Perusahaan Pukat Tunda Di Semenanjung Malaysia, 1965-1985: … · 2016. 3. 30. · Untuk mendaratkan ikan-ikan demersal ini, satu kaedah penangkapan ikan yang digunakan di negara

Hak Cipta Terpelihara © 1991 – Persatuan Sejarah Malaysia


Perusahaan Pukat Tunda Di Semenanjung Malaysia, 1965-1985:

Satu Analisis Keberkesanan dan Permasalahannya

Oleh . MOHAMMAD RADUAN BIN MOHD. ARIF M.A.'

SYNOPSIS

This article outlines the historical development ofPukat Thnda and its effects oli the .fishing industry in Peninsula Malaysia between 1965 - 1985.

PENGENALAN

Dalam sejarah negara (Malaysia) menangkap ikan pada peringkal awal dijalankan oleh komunili-komuniti pinggir pantai sebagai usaha sara diri. Pcralalan yang digunakan adalah simpel seperti lukah, bubu, jala, pancing, binluh dan serampang. Perahu perikanan yang digunakan kecil, bergerak dengan mcnggunakan layar alau pun secara didayungkan. Kuantiti pelldaralau ikan rendah, sesuai lInluk memenuhi keperiuan keluarga dan pasaean lempalan yang lerhad.

Semasa negara ini di bawah jajahan Brilish, aktiviti pcrikanan telah berubah daripada berorienlasikan sara diri kepada perdagangall. Pendaratan ikan telah dipertingkat untuk memenuhi pasaran tempatan akibat pertambahan penduduk yang pesat di negara ini dan juga pasaran antarabangsa. Sehubungan dellgan itu bot-bot berjenlera telah dipcrkenalkan dan mel1gganlikan perahu-perahu layar secara berperingkat-peringkat. DcngaLl berjenterallya perahu nelay"n, akLiviti mcnangkap ikan tidak lagi terbalas di kawasan pinggir pantai dan muara sungai. Nelayan mula menangkap ikan jauh dari pantai. Pelbagai jenis pukal telah diperkenal dan digunakan seperli pukat jerut, pukal hanyul dan pukal langkul menggalllikall perala tan menangkap ikan yang tidak mobile sepcrti kelong,jermal, puka t bakul dan pukat rentang.

Walaupun beberapa jenis perkakas menangkap ikan lelah diperkenalkan tetapi ikan yang ditangkap terbatas kepada ikan-ikan yang berada di bahagian berhampiran permukaan laut sahaja, yang dikenali scbagai "ikan pelagik". lkan-ikan yang berada di

• Pcnulis iHlah Pror, Mad,Yil <Ii Jilbutan Asiu TCIlgJl;anl. Univcrsili M alavu.

50



PBRUSAHAAN PUKAT TUNDA, SATU ANALlSlS DAN PERMASA LAHANNY A

bahagian berhampiran permukaan dasar laut atau dikenal sebagai "ikan demersal" masih belum didaratkan dalam jumlah yang banyak. Untuk mendaratkan ikan-ikan demersal ini, satu kaedah penangkapan ikan yang digunakan di negara Barat telah diperkenalkan ke negara ini, iaitu pukat tunda.

PUKAT TUNDA DAN PENDARATAN IKAN DI SEMENANJUNG MALAYSIA

Pukat tunda telah diperkenalkan kepada nelayan tempatan oleh Jabatan Perikanan Malaysia pada tahun 1963. Dua lahun kemudian baharu ia digunakan oleh nelayan-nelayan di negeri Kedah, Perak, Selangor, Johor dan Terengganu. Negerinegeri lain masih belum menggunakannya. Kenyataan ini berasaskan jumlah pendaratan ikan yang didaralkan oleh pukat tunda buat kali pertamanya dalam sejarah Malaysia pada tahun tersebut, seperti yang ditunjukkan dalam Jadual I. Bagaimanapun usaha melesenkan pukat tunda pada masa itu hanya dilakukan di negeri Kedah, yang melibatkan sebanyak 20 buah bot (Sila lihat Jadual 2). Tindakan in; memang wajar sebaga; satu langkah untuk menarik minat dan memberi peluang kepada nclay.n untuk menggunakan kaedah baru itu.

Pukat tunda telah digunakan di semua negeri di Semenanjung Malaysia kecuali Melaka dan Negeri Sembilan pada tahun 1970. Kedua-dua buah negeri tersebut tidak menggunakan pukat tunda hingga ke hari in; disebabkan ciri-ciri perairan negeri-ncgeri tersebut yang terdiri d.ripada permukaan dasar laut yang berceranggah, tidak sesuai untuk menjalankan operasi pukat tunda.' Berdasarkao Jadual2 didapati negeri yang paling banyak menggunakan pukat tunda ialah negeri Perak,.diikuti pula kemudiannya oleh Johor, Selangor dan Kedah. Negeri-negeri ini mempunyai permu" kaan dasar laut yang landai di kebanyakan kawasan perairan masing-masing, yang bersesuaian dengan pcnggunaan pukat tunda. Di negcri-negeri lain, kebanyakan kawasan perairan mereka mempunyai banyak halangan kcpada operasi pukat tunda seperti batu karang, tanah Ii at, lumpur tebal dan hal us, dan juga terdapatnya bangkai-bangkai kapal karam dan kayu balak yang tenggelam di dalam air.'

ladual3 memperlihatkan perkembangan pendaratan ikan Semenanjung Malaysia daripada tahun 1955 hingga tahun 1985. Daripadajadual tersebut didapati dalam tempoli 30 tahun pendaratan ikan negara ini telah bertambah sebanyak empat kali ganda dari 109,432 tan metrik pada tahun 1955 kepada 462,861.05 tan metrik pada tahun 1985. Pertambahao yang pesat ini mempunyai hubungan yang rapal dengan penggunaan pUkat tunda. Jika diteliti, didapati pertambahan penda,atan tahunan seifing dengan pertambahan pendaratan yang dibuat oleh pukat tunda. Pada tahun 1965 pendaratan oleh pukat tunda berjumlab 13,240.77 tan metrik atau pun 6.57% daripada jumlah pendaratan ikan Scmenanjung Malaysia. Bagaimanapun sepuluh tahun kemudian (1975) pukat tunda telah mendaratkan scbanyak 182,877.72 tan

I Mohd Shanri Sam Abdul Laliff., "Demersal Fish Resources Surveys and Problems or Fisheries Management" dalam Fisheries Bu/euin NO; 15, Kcmenterian Pertanian. Malaysia.

2 Unhlk keterangan Janjul sila lihat Mohd. Shaari Sam Abdul Latirr, G. Rauck, Dng Kah Sin dan Tan Soon Peng., Demersal Fi.,·h Resouf('e,~ in Malaysia Waters, Kemcnterilln Pcrtnnian. Kuahl Lumpur 1974.

51

Hak C

ipta Terpelihara © 1991 – P

ersatuan Sejarah M

alaysia

Hak C


ersatuan Sejarah M

alaysia

JADUAL 1 JUMLAH PENDARATAN IKAN OLEH PUKAT TUNDA DAN PERATUSANDARIPADA PENDARATAN NEGERI-NEGERI SEMENANJUNG MALAYSIA

Tahun Pedis Kedah P. Pinang PeTak Selangor N. Sembilan Melaka Kelaotan Terengganu Pahang Tobor

1965 479.79 7938.83 2827.34 189.72 1805.09 00.00% 4.22% 00.00% 11.24% 13.19% 00.00% 00.00% 00.00% 0.71% 00.00% 6.39%

1966 426727 2472.41 4978.88 10090.38 85.60 335.45 2648.70 00.00% 28.95% 7.87% 6.12% 29.23% 00.00% 00.00% 1.39% 1.41% 00.00% 7.41%

1967 7134,79 4337.39 10906.17 32095.22 444.65 10078.95 719.30 2431.28 00.00% 20.97% 14.18% 10.28% 62.26% 00.00% 00.00% 6.23% 4.28% 10.76% 6.22%

1968 8181.19 11050.77 16291.11 23239.14 762.01 110.22 1141.92 4053.96 00.00% 19.81 % 32.91% 12.53% 4Ll4% 00.00% 00.00% 10.07% 4.35% 13.78% 12.28%

1969 703L16 15144.71 14887.24 10932.91 753.18 984.15 1764.31 5857.65 00.00% 23.27% 39.90% 12.10% 27.39% 00.00% 00.00% 14.10% 4.26% 20.72% 20.86%

1970 80.88 9859.83 13759.35 24746.94 18438.90 1005.32 1295.28 1167.09 1466219 1.54% 34.14% 35.61% 24.31 % 39.94% 00.00% 00.00% i4.90% 6.03% 27.02% 37.09%

1971 90.14 15861.58 15986.89 28476.89 30883.48 511.43 1255.78 2142.17 18794.98 1.59% 50.06% 45.94% 27.82% 47.79% 00.00% 00.00% 7.32% 5.18% 28.69% 42.07%

1972 110.41 26379.25 14857.35 27298.49 21590.99 709.07 1592.32 3661.10 15544.33 2.02% 69.00% 46.09% 34.44% 36.50% 00.00% OCl.OO% 6.25% 5.18% 44.28% 34.74%

1973 3436.05 31024.38 14042.95 35392.92 37079.43 1201.33 4067.70 5216.70 22251.06 42.38% 67.52% 41.47% 35.67% 46.44% 0(100% OO'(Xl% 9.29% 10.70% 44.36% 56.78%

1974 5744.59 28153.54 10141.02 45165.34 57522.99 1923.47 11295.64 11758.92 23888.20 40.69% 66.01% 38.02% 34.28% 65.20% 0(100% 00.00% 15.12% 18.19% 61.91 % 54.52%

1975 5656.20 30970.48 8334.24 47086.21 48693.41 2965.89 14129.95 7231.40 18424.92 40.52% 72.13% 39.72% 49.59% 59.26% 00.00% O(U)()% 23.32% 26.45% 53.69% 47.38%

1976 4428.37 39363.16 650L15 51044.77 67764.97 1387.54 17789.84 889L11 23508.41 44.15% 75.77% 37.90% 47.01% 73.93% OO.(X)% 00.00% 10.40% 32.17% 62.67% 49.90%

1977 7966.30 58687.36 4988.51 66450.64 82335.33 1054.87 20021.42 8264.61 11355.90 55.5% 81.95% 17.80% 46.42% 77.78% 00.00% 00.00% 1626% 25.73% 59.20% 3262%

Hak C


ersatuan Sejarah M

alaysia

Hak C


ersatuan Sejarah M

alaysia

Tabun Perlis Kedab P. Pinaog Perak Selangor N. Sembilan Melaka Kelantan T crengganu Pahang Johor

1978 10455.72 54180.52 3530.85 81845.31 80535.51 1462.43 18174.83 9374.89 25458.56 71.89% 81.49% 15.68% 43.85% 76.92% 0(100% 00.00% 10.09% 24.12% 57.45% 41.76%

1979 10506.23 51627.47 5409.26 66689.41 66104.96 1638.23 16946.46 10521.42 28756.20 57.75% 59.89% 19.08% 35.17% 74.56% 00.00% 00.00% 10.61% 25.33% 63.33% 48.42%

1980 10501.09 72272.53 5487.20 45463.16 51898.79 2240.05 8459.77 11684.63 19272.17 39.28% 7264% 13.71% 19.71% 66.09% 00.00% 00.00% 12.12% 14.43% 50.85% 4248%

1981 8488.93 111919.61 4984.08 40740.11 25431.55 1153.54 11388.27 7836.27 22329.19 25.80% 75.61% 14.61% 27.66% 5294% 00.00% 00.00% 13.20% 8.11% 26.20% 39.51%

1982 6996.01 101914.25 501282 40773.68 29104.74 728.70 8626.12 11651.00 21359.59 17.36% 67.85% 13.03% 35.21% 44.05% 00.00% 00.00% 13.03% 14.13% 37.44% 38.39%

1983 6935.82 86062.60 4060.80 63420.95 27716.89 990.89 13326.05 6799.95 16405.25 16.59% 63.25% 11.53% 43.45% 43.54% 00.00% 00.00% 11.69% 1231% 29.83% 37.16%

1984 4634.92 5475291 5953.21 62394.70 20593.41 781.90 15430.20 7533.37 18131.70 13.82% 58.28% 30.03% 49.38% 39.44% 00.00% 00.00% 14.02% 19.45% 39.71% 36.94%

1985 14329.67 37234.07 5656.04 71713.20 23601.63 601.52 9440.25 5836.20 20783.74 41.75% 67.87% 23.73% 48.08% 53.66% 00.00% 00.00% 6.35% 11.68% 35.69% 43.72%

Sumber: Disusun scmula daripada data Perangkaan Tabunan Perikanan, Kementerian Pertanian Malaysia 1965-1985.

Hak C


ersatuan Sejarah M

alaysia

Hak C


ersatuan Sejarah M

alaysia

JADUAL2 BILANGAN PUKAT TUNDA YANG DILESENKAN DI SEMENANJUNG MALAYSIA TAHUN 1965-1985

TAHUN NEGERI

Perlis Kedah P. Pinang Perak Selangor N. Sembilan Melaka Kelantao Terengganu Pahang Johor Jumlah

1965 20 20 1966 27 50 203 135 425 1967 1t7 48 15 180 1968 154 89 21 11 53 328 1969 110 110 101 1 114 4 14 454 1970 14 327 228 30 I 205 125 155 265 1350 1971 36 388 255 1711 111 160 259 241 325 3486 1972 425 280 1700 217 162 341 351 497 3973 1973 424 280 1696 217 117 361 371 602 4068 1974 32 454 247 1692 217 291 260 362 612 4157 1975 26 420 234 1655 201 193 474 355 610 4168 1976 429 223 1658 419 160 436 343 627 43'15 1977 72 376 215 1600 452 175 414 352 629 4285 1978 216 491 194 1653 457 161 391 316 625 4504 1979 217 493 192 1618 485 139 398 309 640 4491 1980 217 506 188 1638 488 111 474 311 654 4587 1981 280 505 175 1649 482 93 406 304 680 4574 1982 247 521 163 1628 495 189 442 516 699 4900 1983 239 545 150 1545 452 107 5)3 311 749 4591 1984 261 549 144 1652 522 180 96 222 811 4437 1985 249 519 113 1528 536 174 366 336 831 4652

Sumber. Disusun semula daripada Perangkaan Tahunan Perikanan, Kementerian Pertanian Malaysia 1965-1985.



PBRUSAHAAN PUKAT TUNDA. SATU ANALISIS DAN PERMASALAHANNYA

metrik yang merupakan 48.74% daripadajumlah pendaratan ikan tahunan negara ini. Seiring dengan itu didapati pendaratan ikan Semenanjung Malaysia bertambah dari 201,617.48 tao metrik pada tahun 1965 kepada 375,234.48 tan metrik pada tahun 1975, pertamballan sebanyak 186°;',. Pendapatan ikan Scmenanjung Malaysia mencapai puncak tertingginya pada tahun 1981 iaitu sebanyak 689,315.05 tan metrik. Selepas tahun tersebut pendaratan ikan tahunan menunjllkkan kadar pertambahan yang berkurangan. Di kemuncak pend'uatan, pukat tunda hanya mendaratkan sebanyak 234,271.55 tan metrik atau pun 36.08% daripada jumlah pendaratan.

Puncak pendaratan ikan oleh pukat lunda berlaku lebih awal iailu pada tahun 1978 sebanyak 285,018.68 tan metrik. Selepas tahun terscbut, pendaratan ikan oleh Pukat tunda berkurangan secara perlaban-Iahan. Jika dibandingkan dengan Jadual 2 yang menunjukkan bilangan pukat tunda selepas tahun 1978 semakin bertambah sehingga berjumlah 4,652 buah pada tahun 1985.

Pertambahan dari segi bilangan bot yang tidak seiring dengan pertambahan dalam pendaratan, memperlihatkan lebihan aktiviti menangkap ikan berbanding denganjumlah sumber yang ada. Dengan kata lain, tangkapan ikan per unit bot sudah memperlihatkan kcmerosotan atau pun sudah tidak mampu mencapai keuntungan yang sepatutnya. Umpamanya, pendaratan per unit bot pukat tunda pada tahun 1978 ialah sebanyak 63.28 tan metrik setahun, tetapi pad a tahun 1985 hanyalah berjumlah 40.67 tan metrik sahaja.

Dengan menganalisis kedua jadual Gadual 2 dan jaduaJ 3) terscbut dapat disimpulkan bahawa pukat tunda memainkan peranan pen ling di dalam mcmpertingkatkan pendaratan ikan Semenanjung Malaysia, khususnya pada tahun-tahun 1960-an dan 1970-an. Bagaimanap"n pertambahan bilangannya yang begitu pesat dan tidak dikawal, menyebabkan terjadinya lebihan ukliviti mcnangkap ikan dan pengeksploitasian sumber yang berlebihan. Sehingga menycbabkan pendaratan ikan lahunan merosot, scperti yang digambarkan melaluijumlah pendaratan ikan pada tahun-tahun 1980-an.

PUKAT TUNDA MERUBAH STRUKTUR INDUSTRI PERIKANAN

Pukat tunda telah banyak membawa perubahan dalam pembangunan industri perikanan negara ini. Seperti yang telah dijelaskan di atas, pukat tunda telah berjaya mempertingkatkan pendaratan ikan dan sckali gus mempertingkatkanjumlah eksport komoditi perikanan Semcnanjung Malaysia. Selain itu pukat lunda secara langsung telah menambahkan peluang pekerjaan di dalam industri perikanan. Pad a tahun 1985, seramai 12,400 orang nelayan atau 18.12% daripadajumlah nclayan negara ini terlibat dalam perusahaan pukat tunda.] .

• Satu perkara yang tidak boleh dinaJikan ialah pUkat tunda telah merubah ciri-ciri perikanan negara ini daripada perikanan "tradisional" kcpada perikanan "moden". Perkembangan pukat tunda telah mewujudkan "growth pole" atau pun pusat perkembangan setempat di beberapa kawasan pantai negara ini. Dengan adanya

3 Kementrian Pertanlan Malaysia., Perangka(ln 1ahumm Perikunun 1980, Kuala Lumpur, 1981. him. 2

55



MALAYSIA DARI SEG! SEIARAH

JADUAL 3 PENDARATAN IKAN OLEH PUKAT TUNDA DAN JUMLAH PENDA-RATAN IKAN TAHUNAN SEMENANJUNG MALAYSIA 1955 - 1985. (tan metrik)

Tahun Jumlah Pendaratan Pendaratan oleh PeratLl;san 1kan Semen.njllng Pukat Tund. Pendaratan Pukat Malaysia Tunda daripada

Pendaratan Semenanjung Malaysia

1955 109,422 1960 139,469 1965 201,617.48 13,240.76 6.57 1966 240,471.99 24,878.64 10.35 1967 306,786.33 59,073.32 19.25 1968 345,026.86 65,830.31 19.08 1969 302,705.08 57,355.29 18.95 1970 299,102.90 86, 115.79 28.79 1971 323,166.97 114,002.54 35.28 1972 311,210.89 111,721.84 35.90 1973 371,351.60 153,712.52 41.39 1974 439,719.30 195,593.71 44.48 1975 375,234.48 182,887.72 48.74 1976 410,967.98 220,679.31 53.69 1977 497,951.48 261,124.92 52.44 1978 564,897.82 285,018.63 50.45 1979 570,904.66 259,199.64 45.23 1980 623,897.34 227,279.49 36.43 1981 649,315.05 234,271.55 36.08 1982 567,323.32 226,166.89 39.86 1983 609,055.53 225,719.20 37.06 1984 481,640.47 190,206.32 39.49 1985 462,861.05 189,169.32 40.88

Sumber: Disusun semuh, daripada data Perangkllan Tahunan Perikanan, Kementerian Pertanian Malaysia 1965-1985.

perusahaan pukal tunda di satu-satu kawasan, perubahan pertama yang akaD berlaku iaJah pembiDaan jeti yang lebih besar dan teguh sebagai tempat pendaratan ikan. Ini disebabkan saiz bot yang digunakan oleh pukat tundajauh lebih besar daripada yang digunakan oleh nelayan-Delayan panlai. Di sini dapat dikatakan pukat tunda secara langsung telah membawa perubahan dari segi saiz bol perikanan. Sehubungan dengan itu ia juga bertanggungjawab dalam meDambahkan bilangan bot berenjin dalam, kerana semua bot pukat tunda menggunakan enjin dalam, biasanya berkuasa kuda tinggi. Berhampiran dengan jeti ini pemod.l-pemodal akan membina segala kemudahan yang diperlukan oleh pukat tunda seperti bekalan minyak, air batu, kemudahan bilik sejuk dan tempat membaik pulih enjin dan bot (s/ipway). Sel.in itu akan wujud

56



PERUSAllAAN PUKAT TUNDA. SATU ANALISIS DAN PERMASALAHANNYA

pula beberapa buah kedai yang mcnjual perkakas dan pcralalan perikanan seperti pukal, cnjin dan barang-barang alal ganli.

Oleh sebab pendaratan ikan oleh pukal lunda adalah banyak dan dipasarkan di dalam dan luar kawasan pendaratan, maka wujud pula kawasan tern pal mcmbungkus, memunggah dan memasarkan ikan. Sehubungan dengan itu. tertubuh pula syarikatsyarikat pengangkutan unluk mengangkut hasil perikanan.

Keadaan yang dihuraikan di atas tidak begitu jelas kewujudannya di kawasankawasan perikanan yang menggunakan peralatan lradisional. Dengan yang demikian dapat dikatakan bahawa pukat tunda tclah memainkan peranan pcnting dalam merubah ciri-ciri perikanan dan kawasan fizikal pendaralan setempat. Sclain itu secara tidak langsung telah melahir dan menambahkan bilangan pemodal-pcmodal yang menjalankan aktiviti-aktiviti yang berkaitan dengan industri pcrikanan. khususnya pukat tunda.

MASALAH-MASALAH YANG WUJUD AKIBAT PENGGUNAAN PUKAT TUNDA

Perangkaan dan pcnjelasan di alas mempcrlihatkan bahawa pukat tunda telah memainkan penman positif dalam pembangunan industri perikanan di Semenanjung Malaysia. Bagaimanapun penggunaannya yang tidak mengikut peraturan-peraturan yang telah ditctapkan telah menimbulkan beberapa masalah yang rumit dan berpanjangan. Jabatan Pcrikanan Malaysia lelah mengehadkan pcnggunaan pUkat tunda mengikut berat bot dan kuasa kuda scpcrti yang berikut:

i. Bot yang beratnya 100 tan mctrik kc atas dan kuasa kudanya 200 (h.p) ke atas, dihadkan dari kawasan 12 batu (19.3 km) ke atas.

ii. Bot yang beratnya 25 tan mctrik ke at as dan kuasa kudanya 60 (h.p) ke atas dihadkan di kawasan 7 batu (1 1.3 km) kc atas.

iii. Bot yang beratnya 25 tan metrik kc bawah dan kurang daripada 60 (h,p.) dihadkan menunda di kawasan 3 batu (4.8 km) ke atas. Kecualian dibcri pada bulan November hingga ,Februari di setcngah-setengah kawasan. Bot pukat lunda yang kurang daripada 25 tan metrik dan kurang daripada 60 (h.p) hanya dibenarkan menangkap ikan di antarajam 6.00 pagi hingga 6.00 petang.

Seperti yang diketahui peralatan pukat tunda direka cipla untuk menangkap Jan-ikan demersal di kawasan luar pantai. Namun begitu sebahagian besar pengusaha pubt tunda tidak bcrbuat demikian. Mereka khususnya yang memiliki bot-bot pukat tunda melebihi 25 GRT tclah menjalankan operasi menunda di kawasan-kawasan pinggir pantai (kurang dari tiga batu dari panlai) dan secara lidak langsung telah juga mcndaratkan dengan banyaknya ikan-ikan pelagik.

Perbuatan menunda di kawasan pinggir pantai telah mengancam mata pencarian neJayan-nclayan keciJ yang menggunakan perala tan tradisional, kerana pukat tunda akan memusnahkan sarna ada sebahagian atau pun keseluruhan perkakas yang digunakan oleh nelayan-neJayan kecil tersebut. Umpamanya, pukat lunda yang beroperasi di kawasan berhampiran pantai akan mengaut bubu-bubu yang dipasang

57



MALAYSIA DARI SEQI SBJARAH

di dasar laut dan juga akan merempuh pukat rentang, pukat bakul dan beberapajenis pukal kocil yang lain yang direntang di perairan pinggir pantai.

Nelayan-nelayan kecil yang kehilangan perkakas atau mengalami kemusnahan pada sebahagian pukat yang digunakan, lerpaksa membaiki pukal atau membina peralatan yang baru. Untuk membaiki dan membina perkakas-perkakas ini memerlukao modal dan memakan masa. Oleh sebab hampir keseluruhan nelayan kecil berada di bawah paras kemiskinan, masalah unluk mendapalkan modal merupakan masalah yang amat besar. lalan keluar bagi mereka ialah dengan membuat pergantungan kepada orang tengah, yang mereka sedia maklum akan menindas mereka kemudian nanti.

Bantuan kewangan daripada orang tengah melalui "sistem laukc" diperlukan bukan sahaja untuk membina dan membaiki peralalan, tetapi untuk menyara hidup keluarga dalam tempoh masa mcmbina atau memperbaiki perala Ian tersebut. Ringkasnya dapal dikatakan bahawa tindakan pengusaha pukat tunda lclah memperkuatkan pergantungan nelayan-nelayan keeil kepada orang tengah.

Selain pemusnahan peralatan, pukat tunda juga telah mengancam kehidupan nelayan kecil dalam bentuk menangkap ikan dan hasil perikanan yang sepalulnya didaratkan oleh nclayan-nelayan keci!. Nelayan-nelayan keeil dengan peralatannya yang simpel, scliap hari mendaratkan sebahagian kecil sumber perikanan bagi menyara kehidupan mereka. Bagaimanapun kehadiran pukat tunda yang bermotil1<an keuntungan telah mendaratkan sumber perikanan pinggir pantai dalam jumlah yang banyak, menycbabkan jumlah ikan yang boleh didaratkan oleh nelayan-nelayan keeil semakin hari scmakin berkurangan.

Aneaman pukat tunda ini menyebabkan ramai nelayan kedl yang tidak mampll lagi menjalankan kegiatan perikanan mereka seperti biasa. Sehubungan dengan itu terdapat sebilangan nelayan yang terpaksa meninggalkan sektor perikanan dan menecburi bidang ekonomi yang lain sebagai buruh dalam sektor perindustrian, pembinaan, pertanian, pengangkutan dan lain-lain. Mereka cuba mendapatkan pekerjaan di sektor ekonomi yang lain bukan sahaja di tempat asal malah ada yang terpaksa berhijrah ke negara jiran seperli Singapura dan Thailand.

Dalam pada itll, sebahagian besar nelayan yang teraneam telah tidak mengusahakan perala Ian mereka '1agi dan beralih kepada kaedah pukat tunda. Perlu dijelaskan di sini mereka menceburi kaedah penangkapan ikan dengan pukat tunda sebagai pemilik atau pemilik-pengusaha letapi sebagai "awak-awak" (crew) sahaja. Mereka sekarang ini menjualkan tenaga dan menerima upah daripada pengusaha pukal tunda. Kehadiran nelayan-nelayan kecil ini membolehkan pengusahapengllsaha menambahkan lagi bilangan bot pukat lunda mereka, kerana lersedianya bekalan buruh. Dalam kes-kes tertentu seperti yang berlaku di Kelantan, Perlis, Kedah dan Johor didapa(i sebahagian daripada nelayan-nelayan keeil, tidak lagi pergi menangkap ikan tetapi menggllnakan bot-bol perikanan merck a di dalam kegiatan penyeludupan. Umpamanya, nelayan-nelayan kecil Kelantan dan Perlis telah menggunakan bot mereka untuk menyeludup beras, gula dan barang keperluan harian lain dari negara Thailand.

Berlainan pula keadaannya di Johor dan Kedah, sebahagian daripada nelayannelayan keeil khususnya nelayan Pulau Langkawi dan nelayan Mersing telah

58



PERUSAHAAN PUKAT TUNDA, SATU ANALlSIS DAN PERMASALAHANNYA

mengubah suai bot-bot perikanan mereka. Bot-bot peTikanan tersebut kemudiannya digunakan untuk membawa pelancong bersiar-siar di sekitar pulau, seperti yang berlaku di Pulau Langkawi, Pulau Sibu dan Pulau Tioman. Tindakan kerajaan memajukan sektor pelancongan beberapa tahun kebelakangan ini telah memantapkan lagi usaha nelayan-nelayan kecil di atas.

Konfiik dan masalah bukan sahaja wujud di antara nelayan pukat tunda dengan nelayan kecil, malah wujud juga di antara nelayan-nelayan pukat tunda itu gendiTi. Kawasan perairan menangkap ikan di Semenanjung ' Malaysia telah dibahagikan kepada 33 buah daerah peTikanan, 21 di Pantai Barat dan 12 di Pantai Timur Semenanjung Malaysia.4 Mengikut Akta Perikanan Malaysia setiap bot perikanan mesti dilesenkan dan ditetapkan kawasan operasi masing-masing berpandukan daerah perikanan yang lelah diwujudkan. Adalah menyalahi undang-undang jika menja'lankan operasi menangkap ikan di luar daTi kawasan yang telah ditetapkan. Untuk membolehkan pengusaha-pengusaha pukat tunda mendapatkan ikan dari daerah perikanan yang bersempadan dengan mereka, pengusaha-pengusaha pukat tunda telah menggunakan "spot light" yang dapat digunakan untuk mcnarik perhatian ikan supaya masuk ke daerah perikanan mereka. Ikan-ikan akan ditangkap sebaik sahaja memasuki daerah perikanan pcngusaha pukat tunda yang tcrlibat. Kaedah "spot light" ini menimbulkan perselisihan di an tara dua kumpulan pengusaha Pukat tunda daTi daerah perikanan yang bersebelahan. Ini terjadi kerana masing-masing menuduh jiran meDcuri ikan daTi daerah perikanaD mereka.

Selain konnik antara kumpuJan nelayao, pukat tunda juga telah menimbulkan masalah yang lebih serius iaitu pemusnahan sumber perikanan dan kawasan pembiakan serta habitat ikan. Pemusnahan terjadi kerana bcrlakunya lebihan aktiviti menangkap ikan yang dilakukan oleh nelayao-nelayan pukat lunda. Sebagai contoh, akibat perkembangan pukat lunda yang begitu pesat telah berlaku cksploitasi sllmber perikanan yang berlcbihan di Pantai Bara!, Semenanjung Malaysia. Menurut hasil kajian yang dibentangkan di bengkel "Sumber Perikanan Selat Melaka" yang telah diadakan pada lahun 1976:

perairan Pantai Baral Semcnanjung Malaysia tel'lh dieksploitasi dcngan berlcbihall (over exploited). Pendaratan yang dibuat telah melebihi Had Day" Pengeluaran Mnkr.:imumnya (Maximum Sustainable Yie/d), !;

Hasil kajian yang lelah dibentangkan di bengkel tersebu! menjclaskan bahawa Had Daya Pengeluaran Maksimum bagi perairan Pantai Bara!, Semenanjung Malaysia ialah 242,250 tan melrik sctahun. Daripada perangkaan pendara!an ikan tahunan didapa!i pendara!an melebihi Had Daya Pengeluaran Maksimum telah berlaku di Pantai Bara! sejak tahun 1974 lagi.

Sumber perikanan termusnah kerana banyaknya ikan baja yang didaratkan setiap tahun, khususnya oleh pukat tunda. lkan baja ialah aoak-anak ikan yang terlalu kecil yang telah didara!kan dan tidak mempunyai nilai dagangau. la hanya digunakan

.. Kcmcntrian Pcrtanian Malaysia .. Perangkaan 7a/umalll'erikaPlan J9lJO, Kuala Lumpur. 1981. him. 8 , Majuikan. "PendarRta n Ikan Laut dan Sumbernya di Panlai Baral Scmenanjung Malaysia". Kerlt/,~

Rencana Per/kanan, Bil. I 1978 him. I

59



MALAYSIA DARI SEO! SBJARAH

sebagai makanan ternakan atau pun dibuat baja dagangan. Ikan-ikan ini jika dibiarkan hidup daIam tempoh satu atau dua tahun akan menjadi ikan dagangan (cammerical fish).

Pada tahun 1965 ketika pukat tunda baharu diusahakan jumlah ikan baja yang didaralkan hanya berjumlah 32,450.75 Ian metrik iaitu 16.09% daripada jumlah pendaralan ikan Semenanjung Malaysia. Bagaimanapun pada tahun 1985 jumlah ikan haja telah bertambah berlipat kali ganda kepada 112,430.09 tan metrik yang merupakan 24.29% daripada jumlah pendaratan ikan tahunan. Daripada jumlah tersebut pukat tunda telah mendaratkan ikan baja (1985) sebanyak 94,881.47 tan metrik iaitu 84.39% daripada jumlah pendaralan ikan baja negara ini . .fadual 4 memperlihatkan pendaratan ikan baja olch pukat tunda dari tahun 1965 hingga tahun 1985. Daripada jadual tersebut dapat disimpulkan bahawa pukat tunda bertanggungjawab di dalam memusnahkan sumber perikanan negara ini, kerana hampir satu perempat daripadajumlah ikan yang didaratkan setiap tahun tidak dapal dijadikan sebagai sumber protein manllsia.

JADUAL4 PENDARATAN lKAN BAJA OLEH PUKATTUNDA DAN PERATUSAN DARIPADA JUMLAH PENDARATAN lKAN BAJA SEMENANJUNG MALAYSIA (1965 -1985).

Tahun Pendaralan lkan Baja Pendaralan Ikan Baja Peratusan Semenanjung Malaysia Olch Pukat Tunda

1965 32,450.75 5,442.71 16.59 1966 36,539.99 11,709.07 32.05 1967 47,518.57 23,070.90 48.55 1968 54,405.69 29,263.76 53.79 1969 47,797.52 24,97(.51 52.24 1970 56,524.20 35,271.00 62.40 1971 75,190.02 55,112.00 73.30 1972 80,453.18 58,026.00 72.13 1973 113,945.85 84,773.00 74.40 1974 146,615.24 117,358.00 80.04 1975 126,815.12 103,686.00 80.49 1976 127,481.42 111,562.00 87.51 1977 154,995.22 133,607.00 86.20 1978 146,560.91 129,494.00 88.36 1979 150,454.08 137,750.39 91.56 1980 143,112.10 129,360.00 90.39 1981 155,083.28 140,110.06 90.34 1982 137,560.91 120,192.45 87.37 1983 139,699.14 118,261.68 84.65 1984 106,249.08 92,213.82 86.79 1985 112,430.09 94,881.47 84.39

Sumber: Disusun semula daripada data Perangkaan Tahunan Peri kanan, Kementerian Pertanian Malaysia 1965-1985.

60



PBRUSAHAAN PUKAT TUNDA. SATU ANAUSIS DAN PBRMASALAHANNYA

Oleh sebab keuntungan maksimum yang menjadi motif utama pengusahapengusaha pUkat tunda, maka persoalan undang-undang dan kesejahteraan umum diabaikan. Pengusaha-pengusah pukat tunda bukan sahaja melanggar peraturan mengenai kawasan operasi yang telah ditetapkan, malah pada masa yang sama juga tidak mematubi peraturan saiz· mata pukat yang telah diperakukan.

Bagi membolehkan pengusaha-pengusaha pukat tunda menangkap semuajenis ikan dan sumber perikanan yang ada di semua peringkat lautan, mereka telah menggunakan pukat-pukat bermata kecil, iaitu lebih kecil daripada saiz mata pukat yang telah ditetapkan oleh Jabatan Perikanan Malaysia iaitu 25.4 mm. Tindakan pukat tunda beroperasi di kawasan berhampiran pantai dengan menggunakan pukat yang matanya bersaiz kecil telah merosakkan kawasan pembiakan dan pembesaran ikan. Ini di.sebabkan:

pasir-pasir di lepi panlai yang menjadi makanan ikan dan udang yang lelah rosak dan busuk dilanyak oleh pukal IlInda. Tambahan bila puk.l dilarik di kaw.san tersebut, airdi situ mcnjadi keruh kerana tanah-tanah yang tcrbongkar menyebabkan ikan-ikan dan udang I.ri."

MENGAPA PUKAT TUNDA BEROPERASI DT PERAIRAN BERHAMPIRAN PANTAI?

Seperti yang lelah dinyatakan pukat lunda merupakan peralatan menangkap ikao komersial yang beroperasi bcrteraskan keunlungan. Untuk memaksimakan keuntungan kos perlu dik urangkan. Dalam hal ini, pengusaha-pengusaha cuba menjimalkan kos minyak, air batu, makanan dan lain-lain dengan eara memendekkan masa perjalanan pergi-balik ke kawasan operasi. Dengan berbuat demikian mereka mempunyai lebih masa unluk menjalankan operasi menunda ikan dan dapat meningkatkan trip menundll. Pertambahan trip dan masa menunda biasanya seiring deogan pertambahan dalam pendaratan. Keadaan ini terjadi discbabkan:

hampir semua nclayan di negara ini tidak mempunyai pcngetahuan dan pelajaran ten tang" Fi,'iheries Ocemwgraphy", maka operasi menangkap ikan yang dijalankan tidak benar-benardi kawasan yang sewajarnya. Keseluruhan bot nelayan yang ada di negara ioi tidak dilengkapkan dengan alat-alat moden seperti radar, sonar detector dan lain-lain Iagi bagi mengesan kumpulan ikan dengan tepat.

Operasi mcnangkap ikan lebih bergantung pada nasib dan pengalaman. dan kelepatannya masih diragukan. Akibal daripado keker.pan operasi menangkap ikan, ikan yang di luar tujuan alaI ini juga banyak lertangkap.'

Nelayan-nelayan negara ini bukan sahaja tidak mempunyai pengetahuan mengenai "Pisheries Oceonography", mereka juga tidak mempunyai pengetahuan mengenai ilmu pelayaran moden. Kompas dan "Admiralty Chart" tidak pernah diguoakan dalam pel.yaran mereka. Pelayaran harian mereka hanya berpandukan

6 Mansur Othman dan Malik Ibrahim, "Bajak laul yang ditakuli oleh nelayan-neJayan pantai", U,uson MalaY,'1ia, Jumaat 20 Februari, t 981-

7 Mohamad Raduan Mohd ATiff, J'erusahaan Perikallun di Semetwnjung Malaysia, Jabatan Pcnerbilan Universiti MaJaya, KuaJa· Lumpur, 1988, hIm. 83

61



MALAYSIA DARI SEGJ SBJARAH

tanda-tanda alam sekitar setempat seperti gunung, pulau, awan dan lain-lain yang dipelajari melalui pengalaman dan yang diturunkan aleh bapa atau saudara mara mereka.

Pengetahuan mengenai lautan yang terbatas di kawasan tempatan sahaja menyebabkan nelayan-nelayan tidak begitu yak in meninggalkan pantai pada jarak yang lebih jauh. Keadaan bertambah membimbangkan lagi apabila segelintir nelayan yang cuba menjalankan operasi menangkap ikan di luar pantai telah diancam olch lanun dan nelayan-nelayan asing.

Bat-bol pukat lllnda yang beroperasi di perairan Semenanjung Malaysia tidak dilengkapi dengan kemudahan bilik sejuk. Keadaan ini membantutkan usaha menjalankan aperasi menangkap ikan jauh dari pantai. Ini disebabkan pengusaha akan menghadapi masalah untuk menempatkan hasil tangkapan yang ball yak. Hasil tangkapan tidak baleh disimpan lama korana akan hilang kesegarannya alau jika terlalu lama akan menjadi busuk. Amalan yang biasli dilakukan sekarang ialah membawa blak-blak air batu dari pantai yang ketahanannya adalah terhad.

Selain keliadaan kemudahan bilik sejuk, bot-bot pukat tunda juga tidak dilengkapi dengan alat perhubungan radio. Oleh yang demikian mereka tidak berani pergi jauh dari pantai. Ini disebabkan sekiranya berlaku sesuatu kesulitan seperti kemalangan, kerasakan injin, ribul atau menerima ancaman daripada nelayan asing atau pun "Ian un", mereka sukar untuk menghubungi panlai alau bol-bot perikanan lain untuk mendapatkan bantuan.

Bagi pemilik bukan pengusaha mereka lebih suka mengarahkan nelayannelayan yang bekerja di bot-bol mereka menjalankan aperasi di kawasan berhampiran pantai. lni disebabkan selain dapat menjimatkan kas operasi, 'hasil perikanan yang didaratkan adalah banyak lerutama di kawasan berhampiran muara sungai dan pulau-pulau berhampiran panlai yang merupakan kawasan pembiakan ikan. Selain itu, oleh sebab aperasi pukat tunda dijalankan berhampiran pantai bermakna nelayan-nelayan boleh pulang ke panlai dan mendaratkan hasil tangkapan setiap hari. Ini membolehkan pemilik-pemilik bukan pengusaha memllsarkan hasil pcrikanan dalam keadaan segar dan akan menerima pulangan yang tinggi.

Pemilik bukan pengusaha sedar dan mengetahui akan undang-undang yang telah diwujudkan letapi masih beroperasi di kawasan berhampiran pantai. Mereka berbual demikian kentna menyedari akan kelemahan pentadbiran pihak berkuasa. Bilangan kakitangan dan bot-bot penguatkuasa Jab~tan Perikanan yang amat kecil bilanganllya, menyakinkan mereka menjalankan operasi mcnangkap ikan di kawasan larangan. Sekiranya mereka kurang bernasib baik dan tertangkap oleh pihak berkuasa, mereka bersedia membayar denda yang dikenakan. Ini disebabkan jumlah keuntungan yang diperoleh daripada aperasi menangkap ikan di kawasan berhampiran pantai jauh berlipat kali ganda banyaknya daripada jumlah denda yang dikenakan.

Dengan wujudnya keadaan di atas menyebabkan berlakunya lebihan aktiviti mcnangkap ikan di kawasan perairan berhampiran pantai, yang merupakan petanda awal pemusnahan sumber perikanan dan kemalapan sektor perikanan.

62



PERUSAHAAN PUKATTUNDA, SATU ANALISIS DAN PBRMASALAHANNYA

PERANCANGAN PUKAT TUNDA DT BAWAH DASAR PERTANIAN NEGARA

Pihak berkuasa telah menyedari bahawa seklor perikanan akan menghadapi masa hadapao yang gelap sekiranya perancangan yang lebih teliti tidak dilakukan. Keadaan semasa memperlihatkan bahawa sektor perikanan "tidak dapat menambahkan lagi pengeluaran korana sumber-sumber telah diterokai sccara kcterlaluao .... 1ni berlaku disebabkao "kemerosotan sumber perikanan yang berpunca daripada kegiatan peoerokaan yang beriainan, akibat bilangan bot nelayan khususoya bot-bot pukat . tunda yang telah banyak berbanding dengan sumber yang ada ... 9

Di atas kesedaran ini pihak Jabatan Perikanan telah memperkenlilkan Dasar Pelesenan Baru pada tahun 1981. Di bawah dasar baru ini kawasan perairan kuraog dari 5 batu nautika dari pantai yang dikenali sebagai Zon "A" dikhaskan lIntuk nelayan-nelayan tradisional sahaja. Tindakan ini bertlljuan supaya ikan-ikan di Zon "A" dapat dilindungi daripada dimusnahkan oleh pukat tunda. pukat tunda dan Pukat Jerut di bawah 40 GRT hanya dibenarkan beroperasi di kawasan perairan Zon "B" iaitu 5 hingga 12 batll nautika dari pantai. BagairilUnapun bot-bot pukat tunda dan bot-bot lain yang lebih besar dihadkan kawasan operasinya di Zon "e" (12 hingga 30 batu nautika dari panlai) dan Zon "D" (Iebih dari 30 batu naulika dari pantai).

Selain mengezonkan kawasan perairan, Jabalan Perikanan telah membuat perancangan untuk mengeluarkan bol-bot perikanan bersama nelayan-nclayan yang dianggap berlebiban sccara berperingkat-peringkat. Dalam hal ini sebauyak 16,051 unit bol telah dikenalpasti akan dikcluarkan, yang terdiri daripada 103 buah bot pukat jerut ikan, 67 buah bot pllkatjerut bilis, 4,339 bol pukal tunda kurang dari 40 G RT dan 11,542 buah bot-bot injin sangkut dan bOI-bot yang tidak berjentera.'o

Tindakan mengcluarkan bot-bot perikanan dari sektor perikanan ini, akan melibatkan lebih kurang 30,000 orang nelayan. NeJayan-nelayan yang dikeluarkan dari seklor perikanan ini akan ditempatkan semula di pelbagai subsektor perikanan yang lain dan juga di sektor-sektor yang bukan berasaskan perikanan seperti pertanian, pembinaan, perkhidmatan, perniagaan, perindustrian dan lain-lain.

Bagi mengeluarkan bot-bot perikanan yang dinyatakan di atas beberapa skim .telab dirancangkan. Antaranya ialah Skim Pampasan Bot, yang mana pihak kcrajaan akan membayar pampasan kepada pemilik-pemilik bot yangdikeluarkan dari industri perikanan. Untuk memperoleh sebahagian daripada wang yang akan digunakan untuk membayar pampasan pihak kerajaan bercadang meninggikan bayaran lesen bot dan perkakas komersia!. Selain itu matlamat menaikkan bayaran lesen untuk mencegah kemasukan orang baru dalam perusahaan perikanan dan menjadi raktor penolak kepada nelayan yang tidak cekap berpindah ke sektor lain."

Selain skim di atas, kerajaau juga akan mengadakan satu skim yang dikcnali dengan Skim Pemilikan. Skim ini menumpukan perhatian kepada pertukaran hak

I Ibid .. • Ibid.,

10 Ibid., him. 19 II Ihid, him. 27

63



MALAYSIA DAR! SEGJ SEJARAH

milik daripada pemilik bukan p,engusaha kepada pengusaha pemilik. Skim ini bertujuan untuk menghalang pemilik bukan pengusaha daripada mcmbuat pelaburan dalam aktiviti perikanan panta; dengan menambahkan bilangan bot. scperti yang dilakukan oleh pemodal-pemoda1 pUka! tunda.

Bagi bot-bot perikanan tradisional yang cekap. bilangannya akan dihadkan dan usaha memodenkan peralatan tersebut akan dilakukan seperti memperbaharui bot, perk-akas. enjin dan lain-lain. Dengan mengehadkan bilangan bot. kerajaan berharap dapat menyesuaikan usaha perikanan dengan jumlah s!ok ikan yang ada.

Kerajaan Malaysia telah mengisytiharkan Zan Eksklusif Ekonomi pada tahun 1981. Dengan pengisytiharan itu bermulalah era "Perikanan Laut Dalam" di negara ini. Perairan Zan EksklusfEkonomi mempunyai potensi pengcluaran sebanyak 76.000 tao metrik di Pantai Barat dan 260.000 tan metrik di Pantai Timur. Semenanjung Malaysia. Bagaimanapun hingga ke hari ini "dianggarkan hanya lebih kurang 10 pel:atus daripada penangkapan ikan negara dihasilkan dari laul dalam. yang didaralkan terutamanya oleh bubu. pancing dan pukat jerut."12

Sumber perikanan laut dalam negara ini masih kurang diterokai. Pengusahapengusaha perikanan secaTa umllmnya tidak melibatkan diri di dalam perusahaon perikanan laut dalam disebabkan. kurangnya maklumat mengenai sumber yang ada. risiko dan kos pelaburan yang tinggi dan kurangnya tenaga pakar dari segi teknikal dan pengurusan.

Berdasarkan kajian sumber yang telah dijalankan. pihak Jabatan Perikanan telah menetapkan had oplimum bilangan bol yang boleh mengeksploitasi sumber perikanan laut dalam sebanyak 1.104 buah yang terdiri daripada bot-bot perikanan yang melebihi 70 GRT. Daripada jumlah lersebut. had bilangan optima bot di Pantai Timursebanyak 365 buah iaitu 124 buah mcrupakan bot pukaljeruldan bakinya 241 buah merupakan bot pukat lunda. Semen lara itu di Pantai Bara! pula had bilangan optimum bot ialah 739 buah. yang mana 368 buah dihadkan untuk bot pukatjerut dan bakinya sebanyak 371 buah dihadkan untuk bot pukal tunda.

Setakat ini (1990). sebanyak 500 buah bot pukal jerul dan 434 buah bOI pukat tunda telah menerokai kawasan peralran Zon Eksklusif Ekonomi dan lerlalu awal untuk menyurihkan perkembangan dan kesan akibatnya.

1:1 Ihld ., him. 36

64

Documents

Perusahaan Pukat Tunda Di Semenanjung Malaysia, 1965-1985: … · 2016. 3. 30. · Untuk mendaratkan ikan-ikan demersal ini, satu kaedah penangkapan ikan yang digunakan di negara