Miljan Škipina

Maturski rad

Srednjoškolski centar Pale

Juni 2011

Periklovo doba1

Miljan Škipina

Periklovo doba 2

1.

2. Uvod ....................................................................................................................................................................... 3

3. Formiranje Delskog saveza i prilike u Atini prije Periklovog ulaska u politiku ........................................................ 4

3.1. Borbe sa Persijom i njihove posljedice na stanje u Grčkoj ............................................................................. 4

3.2. Stvaranje Delskog saveza ............................................................................................................................... 5

4. Periklovo doba: unutrašnje borbe, dolazak na vlast i dalja demokratizacija Atinskog ustava ............................... 5

4.1. Periklovo djetinjstvo i obrazovanje ................................................................................................................ 5

4.2. Kimonova politička prevlast ........................................................................................................................... 6

4.3. Kimonova pomod Sparti i njegov pad ............................................................................................................ 7

4.4. Demokratizacija Atinske države ..................................................................................................................... 8

4.5. Totalni poraz konzervativne stranke .............................................................................................................. 9

5. Društveno uređenje Atine u Periklovo doba ........................................................................................................ 10

5.1. Položaj robova u Atinskoj državi .................................................................................................................. 10

5.2. Značaj meteka u Atinskom društvu ............................................................................................................. 11

5.3. Atinski građani ............................................................................................................................................. 11

6. Državno uređenje Atine u Periklovo doba ............................................................................................................ 12

6.1. Narodna skupština-Eklesija .......................................................................................................................... 12

6.2. Vijede od 500-Bula ....................................................................................................................................... 14

6.3. Državni sud-Helileja ..................................................................................................................................... 14

6.4. Kolegijum stratega ....................................................................................................................................... 15

6.5. Kolegijum arhonata ...................................................................................................................................... 15

6.6. Garanti trajnosti demokratskog poretka ..................................................................................................... 16

7. Spoljna politika Atine u Periklovo doba ................................................................................................................ 17

7.1. Pretvaranje Delskog saveza u Atinsku pomorsku državu ............................................................................. 17

7.2. Nastavak borbi sa Persijom .......................................................................................................................... 19

7.3. Prvi peloponeski rat ..................................................................................................................................... 19

7.4. Atinska politika prema zapadu ..................................................................................................................... 21

8. Izgled Atine i život u njoj tokom Zlatnog vijeka; Periklova građevinska aktivnost; intelektualna kretanja .......... 22

8.1. Izgled i obnova grada Atine; Izgradnja atinskog Akropolja .......................................................................... 22

8.2. Život i običaji stanovništva ........................................................................................................................... 24

8.3. Kulturna kretanja u Atini V vijeka p.n.e. ...................................................................................................... 25

9. Poslednji sukobi prije početka Peloponeskog rata ............................................................................................... 26

9.1. Samski rat ..................................................................................................................................................... 26

9.2. Lični napadi na Perikla ................................................................................................................................. 26

10. Početak Peloponeskog rata, poslednje godine života i Periklova smrt ................................................................ 27

10.1. Početak rata ................................................................................................................................................. 27

10.2. Prva godina rata ........................................................................................................................................... 28

10.3. Druga godina rata i Periklova smrt .............................................................................................................. 29

11. Periklov privatni život i ocjena njegove ličnosti .................................................................................................... 30

11.1. Privatni život ................................................................................................................................................ 30

11.2. Liderske sposobnosti .................................................................................................................................... 31

11.3. Vojne sposobnosti ........................................................................................................................................ 31

11.4. Oratorske sposobnosti ................................................................................................................................. 32

12. Zaključak ............................................................................................................................................................... 32

13. Literatura ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….33

Periklovo doba3

Perikle (starogrč. Περικλής, od grčkih riječi περί i κλέος što znači „okružen slavom“, rođen oko

495. p.n.e. umro 429. p.n.e.) bio je starogrčki političar, govornik i vojskovođa iz V vijeka p.n.e.

poznatog još i kao Zlatni vijek, a naročito značajan za period između Grčko-persijskih ratova i

Peloponeskog rata. Vrijeme njegove vladavine (461—429. p.n.e.) u istoriji je dobilo ime

Periklovo doba, takođe Zlatni vijek, jer je u doba njegove vladavine Atina bila na vrhuncu svoje

modi. Perikle je iskoristio pobjedu Grka nad Persijancima, kao i jačanje atinske mornarice da bi

transformisao Delski savez u Atinsku pomorsku državu, a samu Atinu je doveo do najvede modi i

slave u njenoj dotadašnjoj istoriji. Za stratega Atine biran je 14 puta uzastopno što nikome do

tada nije uspelo. Na vojničkom planu, Periklovi vojni pohodi imali su kao glavni cilj očuvanje

strateških interesa Atine i njeno jačanje, kako na kopnu, tako i na moru. Glavnu podršku u

pohodima davala mu je modna atinska mornarica koja je počela da jača još od vremena

Temistokla i Kimona. Perikle je bio na čelu Atine sve do 429. p.n.e, druge godine Peloponeskog

rata, kada je preminuo kao žrtva epidemije koja je tada pogodila Atinu. Perikle je takođe bio

veliki pokrovitelj umjetnosti, književnosti i nauke i za vrijeme svoje vladavine pretvorio je Atinu

u središte kulture i duhovnosti antičkog sveta. Podigao je neke od najljepših građevina antičkog

sveta (atinski Akropolj sa Partenonom). Takođe je bio pokretač niza zakona u korist naroda, a ti

zakoni su, paradoksalno, uglavnom bili na štetu aristokratije kojoj je i sam pripadao. Njegovi

prodemokratski stavovi najbolje se mogu vidjeti u njegovom Posmrtnom govoru održanom u

čast atinskih vojnika poginulih u prvoj godini Peloponeskog rata. Govor je u potpunosti sačuvan

zahvaljujudi Tukididu koji je Perikla nazvao „prvim čovjekom Atine“.

"Naša mod nije bez dokaza jer postoje sjajna sjedanja na naše uspjehe i najsvjetlije trenutke, zbog kojih de nas slaviti sadašnje, ali i budude generacije. Zato ne treba ni Homer da nas slavi, niti

bilo ko drugi njegova zanata, čiji stihovi veličaju slavu ali samo na momenat, koja nestaje pred pojavom činjenica, zato što smo mi

uspjeli da osvojimo mora i kopna našom hrabrošdu čime smo svuda, kao dobro ili kao zlo, ostavili neizbrisive tragove našeg veličanstvenog prisustva." - Periklov posmrtni govor, Tukidid

Periklovo doba 4

3.1. Borbe sa Persijom i njihove posljedice na stanje u Grčkoj Bitke kod Plateje i Mikale označile su kraj borbi sa Persijancima u matičnoj Grčkoj. Persija je

shvatila da zbog nastalih okolnosti nije u stanju da pokori Grčku i da od nje obrazuje persijske

satrapije. Ali to ne znači da je i rat između ova dva naroda bio okončan: on se neminovno i dalje

vodio; jedino je bilo pitanje kakav de vid uzeti vojni sukobi i kojoj de od dveju strana pripasti

ofanziva, a kojoj defanzivna uloga. Persiji je bilo mogude da napusti svaku nadu na neposredno

osvajanje Grčke, a da ipak sačuva zajedničku granicu sa ovom zemljom, da zadrži posjede na

Balkanskom poluostrvu, u Maloj Aziji i na ostrvima. Zbog toga je bilo nezamislivo da de Persija

napustiti svaku borbu. Pa ipak, ona je u Grčkoj pretrpjela tako teške udarce, da je glomaznom

ustrojstvu njene imperije, sa nepreglednom teritorijom i šarolikom vojskom, očigledno bio

potreban izvjestan predah, kako bi okupila svoje snage i pripremila se za novi napad. Međutim,

Grčka joj nije dozvolila takav predah. Jednostavno nije prestala da se bori, čak ni za krade

vrijeme; štaviše, umjesto da se brani, postala je agresivna. Postavila je sebi za cilj da potisne

Persijance opet u Aziju i da im onemogudi neposredni kontakt sa Egejskim morem. A ovaj njen

vojni plan podudarao se sa nacionalnim stremljenjima jer im je prije svega bilo stalo da povrate

nezavisnost grčkim gradovima duž egesjkih obala. Takođe, Grčko-persijski ratovi su imali za

posledicu i izmjenu snaga među samim polisima u

Grčkoj.

Prije nego što je počeo rat, Sparta je bila prva

politička i vojna sila u Grčkoj; ona je, zajedno sa

Atinom koja je dolazila odmah iza nje, imala prvu

riječ u stvarnom vođenju rata. Ali, Sparta nikako nije

bila podesna da rukovodi operacijama koje su se

odvijale uglavnom na moru i na periferiji grčkog

svijeta. Takav rat je zahtjevao prilagodljiviju i življu

državnu organizaciju od one koja je postojala u

Sparti. Sparta je raspolagala ograničenim vojnim

snagama (zbaog malobrojnosti spartarijata), te nije mogla da ih u velikom broju šalje na razne

strane. Zbog stanja u zemlji i postojedeg odnosa prema helotima i perijecima, bila je prinuđena

da u okviru svojih granica zadrži velike vojne rezerve, u stvari vedinu onih spartijata koji su činili

srž njene vojske. I konačno, Sparta je bila zemljoradnička i kontinentalna kraljevina: njena

sredstva su bila ograničena, a bez velikih novčanih izdataka se nije mogao uspješno voditi

nijedan rat na moru ni na periferiji grčkog svijeta. Sve je to zajedno neminovno prisililo Spartu

da se odrekne vodede uloge u borbama protiv Persije. Ali, bez vođe se nije moglo, a jedina

“I još ne zaboravite da, ako vaša domovina

ima najslavnije ime u celom svetu, to je

zato što nikad nije ustuknula pred

nevoljom; zato što je dala više života i

uložila više truda u rat nego bilo koji drugi

grad, što je osvojila za sebe mod najvedu

od svih, i ta uspomena de ostati zauvijek

da nas podsjeda na te slavne trenutke.” -

Periklova treda oracija kako je zapisuje

Tukidid

Periklovo doba5

zemlja koja je bila u stanju da preuzme ovu ulogu bila je Atina. Atina se skoro prirodno

nametnula kao lider: imala je slavu pobjednika nakon slavnih borbi na Maratonu i Salamini,

najjaču flotu u grčkom svijetu, dovoljno novca i velike ljudske potencijale. Zbog toga nije čudo

što je Atina priželjkivala da stane na čelo borbe protiv Persije i što joj se ta želja ostvarila.

3.2. Stvaranje Delskog saveza Iako matična Grčka, odnosno gradovi na Balkanskom poluostrvu, nisu bili mnogo zainteresovani

za ovu borbu, ona je za ostrva i gradove u Maloj Aziji značila pitanje života i smrti. Zbog toga su

ti dijelovi Grčke živo učestvovali u vojnim poduhvatima protiv Persije, te su pod vođstvom Atine

obrazovali pomorsku konfederaciju sa središtem na Delosu-savez iz koga de se roditi velika

atinska pomorska država. Osnivač Delskog saveza bio je atinski državnik Aristid. Pravila ovog

saveza bila su da svaki saveznik mora učestvovati u ratu i imati svoga predstavnika u savjetu lige

i da svaki od njih može položiti novac, umjesto da stavi na raspolaganje ljude i brodove. Kada se

uzmu u obzir ovakvi uslovi jasno je zbog čega je vođstvo pripalo Atini. Samim tim što je

raspolagala vedim vojnim i materijalnim sredstvima nego ostali saveznici, obezbjedila je sebi

vedinu glasova u savjetu. Jedino je ona imala dovoljno ljudi i energije da novac svojih saveznika

pretvori u brodove i vojnike u slučaju da oni ne budu voljni ili u modi da učestvuju u ratu.

Glavnu odgovornost su snosili Atinjani te je prirodno što je njihova uloga bila srazmjerna

njihovoj odgovornosti. Djelovanjem Delkog saveza od Persijanaca su očišdeni Egejsko more,

Helespont i Mramorno more, te Karija, oblasti južno od Jonije, oko ostrva Rodosa. Maloazijski

Grci su postali slobodni od persijske vlasti te su se pridružili Delskom savezu.

Na unutrašnjem planu u Atini se tokom ovog perioda sukobljavaju dvije frakcije: aristokratska

koju zastupaju Aristid i Kimon i koja se zalagala za prijateljstvo sa Spartom i kurs umjerene

demokratije i miješanog ustava, i druga, koju zastupaju Temistoklo i Efijalt, koja se zalagala za

radikalnu demokratiju i oštro suparništvo sa Spartom dok su opasnost od Persije stavljali u drugi

plan. U drugoj polovini V vijeka p.n.e. drugi kurs de odnijeti pobijedu. Njen najvedi zastupnik,

Perikle, povešde Atinu u doba najvede modi i procvata.

4.1. Periklovo djetinjstvo i obrazovanje Perikle se rodio u demi Holargos sjeverno od Atine oko 495. p.n.e. Njegov otac, Ksantip, bio je

poznati atinski političar i vojskovođa s početka V vijeka p. n. e, poznat i po tome što je doprinjeo

u osuđivanju Miltijada zbog neuspele vojne intervencije na ostrvo Paros 489. p.n.e. Ksantip je

bio ostrakovan i protjeran iz Atine 485. p.n.e, ali pet godina kasnije se vratio u Atinu i na čelu

atinske vojske izvojevao pobjedu nad Persijancima u bici kod Mikale, avgusta 479. p.n.e.

Periklova majka zvala se Agarista i bila je član slavne ali kontroverzne atinske aristokratske

Periklovo doba 6

porodice Alkmeonida. Agaristin čukudeda je bio tiranin iz Sikiona, Klisten. Njen ujak, koji se

takođe zvao Klisten, bio je reformator atinskog političkog sistema i jedan od glavnih osnivača

atinske demokratije.

Otac Istorije, Herodot, koji je živio u isto vrijeme kad i

Perikle, kao i istoričar Plutarh iz Heroneje, kažu da je

njegova majka, Agarista, nekoliko dana prije Periklovog

rođenja, sanjala da je rodila lava. Jedno od tumačenje

te anegdote je da lav znači mod i slavu, međutim, priča

može biti i aluzija na navodno čudan oblik Periklove

glave, glavne mete komičara tog vremena. U prilog ovoj

tvrdnji navodi se i činjenica da je Perikle na svim

bistama bio prikazivan sa šljemom na glavi, međutim,

šljem je samo bio simbol njegovog vojničkog čina,

stratega.

Perikle je pripadao atinskom plemenu Akamantis

(Ακαμαντίς φυλή). Bogatstvo i društveni položaj

njegove porodice omogudili su mu da se zadovolji svoju

žeđ za znanjem i učenjem. Imao je sredu da bude i

učenik nekih od najslavnijih i najmudrijih ljudi njegovog

vremena, kao što su Zenon iz Eleja (južna Italija),

osnivač elejizma, Protagora ili pak Anaksagora iz

Klazomene (Mala Azija), veliki Periklov prijatelj koji ga

je naučio smirenosti i samokontroli što su bile neke od

glavnih karakteristika Periklove političke ličnosti. Takođe

je učio i muziku od najboljih muzičara njegovog vremena

kao što su bili Damon i najvjerovatnije Pitoklid.

4.2. Kimonova politička prevlast Perikle ulazi u politiku 472. godine p.n.e. kada je finansirao prikazivanje Eshilove drame

Persijanci u obliku liturgije na Dionizijskim igrama, pokazavši da je tad bio jedan od najimudnijih

građana Atine. S druge strane, finansiranjem ovog djela Perikle je izrazio i svoju podršku

Temistoklu u borbi protiv Kimona, s obzirom da drama prikazuje čuvenu Temistoklovu pobedu

kod Salamine. Međutim, Periklova podrška Temistoklu nije bila dovoljna. Zahvaljujudi podršci

Sparte i oligarhijskog pokreta Temistokle je ostrakovan iz Atine. Otišao je u Arg gdje je radio

protiv Sparte, a paradoksalno poslednje godine života proveo je u Persiji gdje je na upravu

dobio tri grada, istoj Persiji čiju je mod tako slavno slomio kod Salamine. Nakon Temistoklovog

ostrakovanja najugledniji čovjek Atine postaje Kimon. Kimonova prospartanska politika bila je

više nego očigledna. Svuda-u narodnoj skupštini, u sudu i areopagu Kimon je hvalio spartanski

Periklova bista, rimska kopija rada grčkog vajara Kresilasa, Vatikanski

muzej, Rim

Periklovo doba7

poredak i pretpostavljao ga atinskom. U svemu imitirajudi Spartance čak je i svome sinu dao ime

Lakedemonije. Popularnost je stekao prije svega zbog izvanrednih vojnih uspjeha. Za Atinu je

osvojio Skiros, odnio je pobjedu nad preostalim

persijskim garnizonima na tračkim obalama, i 469.

godine p.n.e. je potukao persijsku vojsku i flotu kod

ušda rijeke Eurimedonta. Sa Kimonom na vlast dolazi

i oligarhijska elita koja nastoji da povrati uređenje

prije Solonovih i Klistenovih reformi. U Atini još uvijek

funkcionišu demokratske ustanove poput narodne

skupštine ali je njihov rad bio pod strogom kontrolom

areopaga koji je predstavljao glavni oslonac u

političkoj prevlasti atinske oligarhije.

Vođstvo demokratske stranke u ovom periodu ne pripada još uvijek Periklu nego Efijaltu. On je

u cijelosti usvajao političke ideje Temistokla i bio veoma istaknuti grčki orator. Platon ga je

okarakterisao kao čovjeka koji je „opio demos prevelikom slobodom“. Istorijski razvoj Atine kao

velikog centra robne proizvodnje i trgovine, kao pomorske države, odvijao se tako da su se njeni

putevi i putevi konzervativne Sparte morali razidi. To su uvidjeli i neki Atinski aristokrati. Izgleda

da je mnogima od njih postalo jasno da je vlast oligarhijske grupacije privremena pojava i da u

Atini bududnost pripada demokratiji.

4.3. Kimonova pomoć Sparti i njegov pad Godine 465. p.n.e. u Sparti dolazi do katastrofalnog zemljotresa nakon kojeg su heloti digli na

oružani ustanak. Naročito opasnu formu ustanak je poprimio u Meseniji. Stanovnici ove oblasti

su oduvijek mrzili Spartance i paniku nastalu nakon zemljotresa uvidjeli su kao dobru priliku da

se oslobode njene vlasti. Međutim, zahvaljujudi spartanskoj vojničkoj organizaciji kralj Arhidam

je brzo obuzdao pobunu ali odbjegle helote koji su se učvrstili na planini Itomi nije mogao da

savlada. Položaj je postao toliko ozbiljan da su Spartanci zatražili pomod od Atine. Kimon je

uspio ubijediti narodnu skupštinu da pošalju pomod Sparti, i sam je stao na čelo 4000 hoplita

koji su upudeni na Itomu. Iako su Atinjani u opsadama bili mnogo iskusniji od Spartanaca, i oni

su se pokazali nemodni da slome ustanički otpor. Spartanci su posumnjali da su atinski vojnici

stupili u pregovore sa opsjednutim Mesencima i da uz njihovu pomod izvrše demokratski

prevrat. Tako Itoma nije osvojena. Sparta je direktno saopštila Atinjanima da joj više nije

potrebna njihova pomod. Od svih spartanskih saveznika okupljenih na Itomi jedino su Atinjani

opozvani. To je značilo veliko poniženje za Atinu pa je politika prijateljstva sa Spartom

oligarhijske grupacije u Atini doživjela potpuni neuspjeh.

U Atini poslije toga Efijalt sa Periklom pokredu sudski spor protiv Kimona zbog nanesene uvrede

atinskoj državi. Kimon se na kraju oslobodio svih optužbi ali je njegov politički položaj postao

veoma nepovoljan. Zbog toga Kimon ponovo pokušava da krene onim putem na kome se

osjedao najsigurnijim, putem novog rata protiv Persije. Upravo u to vrijeme u Egiptu je izbio

ustanak protiv persijske vlasti. Atinjani su poslali ogromnu vojsku i flotu od 200 brodova u

“Slavnim herojima cio svijet je grob; u

dalekim zemljama koje se navode u

njegovom epitafu na stubu, urezan je

nepisani sveti epitaf u grudima svakog

čovjeka, epitaf koji ni jedan kamen ne

može da sačuva osim samog srca.” -

Periklov Posmrtni govor kako ga je zapisao

Tukidid

Periklovo doba 8

Egipat da pomognu ustanicima. Vojsku je predvodio Kimon. Jedan dio atinske vojske borio se na

Kipru, drugi dio na feničanskim obalama ali je vedina bila iskrcana na teritoriju Egipta. Odlazak

Kimona iz Atine samo je još više ubrzao rušenje starih aristokratskih skupina u Atini.

Efijalt i Perikle pokredu niz sudskih procesa protiv članova areopaga (optužbe poput

podmitljivosti, podrivanja demokratije, utaje državnog novca). Time je poljuljan ugled ovog

vijeda pa je 462. godine p.n.e. narodna skupština donijela zakon protiv areopaga kome su

oduzete sve funkcije osim nekih simboličnih sudskih ovlaštenja kao što su recimo suđenja u

nekim vjerskim prestupima. Ovim događajima počinje period radikalne demokratije u Atini.

4.4. Demokratizacija Atinske države Poslije ubistva Efijalta vođstvo u demokratskoj stranci preuzima najznačajniji starogrčki

državnik, Perikle. Popularnost među narodom zaslužio je svojim ličnim vrlinama, poštenjem,

nepotkupljivošdu, te izvrsnim oratorskim i državničkim vrlinama. Kimonovim povratkom stanje

se nije izmjenilo. Ubrzo nakon njegovog povratka u Atinu kažnjen je ostrakizmom. Kimonov pad

predstavljao je veliku Periklovu političku pobjedu. Posle Kimonovog ostrakovanja Perikle

nastavlja da sprovodi niz mjera u cilju daljeg demokratizovanja atinske države. Te reforme nisu

bile iznenadne i radikalne tipa

Solonovih ili Klistenovih. Glavni cilj je

ved bio postignut: uticaj oligarhijskih

pristalica je srušen, vrhovna vlast je

prešla u ruke atinskog demosa koji je

dobio potpuna politička prava i

pristup svim državnim

magistraturama.

Formalno, Solonov cenzus je još uvijek

postojao (prema Solonovim

reformama položaj arhonta je bio

dostupan samo prvim dvjema klasama,

a položaj u vijedu 500 prvim trima). Ovaj zakon je zaobiđen na taj način što je pri izboru

arhonata i drugih službenika postavljano samo usmeno pitanje kandidatu da li ima odgovarajudi

cenzus. Pri tome nijedan kandidat, ma koliko bio siromašan, nije odgovarao negativno. Tako je

utvrđivanje cenzusa prilikom izbora svedeno na formalnost.

Predstava atinskog novca sa slikom boginje Atine na licu i sove s maslinovom grančicom na naličju. Od 449. godine p.n.e. svi članovi

Delskog saveza mogli su koristiti samo atinski novac.

Periklovo doba9

Drugi primjer demokratizacije društva jeste

rasprostranjenost običaja da se čitav niz dužnosti

biraju kockom a ne glasanjem kako su birani ranije.

Izuzetak su bile funkcije stratega i funkcije za koje je

bilo potrebno stručno znanje. Ovakav način odabira

bio je, prema Periklu, veoma demokratičan.

Popunjavanjem magistratura kockom bila je isključena

mogudnost prethodnog uticaja na birače, čime su se

ranije u velikoj mjeri služili bogati ljudi. Donjet je i

zakon po kome su siromašni građani mogli

prisustvovati pozorišnim predstavama i pri tome im je

ispladivana jedna vrsta finansijske pomodi. Konačno, u

interesu siromašnog demosa i njihovog angažovanja u

politiku Perikle uvodi platu za obavljanje državnih

funkcija. Plata od 2 obola je upočetku ispladivana

samo članovima helileje, tj. suda, da bi se kasnije

proširila i na članove vijeda 500. Pladanje rada na

državnim dužnostima obezbjedilo je masi atinskih

građana realnu mogudnost da aktivno iskoriste svoja

politička prava. Od onda je svaki, pa i najsiromašniji

građanin Atine bez opasnosti mogao da sve svoje vrijeme posveti državnom poslu, a učešde u

radu suda za mnoge građane postalo je izvor sredstava za život. Siromašnim građanima donekle

je ostao nedostupan samo položaj stratega, ne zbog zakonskih ograničenja nego zato što se

funkcija stratega nije pladala pa su je mogli vršiti samo bogati građani.

Najradikalniji zakon je bio iz 451. godine p.n.e. kada je ograničeno atinsko državljanstvo samo

na građane kojima su oba roditelja bili Atinjani. Prerastanje Atine u vodedi ekonomski, politički i

kulturni polis Grčke učinilo je da ona postane privlačna tačka za građane drugih gradova;

povlastice koji su uživali atinski gradjani kod drugih su prirodno izazivale želju da se orode sa

Atinjanima ili na bilo koji drugi način uključe u njihove redove. Zato je Perikle u interesu svojih

sugrađana donio zakon po kome su građani samo osobe čiji su oba roditelja punopravni

Atinjani. Suština zakona najjasnije se ispoljila 444. godine p.n.e. kada je egipatski vladar

Psametih poslao na poklon atinskom demosu 40 000 merica žita. Tako je osjetno bio manji broj

onih koji imaju pravo na dobijanje žita a povedan je dio koji pripada punopravnim građanima.

Ali atinsko društvo nikako nije ostalo zatvoreno pred strancima. Građansko pravo je često

dodjeljivano istaknutim pojedincima doseljenih iz drugih gradova koji se često ubrzo osjedaju

kao rođeni Atinjani.

4.5. Totalni poraz konzervativne stranke Iako poražena, konzervativna stranka je nastavila sa radom. Njen vođa je postao Tukidid iz

Alopeke. On je optužio Perikla za trošenje novca iz javne kase na građenje velikih arhitektonskih

“Sad je došlo vrijeme kad je Perikle uzeo u

svoje ruke Atinu i sve što je Atinjanima

pripadalo: prihode, i vojsku, i mornaricu, i

ostrva, i more, i veliku vlast koja se

prostirala ne samo nad Helenima nego i

nad varvarima, i hegemoniju koja je

stajala pod zažtitom podložnih naroda,

pod zaštitom prijateljstva mnogih kraljeva

i saveza sa mnogim vladaocima... Mod nad

ljudima nije mu davala samo prosta snaga

njegove rječitosti, nego i ugled što ga je

stekao svojim životom i povjerenje u

njega, jer svako je znao da se on ne može

podmititi nikakvim poklonima i novcima.

Mada je on Atinu od velkiog grada učinio

najvedim i najbogatijim gradom, i mada je

svojom vlašdu nadmašio mnoge kraljeve i

knezove, od kojih su ga neki postavili i za

staraoca svojim sinovima, ipak on svoje od

oca naslijeđeno imanje nije ni za jednu

jedinu drahmu povedao.“ – Plutarh,

Paralelne biografije

Periklovo doba 10

projekata. Isprva, Tukidid je uspio da okrene javno mnenje protiv Perikla, ali ne zadugo—Perikle

je odmah obedao da de izgradnju Akropolja platiti sopstvenim novcem, ali pod uslovom da

njegovo ime bude uklesano na građevinama. Ovaj Periklov govor narod je nagradio velikim

aplauzom, a političar Tukidid je doživio veliki politički poraz. Dvije godine kasnije, 442. p.n.e,

Tukidid je ostrakovan i protjeran iz Atine na deset godina. Od tada, pa sve do svoje smrti 429.

godine p.n.e. Periklo je neprikosnoveni vladar Atine koja je za njegovo doba doživjela najvedi

unutrašnji procvat.

Važno je napomenuti da Periklova vlast nije počivala na nekim vanrednim ovlaštenjima ili

mogudnostima van zakona. Jedina funkcija koju je obavljao jeste funkcija stratega. Na nju je

biran svake godine od 449. p.n.e. pa do svoje smrti (sa izuzetkom 443. g. p.n.e.). Njegova

vladavina je počivala na bezuslovnom povjerenju atinskih građana i sjajnim govorničkim

sposobnostima kojim je uticao na odluke narodne skupštine pa ga je atinski demos pratio i u

podvizima koji prividno nisu bili u njegovoj koristi. Tako je, po riječima istoričara Tukidida Atina

bila samo po imenu demokratija, dok je u stvarnosti bila grad jednoga čovjeka.

Cjelokupno stanovništvo Atike dijelilo se na tri skupine: punopravne atinske građane, strance

odnosno meteke i robove.

5.1. Položaj robova u Atinskoj državi Robovi su bili ljudi bez lične slobode. Vedinu robova su činili varvari, npr. Skiti, ali bilo je i robova

Grka. Robovlasnici su slobodno raspolagali robovima kao ličnom imovinom. U svakom trenutku

su ga mogli prodati, osloboditi, fizički kažnjavati. Ubistvo sopstvenog roba je bilo dozvoljeno,

tek krajem V vijeka p.n.e. je bilo ograničeno zakonom. Ubistvo tuđeg roba pladalo se

materijalnom nadoknadom. Ukoliko je svjedočio na sudu roba su prvo šibali jer se vjerovalo da

ne može da istupi na sud kao slobodan građanin. U Atini je svakoga mjeseca održavana pijaca

robova. Cijena roba bila je različita; čista fizička snaga bila je jeftinija dok su robovi zanatlije bili

puno skuplji. Postojali su privatni i državni robovi. Državni robovi su obavljali funkcije glasnika,

čuvara reda i mira, upravnika zatvora, čuvara državnog arhiva i sl. Bili su u mnogo boljem

položaju od privatnih robova; bilo im je dozvoljeno da imaju svoj dom i porodicu, kao i da u

izvjesnoj mjeru posjeduju ličnu imovinu. Privatni robovi su bili u vlasništvu slobodnih ljudi, bilo

atinskih građana, bilo meteka (iako je robova pod vlašdu meteka bilo veoma malo). Uglavnom

su korišdeni u ekonomiji. Privredna djelatnost atinskog građanina zasnivala se na robovskom

radu. Ako je Atinjanin posjedovao zanatsku radionicu (ergesteriju) radnici su mu bili robovi, čak

je i rukovodilac radova bio njegov povjerljivi rob. Ako se bavio trgovinom, rob mu je bio desna

ruka. Ukoliko je posjedovao neku vrstu mjenjačnice ili banke, cjelokupni posao su mu vodili

robovi. U tome se vidi poboljšanje položaja robova u Atini V vijeka p.n.e., ako ne u pogledu

pravnog statusa, onda bar po društvenom i ekonomskom značaju. Mali broj robova služio je kao

Periklovo doba11

kudna posluga ili kao privatni učitelji. Bilo je, nesumnjivo, i drugih robova niže vrste, u pravom

smislu obespravljenih bida i teglede stoke, kao oni robovi koji su na stotine propadali u

laurijskim rudnicima srebra, gdje su duge godine provodili na teškom radu. Ali takvi robovi se

nisu viđali u gradu Atini. Život robova zaposlenih u trgovini i zanatstvu nije se mnogo razlikovao

od života ostalog stanovništva. Mnogi od njih, okretnih u poslu, uspjevali su i da dobiju i zasluže

slobodu. Na atinskim ulicama je bilo teško razlikovati robove i strance od pravih građana, zato

što su se sve klase oblačile na sličan način. Iako je u doba ekonomskog procvata Atine bilo

nesumnjivo mnogo robova, oni nikad nisu dostigli cifru robova u starom Rimu. Takođe, u Atini

nije bilo puno ogromno bogatih krupnih robovlasnika. Najbogatiji robovlasnici posjedovali su

najviše 80-100 robova. U Atini u V vijeku p.n.e. od otprilike 150 000 stanovnika 70 000 su bili

robovi.

5.2. Značaj meteka u Atinskom društvu Meteci su bili stranci doseljeni u Atinu, i njihovi potomci, koji nisu uživali politička prava.

Posjedovali su ličnu slobodu i imovinu, kao i lična

prava, kao recimo, pravo na brak, ali su bili dužni da

pladaju porez i da služe u atinskoj vojsci. Tokom

Periklovog doba stranci su postajali sve brojniji i sticali

su sve vedi značaj u društvu. Atinski političari su

namjerno u grad privlačili meteke. Sami atinski

građani bili su prezauzeti obrađivanjem zemlje i

javnim poslovima, da bi mogli mnogo vremena

posvetiti trgovini i zanatstvu. Zbog toga su stranci,

bududi da nisu imali nikakvu drugu profesiju ni

interesovanja, sem za trgovačke poslove, postali

činilac koji je više nego bilo koji drugi doprinjeo

izuzetnom ekonomskom razvoju Atine u ovom

periodu. Pod njihovom kontrolom su uglavnom bile

neke vrste primitivnih banaka, pojedine zanatske

radionice i dio trgovačkih brodova. Postojalo je ipak

nešto što je za njih bilo nepovoljno: nisu mogli da

posjeduju zemlju na teritoriji Atike. Meteka je u Atini Periklovog doba bilo između 20 i 30

hiljada.

5.3. Atinski građani Atinski građani su bili najprivilegovaniji sloj stanovništva koji je uživao puna privatna i politička

prava. Stara podjela građana u Atini na aristorkatiju (eupatride) i običan narod (demos) odavno

je izbrisana Solonovim i Klestenovim reformama. Svi atinski građani su bili jednaki pred

zakonom. Atinjani su bili podijeljeni na deset teritorijalnih fila. File su dalje dijeljene na tri tritije

(Asti-područije grada, Mezogejon-brdsko područije i Paralija-obalsko područije). Tritije su se

dijelile na atinske opštine koje su se zvale deme. Na taj način su građani bili izmješani i u jednoj

Atinska posuda sa predstavom trijere, ratnog broda. Trijere su predstavljale

okosnicu atinske pomorske modi, a grnčarski proizvodi važna izvozna roba.

Periklovo doba 12

fili su se nalazili ljudi različitih profesija (seljaka, trgovaca, zanatlija, političara) sa različitih

područija te su građani primorani da imaju zajedničke interese u političkom životu i da zajedno

doprinose njihovom ostvarenju. Svaka fila je imala svoj spisak građana u koji su uključivana i

djeca po rođenju. Susjedno ostrvo Salamina, iako u okviru granica atinskog polisa, nije bilo

obuhvadeno ovom podjelom nego su njeni građani, doseljeni Atinjani, pripadali atičkim filama iz

kojih rodom potiču. Svi atinski građani su bili dužni da pladaju porez i da se odazovu pozivu u

rat. Za bogate građane postojale su i posebne dužnosti koje su se zvale liturgije, tj. dužnost

najimudnijih građana da o svoj trošak organizuju pozorišne predstave i opreme pojedine

brodove za atinsku flotu. U životu Atine žene nisu igrale onakvu ulogu kakva im je pripadala u

vrijeme kada u je u Atini i Joniji vladala aristokratija i kakvu su još uvijek imale u Sparti i

aristokratskim polisima. Bila su prošla vremena njihovog političkog uticaja i njihove umjetničke

djelatnosti. Iako je Atina svoje bogatstvo zasnivala na trgovini i zanatstvu vedi dio Atinjana bavio

se poljoprivredom, uglavnom uzgojem maslina i vinove loze. Gradsko punopravno stanovništvo

uglavnom je bilo zaposleno u državnoj upravi ili na velikim graditeljskim radovima koji su

preduzeti u Periklovo doba. Međutim, znatan broj njih je imao i učešda u trgovini ili je

posjedovao malu zanatsku robovsku radionicu, ergesteriju.

Na unutrašnje državno uređenje Atine uticala je njena ambiciozna spoljna politika. Uglavnom su

niže klase, građani koji su se bavili moreplovstvom, trgovinom i zanatstvom, vodile ovakvu

politiku i neprestalno je razvijale. Oni su bili gospodari situacije, te su u duhu ekstremne

demokratije sve javne institucije prilagođene njenim zahtjevima. Glavno dostignude Atinskog

državnog poretka jeste upravo pojava tog novog oblika vlasti, do tada nepoznatog svijetu-

demokratije. Bolje redi robovlasničke demokratije jer se pečat klasne ograničenosti koji je

karakterističan za sve robovlasničke države te epohe odražavao i na državno uređenje

demokratske Atine. Broj punopravnih građana koji su uživali puna politička prava i učešde u

radu narodne skupštine bio je poprilično mali, svega 15-20 procenata jer ni meteci ni atinske

žene i djeca, a i da ne govorimo o robovima, nisu imali političkih prava. To je razumljivo jer i u

savremenim evropskim zemljama stranci, ni djeca, nemaju puna politička prava, a i žene su ga

dobile relativno kasno (tek u XX vijeku).

6.1. Narodna skupština-Eklesija Državnom uredjenju Atine u cjelini, onakvom kakvo se ono formiralo za vrijeme Periklovog

života karakteristiku je davalo prije svega to što je puna zakonodavna, izvršna i sudska vlast

pripadala svim punopravnim građanima koji su bili organizovani u narodnu skupštinu-eklesiju.

Narodna skupština svoja vrhovna prava nije ni na koga prenosila, ved ih je koristila neposredno.

To pitanje se uopšte nije ni postavljalo pred atinske građane, jer su svi bez teškode mogli

smjestiti na trgu svoga grada. Tu su se građani okupljali otprilike svakih deset dana radi

raspravljanja o najvažnijim državnim poslovima. Zbog toga se atinska demokratija naziva i

Periklovo doba13

direktna za razliku od savremenih predstavničkih demokratija gdje se pravo odlučivanja svih

građana prenosi na ograničenu grupu. Pravo učešda u narodnoj skupštini uživali su svi

punopravni muškarci koji su navršili 20 godina života.

Svakom učesniku skupštine bila je zagarantovana

sloboda govora i zakonodavna inicijativa. Svaki je

mogao da istupi sa bilo kakvim prijedlogom, kritikom

svakog službenog lica ili ved prihvadene i sprovedene

mjere, svakog zakonskog prijedloga. Raspolagajudi

neograničenim pravima, ona je prema svome

nahođenju, prema prijedlogu svakog od svojih

učesnika, mogla da pretresa o bilo kojem pitanju,

bilo da je ono spadalo u djelokrug sudstva ili se radilo

o nekoj mjeri čije sprovođenje spada u nadleštvo

magistrata. U praksi narodne skupštine od najvedeg

značaja su bili slededi poslovi: donošenje

najraznovrsnijih zakona, izbor stratega i drugih viših

vojnih funkcionera, objava rata, zaključivanje

ugovora o miru, sklapanje saveza sa drugim polisima,

pitanja spoljne politike, dodjeljivanje prava

građanstva, primanje računa viših službenih lica,

pretresanje i donošenje državnog budžeta. Sva

pitanja rješavana su javnim glasanjem, dizanjem

ruke. Tajna glasanja primjenjivana su samo u izuzetnim slučajevima, npr. prilikom ostrakizma. U

takvim slučajevima glasalo se spuštanjem raznih kamenčida u urnu. Odluke narodne skupštine

unošene su u zapisnike. Zapisnici su uvijek počinjali formom: „Odlučili su vijede i narod“. Zatim

su unosili kojoj je fili pripadala pritanija, ko je bio sekretar, ko je predsjedavao i koji je govornik

predložio ovo ili ono.

Ali od onih koji su ulazili u sastav skupštine bilo je i onih koji nisu raspolagali stvarnom

mogudnošdu korišdenja svojih prava. Pojedini građani koji su živjeli od svoga rada nisu bili u

stanju da svakih 10 dana po više časova provedu na Pniksu gdje je zasjedala narodna skupština

iz ekonomskih razloga. Još manje mogudnosti za to imali su atinski seljaci. Da bi posjetili

narodnu skupštinu morali su da dođu u grad. U periodu intezivnih poljskih radova mali broj

seljaka mogao je sebi da dozvoli da napusti polja. Zbog svega ovog, iako je cjelokupni broj

punopravnog atinskog građanstva iznosio otprilike 30 hiljada ljudi, broj učesnika u narodnoj

skupštini izgleda da nije prelazio 2-3 hiljade, a samo u nekim naročitim slučajevima okupljalo se

više građana. Neposredno učešde u narodnoj skupštini građani su shvatili kao pravo, a ne kao

obavezu. Zbog toga, ako neki od građana nije dolazio na zasjedanje narodne skupštine,

smatralo se da taj na neki način prenosi svoje pravo na prisutne i odluke narodne skupštine

imale su zakonsku snagu nezavisno od broja građana koji su ih donijeli. Tako se nekada dešavalo

da je atinska skupština, naročito u doba Peloponeskog rata, često donosila potpuno slučajne

„Mi imamo takvo političko uređenje koje

se ne povodi za pravnim sistemima drugih

država. I prije smo mi primjer za druge,

nego što bi smo se na druge ugledali. A

naša vladavina zove se demokratija, pošto

upravljanje državom nije u rukama malog

broja nego vedine... Svako uživa

poštovanje prema zasluzi i svako de se

birati u javne službe više zbog svoje

čestitosti nego stoga što pripada

određenom društvenom sloju. I niko se

zbog svog siromaštva i neznatnog

porijekla ne sprječava da učini nešto

korisno za državu, ukoliko to može. U

javnom životu najčešde ne kršimo

utvrđeni poredak – iz nekog

strahopoštovanja i poslušnosti prema

vlasti i zakonima, a najviše prema onim

zakonima koji su doneseni na korist

ugnjetavanim, kao i onim zakonima, koji,

iako nepisani, ipak onome ko ih krši

donose sveopštu osudu“ – Periklov

posmrtni govor, Tukidid

Periklovo doba 14

odluke koje su bile u suprotnosti sa interesima države i opštim kursom njene politike. Među

funkcionerima koji su birani kockom ili glasanjem u narodnoj skupštini često su se mogli nadi

nezgodni ljudi i nesposobni za društveno-politički rad; njihova prednost sastojala se u tome što

su na dan izbora prisustvovali zasjedanju na Pniksu.

Svi ostali organi atinske države smatrani su podređenim i odgovornim narodnoj skupštini. U te

organe spadali su: vijede od 500 lica (bula), helileja, areopag, kolegijum desetorice stratega,

kolegijum arhonata i još čitav niz drugih službenih lica koja su svoja ovlaštenja uglavnom sticala

kockom.

6.2. Vijeće od 500-Bula Vijede od 500 lica ili bula sastojalo se od predstavnika svih deset fila, po 50 njih koji su se zvali

pritani. Pritani su obavljali redom svoje funkcije, po strogo utvrđenom redu prema kome je i

godina bila podjeljena na deset dijelova. Tako je svakim mjesecom (u Atini je bilo 10 mjeseci)

predsjedavala pritanija od 50 članova iz jedne file. Oni imaju svoje posebno nadleštvo na trgu,

gdje zajedno i ručaju. Oni određuju dnevni red za sjednice vijeda. Izmedju odbornika svaki dan

se kockom bira načelnik, i on kao najviši državni činovnik čuva državni pečat i ključeve od

državne riznice i arhiva. On cio dan i nod mora boraviti u nadleštvu a takođe predjsedava

skupštini vijeda i eklesije. Funkcije samoga vijeda sastojale su se u pripremama predmeta za

narodnu skupštinu i rješavanju nekih pitanja drugorazrednog značaja u vremenu između dva

zasjedanja skupštine. Na samoj skupštini takođe su bila u djelokrugu vijeda pitanja

predsjedavanja, određivanja roka za saziv idudeg zasjedanja skupštine, sastavljanje dnevnog

reda... Prema atinskim zakonima ni jedno pitanje nije moglo da se pretresa u narodnoj skupštini

dok prethodno ne prođe kroz vijede. Ali time vijede ni u kom slučaju nije iznad skupštine. Tu se

u stvari susredemo sa momentom procedure koji je uslovljen time što skupština zbog svoje

glomaznosti nije bila u stanju da pretresa pitanja s potrebnom pažnjom i ozbiljnošdu ako ona

nisu bila unaprijed obrađena. S te strane vijede nastupa kao radni organ skupštine.

6.3. Državni sud-Helileja Atinski sud porotnika, helileja, brojala je 6000 porotnika. Oni su bili podijeljeni u deset sudova-

diskasterija, po 500 ljudi u svakom (po 100 porotnika u svakoj diskasteriji smatrano je

rezervom). Da bi se sprečilo podmidivanje sudski predmeti su raspoređivani diskasterijama

putem kocke. U naročito važnim slučajevima sastavljane su po dvije, čak i tri diskasterije radi

pretresanja jednog predmeta. Prilikom suđenja porotnici bi slušali i podnosioca tužbe i tuženog

i svjedoke, dozvoljavali su im da se svađaju na licu mjesta, pa kad bi porotnicima cijela stvar

postala jasna, pristupili bi glasanju. Optužbu u bilo kom predmetu, čak i u slučajevima kad se

radilo o interesima države ili o očuvanju postojedeg poretka, podnosio je i branio ko je htio.

Principijalno se smatralo da su državni interesi i bezbjednost pitanja koja treba da leže na srcu

svakoga građanina, pa prema tome, i svaki građanin je dužan i može da istupi u njihovu odbranu

na sudu. Atinski sudovi nisu znali za advokate. Svaki građanin morao je da se brani sam. U

slučaju da se neko osjedao nesposobnim da to učini dovoljno dobro obradao se stručnjaku u

Periklovo doba15

govorništvu, a u Atini je takvih bilo mnogo, i zatim je učio napamet govor koji mu je branilac

napisao. Robovi su svjedočili samo uz popratno mučenje.

6.4. Kolegijum stratega Od službenih funkcionera koji su svoja ovlašdena dobijali svake godine putem izbora u nraodnoj

skupštini najvedi značaj imao je kolegijum

desetorice stratega. Na tu dužnost biran je i sam

Perikle, 14 puta uzastopno. U vrijeme Perikla

stratezi nisu dobijali platu. Prema tome, na tu

dužnost su mogli da pretenduju samo bogatiji

građani. Stratezi su komandovali atinskom

vojskom i flotom, obavljali su sve poslove

spoljne politike atinske države i predstavljale su

je u diplomatskim pregovorima. Raspolagajudi

tako širokim ovlaštenjima, stratezi su se nalazili

pod stalnom kontrolom narodne skupštine kojoj

su morali da polažu račune. U slučaju da skupština

ocjeni da djelatnost stratega nije zadovoljavajuda

mogla je da ih razrješi dužnosti prije određenog roka i da izabere nove.

6.5. Kolegijum arhonata Kolegijum arhonata je biran kockom na godinu dana (izuzev arhonta polemarha koji je biran na

samo jedan dan). Činilo ga je 9 arhonata i to arhont eponim, arhont basileus, arhont polemarh i

6 arhonta tesmoteta. Periklovim reformama njihov uticaj u političkom životu je znatno smanjen.

Na primjer, arhont polemarh je bio vođa vojske ali je Periklovim reformama zadržao samo

počasno mjesto vrhovnog komandanta. Titula arhonta polemarha se određivala svaki dan

kockom između desetorice stratega. Arhont eponim se nazivao i imenodavac jer se tekuda

godina nazivala prema njemu. On je zadržao samo titularno mjesto vrhovnog poglavara države,

a u stvarnosti su mu pripadali samo neke beznačajne civilne sudske funkcije. Arhont basileus je

bio vrhovni sveštenik atinske države. U nadleštva 6 arhonata tesmoteta su bile organizacija

Panatenejskih svečanosti i Dionizija, kao i nadgledanje procedure prilikom ostrakizma. Svi

isluženi arhonti su automatski postajali članovi areopaga koji je zadržao funkcije suđenja u

slučaju vjerskih prestupa (kao recimo, skrnavljenje svetih maslina posvedenih boginji Atini).

Pored ovih ustanova postojao je i veliki broj činovnika s izvršnom vlašdu, svi su oni birani

kockom na godinu dana, neki od njih su službovali u Atini, drugi van njenih granica. Glavni

posao im je bilo vođenje finansija velike atinske države.

Odabiru izbornih magistrata u Atini (naročito stratega) je uopšte poklanjana najveda pažnja.

Prema podacima iz izvora, atinski građani su pretresali svako ponašanje svakog kandidata: da li

poštuje svoje roditelje, da li je odgovorio svojim vojnim obavezama u svim slučajevima kada je

Atina je sa Pirejom i Faleronom bila povezana Dugim zidovima pa je izgledala kao jedan utvrđeni kompleks.

Periklovo doba 16

to od njega zahtjevano, da li je izvršio svoje finansijske obaveze u odnosu na državu... Čak je i

smatrano pohvalno da kandidat prije izbora podnese izvještaj o cijelom svom životu.

6.6. Garanti trajnosti demokratskog poretka Kako je narodna skupština imala vrhovnu vlast u državi i kako je svaki građanin imao

zakonodavnu inicijativu, postojala je i mogudnost brzog mijenjanja postojedeg poretka i zakona.

Da bi se sprečile ove nagle promjene u Atini su postojale posebne ustanove koje su atinskom

ustavu garantovale izvjesnu trajnost.

Najvažnija među njima bila je „grafe paranomon“, tj. „tužba protiv onih koji su predložili loše

zakone“. Svaki građanin mogao je da koristi svoje

pravo „grafe paranomon“, i o tome je morao dati

izjavu u narodnoj skupštini. Prigovor podnesen na

ovaj način odmah je obustavljao vrijednost prijedloga,

odluke ili zakona, a cijela stvar ustupana je atinskom

sudu-helileji. U sudu je podnosilac morao da dokaže

pred sudijama porotnicima osnovanost svoga

protesta. Kao branilac osporenog prijedloga, odluke ili zakona nastupao je onaj građanin koji ih

je u svoje vrijeme podnio narodnoj skupštini ili posebno stvorena komisija. Ako pritužba

donijeta na osnovu „grafe paranomon“ bude prihvadena kao osnovana, onda se osporena

odluka ili zakon ukida, a građanin koji ih je predložio odmah se poziva na odgovornost pred

sudom zato što je sugrađane doveo u zabludu i pogrešno mišljenje. Sud ga je mogao osuditi na

vedu novčanu kaznu ili progonstvo. Tako građanin uživa punu slobodu zakonodavne inicijative

ali takođe snosi i odgovornost. Međutim, dešavalo se da pravo „grafe paranomon“ građani

zloupotrebe da bi spriječili provođenje neke odluke koja ne ide u njihovu korist, ili da bi nanijeli

štetu državi. Zato, ako je helileja odbacila tužbu podnjetu putem „grafe paranomon“ i za njenog

podnosioca glasalo manje od 1/3 porotnika onda su takvog podnosioca pozivali na sudsku

odgovornost i zbog neosnovane tužbe mogli mu izredi strogu kaznu.

Drugu garanciju stabilnosti postojedeg demokratskog poretka predstavljala je naročita

procedura za sprovođenje zakona. Zbog toga treba u Atinskom zakonodavstvu razlikovati

zakone-nomoje i obične odluke-psefizme. Nomoje su bile iznad psefizama. Za sprovođenje

obične odluke nije bila potrebna neka naročita procedura. Nasuprot tome, sprovođenje zakona

bilo je sklopčano sa naročitim proceduralnim pravilima kojima se namjerno odugovlačilo

njihovo pretresanje kako bi se narodna skupština sačuvala od opasnosti da na brzinu i

nepromišljeno primi neko rješenje. Svake godine na prvom sazivu narodne skupštine prve

pritanije, koja se održavala 11. dana atinskog mjeseca hekatombeona (oko sredine jula)

stavljano je na glasanje pitanje: želi li narodna skupština da iskoristi svoje pravo revizije starih

zakona i razmatranje donošenja novih zakonskih pravila. Ako je skupština dala pozitivan

odgovor, onda su pojedinci istupali sa svojim zakonskim prijedlozima. Svaki predloženi zakon

predavan je vijedu 500 na razmatranje i provjeru. Poslije toga, zakonski projekat se ponovo

vradao pred narodnu skupštinu na izglasavanje. Njegov tekst se ispisivao na tabli radi opšteg

“Muškarci mogu da slušaju pohvale tuđih

podviga samo ako su čvrsto uvjereni da su i

oni sami takođe sposobni da urade isto:

kada se prevaziđe taj nivo, onda nastupa

mržnja sa nepovjerljivošdu.” – Periklov

Posmrtni govor, Tukidid

Periklovo doba17

uvida, a takođe je čitan građanima u pauzama narodne skupštine kako bi mogli da ga pažljivo i

svestrano prouče. Samo poslije ovih procedura u Atini je mogao biti donesen novi zakon.

U demokratskoj Atini postojala je još jedna institucija usmjerena protiv uspostavljanja tiranije i

koncentrisanja vlasti u rukama pojedinca. Ta institucija se nazivala ostrakizam. Na prvom sazivu

skupštine građani su na polomljenim komadima grnčarije (ostrakon) ispisivali ime građanina za

koga su smatrali da ima najvedu mod u Atini i predstavlja pretnju za demokratiju. Potom su taj

komad spuštali u urnu koja je išla na prebrojavanje. Ukoliko se našlo više od 6000 komada sa

istim imenom taj građanin je morao napustiti Atinu na deset godina. Ostrakizam se nazivao i

„časno progonstvo“. Građanin je zadržavao svu imovinu, i nakon deset godina ponovo je uživao

puna politička prava, ali je za to vrijeme njegov uticaj u Atini znatno opao. Ostrakizam je postalo

značajno sredstvo u političkim borbama pa su gotovo svi istaknuti atinski državnici svoju

karijeru završili na ovaj način (Temistokle, Kimon, Aristid i drugi).

Nikad ranije i nikad kasnije spoljna politika Atine nije imala takav zamah kakav je dobila poslije

zavođenja potpune vlasti demokratije. Pored nesumnjivog ponosa, taj polet polovinom V vijeka

p.n.e. bio je praden uvjerenjem prosječnog Atinjanina da svaki poduhvat, i svaki napor, nemaju

za cilj dobrobit kakvog slavoljubivog pojedinca, nego dobrobit cjelokupnog polisa i svih njegovih

građana. Atinska cjelokupna politika vodila se sistemom „demokratija iznutra, imperijalizam

prema vani“. Osnovne karakteristike spoljne politike Atine bile su: učvršdivanje vlasti nad

saveznicima i pretvaranje Delskog saveza u Atinsku pomorsku državu, širenje svoga uticaja i

tržišta na sjevernu i srednju Grčku i Crno more (donekle i u južnu Italiju i Siciliju), istiskivanje

Feničana kao konkurenata u trgovini putem rata sa Persijom te zadržavanje statusa vodede

Grčke države zbog čega dolazi u sukob sa Spartom i Peloponeskim savezom.

7.1. Pretvaranje Delskog saveza u Atinsku pomorsku državu Prvi korak u uspostavljanju atinske hegemonije u Grčkoj bilo je pretvaranje Delskog saveza u

Atinsku pomorsku državu. Svakim uspjehom u ratu protiv Persije atinska pozicija u odnosu na

saveznike postajala je očigledno jača. To je naročito došlo do izražaja nakon bitke kod

Eurimedonta 468. godine p.n.e. Ovom bitkom završena je realna opasnost od ponovne invazije

Persije. Saveznici su smatrali da im ne prijeti bilo kakva neposredna opasnost, i držali su

nepotrebnim da motredi bududnost jednim okom čuvaju pomorsku organizaciju koju su i

obrazovali zbog sukoba sa Persijom. Tako je počeo proces raspadanja Delskog saveza. Saveznici

su nerado gledali na prevlast Atine i težili su ka potpunoj političkoj nezavisnosti. Stoga je Atina

imala da bira između dvije mogudnosti: ili da se odrekne gospodarenja nad Egejskim morem i

vrati u stanje prije grčko-persijskih ratova, ili da taj savez pretvori u atinsku državu, tj. da vlada

saveznicima umjesto da ih vodi. Ovo se moglo postidi isključivo silom. Atina je odlučila da se

opredjeli za drugu od dvije alternative, djelimično ubjeđena da borba sa Persijom još uvijek nije

Periklovo doba 18

završena, a dijelom iz nekih drugih razloga. Sama Atina je prerasla u veliki grad, postala je

središtem gotovo cjelokupne egejske trgovine i značajan centar robne proizvodnje. Broj njenih

građana veoma je porastao. Takođe, pored atinskih građana u njoj je živjelo veoma mnogo

stranaca (meteka) koji su se nastanjivali primamljeni trgovinom i zanatstvom, a i broj robova se

mnogo uvedao. Gubitkom prevlasti na moru neminovno bi se zaustavio ovakav napredak. Sem

toga, Atina bi silom prilika bila primorana da se vrati u situaciju koja je postojala prije grčko-

persijskih ratova što bi neizbježno za posljedicu imalo unutrašnje nemire. Stoga se Atina

opredjelila za drugu mogudnost i pristupila zadatku da konfederaciju gradova pretvori u veliku

državu u kojoj bi atinski građani vladali građanima ostalih država, dok bi doprinos saveznika

postao danak. Perikle se nepokolebljivo borio za ideju da Atina treba da bude u isti mah

demokratska zemlja i velika imperijalna sila. Odluka je bila donesena i Atina je vremenom

postala sjedište velike države.

Taj proces se dešavao uporedo sa borbom protiv Persije i sa svojim susjedima u Grčkoj. On se

simbolično završio 454. godine p.n.e. kada je saveznička blagajna prebačena sa Delosa u Atinu,

čime je Delski savez prerastao u Atinsku pomorsku državu. Vedina saveznika, sem Samosa,

Lezbosa i Hiosa, izgubili su samostalnos i sada su pladali danak (foros) i bili su obaveznu da

gotovo svaki sudski proces prosleđuju atinskim sudovima radi donošenja odluke. Saveznici su

ostali jedino samostalni u poslovima od čisto lokalnog značaja. Njihovu spoljnu politiku

određivala je Atina. Svi članovi su dobili demokratsko uređenje. U nekim polisima išlo se u

krajnost pa su kopirana čak i imena klistenovih fila kao recimo u gradu Miletu. Sve je to izazvalo

ogromno nezadovoljstvo kod „saveznika“, kako su se oni još uvijek zvali, koji su sa ljutnom

Delski savez je bio podijeljen na pet distrikta: Trakija, Helespont, Jonija,

Karija, Ostrva. Distriktima su koordinisali stratezi. Hios, Lezbos i Samos bile su

samostalne članice saveza.

Periklovo doba19

gledali kako se Atina stalno miješa u unutrašnje poslove gradova koji su se i dalje smatrali

nezavisnim. Zbog toga je Atina gotovo bez prestanka morala da guši pobune saveznika. Neke od

njih, kao ustanak Samosa ili Vizanta imali su ogromne razmjere i bili su ugušeni veoma surovo. U

pobunjenim gradovima često su osnivane kleruhije. To su bila naselja atinskih građana na

teritoriji drugih polisa. Često su imala i vojnu posadu. Svrha kleruhija je višestruka: njima se

saveznički gradovi drže u pokornosti, predstavljaju rasteredenje za pregusto stanovništvo Atike

putem kolonizacije, te služe kao uporište atinskih ekonomskih interesa. Kleruhije su bili

formirane u gradovima koji su se bunili protiv atinske vlasti, ali takođe su polisi sami sklapali

ugovore sa Atinom radi osnivanja kleruhija. Zauzvrat, dobijali su neke beneficije od strane Atine.

Konačni udarac za slobodu saveznika desio se 449. godine p.n.e. kada je izvršena unifikacija

novca na područiju Delskog saveza. Saveznicima je bilo zabranjeno da kuju sopstveni novac.

Time je atinska valuta značajno dobila na vrijednosti i postala je sredstvo pladana ne samo u

Atici nego i u gotovo cijeloj Grčkoj. Takođe, zabrana kovanja novca saveznika imala je i

simboličnu ulogu; gubitak nezavisnosti jer su državni simboli na kovanom novcu predstavljali

važan segment samostalnosti svakog antičkog polisa.

7.2. Nastavak borbi sa Persijom U Periklovo doba grčka ekonomija nesumnjivo cvijeta. Glavna tržišta na zapadu su se nalazila u

Italiji, Galiji i Španiji, na sjeveru u Makedoniji, Trakiji i obalama Crnog mora. U istočnim

zemljama atinske vaze kao i srebreni atinski novac svjedoče o veoma bogatoj razmjeni sa

istočnim zemljama (Egiptom, Kiprom, Palestinom). Feničani, potisnuti sa Egejskog mora, i dalje

su u svojim rukama držali vrlo živu trgovinu sa Egiptom nastojedi da svim silama istisnu Grke iz

trgovine i na zapadu. Zbog toga je prirodno što je napad atinske flote protiv Persije bio

usmjeren prije svega na Egipat i Kipar. Uspješna borba za ova tržišta omogudila bi Atini da

napadne i na samu Fenikiju, te da u svojim rukama drži najbogatiju žitnicu staroga vijeka

(Egipat), a uvoz žita bio je neophodan sve brojnijem atinskom stanovništvu. U početku su se

ratne operacije odvijale sredno po Atinjane. Ali su Persijanci oko 454. godine p.n.e. sakupili

veliku vojsku. Atinska vojska zajedno sa Egipdanima koji su digli ustanak držala je opsadu

Memfisa i tu bila žestoko potučena a uskoro je stradao i vedi dio atinske flote. U Egiptu su

Atinjani izgubili ukupno oko 200 ratnih brodova i oko 35 000 vojnika. Atina je imala više srede

na Kipru. U proljede 449. godine p.n.e. opremili su novu flotu. Kod kiparske Salamine došlo je do

bitke u kojoj su Atinjani pobijedili. Nakon ovog poraza Persijsko carstvo je zaključilo mir sa

grčkim državama. Taj mir se naziva Kalijin mir. Po njemu je Persijsko carstvo izgubilo direktnu

vezu sa Egejskim morem u korist Grčke. Od ovog trenutka ono je u stalnom opadanju do

konačne propasti u IV vijeku p.n.e.

7.3. Prvi peloponeski rat U isto vrijeme dok su vođene ogorčene bitke sa Persijom i dok su postepeno sticali prevlast nad

saveznicima Atinjani su bili vučeni u dugogodišnji sukob sa dojučerašnjim saveznikom-Spartom.

Ovaj sukob u istoriji je poznat i kao Prvi peloponeski rat (460-445. godine p.n.e.). Uzrok ovom

ratu je sukob Atine sa Korintom i Eginom kao trgovačkim državama, i širenje atinske hegemonije

Periklovo doba 20

u srednju Grčku što Spartanci nisu mogli dopustiti. Neuspjehom Kimonove ekspidicije u Sparti

definitivno je poražena atinska frakcija koja se zalagala za prijateljstvo sa Spartom i politiku

„Atine i Sparte kao dva vranca koja vuku Grčku dvokolicu“. Prije grčko-persijskih ratova Sparta

je imala vodedu ulogu u Grčkoj. Sada ta uloga pripada Atini. Spartanci su sa zavišdu gledali

neprestalno jačanje Atine, ali su se plašili otvorenog sukoba. Kada je Atina poželjela da stekne

trgovačku prevlast i u Jonskom moru tome se oštro suprostavio Korint kao prva ekonomska i

trgovačka sila Peloponeskog saveza. Sada Sparta nije

mogla da se povuče i da je htjela. Sukob je počeo

kada se Atina umješala u oružani konflit između

Korinta i Megare i pružajudi Megari podršku

insistiraju na izlasku Megare iz Peloponeskog saveza

kome je ona oduvjek pripadala. Megara sklapa savez

sa Atinom i Atinjani u taj grad i u njegovu luku Pagu,

koja se nalazi na obali Korintskog saveza, dovode

svoje garnizone. Istovremeno, podižu dva reda utvrđenja između Megare i njene druge luke

Niseje, koja se nalazi na obali Saronskog saveza, čime se sprečava mogudnost da grad bude

napadnut sa kopna. Učvrstivši se na Istamskoj prevlaci Atina je zagradila Sparti put u srednju

Grčku. Sad Atinjani nastoje da postignu uspjeh u borbi sa svojom starom suparnicom Eginom

koja je ušla u rat na strani Korinta. Bez obzira što se vedina atinskih snaga nalazila u Egiptu,

Atinjani su uspjeli da potuku Eginjane u pomorskoj bici, iskrcaju se na njihovo ostrvu i opkole

grad. Pokušaj Korindana da atisnke snage povuku sa Egine, radi čega su napali Megaru, završio

se neuspjehom. Atinjani su naoružali Megarske građane pa su ovi pod komandom atinskog

stratega Mironida potukli Korindane. Položaj Atine se još više učvrstio završetkom tzv. Dugih

bedema između grada i luke Pirej. Izgradnjom tih sistema krunisan je odbrambeni sistem Atine.

Uspjesi Atinjana konačno su natjerali Spartu da se umješa u događaje koji su se odigrali, do tada

je bila zauzeta gušenjem ustanka u Meseniji. Velika pelopenska vojska od 11 500 hoplita 457.

godine p.n.e. je prešla Korinrski savez i krenula u srednju Grčku. Spartanci su sa vojskom došli

pred Tebu u Beotiji. U pregovorima koji su započeli Spartanci su uspjeli ne samo da pridobiju

Tebu ved da oko sebe okupi i druge beotske gradove koji su bili neprijateljski raspoloženi prema

Atini. Atinjani su shvatili kakva im je opasnost zaprijetila pa su mobilisali sve snage koje su imale

na raspolaganju. Atinska vojska bila je sastavljena od vojnika iz Atinskog pomorskog saveza,

saveznika Arga i Tesalije i same Atine brojala je oko 14 000 hoplita. U žestokoj bici kod Tanagre

u Beotiji Atinjani su bili poraženi. Međutim, zbog velikih gubitaka Spartanci se nisu usudili da

napadnu Atiku nego su se vratili na Peloponez. Poslije ovog velikog poraza Atinjani su na

Periklov prijedlog vratili iz progonstva Kimona zbog njegovih vojnih sposobnosti. Pod njegovim i

Mironidovim vođstvom preduzet je novi pohod na Beotiju. Beodanske snage poražene su kod

Enofilte. Poslije te pobijede Atinjani su proširili svoj uticaj ne samo na gradove Beotije, nego i na

susjedne sjeverne pokrajine, Fokidu i Lokridu. Samo je Teba uspjela da ostane izvan atinske

vlasti. U isto vrijeme pala je i Egina. Prema uslovima mira morala je da poruši gradske bedeme,

preda vojnu flotu i uđe u Atinski pomorski savez. Ohrabreni tim uspjesima Atinjani su obnovili

vojne akcije i protiv same Sparte. Atinska flota je ušla u spartansku luku Gitij i spalila

“Podvizi mogu pasti pod kritiku sporih i

neambicioznih; ali, u energičnim ljudima

izazivaju samo podstrek, a u onima koji

nisu sposobni za ista, samo žaljenje puno

zavisti. Omraženi i nepopularni su oduvjek

bili oni koji su željeli da vladaju drugima.” –

Periklova treda oracija, Tukidid

Periklovo doba21

brodogradilište. Izvršen je napad i na Metonu i druge gradove Etolije. Atinskom savezu su se

tada priključili i gradovi Ahaje, a na istoku Peloponeza, Atinjani zauzimaju Trezen. Atinsko

carstvo bilo je na vrhuncu modi. Obuhvatalo je Egejsko i Mramorno more, Beotiju (izuzev Tebe),

Fokidu, Lokridu, Ahaju, Etoliju, a uživala je i tradicionalnu podršku Tesalije i Arga.

Da se poduhvat u Egiptu nije završio potpunom katastrofom, mogli su se očekivati i njeni dalji

uspjesi. Poraz u Egiptu značio je gubitak dobro organizovane vojske i nezadovoljstvo i pobune

saveznika na Tasosu, Naksosu i Samosu. Brzo akcijom Perikla imperija je spašena; pobune su

ugašene, a pod neposrednim Periklovim rukovodstvom izvršena je velika pomorska ekspidicija u

Crno more gdje je Atinskom savezu prišlo mnoštvo gradova. Godine 449. p.n.e. ponovo izbijaju

sukobi sa Spartom u vidu Drugog svetog rata. On se vodio sa kontrolu Delfskog proročišta.

Amfiktonska liga je pozvala Spartu da Delfe oslobode Fokidske vlasti. Spartanska vosjka je bez

problema ponovo učinila Delfe slobodnim. Prisustvo Sparte u srednjoj Grčkoj značila je i gubitak

Atinskog uticaja u ovom područiju. Ali kada su Spartanci otišli Atinjani su poslali vojsku i opet

uspostavili Fokidsku vlast nad Delfima. Na Spartansku sredu, nisu uspjeli i da povrate vlast nad

Beotijom. Beotski gradovi su se udružili i 447. godine p.n.e. skršili Atinjane u bici kod Koroneje.

Istovremeno od Atine su se odmetnuli Eubeja i Megara. Toliki napor nisu podnijeli. Morali su

istovremeno ratovati i na Eubeji i protiv Megare. Redovi atinskih građana zbog neprekidnih

ratova jako su se prorjedili. Zbog toga su uslijedili pregovori sa Spartom o miru. On je zaključen

445. p.n.e. na 30 godina. Time je završen Prvi peloponeski rat. Atina se odrekla svih stečevina na

Peloponezu (Ahaje, Trezene, Megare). Od osvojenih teritorija ostali su joj samo Naupakt i Egina.

Obe ugovorne snage su odlučile da razgraniče uticajne sfere. Svaka od njih obavezala se da u

svoj savez nede primati članice tuđeg saveza i da u njihovim gradovima nede davati podršku

svojim pristalicama. Zaključenim mirom nisu riješeni pravi uzroci rata. Atina i Sparta de nastaviti

sukobe 431. godine u još dužem i krvavijem ratu.

7.4. Atinska politika prema zapadu Nešto bolje rezultate Atinjani su postigli svojom djelatnošdu prema zapadu. Zaključili su ugovor

sa Korkirom, jakom pomorskom silom Jonskog mora. Ugovor je sklopljen i sa sicilijanskim

gradom Leontinom i južnoitalijanskim Regijem o savezništvu u slučaju rata. Širenjem uticaja u

Veliku Grčku (Siciliju i južnu Italiju) Atinjani su nastojali da obezbijede uvoz žita za brojno

građanstvo. U južnoj Italiji Atinjani su 443. godine p.n.e. osnovali novu koloniju pod imenom

Turij. Prema Periklovom planu, u osnivanju grada su učestvovali kolonizatori iz gotovo cijele

Grčke. Međutim, Turija nije opravdala nade koje su Atinjani polagali u nju. I u južnoj Italiji, i na

Siciliji atinska politika je naišla na jak otpor oligarhijskih polisa orijentisanih na Spartu i

Peloponeski savez.

Periklovo doba 22

Pod Periklovim vodstvom Atina je postala glavna politička sila u grčkom svijetu, a njoj je , isto

tako, pripala i vodeda uloga u ekonomskom razvoju i kulturi. Atina je imala jak i moralni

autoritet. Grčka je bila svjesna da je nju spasila atinska upornost i patriotizam jonskih Grka u

Persijskim ratovima. Sve je to doprinjelo da u V vijeku p.n.e. Atina postane neslužbena kulturna

prijestolnica, koja je helenskom svijetu nudila nove umjetničke forme, usavršene estetske

uzore, naučne teorije i najbolje mogude obrazovanje.

8.1. Izgled i obnova grada Atine; Izgradnja atinskog Akropolja Život u samoj Atini pretrpio je u međuvremenu korjenite promjene. Možda je proširenje

samoga grada najočigledniji dokaz. Poslije persijske invazije sve što su Atinjani izgradili na

područiju samoga grada bilo je uništeno. Kada su se vratili u svoj grad, zatekli su ga u

ruševinama, te su ga izgradili na brzinu, bez nekog plana i organizacije. Kimon je puno učinio za

izgradnju Atine. On je obnovio agoru (trg) koja je služila i za razmjenu robe i za sastanke

građana. Oko agore su nanizane kolonade stubova (stoe) među kojima je i čuveni Šareni trijem.

Na agori se nalazio i čitav niz hramova: Hefestion, posveden Hefestu, Tezeion, posveden Tezeju,

te hram Afrodite i mnogih drugih bogova. Tu se nalazila i govornica okrenuta prema moru, i

žrtvenik olimpskim bogovima. Agoru su ukrašavali i čitav niz javnih građevina kao Odeon za

muzička takmičenja, zatim Strategion (sjedište vijeda stratega), sjedište helileje, Buleterion

(sjedište vijeda 500), kovnica novca te mnoga druga. Temistokle je Atinu i Pirej ogradio zidinama

da ih zaštiti od kopnenih napada. Grad i njene dvije luke (Pirej i Faleron) su potom bile

povezane Dugim zidovima izgrađenim oko 461-457. godine p.n.e. Tredi zid, koji se nalazio

između prethodna dva i dodatno je utvrđivao put iz Atine u Pirej izgradio je sam Periklo 450-

446. godine p.n.e. Ali Akropolj se i dalje nalazio u ruševinama.

Perikle, rukovodilac i organizator velike atinske države, prihvatio se posla da ga obnovi. Atina je

utrošila veoma mnogo novca da bi Akropolj pretvorila u jedno od najsavršenijih arhitektonskih

ostvarenja, ukrašen čitavim jednim muzejom majstorskih djela skulpture i slikarstva. Veliki

građevinski radovi na Akropolju i uopšte u Atini imali su i političku svrhu. Oni su zapošljavali

veoma veliki broj siromašnih atinskih građana pa su radovi imali i za cilj poboljšanje socijalnog i

materijalnog statusa siromašnih atinskih građana. Novac za izgradnju Arkopolja uzet je iz

zajedničke savezne blagajne Delskog saveza što je izazvalo ogromno negodovanje kod

saveznika. Time je jednom od najvedih nepravdi izgrađen jedan od najljepših spomenika

čovječanstva. Radovi i ukrašavanje na Arkopolju trajali su veoma dugo. Sama izgradnja

Partenona trajala je 15 godina. Na ostvarenju Periklove umjetničke zamisli pomagali su mu

arhitekt Iktin i najvedi grčki vajar Fidija, Periklovi bliski prijatelji.

Periklovo doba23

Na brdo se dolazilo Svetim putem koji je povezivao agoru i Akropolj. Njime je svake godine išla

velika Panatenejska svečanost. Prilikom uspona na Akropolj prolazi se kroz veličanstveno

stepenište koje se završavalo raskošnim ulaznim trijemom sa stubovima. To stepenište se naziva

Propileji. Sa njene desne strane se nalazi mali hram boginje Nike u jonskom stilu. Dolaskom na

Akropolu impresivan utisak ostavlja velika bronzana statua boginje Atine Promahos

(„Predvodnice u boju“). Mornari, kada bi se sa pučine približavali Atini mogli su da vide zlatni

odsjaj vrha njenog kopllja. Sa desne strane statue nalazi se najveličanstveniji antički hram što ga

je ljudska ruka izgradila-Partenon, hram boginje Atine Partenos (Djevice). Izgradnja Partenona

trajala je punih 15 godina i na njega je utrošeno 20 000 tona pantelskog mramora sa sjevera

Atike. Izgradnja je samo prve godine koštala 5000 talenata. Hram predstavlja građevinu tipičnog

dorskog stila dimenzija 70x30 metara, visine 13 metara. Okružuje ga 46 stubova, po 8 sa istočne

i zapadne strane, a po 17 sa sjeverne i južne. Iako odaje utisak idealne simetrije Partenon ima

određenu dozu ispupčenosti središnjeg dijela hrama. Time se postiže savršen vizuelni efekat na

oko posmatrača. Sa spoljne strane, iznad stubova, isklesani su sjajni reljefi na metopama,

mermernim

pločama. Reljefi

prikazuju borbu

heroja i

Kentaura,

Gigantomahiju,

Amazonke i

prikaze iz života

boginje Atine.

Na frizu koji je

tekao duž

cijelog spoljneg

zida naosa

predstavlja

panatenejsku

svečanost, tj.

povorku atinskih

građana koji nose darove boginji. U unutrašnjosti hrama nalazila se ogromna statua Atine

Parthenos (Djevice) visoka 11,5 metara. Napravljena je od drveta obloženog zlatom i slonovom

kosti i prikazuje boginju kao ratnicu sa egidom, ogrtačem od kozje kože ukrašenu zmijama,

ukrasnom perjanicom i manjom figurom boginje Nike (pobjede) u desnoj ruci. Na lijevu ruku

prislanja koplje i štit sa zmijom. Na statuu je utrošeno toliko novca koliko je koštala sama

izgradnja Partenona. Na boginji se nalazilo ukupno 1 100kg zlata.

Na drugoj strani Akropolja nalazio se Erehtejon. On je bio posveden Atini Polijas, zaštitnici

grada. Ovaj hram je istovremeno posveden i Posejdonu, bogu moru, a u njemu, se prema

predanju, nalazio i otisak njegovog trozubca. Vrhunac ovog svetilišta predstavljaju Karijatide,

Partenon se smatra trajnim simbolom antičke Grčke i atinske demokratije, i spada u najvede svjetske kulturne spomenike. Izgrađen je pod Periklovim nadzorom u periodu od 447. do 432. godine p.n.e. U VI vijeku pretvoren je u hrišdansku crkvu, a 1460. u džamiju.

Znatno je stradao u mletačkom napadu na grad 1687. godine pa grčka vlada trenutno sprovodi projekat rekonstrukcije.

Periklovo doba 24

ljudske figure koje umjesto stubova drže krov hrama. Na samom Akropolju nalazio se još i niz

žrtvenika, manjih hramova i oltara te zavjetnih darova. U njima su se često nalazila državna

blagajna i arhiva. Sama Akropola je još u antičko doba izazivala veliko divljenje savremenika, i

svaki Grk je želio da je posjeti barem jednom za svoga života.

8.2. Život i običaji stanovništva Tako je izgledao centar Atine u vrijeme kada je ona bila modna država, bez prijemca u Grčkoj.

Ostali dijelovi grada bili su u poređenju sa njim ružni i beznačajni, imali su uske, krive ulice,

skromne kude. prodavnice i radionice, i bili su puni buke, prašine i blata. Svi stanovnici su živjeli

pod manje više istim uslovima. Mada su mnogi građani

bili bogati nisu sebi gradili raskošne palate. Atina je

imala demokratsko uređenje, te su bogataši strahovali

da razmetanjem i rasipništvom ne privuku isuviše

veliku pažnju. Sem toga, Atinjani se nisu puno

zadržavali u kudama. Na trgu, ili na Pniksu gdje se

sastajala eklesija, u sudnicama ili po vijednicama, više

klase su provodile svoje dane, dok su niže radile po

dokovima i skladištima Pireja, odnosno u svojim

radnjama i prodavnicama. Za razliku od Atine, Pirej je

imao ravne i široke ulice, prostrane trgove. On je bio

središte trgovačkog života Grčke, sa velikim skladištima

i dokovima. U njemu su se čak nalazili i hramovi tuđih

negrčkih bogova kao recimo Amona ili boginje Ištar.

Sve klase, bez razlike su posvedivali slobodno vrijeme

tjelesnim vježbama i sportskim igrama radi očuvanja

svoga zdravlja. U tu svrhu je u predgrađima sazidano

nekoliko vježbališta, rvališta i konjušnica sa

kolonadama; tu su se svi stanovnici Atine, bez obzira

na uzrast i godine, bavili trkanjem i rvanjem, loptali se i

bacali disk i kratko koplje. Potom bi se kupali u hladnoj

vodi bazena koji su se nalazili u sastavu ovih zdanja i

mazali maslinovim uljem. Tu se takođe obavljalo i

školovanje svih mladih Atinjana. Dječaci su obučavani

za rat i za takmičenja u lokalnim i panhelenskim igrama, tu su učili da čitaju i pišu i sticali

osnovna znanja iz matematike, logike i drugih nauka. Ali glavni predmeti su im bili muzika, tj.

pjevanje i čitanje najboljih književnih radova, u prvom redu Homera, te sviranje lire ili kitare.

Žene nisu mnogo učestvovale u društvenom životu. Demokratija ih je otjerala sa ulice u kudu.

Kuhinja, dječija soba postali su tada njihov životni prostor. Tako je izgledao grad Atina, srce

atinske države. Ali treba obratiti pažnju i na unutrašnjost gdje je takođe živjelo mnoštvo atinskih

građana. U atičkim opštinama, demama, na poljoprivrednim dobrima rasutim po brdima i

dolinama, u šumama kojima su bile obrasle planine, na hiljade građana provodilo je svoje

„A ono što je Atini donijelo najvedu

ljepotu i najskuplji ukras, a što je kod

ostalog svijeta izazvalo najvede divljenje i

što svjedoči da slavljena mod i sreda

Helade u starim vremenima nije bila laž,

to je ljepota njenih hramova... Tako su te

građevine izrastale u svojoj ponosnoj

veličini, a nenadmašne u čari svojih oblika.

To je dolazilo otuda što se majstori

nadmetahu da jedan drugog nadvise tako

što je svaki od njih svoj zanatski posao

ukrašavao što ljepšom umjetničkom

izradom... Periklove građevine zaslužuju

naše divljenje utoliko više što su

podignute za tako kratko vrijeme i za

daleku bududnost. Jer, ako je svaka

građevina u svojoj ljepoti i svome sjaju ved

od početka nosila odliku starine, ona još i

danas nosi odliku mladalačke svježine

kakvu je nosila i prvoga dana. Tako te

građevine kao da cvjetaju mladošdu koja

ih od vijeka do vijeka štiti od zuba

vremena. Čovjek bi rekao da u tim

umjetničkim djelima veje miris vječna

cvijeda i da u njima živi duša koja nikada

ne stari.“ – Plutarh, Paralelne biografije

Periklovo doba25

živote. To su bili sitni zemljoposjednici, ratari, vinogradari, uzgajivači masline, pastiri. Ovi ljudi

nisu osjedali nikakvu potrebu za gradskim životom, čak su ga se pomalo i pribojavali. Ali su zato

svim srcem bili odani svojoj zemlji i kada god bi se ukazala potreba, na hiljade ih je dolazilo u

atinsku skupštinu ili bi išli u rat. Zbog toga, atinska država, uprkos svom demokratskom

uređenju i smjeloj preduzimljivosti, nikada nije prestala da bude vezana za prošlost i tradiciju.

8.3. Kulturna kretanja u Atini V vijeka p.n.e. Najznačajnija promjena u Atini odigrala se u sferi intelekta. Zahvaljujudi demokratskom

uređenju, koje se i nije moralo sviđati svim Grcima, kosmopolitska Atina je postala mjesto gdje

je sposoban pojedinac, uz nešto srede, mogao da se izrazi u punoj mjeri, a to je značilo:

zajednica individua, okupljenih oko opšteg interesa, koja kroz raspravu i sukob mišljenja dolazi

do rješenja. Pored toga, Atina je, u istoj mjeri

koliko je bila nemilosrdna prema domadim

političarima, bila otvorena za obrazovane i

nadarene strance, koji su poput Haikarnašanina

Herodota ili brojnih lutajudih učitelja retorike i

filozofije, veoma brzo počeli da se osjedaju kao

rođeni Atinjani. U prošlom vijeku glavni pjesnici i

mislioci su se nalazili van Atike, u Maloj Aziji,

ostrvima ili Velikoj Grčkoj. Sada stvari stoje

drugačije. Glavnina istaknutih pojedinaca ili su

Atinjani ili, iako građani drugih država, žive u Atini.

To su prije svega-na polju tragedije i komedije:

Eshil, Sofokle, Euripid, Aristofan; na polju

slikarstva, vajarstva i likovnih umjetnosti: Miron,

Fidija, Mnesikle, Praksitel, Polignot; na polju

istoriografske nauke: Herodot, Tukidid, Ksenofont;

na polju retorike: Perikle, Antifon, Lizija, i nešto

kasnije Isokrat i Demosten. Od značajnijih filozofa

u Atini su djelovali: Anaksagora, Protagora,

Antisten, te nešto poslije Perikla, Zenon, Epikur,

Sokrat, Platon i Aristotel. Na ovim primjerima se

vidi kako se intelektualno težište premjestilo u

Atinu, gdje su za to postojali povoljni uslovi. Atina je u autentičnom geniju otvarala mogudnosti

kakve se nisu mogle nadi ni na kom drugom mjestu. Ni u kom kraju svijeta nije postojala takva

neokrnjena sloboda misli i govora; nigdje drugdje nisu se ljudi sa tolikom strašdu zanimali za

svaku novinu. Demokratija se, zaista, pozivala na svoje pravo da raspolaže ličnostima i životima

pojedinca, kada su to zahtjevali interesi države. Ali se zato demokratija nije mješala u privatan

život i poslove građanina, nje se nje ticalo šta on misli i govori, ved je ostavljala na volju svakom

čovjeku da živi kako hode.

Rekonstrukcija Atine Parthenos, djela vajara Fidije. Bila je visoka oko 11 metara i na sebi je

imala ukupno 1100kg zlata.

Periklovo doba 26

Atinjani su bili nešto konzervativniji kada je bila riječ o religijskim pitanjima. Dok su ljudima

ostavljali slobodu da govore i misle onako kako im je drago, ljubomorno su čuvali svoje tradicije

u religiji. Ali kada je došlo do izvjesnih kretanja i u pitanju religije, kao kod Anaksagore ili

Sokrata, Atinjani su ih sa pažnjom posmatrali. Pojedinci sa drugačijim vjerskim pogledima često

su kažnjavani progonstvom ali više zbog političkih nesuglasica nego zbog svoga religijskog

razmišljanja. Glavni vjerski praznici u Atini su bili: Ajore (posvedeni Ikaru), Bendideje (Bendidi),

Dionisije (Dionisu/Bahu), Pianopsije (Apolonu), Skiroforije (Demetri i Kori), Targelije (Apolonu).

Međutim glavni kult bio je usredočen na Atinu i Panatenejske svečanosti koje su bile pradene i

atletskim takmičenjima. Isto tako, nezadrživo raste ugled eleusinskih misterija koje se tijesno

povezuju sa orfičkim kultovima.

9.1. Samski rat Samski rat je bio poslednji veliki vojni sukob u kom je učestvovala Atina prije početka

Peloponeskog rata. Godine 440. p.n.e. grad Milet je bio u ratu sa ostrvom Sam zbog

preimudstva nad gradom Prijenom u maloj Aziji. Grad Milet je zatražio pomod od Atine da mu

pomogne da okonča rat sa Samom. Nakon što je Sam odbio da prekine neprijateljstva i da

prihvati atinsku arbitražu, Perikle je sa 40 brodova otplovio do Sama i primorao ga da prihvati

mir. Na čelu atinske flote nalazio se Perikle, sa još devet stratega, među kojima je bio i poznati

dramski pisac Sofokle. Nakon pobede, na Samu je uspostavljena atinska kontrola. Kada su

Samljani digli ustanak protiv proatinske vlasti, Perikle je naterao ustanike da se predaju posle

osmomjesečne opsade, međutim, ta opsada je prouzrokovala velika negodovanja među

atinskim vojnicima zbog teških borbi koje su vođene daleko od njihovog grada. Posle uspjeha na

Samosu, Perikle je ugušio još jedan ustanak u Vizantionu. Nakon povratka u Atinu održao je

svečano opelo i odao počast palim Atinjanima u borbama sa Samom i Vizantionom.

9.2. Lični napadi na Perikla Perikle njegovi najbliži saradnici nisu bili imuni na političke i čak lične napade jer u demokratskoj

Atini položaji koje su zauzimali Perikle i njegovi sledbenici nisu se nikako izjednačavali sa

apsolutizmom. Uoči početka Peloponeskog rata, Perikle, njegova ljubavnica Aspasija i njegov

prijatelj Fidija bili su izloženi ličnim napadima, čak su i izvedeni pred sud pod lažnim optužbama.

Fidija, koji je bio zadužen za izgradnju svih arhitektonskih objakata na atinskom Akropolju, bio je

prvo optužen da je ukrao za sebe određenu količinu zlata namjenjenog za izgradnju hrama

boginji Atini, a onda i za bogohuljenje jer je navodno u sceni borbe sa Amazonkama isklesao na

štitu boginje Atine sebe kao delavog čoveka zajedno sa drugim likom koji je previše ličio na

Perikla kako se zajedno bore protiv mitoloških Amazonki. Čak se na suđenju pojavio i jedan lažni

svedok, Menon koji je potvrdio te optužbe.

Periklovo doba27

Aspasija, koja je bila poznata kao dobar savetnik i sagovornik, bila je optužena da je iskvarila

atinske žene nagovarajudi ih da udovolje Periklovim izopačenim ukusima. Aspasija je bila

poznata hetera i držala je javnu kudu, mada moderni istoričari dovode u pitanje ovu tvrdnju.

Optužbe protiv nje bile su najverovatnije samo okrutne laži i tračevi Atine onoga vremena,

međutim, bile su vrlo gorko iskustvo za Perikla. Aspasija je bila oslobođena svih optužbi nakon

jednog emotivnog Periklovog govora, međutim vajar Fidija je preminuo u zatvoru, a filozof

Anaksagora, još jedan Periklov prijatelj, morao je da napusti Atinu zbog optužbi eklesije zbog

njegovih verskih ubeđenja. Samog Perikla eklesija je optužila za preveliko trošenje državnog

novca i za zloupotrebu vlasti. Perikle je čak platio i državnu kaznu ali su se Atinjani ubrzo

pokajali zbog takve politike i stavili svoju sudbinu u ruke vođi čiji je prestiž bio ozbiljno poljuljan

po prvi put za deset godina vladavine.

Mir koji je sklopljen između Atine i Sparte na 30 godina nije dugo potrajao. Nijedna strana nije

se pridržavala obaveza propisanih mirovnim ugovorom pa kada se Atina umješala u sukob

između Korinta i Korkire (435-431. p.n.e.) oko grada Epidamna, te kada je preduzela opsadu

Potideje na Halkidiku sa namjerom da je privoli da uđe u Delski savez (432. p.n.e.), bili su to

izazovi preko kojih Peloponežani nisu mogli da pređu čak i da su htjeli. Po Tukididovim riječima

„uskomešao se čitav helenski svijet: svuda je bilo razmirica tako da su predstavnici demokratije

zvali u pomod Atinjane, a pristalice oligarhije Lakedemonjane“. Najvažnija posljedica rata mogla

bi se opisati kao raspad složenog idejnog, moralnog, političkog i ekonomskog ustrojstva grčkog

svijeta.

10.1. Početak rata Poštujudi odredbe ugovora o savezništvu koji su Atinjani potpisali sa Korkirom Perikle je poslao

vojnu pomod ovom gradu u njegovom sukobu sa Korintom. Godine 433. p.n.e. ujedinjena

korkiransko-atinska flota suprostavila se korintskoj floti u nerešenoj pomorskoj bici kod Sibote,

a 432. p.n.e. Atinjani su porazili korintske koloniste u bici kod Potideje u Makedoniji i taj grad

priključili Delskom savezu, što je povedalo anti-atinsko raspoloženje kod Korindana.

Istovremeno Perikle je uspostavio ekonomsku blokadu gradu Megari kojim se zabranjivalo

megarskim trgovcima da trguju u atinskoj luci i u lukama gradova članica atinske pomorske

države. Sankcije su uništile ekonomiju Megare koja je bila saveznik Sparte, što je dodatno

uzdrmalo mirovni sporazum između Sparte i Atine. Atina se odlučila na ovaj korak zato što su

stanovnici Megare obrađivali zemlju koja je pripadala hramu boginje Demetre i zato što su

pružali utočište robovima koji su bježali iz Atine.

Periklovo doba 28

Pošto se posavjetovala sa svojim saveznicima, Sparta je poslala predstavnike u Atinu sa

zahtjevom da Atina protjera sve članove aristokratske porodice Alkmeonida uključujudi i samog

Perikla i da obustavi embargo nametnut Megari, zapretivši ratom ako to Atina ne prihvati.

Stvarni cilj Spartanaca je zapravo bio izazivanje konflikta između Perikla i naroda, što de se desiti

nekoliko godina kasnije. Atinjani su u to vreme slijepo pratili Perikla koji se obratio narodu i

rekao im da ne popuštaju pred spartanskim zahtjevima zato što je Atina realno vojno jača.

Perikle nije bio spreman da pravi jednostrane ustupke zato što je bio siguran da ako ih napravi,

Sparta de se pojaviti s novim zahtevima. Stoga je postavio uslov za ukidanje embarga: Sparta je

morala da obustavi taktiku ksenelasije, odnosno povremenog protjerivanja stranaca iz Sparte i

da dozvoli autonomiju svojih saveznika, aludirajudi time da je i spartanska politika bila jednako

surova kao i atinska. Sparta nije prihvatila postavljene uslove i dve strane su otpočele pripreme

za rat.

10.2. Prva godina rata Godine 431. p.n.e., kada je rat ved bio izvjestan, spartanski kralj Arhidam II je poslao nove

predstavnike u Atinu u pokušaju da je natjera da prihvati uslove Sparte. Međutim spartanskoj

delegaciji nije bilo dozvoljeno da uđu u Atinu zato što je Perikle izdao dekret po kome se

zabranjuje pristup predstavnika Sparte u Atinu, ukoliko bi tome prethodile neprijateljske vojne

akcije od strane Sparte. U to vreme spartanska vojska je bila stacionirana u Korintu, što su

Atinjani protumačili kao neprijateljsku akciju i odbili da puste spartanske izaslanike u grad.

Pošto su i posljednji pokušaji pregovora sa Atinom propali, Spartanci su napali Atiku, ali su je

zatekli pustu—Perikle je predvidio ovaj spartanski korak i na vreme evakuisao cjelokupno

stanovništvo Atike unutar zidina Atine. Ne zna se kako je zapravo Perikle ubedio seosko

stanovništvo da napusti imanja i njive i da se skloni u Atinu. Iako su se sklanjali pred evidentnom

opasnošdu, seljaci su morali da napuste svoju zemlju, ognjišta i hramove, što je značilo poptunu

promjenu načina života koji su do tada vodili. Perikle ih je umirivao riječima da posječeno i

polomljeno drvede brzo raste dok gubitak ljudi nije lako nadomjestiti. Iako su su ipak pristali,

seljaci nisu uopšte bili zadovoljni ovom Periklovom odlukom. Perikle im je onda obedao da de im

dati svoju zemlju ukoliko ne bude bila takođe uništena u spartanskom napadu. To obedanje,

baziralo se na Periklovom uvjerenju da de njegovo imanje, koje se takođe nalazilo van atinskih

zidina, biti pošteđeno bilo zato što je spartanski kralj bio njegov prijatelj, bilo kao proračunati

politički potez kojim bi se Perikle diskreditovao u narodu. Zahvaljujudi prevlasti na moru atinski

brodovi su mogli lako dostavljati hranu povedanom gradskom stanovništvu.

U svakom slučaju, nezadovoljstvo seljaka koji su bili svjedoci uništenja sopstvene imovine je sve

više raslo, a bilo je sve više i onih koji su vjerovali da je on zapravo onaj koji je ubacio Atinu u

rat. Uprkos pritisku Perikle je odbio da promjeni strategiju i da odmah stupi u borbe sa

Spartancima. Takođe nije zatražio mišljenje eklesije, zato što se bojao da de narod, izazvan

uništavanjem svojih polja i ognjišta, krenuti sam protiv modne spartanske vojske van gradskih

zidina. Perikle doduše, nije imao kontrolu nad predsjedavajudima eklesije, međutim njihovo

poštovanje prema njemu kao političaru i vođi je bilo dovoljno da rade onako kako je on želio.

Dok je spartanska vojska bila stacionirana u Atici, Perikle je poslao 100 brodova u pljačku

Periklovo doba29

Peloponeza. Kada je neprijatelj napustio Atiku, Perikle je predložio dekret po kome bi atinske

vlasti morale da izdvoje na stranu sumu od 1000 talenata i 100 brodova u slučaju da grad bude

napadnut sa mora. Najoštrija tačka tog dekreta glasila je da svako ko čak i predloži da se taj

novac ili brodovi upotrijebe na drugačiji način, bio bi osuđen na smrt. U jesen 431. p.n.e. Perikle

je krenuo u pohod protiv Megare, a nekoliko mjeseci kasnije, u zimu 431/ 430. p.n.e. je održao

svoj čuveni posmrtni govor u čast palih atinskih vojnika tokom prve godine rata. Tako je Perikle

definisao jasnu i efikasnu ratnu strategije ved prve godine: izbjegavanje otvorenih kopnenih

sukoba zaštitom stanovništva u utvrđenoj Atini i Pireju, iznurivanje protivnika u pozadini i

održavanje pomorske prevlasti.

10.3. Druga godina rata i Periklova smrt Sledede godine spartanska vojska je opet opustošila i opljačkala Atiku, ali uprkos tome, Perikle

je i dalje odbijao da promjeni taktiku i da uđe u otvoreni sukob sa spartanskom vojskom.

Umesto toga, opet je poveo kaznenu ekspediciju u pljačkanje Peloponeza na koju je poveo 100

brodova atinske mornarice. U ljeto te iste 430. p.n.e.

Atinu je zadesila najveda katastrofa. Zbog prevelike

naseljenosti grada i loših higijenskih uslova u Atini

izbija epidemija kuge koja je poštedjela ostale

gradove Grčke. Epidemija je odnjela jednu četvrtinu

stanovništva Atine. Zbog te epidemije, izbilo je opšte

nezadovoljstvo Atinjana protiv Perikla. Međutim

Perikle se odbranio od napada emotivnim govorom u

kome se vide jasno Periklove vrline ali i ogorčenost

zbog nezahvalnosti svojih sugrađana. Privremeno je

uspeo da umiri gnev naroda, ali su njegovi protivnici

ipak na kraju uspjeli da ga smjene sa položaja stratega

i da bude osuđen na novčanu kaznu od 15 do 50

talenata.

Sledede 429. p.n.e, Atinjani ne samo da su oprostili

Periklu, nego su ga opet izabrali za stratega. Perikle se

opet našao na čelu atinske vojske sa kojom je ratovao

tokom skoro čitave godine. Međutim, u epidemiji koja

je zahvatila Atinu, preminula su njegova oba sina iz

prvog braka, Ksantip i Paral. To je sasvim dotuklo

Perikla, koga čak ni Aspasijino prisustvo nije moglo da

utješi. Ubrzo je i sam Perikle pao kao žrtva iste

epidemije u jesen 429. p.n.e. Prije nego što Perikle

umre, njegovi drugovi su bili okupljeni oko njegovog

kreveta, i govorili su o njegovim političkim i vojnim uspjesima kao i o njegovih devet ratnih

trofeja. Perikle, iako je bio u polusvesti, čuo ih je i napomenuo im je da su zaboravili o njegovom

„Kuga se, kako pričaju, najprije pojavila u

Etiopiji s onu stranu Egipta, a onda je sišla

u Egipat, Libiju i u mnoge zemlje cara

persijskoga. Ali u atinski grad provalila je

iznenada, pa je najprije zahvatila ljude u

Pireju... Ali uskoro stiže ona i u gornji grad

(tj. Atinu), te je još mnogo svijeta

umiralo... Ja du je opisati...da bi je svako,

ako bi se opet pojavila, prema mome

opisu mogao prepoznati. Jer ja sam je i

sam preležao i svojim očima vidio druge

gdje boluju. Tijelo spolja pod rukom nije

bilo mnogo toplo ni blijedo, nego

crvenkasto i plavkasto i osuto

mjehuridima i čirevima. Ali iznutra su

bolesnici osjedali toliku vrudinu da nisu

mogli podnijeti da se pokriju ni najlakšim

haljinama i koprenima, niti išta drugo,

nego su voljeli da budu sasvim nagi, a

najradije bi sami poskakali u hladnu vodu,

pa su mnogi to i učinili i, kada niko na njih

nije pazio, skočili u bunar. Tako ih je žeđ

neprestalno morila. I bilo je svejedno da li

piju više ili manje, a nemir i nesanica

trajali su neprestalno.“ – Istorija

peloponeskog rata, Tukidid

Periklovo doba 30

najvedem uspehu, činjenici da niko nije obukao crno ruho zbog njega, odnosno da nije nanjeo

bol i štetu nijednom Atinjaninu nego je vladao u interesu svih. Tako se završio život najvedeg

atinskog vođe. Periklova smrt je bila prava katastrofa za Atinu, zato što njegovi nasljednici nisu

bili ni politički ni vojno sposobni kao što je bio on. Njima se više dopadalo da budu popularni

nego korisni Atini. Tako je i Atina, poslije smrti Perikla, počela da gubi svoj pređašnji sjaj.

Perikle je ostavio svoj pečat na cijelu jednu epohu, ne samo u istoriji Atine ved i ukupnog

starogrčkog svijeta. Njegove važne odluke i danas su predmet žive rasprave među istoričarima,

što nije ništa neobično za političara njegovog kalibra. Činjenica da je Perikle bio istovremeno

izuzetno i jednako sposoban političar, vojskovođa i govornik, otežava objektivnu procenu

njegovog lika i dela.

11.1. Privatni život Poštujudi atinsku tradiciju Perikle se prvo oženio jednom

bliskom rođakom koja mu je rodila dva sina, Ksantipa i

Parala. Međutim taj brak nije bio uopšte sredan, tako da

se Perikle oko 445. p.n.e. razveo od nje i našao joj

drugog muža uz saglasnost muških članova njene

porodice. Ime njegove prve supruge ni dan danas nije

poznato, jedino što se zna jeste da je ona bila supruga

izvjesnog Iponika prije nego što se udala za Perikla, i da

je s njim imala jednog sina, Kaliju. Žena koju je Perikle

zaista volio bila je Aspasija iz Mileta. Ona je postala

njegova ljubavnica i živjeli su u nevjenčanom braku. Ova

veza izazvala je mnoge reakcije u Atini tog vremena, pa

je čak i sam Periklov sin Ksantip, koji je imao političke

ambicije, bez dvoumljenja osudio tu vezu. Uprkos svemu

tome, Perikle je ostao nepokolebljiv, čak je i zaplakao

kako bi odbranio Aspasiju kada je bila optužena da kvari

atinske žene. Ovaj veliki vojskovođa i političar doživio je

ogromnu porodičnu tragediju od koje se nikad nije

oporavio. U epidemiji koja je napala Atinu početkom

Peloponeskog rata, umrli su njegova sestra i oba sina iz

prvog braka, Ksantip i Paral. Nešto prije Periklove smrti Atinjani su donijeli novi zakon koji je

poništavao Periklov zakon iz 451. p.n.e. o atinskom državljanstvu, čime je omogudeno

Periklovom i Aspasijinom sinu, Periklu mlađem, da postane državljanin Atine (s obzirom da mu

majka nije bila Atinjanka, prema Periklovom zakonu, nije mogao da dobije atinsko

državljanstvo).

Perikle, rimska kopija grčke statue. Još u antičko doba važio je za jednog od

najsposobnijih državnika stare Grčke.

Periklovo doba31

11.2. Liderske sposobnosti Svi antički pisci tvrde da je Perikle bio pošten i nepotkupljiv, iako je volio da zaradi novac.

Tukidid je tvrdio da je Atina bila demokratija samo po imenu, a da je u stvari bila Periklova

država. Ovom izjavom, atinski istoričar oslikava svoje shvatanje Periklove harizmatičnosti koja

mu je pomagala da vodi, ubjeđuje, a ponekad i manipuliše narod. Iako Tukidid piše da je Perikle

bio kažnjen, uopšte ne piše o optužbama protiv njega, ved naglasak stavlja na Periklov

integritet. Međutim Platon odbacuje veličanje Perikla i tvrdi da je Perikle iskvario Atinu

uvođenjem pladanja javnih službenika i da je „Perikle privukao narod besplatnim slavljima,

dodjelom javnog zemljišta kao i uvođenjem plate javnim službenicima, što je samo pokvarilo,

uljenilo narod i učinilo ga pohlepnim i zavisnim, umesto da bude umjeren i samodovoljan“.

Tukidid brani Perikla i kaže da se on nije stopio s narodom ved je vodio narod. Tokom

Peloponeskog rata, zavisnost Perikla kao vođe od narodne podrške bila je više nego očigledna.

11.3. Vojne sposobnosti Više od 20 godina Perikle je preduzimao brojne vojne pohode od kojih je vedina bila na moru.

Bio je uvek oprezan i nikada se nije upuštao u rizične bitke s neizvesnim ishodom i nije popuštao

pred „uzaludnim pritiscima masa“. Svoju vojnu doktrinu Perikle je zasnivao na Temistoklovoj

tvrdnji da Atina treba da svoju snagu gradi na jakoj mornarici, pošto su Peloponežani bili skoro

nepobjedivi na kopnu. Perikle je takođe pokušao da minimalizuje opasnost od Peloponežana

podizanjem novih zidina oko grada Atine. Tokom Peloponeskog rata, Perikle je vodio defenzivnu

strategiju čiji je cilj bio, da se iscrpi neprijatelj i da se održi tadašnji status kvo u Antičkoj Grčkoj.

Dvije glavne karakteristike Periklove „velike strategije“ bile su odbacivanje uslova Sparte (zbog

čega je apelovao na Atinjane da ne prihvate poništenje embarga protiv Megare) i izbjegavanje

širenja fronta. Njegova strategija je bila izuzetno nepopularna, ali je Perikle uspio da ubjedi

Atinjane da ga slijede bez pogovora.] Kritike Periklove vojne strategije bile su isto tako brojne

kao i pohvale. Jedna vrlo česta kritika je da je Perikle bio mnogo bolji političar i govornik nego

strateg. Glavni nedostatak njegove strategije je bila upravo što je zavisila od samoga Perikla.

Zbog toga je, nakon njegove smrti bila osuđena na propast. Mnogi istoričari tvrde da su Atinjani

izgubili Peloponeski rat tek pošto su napustili Periklovu strategiju. Drugi govore da ona nije bila

ništa posebno ali da je mogla da ostvari zadovoljavajude rezultate za Atinu, dok tredi da je bila

previše defanzivna. U svakom slučaju, niko od njegovih političkih i vojnih nasljednika nije

zapravo imao njegove političke sposobnosti i karakter.

Periklovo doba 32

11.4. Oratorske sposobnosti Moderni proučavaoci Tukididovog dijela još uvijek pokušavaju da otkriju koji djelovi Posmrtnog

govora pripadaju Periklu a koji Tukididu. Pošto Perikle svoje govore nije zapisivao, na ovo

pitanje je gotovo nemogude odgovoriti. Tukidid je

zabilježio po sjedanju tri Periklova govora, tako da ne

možemo znati da li je ili nije dodao i neka svoja

razmišljanja i zapažanja. Iako je Perikle bio glavni

izvor Tukididove inspiracije, očigledno je da se

strastveni idealistički i književni stil Periklovih govora

bitno razlikuje od striktno hladnog, naučnog i analitičnog Tukididovog stila. Prema Diodoru sa

Sicilije: „Perikle je nadmašivao sve svoje sugrađane u oratorskom umjedu“. Plutarh piše da je

Perikle izbjegavao napadne nastupe kao što je to radio, na primer Demosten, i uvek je govorio

mirno i staloženo. Starogrčki pisci veličaju Perikla toliko da mu daju pridjev „olimpijski“ i tvrde

„da je držao Zevsovo oružje u rukama dok je držao govore“. Perikle je temeljno spremao svoje

govore i uvijek prije nego što bi izašao da govori išao u hram i molio se bogovima da ne izgovori

neku pogrešnu riječ. Činjenica je da je Perikle bio najvedi grčki govornik V vijeka p.n.e. a njegov

Posmrtni govor danas predstavlja primjer borbe za demokratiju i građanski ponos.

Smrdu Perikla završilo se Zlatno doba Atine i najvedi unutrašnji procvat same Grčke. U

nedostatku pravoga vođe, lošim odlukama, i zahvaljujudi čisto sebičnim interesima Atinjani su

404. godine p.n.e. doživjeli poraz u Peloponeskom ratu. Spartanci su im nametnuli oligarhijsko

uređenje koje se, istina, nije dugo zadržalo. Sukobi između grčkih državica i dalje su nastavljeni.

Razjedinjene, otrovane i oslabljene grčke države uskoro padaju kao jabuke u krilo

makedonskom osvajaču. Međutim, uspomena na Zlatno doba nastavlja da živi, ne samo u antici

nego i u današnje vrijeme. Akropolj, iako u ruševinama, dan danas stoji kao simbol moderne

Atine. Istoričar Paparigopulos kaže, da su samo te veličanstvene građevine na Akropolju

dovoljne da ime Grčke ovjekoveče u svijetu. Sloboda govora je najvedi dar koji je dala Periklova

epoha. Danas se on posmatra kao idealni vođa stare Grčke a njegov karakter kao najvedi ideal

građanskih vrlina svakoga pojedinca.

„Čak i da ga oborim u rvanju, on (Perikle)

bi to poricao tako strasno da bi ubjedio čak

i one koji su svojim očima vidjeli borbu”. –

Tukidid iz Alopeke o Periklovim oratorskim

sposobnostima

Periklovo doba33

13. Literatura:

1. „Istorija peloponeskog rata“ – Tukidid

2. „Paralelne biografije“ – Plutarh

3. „Stara Grčka“ – Struve, Kalistov

4. „Istorija starog sveta“ – Mihajil Rostovcev

5. „Vodič kroz svet antike“ – Dragan Brujid

6. „Najvede kulture svijeta-Grčka“ – Katarina Reguler

7. „Stari svet“ – Slobodan Dušančid