë natyrën tërësore të NVM-

ve në qytetin e Tiranës.

Së katërti, duke u kufizuar vetëm në qytetin e Tiranës, që për nga madhësia e

karakteristikat ndryshon me qytetet e tjera, mostra nuk është gjithëpërfshirëse dhe

përfaqësuese për Shqipërinë. Nëse mostra do të përfshinte biznese të shpërndara në të

gjithë territorin e Shqipërisë, ndoshta ky studim do të ofronte një panoramë më të

plotë e më përfshirëse të problematikave dhe ecurisë së zhvillimit të sipërmarrjeve të

vogla e të mesme në Shqipëri.

- 115 -

Bibliografia

A.K. Sharma, “Economic value added (eva) versus convenational performance measures –

empirical evidence from India”, ASBBS Annual Conference: Las Vegas, February 2012, fq

804- 815.

Acemoglu D. (2002) “Technical change, inequality, and the labor market”,Journal of

Economic Literature 40 , 7–72.

Antony, J., M. Kumar, et al. (2005). "Six sigma in small- and medium-sized UK

manufacturing enterprises." International Journal of Quality & Reliability Management"

22(8): 860-874.

Arellano, M. and Bond, S., 1991. "Some tests of specification for panel data: Monte Carlo

evidence and an application to employment equations". Review of Economic Studies, 58 (2),

277-297.

Atkinson, J. and Meager, N. (1994). “Running to stand still: the small business in the labour

market”. In Employment, the small firm and the labour market (Ed.) J. Atkinson and D.J.

Storey, London: Routledge.

Barber, J., Metcalfe, J.S. and Porteous, M. (1989). Barriers to growth in small firms. London:

Routledge.

Barker, R. (2001), Determining Value, London, Prentice-Hall.

Becchetti, L. and Trovato, G., 2002. "The determinants of growth for small and medium sized

firms: the role of the availability of external finance". Small Business Economics, 19 (4), 291-

306.

Bevan, J., Clark, G., Banerji, N. and Hakim, C. (1987). “Barriers to business start-up: a study

of the flow in and out of self-employment”, Department of Employment Research Paper No.

71.

Binks, M. and Coyne, J. (1983). “The birth of enterprise”. Hobart Paper 98, Institute of

Economic Affairs, London.

Black, A., Wright, P. and Bachman, J.E. (1998), In Search of Shareholder Value: “Managing

the Drivers of Performance”, Pitman Publishing, London.

Blanchflower, D. and Oswald, A. (1990). “What makes a young entrepreneur”? National

Bureau of Economic Research. Working Paper No. 3252.

Bolton, J.E. (1971). “Report of the Committee of Enquiry on small firms”. Bolton Report

Cmnd. 4811. London: HMSO.

Bollano,J (2010). Kontabiliteti dhe përgatitja e pasqyrave financiare në mikronjësitë,

(mikrondërmarrjet) sipas SKK 15 : ilustrime, Tiranë.

Box, T.M., White, M.A. and Barr, S.H. (1993). “A contingency model of new manufacturing

performance”. Entrepreneurship Theory and Practice. 18(2): pp. 31-45.

- 116 -

Bradburd, R.M. and Ross, D.R (1989). “Can small firms find and defend strategic niches”? A

test of the Porter hypothesis, Review of Economics and Statistics.Vol. LXXI, May,No. 2.

Brough, R. (1970). “Business failure in England and Wales”. Business Ratios, pp. 8-11.

Bruns, W. (1998), “Profit as a performance measure: powerful concept, insufficient

measure’’, Performance Measurement – Theory and Practice: the First International

Conference on Performance Measurement, Cambridge, July, pp. 14-17.

Carpenter, R. E. and Petersen, B. C., 2002. "Is the growth of small firms constrained by

internal finance?" Review of Economics and Statistics, 84 (2), 298-309.

Chandler, AD, 1962. “Strategy and Structure”. MIT Press: Cambridge, MA.

Churchill NC, Lewis VL. 1983. “The five stages of small business growth”. Harvard

Business Review61(3): 30-50.

COSH A., HUGHESA. and WEEKSM. (2000) “The Relationship Between Training and

Employment Growth in Small and Medium-Sized Enterprises “. WP188. Cambridge

University, Centre for Business Research, Cambridge.

Covin, J.G. and Slevin, D.P. (1991). “A conceptual model of entrepreneurship as firm

behaviour”, Entrepreneurship Theory and Practice, 16(1): pp. 7-25.

Cragg, P.B. and King, M. (1988). Organisation characteristics and small firms’ performance

revisited. Entrepreneurship Theory and Practice, 13(2): pp. 49-64.

Cromie, S. (1991). “The problems experienced by young firms”, International Small Business

Journal. 19 (3): pp. 43-61.

Curran, J. and Stanworth, J. (1984). “Small business research in Britain”. In Small business,

theory and policy. (Ed.) C. Levicki, London: Croom Helm.

Curran, J., Blackburn, R. and Woods, A. (1991). “Profiles of the small enterprise in the

service sector”. Paper presented at the University of Warwick, 18 April 1991.

Curran, J., Stanworth, J. and Watkins, D. (1986). The survival of the small firm 1 – the

economics of survival and entrepreneurship. Aldershot: Gower.

David J Storey,1994, “Understanding the Small Business Sector”, London: Routledge.

Davidsson, P. (1991). “Continued entrepreneurship: ability, need and opportunity as

determinants of small firm growth”, Journal of Business Venturing. 6: pp. 405-429.

Davidsson, P. and Wiklund, J., 2000. "Conceptual and empirical challenges in the study of

firm growth" in: D. Sexton and H. Landström, eds. The Blackwell handbook of

entrepreneurship. Oxford: Blackwell, 26-44.

de Berranger, P. and Tucker, D. (1999) “Successful e-commerce adoption within SMEs: a

field study”. Innovation Through Electronic Commerce. Proceedings of the 2nd International

Conference on IeC’99, Manchester, UK, 1999.

- 117 -

Deros, B. M., S. r. M. Yusof, et al. (2006). "A benchmarking implementation framework for

automotive manufacturing SMEs." Benchmarking: An International Journal 13(4): 396-430.

Dixon, J.R., Nanni, A.J. and Vollmann, T.E. (1990), “The New Performance Challenge –

Measuring Operations for World-Class Competition”, Dow Jones-Irwin, Homewood, IL.

Dolton, P. and Makepeace, C. (1990). “Self-employment among graduates”, Bulletin of

Economic Research, 42 (1): pp. 35-53.

EC, 2005, “The New SME definicion”, User Guide and Model Declaration.

Edwards, T., R. Delbridge, et al. (2005). "Understanding innovation in small and medium-

sized enterprises: a process manifest." Technovation 25(10): 1119-27.

Elston, J. A., 2002. "An examination of the relationship between firm size, growth and

liquidity in the Neuer Market". Discussion Paper, No 15. Frankfurt am Main: Economic

Research Center, Deutsche Bundesbank.

Evans, D. S., 1987. "The relationship between firm growth, size and age: estimates for 100

manufacturing industries". The Journal of Industrial Economics, 35 (4), 567-581.

Evans, D.S. and Leighton, L.S. (1990). “Small business formation by unemployed and

employed workers”, Small Business Economics, 2 (4): pp. 319-330.

Fazzari S. M., Hubbard, R. G. and Petersen, B. C., 1988. "Financing constraints and corporate

investment". Brookings Papers of Economic Activity, (1), 141-195.

Fielden, S.L, Davidson, M.J. and Makin, P.J. (2000). “Barriers encountered during micro and

small business start-up in North West England”, Journal of Small Business and Enterprise

Development, Vol.7. No. 4.

Foreman-peck. James, Makepeace. Gerry and Morgan. Brian, (2006), “Growth and

Profitability of Small and Mediumsized Enterprises”: Some Welsh Evidence, Routledge,

REgional studies. vol. 40.4, pp. 307–319.

Freel, M. S. and Robson, P. J. A., 2004. "Small firm innovation, growth and performance".

International Small Business Journal, 22 (6), 561-575.

Galbraith J. 1982. “The stages of growth”. Journal of Business Strategy 3(4): 70-79.

Garcýa-Teruel, P. J. and Martýnez-Solano, P., 2008. "On the determinants of SME cash

holdings: evidence from Spain". Journal of Business Finance and Accounting, 35 (1) and (2),

127-149.

Gibb, A.A. (1996). “Entrepreneurship and small business management: can we afford to

neglect them in the 21st century business school”? British Academy of Management,Vol. 7.

pp. 309-321.

Gibb, A.A. and Scott, M.G (1985). “Strategic awareness, personal commitment and the

process of planning in the small business”, Journal of Management Studies, 22(6):pp. 597-

632.

- 118 -

Gray, C. (1990). “Business independence – impediment or enhancement to growth in the

1990s”? Paper presented to the 13th National Small Firms Policy and Research Conference,

Harrogate 1990.

Greiner LE. 1972. ‘Evolution and revolution as organizations grow”. Harvard Business

Review76(3): 55-67.

Guibson & van der Vaart, 2008, “Defining SMEs: A Less Imperfect Way of Defining Small

and Medium Enterprises in Developing Countries”, www.brookings.edu.

Gujarati, D.N, 1995, “Basic Econometrics”, McGraw Hill, New York.

Hall, G. (1992). “Reasons for insolvency amongst small firms – a review and fresh evidence”,

Small Business Economics, 4 (3) September: pp. 237-250.

Hall, G. (1992). “Reasons for insolvency amongst small firms – a review and fresh evidence”,

Small Business Economics, 4 (3) September: pp. 237-250.

Hall, G. and Young, B. (1991). “Factors associated with insolvency amongst small firms”,

International Business Journal, 9 (2): pp. 54-63.

Hall, G., Hutchinson, P. and Michaelas, N., 2000. "Industry Effects on the Determinants of

Unquoted SMEs' Capital Structure". International Journal of the Economics of Business, 7

(3), 297-312.

Hall, G., Hutchinson, P. and Michaelas, N., 2006. “East and West: differences in SME capital

structure between former Soviet-bloc and non Soviet-bloc European countries”. Proceeding

of a conference on the international comparisons in the financing of SMEs, Warwick

Business School, The United Kingdom, 4-5 April.

Hanks SH, Watson CJ, Jansen E, Chandler GN. 1993. “Tightening the life-cycle construct:

Ataxonomic study of growth stage configurations in high-technology organizations”.

Entrepreneurship theory and Practice2: 5-29.

Hayes, R.H. and Abernathy, W.J. (1980), “Managing our way to economic decline”, Harvard

Business Review, July-August, pp. 67-77.

Hernández-Cánovas, G. and Kowter-Kant, J., 2008. "Debt maturity and relationship lending:

an analysis of European SMEs". International Small Business Journal, 26 (5), 595-617.

Heshmati, A. 2001. "On the growth of micro and small firms: evidence from Sweden". Small

Business Economics, 17 (3), 213-228.

Honjo, Y. and Harada, N., 2006. "SME policy, financial structure and firm growth: evidence

from Japan". Small Business Economies, 27 (4), 289-300.

Hoti, I. (2011), Amvisimi i Rrezikut dhe Industria e Sigurimeve, Instituti i Inxhinierisë

Financiare për Bankë dhe Sigurime, Tiranë.

Hoti, I. (2001), Fjalor enciklopedik tregjuhësh, anglisht, italisht, shqip, për bankën, biznesin,

ekonominë, etj, Tiranë.

http://www.brookings.edu/

- 119 -

HUGHES A. (1997) “Small Firms and Employment”. WP71. ESRC Centre for Business

Research, University of Cambridge,Cambridge.

Hulley, S.; Cummings, S.; Browner, W., Grady, D.; Newman, T. (2007). “Designing Clinical

Research (3rd

Ed.)”. Philadelphia, PA: Lippincott Williams & Wilkins.

INSTAT, Rezultate mbi Anketën Strukturore prane Ndërmarrjeve 2012, Tiranë, Albania.

Jennings, P. and Beaver, G. (1997). “The performance and competitive advantage of small

firms: a management perspective”, International Small Business Journal, 15(2): pp. 63-75.

Johnson, H.T. (1983), “The search for gain in markets and firms: a review of the historical

emergence of management accounting systems”, Accounting, Organizations and Society, Vol.

2 No. 3, pp. 139-46.

Johnson, H.T. and Kaplan, R.S. (1987), “Relevance Lost – The Rise and Fall of Management

Accounting”, Harvard Business School Press, Boston,MA.

Kalemi, F. (2008). Bazat e Kontabilitetit dhe Kontabiliteti Financiar, Ushtrime, Tiranë

Kalemi, F. (2008). Kontabiliteti i Drejtimit, Tiranë

Kaplan, R. S. (1986), “Accounting lag – the obsolescence of cost accounting systems”,

California Management Review, Vol. 28 No. 2, pp. 174-199.

Kaplan, R. S. and D. P. Norton (1993). "Putting the balanced scorecard to work." Harvard

Business Review September-October: 134-147.

Kaplan, R. S. and D. P. Norton (1996). “The Balanced Scorecard: Translating Strategy into

Action”, the President and Fellows of Harvard College.

Kaplan, R. S. and D. P. Norton (2001). “The strategy-focused organization : how balanced

scorecard companies thrive in the new business environment”, Boston, Mass. : Harvard

Business School Press, 2001.

Kaplan, R.S. and Norton, D.P. (1992), “The balanced scorecard – measures that drive

performance”, Harvard Business Review, January-February,pp. 71-79.

KAY J. (1993) “Foundations of Corporate Success: How Business Strategies Add Value”.

Oxford University Press, Oxford.

Keats, B.W. and Bracker, J.S. (1988). “Toward a theory of small firm performance: a

conceptual model”, American Journal of Small Business, 12(4): pp. 41-58.

Kimberely, J.R. and Miles Associates (1980). “The organisational life cycle”, San Francisco:

Jossey-Bass.

Knight, J. (1998). “Value Based Management: Developing A Systematic Approach to

Creating Share holder Value”, McGraw- Hill, USA.

Lèbre La Rovere, R. (1998). “Small and medium enterprises and IT diffusion policies in

Europe”. In Small Business Economics. Vol.11. p.1-9.

- 120 -

LELAND H. E. (1972) “Theory of the firm facing uncertain demand”, American Economic

Review 62 , 278–291.

Lester DL, Parnell JA, Carraher S. 2003. ‘Organization life cycle: A five-stage empirical

scale”. The International Journal of Organizational Analysis11(4): 339-354.

Lumpkin, G. T. and Dess, G. G., 1996. "Clarifying the entrepreneurial orientation construct

and linking it to performance". Academy of Management Review, 21 (1), 135- 172.

Lumpkin, G. T. and Dess, G. G., 2001. "Linking two dimensions of entrepreneurial

orientation to firm performance: The moderating role of environment and industry life cycle".

Journal of Business Venturing, 16 (5), 429-451.

Lyons, B.R. and Bailey, A. (1993). “Small subcontractors in UK engineering:

competitiveness, dependence and problems”. Small Business Economics 5 (2) June 1993.

Madden, B.J. (1999), “CFROI Valuation: A Total System Approach to Valuing the Firm”,

Oxford. Butterworth-Heinemann.

Madsing, D. (1997). “NCC presentation on the information technology initiative”,

Manchester Metropolitan University, 1999.

Marián Gál, “Venture capital as financial source for smes in transitive economy of slovakia

and hungary”, University of Miskolc (hungary), 2007.

Markovics, K., 2005. "Competitiveness of domestic small and medium enterprises in the

European Union". European Integration Studies, 1, 13-24.

McAdam, R., W. Keogh, et al. (2007). "Implementing innovation management in

manufacturing SMEs: a longitudinal study." Journal of Small Business and Enterprise

Development 14(3): 385-403.

Merz, G.R., Weber, P.B. and Laetz, V.B. (1994). “Linking small business management with

entrepreneurial growth”, Journal of Small Business Management,32 (4): pp. 48-60.

METE. Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe investimeve ( 2013-2020).

Mike Kennerley and Andy Neely, “Measuring performance in a changing business

environment”, http://www.emeraldinsight.com/0144-3577.htm f. 2 &3.

Miller, D., 1988. "Relating Porter's business strategies to environment and structure: analysis

and performance implications". Academy of Management Journal, 31 (2), 280-308.

Moore, C. F. (1986). “Understanding entrepreneurial behaviour”, in Academy of Management

Best Papers Proceedings (Ed.) J. A. Pearce II and R.B. Robinson, 46th Annual Meeting of the

Academy of Management, Chicago 1986.

Moreno, A. M. and Casillas, J. C., 2008. "Entrepreneurial orientation and growth of SMEs: a

causal model". Entrepreneurship Theory and Practice, 32 (3), 507-528.

Morone, P. and Testa, G., 2008. "Firms' growth, size and innovation - an investigation into

the Italian manufacturing sector". Economics of Innovation and New Technology, 17 (4), 311-

329.

http://www.emeraldinsight.com/0144-3577.htm%20f.%202%20&3

- 121 -

Murphy, G. B., J. W. Trailer, et al. (1996). "Measuring performance in entrepreneurship

research." Journal of Business Research 36: 15-23.

Myers, S. C. and Majluf, N. S., 1984. "Corporate financing and investment decisions when

firms have information that investors do not have". Journal of Financial Economics, 13 (2),

187-221.

Naffziger, D.W., Hornsby, J.S. and Kuratko, D.F. (1994). “A proposed researchmodel of

entrepreneurial motivation’, Entrepreneurship Theory and Practice, 18(3):pp. 9-42.

Neely, A. (1998). "Three models of measurement: theory and practice." International Journal

of Business Performance Management 1(1): 47-64.

Neely, A. (2002). “Business performance measurement: Theory and Practice”, Cambridge

University Press.

Neely, A., M. Gregory, et al. (1995). "Performance measurement system design, a literature

review and research agenda." International journal of operations & production management

15(4): 80-116.

North D. And Smallboned. (2000) ‘The innovativeness and growth of rural SMEsduring the

1990s”, Regional Studies 34,145–157.

OECD (2002) “Small and Medium Enterprise Outlook”, Paris.

OECD (2004), “Promoting SMEs for Development”, Instambul.

Oke, A., G. Burke, et al. (2007). "Innovation types and performance in growing UK SMEs."

International Journal of Operations & Production Management 27(7): 735-753.

Ortiz-Molina, H. and Penas, M. F., 2004. "Lending to small businesses: the role of loan

maturity in addressing information problems". Discussion Paper No.99. Tilburg: Center for

Economic Research.

Osborne, R.L. (1993). “Why entrepreneurs fail: how to avoid the traps’, Management

Decision, 31 (1): pp. 18-21.

Osmani. M, (2010) , Ekonometri (me zbatime), Tiranë, Albania.

Ottoson, E. and Weissenrieder, F. (1996), “Cash Value Added– A New Method for

Measuring Fina Performance”, Gothenburg, Gothenburg University Press.

Ozkan, A., and Ozkan, N., 2004. "Corporate cash holdings: an empirical investigation of UK

companies". Journal of Banking and Finance, 28 (9), 2103-2134.

Pavitt, K., Robson, M. and Townsend, J. (1987). “The size distribution of innovating” firms

in the UK: 1945-1983, Journal of Industrial Economics 58:pp. 58-66.

Penrose, E.T. (1959). “The theory of the growth of the firm”. London: Blackwell.

Perren, L. (1999). “Factors in the growth of micro-enterprises (Pjesa1): developing a

framework”, Journal of Small Business andEnterprise Development, Vol.6. No.4.

- 122 -

QKZH, (2002) “Studim mbi ndikimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në rritjen

ekonomike të Shqipërisë: 1997 – 2002”.

Quinn RE, Cameron K. 1983. “Organizational life cycled andshifting criteria of effectiveness:

somepreliminary evidence”. Management Science29(1): 33-51. Range Planning. 20 (3): 45-

52.

Rappaport, A. (1998), “Creating Shareholder Value, Second Ed., New York”: The Free Press.

Ray, D.M. (1993). “Understanding the entrepreneur: entrepreneurial attributes, experience

and skills’, Entrepreneurship and Regional Development, 5: pp. 345-357.

Raymond, L., Bergeron, F. and Blili, S., 2005. "The assimilation of E-business in

manufacturing SMEs: determinants and effects on growth and internationalization".

Electronic Markets, 15 (2), 106-118.

Reuber, R. and Fischer, E., 1997. "The influence of the management team's international

experience on the internationalization behaviors of SMEs". Journal of International Business

Study, 28 (4), 807-825.

Sarno, D., 2008. "Capital structure and growth of the firms in the backward regions of the

South Italy". Applied Financial Economics, 18 (10), 821-833.

Schneider, Friedrich (2003), “The Size and Development of the Shadow Economies and

Shadow Economy Labor Force of 22 Transition and 21 OECD Countries: What Do We

Really Know?” in Boyan Belev, editor, The Informal Economy in the EU Access Countries:

Size, Scope, Trends and Challenges to the Process of EU Enlargement, Center for Study of

Democracy, p. 23-61, Sofia.

Scott, M. and Bruce, R. (1987). Five stages of growth in small businesses. Long Range

planning, vol.20 pp 45-52.

Sekaran, U. (1992) “Research methods for business: a skill building approach”,Chichester:

Wiley.

Smallbone, D. (1991). “Success and failure in new business start-ups”, International Small

Business Journal, 8 (2): pp. 34-45.

Smallbone, D., Leigh, R. and North, D. (1995). “The characteristics of high growth SMEs”,

International Journal of Entrepreneurial Behaviour and Research, 1(3): pp.44-62.

Smith KG., Mitchell TR, Summer CE. 1985. “Top level managementpriorities in different

stages of the organizational life cycle”. Academy of Management Journal28(4): 799-820.

Sogorb-Mira, F., 2005. "How SME uniqueness affects capital structure: evidence from a

1994-1998 Spanish data panel". Small Business Economics, 25 (5), 447-457.

Stanworth, J. and Gray, C. (1991). “Bolton 20 years on: the small firm in the 1990s”. London:

Paul Chapman.

Stern, J.M., Stewart, G.B., & Chew, D.H., 1995, “The EVA Financial Management System”,

Journal of Applied Corporate Finance, 8, 2: 32-46.

- 123 -

Stewart, G.B., 1991, “The Quest for Value”, New York: Harper.

Stewart, G.B., 1994, EVA: “Fact and Fantasy”, Journal of Applied Corporate Finance, 7, 2:

71-84.

Temperley, N.C., Galloway, J. and Liston, J. (2004), “SMEs in Australia’s High-Technology

industry: Challenges And Opportunities”, CSIRO/AEEMA.

Thomson, A. and Gray, C. (1999). “Determinants of management development in small

business”, Journal of Small Business and Enterprise Development, Vol.6. No.2.

Timmons, J. A., 1994. “New venture creation: entrepreneurship for the 21st century”.

McGraw-Hill/Burr Ridge, Ill: Irwin.

Tongue, J. 2001. “A Review of Small Business Literature”, Pjesa 1. Manchester Metropolitan

University Business School Working Paper Series. Fq. 1-31.

Tongue, J. 2001. “A Review of Small Business Literature”, Pjesa 2. Manchester Metropolitan

University Business School Working Paper Series. Fq. 1-31.

Wagenvoort, R., 2003. "Are finance constraints hindering the growth of SMEs in Europe?"

EIB Paper, No. 7. Economic and Financial Studies, European Investment Bank.

Wang.k.ch. (2002) “The Five Elements Theory in Business Research,” Paper presented at the

46th Annual Meeting of the Association of International Society for the Systems Sciences ,

Shanghai, China.

Watson, K. Hogarth-Scott, S. and Wilson, N. (1998). “Small business start-ups: success

factors and support implications”, International Journal of Entrepreneurial Behaviour and

Research, 4 (3): pp. 217-238.

Welsh, J. A. and J. F. White (1981). "Small business ratio analysis: A cautionary note to

consultants." Journal of Small Business Management (pre-1986) 19(000004): 20.

Wiboonchutikula, P., 2002. "Small and medium enterprises in Thailand: recent trends". Small

Business Economics, 18 (1-3), 213-226.

Wignaraja, Ganeshan (2003), “Promoting SME Exports from Developing Countries”, Paper

presented at the Regional Workshop on Trade Capacity Building and Private Sector

Development in Asia, OECD and Government of Cambodia, Phnom Penh, 2-3 December.

Wiklund, J. and Shepherd, D. A., 2005. "Entrepreneurial orientation and small business

performance: a configurational approach". Journal of Business Venturing, 20 (1), 71-91.

Wiklund, J., Patzel, H. and Shepherd, D. A., 2009. "Building an integrative model of small

business growth". Small Business Economics, 32 (4), 351-374.

Worthington. Andrew. C. and West. Tracey (2001), “ Economic Value-Added: A Review of

the Theoretical and Empirical Literature”.

Wynarczyk, P., Watson, R., Storey, D.J., Short, H. and Keasey, K. (1993). “The managerial

labour market in small and medium sized enterprises”. London: Routledge.

- 124 -

Web.adresa

http://smallbusiness.chron.com/determines-companys-profitability-16116.html


http://smallbusiness.chron.com/evaluate-companys-profitability-10401.html

http://smallbusiness.chron.com/profitability-ratio-surplus-ratio-mean37580.html



http://smallbusiness.chron.com/profitability-ratios-measure-evaluation-company-56023.html

Pjesëmarrje në konferenca kombëtare dhe ndërkombëtare

Shosha.B., “The Efficiency of Small and Medium Enterprises in Albania”International

Conference on Humanities and Social Sciences, ISBN 978-88-909163-01-0, Budva-

Montenegro, May 2014.

Shosha.B ., “Implementing International Accounting Standards in Albania”, International

Scientific Conference European Integration of S.E.E Countries Challenges or Reality,

ISSN 2226-082X , Gjirokastër, Albania, Shtator 2011.

Shosha.B., “Public Investments In Albania” International Scientific Conference

“Economic Policy and EU Integration , ISBN 978-9928-105-40-0, Durrës, Albania, Prill

2011.

Botime në revista shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare

Shosha.B., “Profitability of Small and Medium Enterprises in Albania (Focusing in the

City of Tirana)” Journal of Educational and Social Research MCSER Publishing, ISSN

2239-978X, 2240-0524, Rome-Italy, Vol. 4 No.6 September 2014.

Shosha.B., “The Efficiency of Small and Medium Enterprises in Albania” Academic

Journal of Interdisciplinary Studies MCSER Publishing, Rome-Italy, Vol 3 No 3, June

2014.

Shosha.B., “Development of Small and Medium Business in Tirana”, Mediterranean

Journal of Social Sciences ( 2039-9340 (print) 2039-2117 (online), Rome, Italy,

November 2013.

Shosha.B.,"Novelties of Accounting Standard No.15 on Micro-Units", Mediterranean

Journal of Social Sciences 2039-9340 (print) 2039-2117(online), Rome, Italy, May 2013.

Shosha.B.,“SME Challenges in Albania” , International Review of Business and Social

Sciences, 2226-4124 , Vol. 1, No. 4 [40-48], May 2012.




http://smallbusiness.chron.com/profitability-ratio-surplus-ratio-mean37580.html



http://smallbusiness.chron.com/profitability-ratios-measure-evaluation-company-56023.html

- 125 -

Shtojca P Y E T Ë S O R

I/E Nderuar Z/Zj.,

Qëllimi i Studimit: Studimi ka për qëllim të identifikojë dhe të analizojë treguesit kryesorë që ndikojnë në

suksesin dhe rritjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM), pra në performancën e tyre, si dhe cilat

janë efektet që japin këta tregues në rritjen ekonomike të NVM-ve. Në veçanti ne kërkojmë të shikojmë se

cilët faktorë ndikojnë në eksesin për kredimarrje dhe rentabilitetin e NVM-ve.

Bashkëpunimi juaj në plotësimin e këtij pyetësori do të ndihmojë kërkimin akademik në përgjigjen e disa

pyetjeve strategjike. Kohëzgjatja për plotësimin e pyetësorit është 10-15 minuta.

Konfidencialiteti:

Ne ju garantojmë se përgjigjet tuaja janë konfidenciale dhe nuk do të ndahen me të tjerët, përveç se në

forma të agreguara statistikore (numerike).

Udhëheqës Shkencor Kandidati Për Doktoraturë

Prof. Dr. Flutra KALEMI (UBT) Bitila SHOSHA (UAMD)

Informacion i Përgjithshëm

1. Cila është forma ligjore e regjistrimit të shoqërisë suaj?

Shoqëri me një pronar

Shoqëri me përgjegjësi të pa kufizuar (sh.p.k.)

Shoqëri me përgjegjësi të kufizuar (sh.k.)

2. Në cilin sektor zhvilloni aktivitetin tuaj?

Prodhim

Shërbime

Tregti

Karakteristika të Performancës

3. Në cilin vit keni filluar aktivitetin tuaj? _______________

4. Sa është numri i të punësuarve në biznesin tuaj? _______________

5. A e keni filluar aktivitetin tuaj të konceptuar sipas një plani të plotë biznesi?

Po

Jo

6. Si e vlerësoni perspektivën e aktivitetit tuaj?

Të pashpresë

Jo të favorshme

Normale

Shumë të favorshme

7. Sa është xhiroja vjetore e deklaruar për 2013? ___________ (ALL)

8. Sa janë shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve? ___________ (ALL)

9. Sa janë shpenzimet mesatare vjetore për promocionin e biznesit? ___________ (ALL)

10. Cili është niveli i teknologjisë në biznesn tuaj?

Në gjendje të keqe.

I vjetëruar por në gjendje të pune

I përshtatshëm

- 126 -

Bashkëkohor

11. Nga 0 (aspak) në 10 (plotësisht), sa rentabël mendoni se është aktiviteti juaj? _______ (0 në 10)

Kreditimi i biznesit

12. Cili është burimi kryesor i financimit të biznesit tuaj?

Fondet e veta personale (familjare).

Fondet e siguruara nga dërgesat.

Hua nga bankat që operojnë në Shqipëri.

Kredi të formave të tjera.

Marrja me qira e aktiveve.

Hua nga banka të huaja.

Para të siguruara nga miq, të afërm, shokë.

13. Nga 0 në 10, sa vështirësi keni hasur në sigurimin e aktiveve të biznesit? _______ (0 në 10)

14. Si i keni siguruar aktivet fikse për ngritjen e biznesit tuaj?

Kursime të veta

Me kredi

15. Sa është investimi mesatar vjetor i bërë në tre vitet e fundit?

Poshtë 100.000 ALL

100.000 - 500.000 ALL

500.000-1.000.000 ALL

Mbi 1.000.000 ALL

16. Sa përqind nga investimet e bëra në 3 vitet e fundit janë burime të pronarit? ________%

17. A e ndjeni nevojën për Cash në biznesin tuaj?

Jo

Po, Nqs po , për cfarë:

Aktive A.Gj Aktive A.SH Detyrime te ndryshme

18. Cila është situata aktuale në raport me kredimarrjen?

Nuk planifikoni të merrni kredi.

Planifikoni të merrni kredi ose jeni në pritje te aprovimit

19. Cilën formë kredie merrni zakonisht?

Afatshkurtër

Afatmesme

Afatgjatë

20. Sa është kapaciteti maksimal i kredisë që mund të absorboni brenda vitit që vjen?

Poshtë 500.000 ALL

500.000 – 1.000.000 ALL

Deri në 5.000.000 ALL

5.000.000 – 10.000.000 ALL

Mbi 10.000.000 ALL

21. Nga 0 në 10, si e vleresoni aksesin për kredi të biznesit tuaj? _______ (0 në 10)

Faleminderit për bashkëpunimin!

- 127 -

Vlerësimi i përgjigjeve dhe lloji i të dhënave

1. Janë identifikuar me numër sipas radhës në pyetësor, të dhënat janë nominale

(cilësore).

2. Të dhëna nominale, sipas radhës në pyetësor.

3. Përgjigje është dhënë viti përkatës p.sh X, e dhëna është numerike, dhe gjendet si

diferencë (2013-X).

4. Të dhëna numerike, (numri i të punësuarve).

5. Të dhëna dummy (0,1) (nominale).

6. Të dhëna ordianle, sipas renditjes në pyetësor, dummy (0,1).

7+8+9, të dhëna numerike në 000 lekë (ALL).

10. Të dhëna ordinale , sipas renditjes në pyetësor, dummy (0,1).

11. Përgjigja është ordinale sipas shkallës rritëse së kënaqësisë, por në regresin

logjistik kjo është kthyer në dummy. (0,1).

12.Të dhëna nominale sipas renditjes në pyetësor, por në studimet e mëtejshme të

dhënat kthehen në dummy duke marrë vlerën 1 për fondet e veta personale dhe 0 për

një lloj nga huat.

13. Përgjigja është ordinale sipas shkallës rritëse së kënaqësisë.

14. Të dhëna nominale, dummy (0,1).

15. Përgjigjet janë vlera numerike të identifikuara, ose të barabarta me mesataren e

intervalit ku ajo bën pjesë , ku për intervalin e parë dhe të fundit janë marrë vlerat e

pyetësorit në 000 lekë.

16. Të dhëna numerike (raportet si numër dhjetor).

17. Të dhëna nominale dummy (0,1).

18. Të dhëna ordinale sipas renditjes në pyetësor.

19. Dummy pjesa e parë, duke përfshirë pjesën e dytë kthehet në nominale.

20. Ordinale në rendin rritës sipas renditjes në pyetësor.

21. Përgjigja është ordinale sipas shkallës rritëse së kënaqësisë, por në regresin

logjistik kjo është kthyer në dummy (0,1).

- 128 -

Kodimi i variablave

Vatiabli Kodimi

Mosha e biznesit; NRVITEVE

Numrit i të punësuarve; NRPUNONJ

Plani biznesit ; PLBIZNES

Niveli i teknologjisë ; NIVTEKN

Prespektivën e biznesit; PRESPEKT

Xhiro vjetore; XHIRO

Shpenzimet mesatare vjetore për trajnimin e punonjësve ; TRAIN

Shpenzimet mesatare vjetore për promocion; PROMOCION

Rentabiliteti në përceptimin e të anketuarve ; PERC.RENTAB

Sigurimin e burimeve të financimit të biznesit; BURIMFIN

Vështirësi për sigurimin e aktiveve; AKTBIZNES

Sigurimin e aktiveve të biznesit të NVM –ve; BURIMAKT

Investimin mesatar vjetor të bërë në tre vitet e fundit; INVESTIM

Burimet të pronarit; FONDPERSON

Nevojën për Cash; NEVCASH

Situatën aktuale në raport me kredimarrjen; KERKESKREDI

Me formën e kredisë; LLOJKREDI

Kapacitetin maksimal të kredisë që bizneset absorbojnë ne vitet e

ardhshme;

KREDIMAX

Aksesi për kredimarrje në përceptimin e të anketuarve AKSESKREDI

Burimi:Llogaritje të autorit

Korelacione

Correlations

RENTABIL XHIRO

RENTABIL

Pearson Correlation 1 .254**

Sig. (2-tailed)

.000

N 299 289

XHIRO

Pearson Correlation .254** 1

Sig. (2-tailed) .000

N 289 290

- 129 -

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Correlations

NEVCASH AKSESKREDI

NEVCASH



N 300 297

AKSESKREDI



N 297 297


Correlations

NRP

RON

SEKT

ORI

NRVIT

EVE

NRPUN

ONJ

PLBIZ

NES

PERS

PEKT

XHIR

O

TRAI

N

PROMO

CION

RENT

ABIL

NIVT

EKN

BURI

MFIN

AKT

BIZN

BURI

MAKT

NRPRON

Pearson

Correlation

1 .058 -.179** .485

** -.128

* -.278

** .455

*

*

.451*

*

.470** .017 .005 -.182

** .145

* .114

*

Sig. (2-

tailed)

.321 .002 .000 .027 .000 .000 .000 .000 .773 .929 .002 .012 .050

N 299 299 299 299 298 299 289 177 214 298 299 299 298 298

SEKTORI

Pearson

Correlation

.058 1 -.059 .044 .064 .083 .009 .058 .124 -.109 .011 -.009 -.086 .042

Sig. (2-

tailed)

.321

.312 .450 .270 .153 .882 .443 .070 .059 .848 .879 .139 .469

Correlations

RENTABIL AKSESKREDI

RENTABIL



N 299 296

AKSESKREDI



N 296 297


- 130 -

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

NRVITEV

E

Pearson

Correlation

-

.179**

-.059 1 -.045 .067 .126* .090 -

.297*

*

-.056 -.071 -.032 .014 .037 .005

Sig. (2-

tailed)

.002 .312

.434 .246 .030 .126 .000 .416 .222 .586 .805 .527 .926

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

NRPUNO

NJ

Pearson

Correlation

.485** .044 -.045 1 -.114

* -.388

** .539

*

*

.064 .267** .043 .025 -.177

** .118

* .062

Sig. (2-

tailed)

.000 .450 .434

.049 .000 .000 .395 .000 .458 .671 .002 .042 .288

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

PLBIZNE

S

Pearson

Correlation

-.128* .064 .067 -.114

* 1 .227

** -

.216*

*

-.062 -.032 -.136* .029 .052 -.098 -.101

Sig. (2-

tailed)

.027 .270 .246 .049

.000 .000 .415 .641 .018 .615 .368 .093 .083

N 298 299 299 299 299 299 289 176 213 298 299 299 298 298

PERSPE

KT

Pearson

Correlation

-

.278**

.083 .126* -.388

** .227

** 1 -

.371*

*

-

.217*

*

-.205** -.316

** -.059 .020 .087 -.028

Sig. (2-

tailed)

.000 .153 .030 .000 .000

.000 .004 .003 .000 .307 .731 .133 .631

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

XHIRO

Pearson

Correlation

.455** .009 .090 .539

** -.216

** -.371

** 1 .306

*

*

.244** .254

** .099 .037 .117

* -.003

Sig. (2-

tailed)

.000 .882 .126 .000 .000 .000

.000 .000 .000 .091 .536 .046 .959

N 289 290 290 290 289 290 290 175 212 289 290 290 289 289

TRAIN

Pearson

Correlation

.451** .058 -.297

** .064 -.062 -.217

** .306

*

*

1 .607** .281

** .094 -.161

* -.002 -.016

- 131 -

Sig. (2-

tailed)

.000 .443 .000 .395 .415 .004 .000

.000 .000 .212 .033 .982 .836

N 177 177 177 177 176 177 175 177 168 177 177 177 177 177

PROMOC

ION

Pearson

Correlation

.470** .124 -.056 .267

** -.032 -.205

** .244

*

*

.607*

*

1 .137* .044 -.215

** .206

** .182

**

Sig. (2-

tailed)

.000 .070 .416 .000 .641 .003 .000 .000

.046 .524 .002 .002 .008

N 214 214 214 214 213 214 212 168 214 213 214 214 214 214

RENTABI

L

Pearson

Correlation

.017 -.109 -.071 .043 -.136* -.316

** .254

*

*

.281*

*

.137* 1 .198

** .113 .106 -.015

Sig. (2-

tailed)

.773 .059 .222 .458 .018 .000 .000 .000 .046

.001 .051 .068 .797

N 298 299 299 299 298 299 289 177 213 299 299 299 298 298

NIVTEKN

Pearson

Correlation

.005 .011 -.032 .025 .029 -.059 .099 .094 .044 .198** 1 .033 .088 .068

Sig. (2-

tailed)

.929 .848 .586 .671 .615 .307 .091 .212 .524 .001

.565 .128 .243

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

BURIMFI

N

Pearson

Correlation

-

.182**

-.009 .014 -.177** .052 .020 .037 -

.161*

-.215** .113 .033 1 .138

* .042

Sig. (2-

tailed)

.002 .879 .805 .002 .368 .731 .536 .033 .002 .051 .565

.017 .468

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

AKTBIZN

Pearson

Correlation

.145* -.086 .037 .118

* -.098 .087 .117

* -.002 .206

** .106 .088 .138

* 1 .081

Sig. (2-

tailed)

.012 .139 .527 .042 .093 .133 .046 .982 .002 .068 .128 .017

.163

N 298 299 299 299 298 299 289 177 214 298 299 299 299 298

BURIMA

KT

Pearson

Correlation

.114* .042 .005 .062 -.101 -.028 -.003 -.016 .182

** -.015 .068 .042 .081 1

- 132 -

Sig. (2-

tailed)

.050 .469 .926 .288 .083 .631 .959 .836 .008 .797 .243 .468 .163

N 298 299 299 299 298 299 289 177 214 298 299 299 298 299

INVESTI

M

Pearson

Correlation

.474** .010 -.150

** .511

** -.159

** -.378

** .461

*

*

.402*

*

.490** .167

** .055 -.123

* .227

** .243

**

Sig. (2-

tailed)

.000 .857 .009 .000 .006 .000 .000 .000 .000 .004 .341 .034 .000 .000

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

FONDPE

RSON

Pearson

Correlation

.044 .015 -.024 -.029 -.051 .128* -

.243*

*

-.070 -.097 -.097 -.083 -.057 .046 -.018

Sig. (2-

tailed)

.452 .802 .680 .623 .380 .026 .000 .356 .157 .093 .149 .323 .426 .753

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

AKSESK

REDI

Pearson

Correlation

.075 -.088 .057 .217** -.204

** -.404

** .244

*

*

.075 .062 .254** .032 .178

** .136

* -.003

Sig. (2-

tailed)

.195 .132 .328 .000 .000 .000 .000 .326 .366 .000 .578 .002 .019 .955

N 296 297 297 297 296 297 288 175 212 296 297 297 296 296

KERKES

KREDI

Pearson

Correlation

-.133* -.085 .013 .098 -.208

** -.180

** .324

*

*

-.128 -.146* .099 .030 -.009 .015 -.015

Sig. (2-

tailed)

.024 .147 .829 .097 .000 .002 .000 .096 .035 .095 .606 .878 .794 .798

N 288 289 289 289 288 289 279 171 208 288 289 289 288 288

LLOJKR

EDI

Pearson

Correlation

.226** .055 .050 .060 -.105 -.073 .070 .228

*

*

.375** .115 .011 -.134

* .253

** .190

**

Sig. (2-

tailed)

.000 .371 .411 .329 .086 .236 .262 .003 .000 .060 .852 .028 .000 .002

N 267 268 268 268 267 268 260 167 202 267 268 268 268 268

- 133 -

VLERKR

EDI

Pearson

Correlation

.276** .053 .082 .129 -.115 -.127 .317

*

*

.006 -.081 -.309** -.119 -.160 -.089 .042

Sig. (2-

tailed)

.001 .540 .340 .132 .180 .139 .000 .948 .386 .000 .166 .061 .297 .621

N 138 138 138 138 137 138 136 106 116 138 138 138 138 138

KREDIM

AX

Pearson

Correlation

.343** .060 .000 .370

** -.159

** -.259

** .378

*

*

.146 .307** -.010 -.038 -.153

** .192

** .060

Sig. (2-

tailed)

.000 .302 .995 .000 .006 .000 .000 .053 .000 .859 .508 .008 .001 .298

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

SITFINA

NC

Pearson

Correlation

.274** -.062 .058 .405

** -.274

** -.409

** .490

*

*

.141 .221** .308

** -.037 .064 .180

** -.023

Sig. (2-

tailed)

.000 .281 .313 .000 .000 .000 .000 .061 .001 .000 .525 .272 .002 .696

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

NEVCAS

H

Pearson

Correlation

.457** -.007 -.144

* .514

** -.158

** -.379

** .456

*

*

.406*

*

.489** .201

** .082 -.149

** .246

** .212

**

Sig. (2-

tailed)

.000 .903 .012 .000 .006 .000 .000 .000 .000 .000 .159 .010 .000 .000

N 299 300 300 300 299 300 290 177 214 299 300 300 299 299

Correlations

INVESTI

M

FONDPERS

ON

AKSESKR

EDI

KERKESKR

EDI

LLOJKRE

DI

VLERKRE

DI

KREDIM

AX

SITFINA

NC

NEVCA

SH

NRPRON

Pearson

Correlation

.474 .044 .075** -.133

** .226

* .276

** .343

** .274

** .457

**

Sig. (2-tailed) .000 .452 .195 .024 .000 .001 .000 .000 .000

- 134 -

N 299 299 296 288 267 138 299 299 299

SEKTORI

Pearson

Correlation

.010 .015 -.088 -.085 .055 .053 .060 -.062 -.007

Sig. (2-tailed) .857 .802 .132 .147 .371 .540 .302 .281 .903

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

NRVITEVE

Pearson

Correlation

-.150** -.024 .057 .013 .050 .082

* .000 .058

** -.144

Sig. (2-tailed) .009 .680 .328 .829 .411 .340 .995 .313 .012

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

NRPUNONJ

Pearson

Correlation

.511** -.029 .217 .098 .060

* .129

** .370

** .405 .514

**

Sig. (2-tailed) .000 .623 .000 .097 .329 .132 .000 .000 .000

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

PLBIZNES

Pearson

Correlation

-.159* -.051 -.204 -.208

* -.105 -.115

** -.159

** -.274 -.158

Sig. (2-tailed) .006 .380 .000 .000 .086 .180 .006 .000 .006

N 299 299 296 288 267 137 299 299 299

PERSPEKT

Pearson

Correlation

-.378** .128 -.404

* -.180

** -.073

** -.127 -.259

** -.409

** -.379

**

Sig. (2-tailed) .000 .026 .000 .002 .236 .139 .000 .000 .000

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

XHIRO

Pearson

Correlation

.461** -.243 .244 .324

** .070

** .317

** .378 .490

** .456

**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .262 .000 .000 .000 .000

N 290 290 288 279 260 136 290 290 290

TRAIN

Pearson

Correlation

.402** -.070 .075

** -.128 .228 .006

** .146

** .141 .406

**

Sig. (2-tailed) .000 .356 .326 .096 .003 .948 .053 .061 .000

N 177 177 175 171 167 106 177 177 177

- 135 -

PROMOCIO

N

Pearson

Correlation

.490** -.097 .062 -.146

** .375 -.081

** .307

** .221

** .489

Sig. (2-tailed) .000 .157 .366 .035 .000 .386 .000 .001 .000

N 214 214 212 208 202 116 214 214 214

RENTABIL

Pearson

Correlation

.167 -.097 .254 .099 .115* -.309

** -.010

** .308

** .201

*

Sig. (2-tailed) .004 .093 .000 .095 .060 .000 .859 .000 .000

N 299 299 296 288 267 138 299 299 299

NIVTEKN

Pearson

Correlation

.055 -.083 .032 .030 .011 -.119 -.038 -.037 .082

Sig. (2-tailed) .341 .149 .578 .606 .852 .166 .508 .525 .159

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

BURIMFIN

Pearson

Correlation

-.123** -.057 .178 -.009

** -.134 -.160 -.153 .064

* -.149

**

Sig. (2-tailed) .034 .323 .002 .878 .028 .061 .008 .272 .010

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

AKTBIZN

Pearson

Correlation

.227* .046 .136 .015

* .253 -.089 .192

* .180 .246

**

Sig. (2-tailed) .000 .426 .019 .794 .000 .297 .001 .002 .000

N 299 299 296 288 268 138 299 299 299

BURIMAKT

Pearson

Correlation

.243* -.018 -.003 -.015 .190 .042 .060 -.023 .212

**

Sig. (2-tailed) .000 .753 .955 .798 .002 .621 .298 .696 .000

N 299 299 296 288 268 138 299 299 299

INVESTIM

Pearson

Correlation

1** -.193 .235

** .191

** .335

** .136

** .578

** .420

** .963

**

Sig. (2-tailed)

.001 .000 .001 .000 .112 .000 .000 .000

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

- 136 -

FONDPERS

ON

Pearson

Correlation

-.193 1 -.147 -.390 -.115 -.037* -.221

** .164 -.179


.011 .000 .061 .663 .000 .004 .002

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

AKSESKRE

DI

Pearson

Correlation

.235 -.147 1 .221** .142

** -.051

** .288

** .366 .239

Sig. (2-tailed) .000 .011

.000 .021 .553 .000 .000 .000

N 297 297 297 286 266 138 297 297 297

KERKESKR

EDI

Pearson

Correlation

.191* -.390 .221 1 -.058

** -.076

** .308

** .172 .206

*

Sig. (2-tailed) .001 .000 .000

.352 .378 .000 .003 .000

N 289 289 286 289 261 135 289 289 289

LLOJKREDI

Pearson

Correlation

.335** -.115 .142 -.058 1 .244 .201 .040

** .343

**

Sig. (2-tailed) .000 .061 .021 .352

.004 .001 .513 .000

N 268 268 266 261 268 134 268 268 268

VLERKREDI

Pearson

Correlation

.136** -.037 -.051 -.076 .244 1 .280

** .083 .108

Sig. (2-tailed) .112 .663 .553 .378 .004

.001 .333 .209

N 138 138 138 135 134 138 138 138 138

KREDIMAX

Pearson

Correlation

.578** -.221 .288 .308

** .201

** .280

** 1

** .359 .596

**

Sig. (2-tailed) .000 .000 .000 .000 .001 .001

.000 .000

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

NEVCASH

Pearson

Correlation

.963** -.179 .239

* .206

** .343

** .108

** .596

** .412

** 1

**

Sig. (2-tailed) .000 .002 .000 .000 .000 .209 .000 .000

N 300 300 297 289 268 138 300 300 300

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. Correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed).

- 137 -

Documents

performanca e nderrmarjeve te vogla dhe te mesme ne shqiperi