Nasaan ang Rehiyon? Isang Kritikal na Pagbasa ng Kurditan Bilang Panitikan Iluko

Hindi maikakaila ang halaga ng pag-aaral ng panitikang mula sa rehiyon.

Gayundin, sa sampung taon ko sa akademya, malinaw ang pagpupursiging bigyang-

espasyo ito sa lahat ng larangan, at mabigyan ng karampatang pagpapahalaga sa iba’t-

ibang disiplina. Kung tutuusin, ang pagnanais na mapag-aralan ang rehiyon ay hindi

kaiba sa pagnanasang mapag-aralan ang Asya o Third World – ito ay mga kategoryang

nagtatakda ng limitasyon at lawak ng mga akdang maaaring aralin. Ngunit higit, ito ay

nakabase sa paniniwalang may maaaring matututunan tungkol sa bayan at sarili bilang

bahagi ng mas malalaking kategoryang kinapapalooban natin.

Sa kontekstong ito nakapaloob ang Kurditan: Mga Kuwentong Iluko (1988) na

pinamatnugutan nina Jose A. Bragado, Reynaldo A. Duque at Hermilinda T. Lingbaoan.

Ang antolohiya bilang produksyong pampanitikan ay malinaw na nagpapahiwatig ng

kagandahan ng mga akdang karapat-dapat isasali sa antolohiya. At sa konteksto ng

panitikang rehiyon, ang Kurditan ay antolohiya ng mga itinuturing na “karapatdapat”

mabasang panitikang Iluko. Sa paggamit ng antolohiya bilang porma ng pagpapakilala

ng mga akda, may paghusga na sa mga ito bilang maganda, kungdi pinakamaganda,

sa lahat ng maikling kuwentong Iluko.

Ngunit hindi lang ito ang proyekto ng Kurditan. Ang paggamit ng salitang Iluko

para sa pamagat ng libro ay nagpapahiwatig ng mas malawak at mas malalim pang

layunin. Ang “kurditan” ay nangangahulugang “lona o canvass”, ayon na rin sa

introduksyon, at sa konteksto ng librong ito’y tila ipinaaabot nito na ang mga akdang

napili ay bumubuo ng isang malaking tela ng iba’t-iba at halu-halong disenyo. Ngunit sa

introduksyon, sasabihin rin ng mga editor ang mas malaki nilang proyekto: ang

“adhikaing makipag-isa sa panitikang pambansa” (intro). Sa ganang ito’y may pasintabi

ang introduksyon na ang mga kuwento sa antolohiya ay: “kathang rehiyonal na katutubo

man, ang lasa ay nasyonal naman, kung hindi man unibersal, ang mga paksang

tinalakay” (intro). Sa huling bahagi ng nabanggit na pangungusap makikitang mas

lumawak pa ang layunin ng antolohiya; hindi na lamang pakikiisa sa nasyunal o

pambansang panitikan, bagkus pagkakaroon ng hawig o pagkakaisa sa mga ideyang

“unibersal” na sa puntong ito sa akademya ang kinukuwestyon na bilang mga ideya ng

makapangyarihang Kanluran para sa buong mundo.

Sa ganang ito’y malinaw na may taimtim na pagnanais ang Kurditan na

makaapekto sa produksyong pampanitikan, hindi lang sa wikang Iluko, kungdi higit sa

produksyong pampanitikan sa bansa pangkalahatan. At hindi naman maikakaila ang

problemang tinutugunan ng antolohiyang katulad nito. Totoo namang walang access

ang karamihan sa mga akdang naililimbag sa ibang rehiyon ng bansa; gayundin,

limitado ng wika ang mas malaking bahagdan ng mambabasang Pilipino. Dahil dito’y,

nagkakaroon ng kumpromiso sa pagitan ng akda at editor: kailangang isalin sa Tagalog

ang mga orihinal na kuwentong nakasulat sa Iluko.

Ito rin naman ang limitasyon ng iskolar ng papel na ito. Marahil maraming mga

bagay ang hindi mababasa sa salin, ngunit kitang-kitang mahalaga sa mga orihinal na

akda. Marami ring mga kontekstong kailangang isaalang-alang sa pag-aaral ng mga

akda, sa ganang ang kultura at mga paniniwala ng mga Ilokano ay naka-angkla sa

kanilang tinubuang-lupa at konteksto na hindi rin naman gamay ng mga taga-labas ng

rehiyong ito. Ngunit hindi rin naman ito limitasyon. Gagamitin ng kritikal na pagbasang

ito ang anumang kaalaman tungkol sa konteksto ng Kurditan, ngunit hindi ito gagamitin

upang husgahan ng antolohiya o alinman sa mga kuwentong bahagi nito.

Bagkus, titingnan ang adhikain ng produksyon at saka ang mga limitasyon nito sa

konteksto ng mga kategoryang nabanggit na. Nais lamang makita ng pag-aaral na ito

kung ano nga bang “rehiyon” ang binubuo ng libro, at sa papaanong paraan ito

nabubuo. Gayundin titingnan ang “Ilokano” na ikinukuwento ng mga istorya sa

antolohiya, at kung papaanong nagtatagni-tagni ang mga akdang ito upang bumuo ng

isang lona – canvass – ng maikling kuwentong Iluko.

Kurditan: At Konteksto

Dahil sa pagsusog ng mga editor ng kanilang mga hangarin sa introduksyon pa

lamang ng antolohiya, malinaw na ang inaasahang pagbasa sa mga kuwentong

nakapaloob rito. Nagiging mahalagang makita sa ganang ito, kung papaanong sa isang

banda, isang uri ng “panitikang Iluko” ang binubuo ng mga akda; ngunit sa kabilang

banda’y may pagnanais itong maging bahagi ng pambansang panitikan at higit, ng

unibersal na mga isyung ginagamit at lumalabas sa panitikan ng mundo.

Ang maikling kuwento, bilang genre ng Kurditan, ay mahalagang salik ng

antolohiyang ito. Una, dahil isa itong pagpapahalagang sa maikling kuwento, anupaman

ang dahilan ng paglilimita ng antolohiya rito; at pangalawa, dahil nakapaloob sa mga

maikling kuwentong ito ang mga bagay na sinasabing mahalaga para sa mga Ilokanong

nagbigay buhay rito. Malinaw na ang konteksto ng maiikling kuwentong ito ay ang

espasyo ng Ilokos, at sa ganang ito’y, pagpapahayag ito ng isang pagtingin o pagsipat

sa lugar. Kung tutuusin, may isang Ilokos na binubuo ang antolohiya, dahil sa

pamamagitan ng mga kuwentong ito’y isang espasyo rin ang nabubuo: espasyo ng

rehiyon, at partikular, espasyo ng Ilokos at Ilokano.

Kaya naman sa kritikal na pagbasang ito’y titingnan ang mga tema sa

pangkalahatan, gamit ang isang maikling kuwentong itinuturing na nagbibigay-buhay sa

temang ito. Kaugnay nito’y titingnan rin ang ibang kuwentong may sariling tema, at pag-

iisahin ang mga akda sa ilalim ng itinuturing na katangian o concern ng panitikang Iluko.

Ang pagsipat na ito sa mga kuwento’y hindi ihihiwalay sa Ilokos at Ilokano na

iminamapa nito, dahil hindi rin naman maikakailang ang mga kuwentong ito’y isang

paraan ng pagbuo ng Ilokano sa kamalayan ng mga Pilipinong mula sa ibang rehiyon.

Relasyong Anak-Magulang at Dayalektiko ng Maynila/Bayan/Pag-aaral-Tinubuang Lupa/Pamilya

Mainam na halimbawa ang kuwentong “Itak” ni Jose A. Bragado ng kung

papaanong pumapaloob ang maikling kuwentong Iluko sa mga kumbensyon ng genre

ng maikling kuwento. Sa kuwentong ito’y malinaw ang prosesong nais gamitin sa

pagkukuwento: sa introduksyon inilalatag ang sitwasyon ng bidang lalaking si Andres,

bunsong anak ng amang tagagawa ng itak, at nagtatrabaho para sa ama. Ipapakita ang

conflict ng kuwento sa pagpasok ng nakatatandang anak na si Manong Antonio, na

nakapag-aral sa Maynila dahil sa pagtatrabaho ng ama at ng bunsong kapatid sa

tinubuang lupa. May hinanakit tungkol rito si Andres, at higit na lalabas ito sa pagbisita

ng kanyang kapatid upang kunin na ang una para dalhin sa Maynila. Ang climax ng

kuwento’y mangyayari sa pagsasabi ng ama na ipamamana sana niya ang pagawaan

ng itak sa bunsong anak, dahil ito ang bumuhay sa kanila at patuloy na bubuhay kay

Andres. Ang structure na ito ng pagkukuwento ay kumbensyon na ginagamit ng

maraming mga manunulat ng maikling kuwento, at maging ng mga pelikula.

Ngunit kumbensyonal man ang structure ng “Itak” – katulad ng marami sa mga

kuwento sa antolohiya – hindi naman matatawaran ang paggamit nito ng porma. Nage-

eksperimento ang kuwento sa pamamagitan ng element ng point-of-view, kung saan,1st

person point-of-view ni Andres ang nagkukuwento ngunit gumagalaw ang buong istorya

mula sa future tense, papuntang present tense, at pabalik sa past tense. Ang paglalaro

sa point-of-view at tenses sa maikling kuwento ay hindi kumbensyonal, at makikita ito

sa iba pang kuwentong nakapaloob sa Kurditan. Nariyan ang “Maganda si Celia” ni

Eutiquio C. Aguinaldo na nakasulat sa 1st person, at nakikipagusap sa mambabasa.

Ang “Butil ng Pagbabago” naman ni Hernelio A. Baradi ay nakasulat sa 2nd person na

parang ipinapasa ng nagsasalita ang mga pangyayari sa mambabasa. Pinaka-

interesanteng paggamit ng point-of-view ang sa kuwentong “Pista” ni Pacifico D.

Espanto. Nakasulat ito sa 1st person perspective, ngunit imbes na makipagusap sa

mambabasa, ay nakikipagusap ito sa anak na si Bella, na nagiging 2nd person

perspective. Ang ina na 1st person ay ang “ako”, at si Bella na anak ay nagiging “ikaw”.

Higit sa porma at structure ng “Itak”, mahalaga ang nilalaman nitong mga

aspekto ng pagka-Ilokano, dahil lantad din ang mga aspektong ito sa iba pang

kuwentong nasa Kurditan. Ang relasyon ng magkapatid ay pinahahalagahan sa “Itak” at

makikita ito sa relasyong Andres at Manong Antonio, at kung papaanong tila hiwalay

ang relasyon ng magkapatid sa kanilang relasyon sa kanilang ama. Gayundin, makikita

ang pagpupursigi ni Manong Antonio na magkaroon ng mabuting buhay sa Maynila

upang makuha ang bunsong si Andres. May pagpapahalaga rito, hindi sa pamilya,

kungdi sa pagiging magkapatid, dahil ang ama ay titingnan bilang siyang miyembro ng

pamilya na mananatili sa tinubuang lupa. Ang pagpapahalagang ito sa kapatid ay

makikita rin sa kuwentong “Butil ng Pagbabago” ni Hernelio A. Baradi, na ikinukuwento

gamit ang 2nd person perspective, kung kaya’t ang tauhan na si Kuya Lukas ay may

relasyon sa “ikaw” ng kuwento, o sa mambabasa. Gayundin, sa kuwentong

“Maalinsangan ang mga Dapitgabi” ni Dionisio S. Bulong, si Along bilang kuya na

inampon ng tiyahin na taga-bayan upang makapag-aral, ay ipapakitang may relasyon

sa kanyang mga kapatid bagamat matagal niya itong hindi nakikita.

Sa pagsusog ng mga imaheng ito ng pagmamahalan sa pagitan ng

magkakapatid, makikita rin ang uri ng relasyong mayroon ang mga magulang sa

kanilang mga anak, sa konteksto ng Ilokos at ng panitikang Iluko. Sa kuwentong “Itak”,

tulad ng nabanggit na, tila may pag-uugat sa ama sa konteksto ng tinubuang lupa at ng

“makalumang” paggawa ng itak. Kaiba ito sa paniniwalang nasa Maynila ang

edukasyon para kay Manong Antonio, at gayundin ang kinabukasan para kay Andres.

Ngunit iba rin ang pagsipat sa relasyong ito ng ibang kuwentong nasa Kurditan. Sa

“Sugat sa Dibdib” ni Rogelio A. Aquino, sundalong anak ang uuwi upang harapin ang

pagkamatay ng amang hindi naabutang buhay. Ang anak na ito rin ang haharap sa mga

nang-api sa kanyang ama, at sa bandang huli ay maghihiganti sa ngalan ng magulang.

Sa “Ang Gamugamo sa Lampara ni Julio Madarang” ni Reynaldo A. Duque ay hindi na

masisilayan pa ang aktibistang anak. Bagkus, ito ay kuwento ng amang nagluluksa para

sa pagkawala ng anak, bago pa man ito mamatay. Pinakikita sa kuwentong ito na ang

pagkakaroon ng aktibistang anak ay isang uri ng pagpaparaya: hindi alam ng magulang

kung nasaan ang anak, at hindi rin malinaw kung ano na ang kinahinatnan nito. Ngunit

para sa amang ito, sapat nang may kakayahan siyang tumulong pa rin sa mga katulad

ng kanyang anak, mangahulugan man ito ng sariling pagkamatay. Ang tanging

kuwentong nagbibigay espasyo sa babaeng anak at ina ay ang “Pista” ni Pacifico D.

Espanto, kung saan tinuturuan ng ina ang babaeng anak kung ano ang dapat gawin sa

kanyang pagpunta sa una niya pista, at kung papaanong ito ang maaaring

mangahulugan ng pagkakaroon ng anak ng unang pag-ibig, at asawa.

Ang huling aspekto ng pagka-Ilokanong makikita sa kuwentong “Itak” ay ang

namamayaning dayalektiko sa pagitan ng Maynila/bayan/pag-aaral laban sa tinubuang

lupa/pamilya. Sa dayalektikong ito’y malinaw ang pagpapahalaga sa isang banda, sa

edukasyon, samantalang hinihila namang pabalik sa espasyo ng tinubuang lupa ang

mga nakapag-aral. Sa “Itak” nga’y ang pagbabalik na ito ni Manong Antonio ay tungkol

pa rin sa pagpili para sa nakababatang kapatid na ang Maynila ang mas makakabuti

para sa kinabukasan ng huli. Sa “Ang Anibersaryo” ni Ruperta Vr. Asuncion, makikita

naman ang dayalektiko ng Maynila/bayan at tinubuang lupa/pamilya, sa pamamagitan

ng mag-asawa ni Auring na iniwan ng pamilya ng kanyang biyenan sa tinubuang lupa.

Sa kuwentong ito’y maririnig ang hinanakit ng mag-asawang sa kanilang pag-aalaga ng

lupain at bahay na hindi naman talaga sa kanila, samantalang sa bayan ay maigi na

ang buhay ng buong kaanak. Ang pagkukumparang ito ng buhay sa bayan at sa

tinubuang lupa ang siyang bibigyang-espasyo ng kuwentong ito, na sa bandang huli’y

magbibigay-halaga sa pananatili nina Auring sa tinubuang lupa. Ibibigay ng kaanak ang

lupa sa mag-asawa.

Samantala, sa kuwentong “Maalinsangan ang Dapitgabi” ni Dionisio S. Bulong,

makikita naman ang isang sitwasyon kung saan ang dayalektikong ito ng

bayan/Maynila/pag-aaral at tinubuang lupa/pamilya ang namamayani. Dito, si Along,

ang panganay na anak ng mag-asawang taga-probinsya, ay bibisita sa kanyang

pamilya matapos ang mahabang panahon ng pag-aaral sa bayan. Mahalaga sa

kuwentong ito ang katahimikang bumalot sa pagkikitang ito: mas maririnig ang boses ng

tiyahing umampon kay Along, higit sa boses ng pamilyang noon lamang nagkasama.

Sa huli’y babalik ang sitwasyon sa pinagmulan nito, at lalayo si Along upang mag-aral

sa bayan, at ang pamilyang lumalaki ay maiiwan sa lugar na tinubuan. Ang dayalektiko

ng bayan/pag-aaral at tinubuang lupa/pamilya ay nangangahulugan ng malinaw na

pagpili sa isa, at pagsasaisantabi ng halaga ng katunggali nitong paniniwala.

Sa mga kuwentong “Minsa’y Isang Ilokano sa Malakanyang” ni Marcos B. Cate

at “Ang Handog ni Dagwaley” ni Hermilinda T. Lingbaowan, makikitang higit ang

dayalektikong ito dahil sa paglayo mismo ng mga pangunahing tauhan sa lupang

tinubuan. Sa kuwento ni Cate, makikita kung papaanong ang pagpunta sa Maynila –

maging ang pagkakaroon ng mataas na posisyon sa gobyerno – ay hindi

nangangahulugang putol na ang pagkakatali sa tinubuang lupa. Samantala, sa kuwento

ni Lingbaowan, mas matingkad ang dayalektikong ito dahil sa pagpasok muli ng isang

nakapag-aral sa Maynila sa sistema ng paniniwala ng kanyang tribu at tinubuang lupa,

upang makuha ang kamay ng kanyang nais pakasalang kababata.

Sa pamamagitan ng kuwentong “Itak” at ng iba pang kuwentong kaisa nito sa

iba’t-ibang aspekto ng pagka-Ilokano na itinuturing na mahalaga ng akda, makikita ang

unang tatlong bagay na nagpipinta ng lona ng pagka-Ilokano ayon sa Kurditan. Una,

ang pagpapahalaga sa relasyon ng magkapatid; pangalawa, ang pagpapahalaga sa

relasyon ng magulang at anak; at pangatlo, kung papaanong ang unang dalawang

relasyon ay naaapektuhan ng dayalektiko ng bayan/Maynila/pag-aaral laban sa

tinubuang lupa/pamilya. Ang tatlong ito naman ay hindi maikakailang apektado at

binubuo ng kontekstong pinakamatingkad sa mga kuwentong ito: ang kahirapan – at

kung papaanong ito ang lagi’t-laging nais at kailangang malagpasan. Sa pag-alis man

at paguwi, o sa pananatili at pagpapatuloy ng pamana ng tinubuang lupa.

Ang Napag-aralan Laban sa Tradisyon, atAng Dinamiko ng Tribu bilang Tinubuang Lupa

Isa marahil sa pinakamahalagang aspekto ng Kurditan ay ang pagsali rito ng

mga kuwentong tumatalakay sa iba pang ideyolohiyang nakaaapekto sa

pagiging-“Iloko” ng mga kuwento. Mahalaga nga ang dinamiko ng uri o social class

bilang ugat ng iba’t-ibang relasyon sa loob at labas ng pamilya, ngunit may iba pang

aspektong tila mahalaga rin sa tinatawag na “panitikang Iluko”. Ito ay ang ideyolohiya at

konsepto ng tribu.

Sa kuwentong “Ang Handog ni Dagwaley” ni Hermilinda T. Lingbaon, makikita

kung papaanong umiiral pa sa isang mas malalim na ideyolohiya ang relasyon ng

magulang sa anak at ang dayalektiko ng pag-aaral at tinubuang lupa. Dito, si Dagwaley

ay tapos na sa pag-aaral, ngunit uuwi upang balikan ang kanyang kababatang si

Dumay. Hindi ito simpleng pagbabalik sa tinubuang lupa na Ilokos mula sa pag-aaral sa

Maynila; bagkus, ito ay pagbabalik tribu sa Inlaud ng Patok. Mahalaga ito dahil hindi

lamang ito simpleng pagbabalik para mapakasalan ang babaeng minamahal, at lalong

hindi ito ang kumbensyonal na pag-uwing ginagawa ng mga anak sa mga kuwentong

Iluko. Ang pag-uwing ito ni Dagwaley ay pagpasok muli sa sistema ng tribu, at sa mga

paniniwalang patuloy na lumalabag sa kanyang kaalamang naipon sa loob ng

institusyon ng edukasyon sa Maynila. Sa kuwentong ito, si Dagwaley ay hindi simpleng

anak na umuuwi sa pamilya, o Ilokanong nagbabalik sa tinubuang lupa; siya ay

nahaharap sa isang pakikibakang ideyolohikal: hindi na siya naniniwala sa mga gawi ng

kanyang tribu.

Sa bandang huli, imbes na mag-alay ng ulo ng kaaway mula sa kabilang tribu, ay

buhay ng saraan o usa ang iaalay ni Dagwaley sa kanyang magiging biyenan, at

kanyang itatakda ang kanyang limitasyon bilang taga-tribu at ang kanyang kakayahan

bilang edukadong taga-Maynila. At sa huli’y magkakaroon ng respeto kay Dagwaley

ang lider ng tribu sa kanyang pagmamatigas at paninindigang huwag pumatay, gaano

man kahalaga ang kamay ng dalagang siyang dahilan sa kanyang pagbabalik. Higit, sa

pagtatapos ng kuwentong ito’y ang pinahahalagahan ay ang pagkakaroon ng

pagbibigayan sa pagitan ng edukasyon sa labas at tradisyon ng tribu. Isang

pagkumpromiso ng paniniwala, tungo sa mas malalim na pagkakaintindi sa

kinahihinatnan ng mga umaalis at lumalayo, at sa nananatili at kanilang pinaniniwalaan.

Ang halaga ng akdang ito ay hindi lamang sa pagsusog nito ng sitwasyong tribu

at ang relasyon nito sa pagka-Iluko ng mga tauhan sa kuwento. Mahalaga rin ito dahil

pinapakita nito ang ilan pang aspekto ng pagka-Iluko na paulit-ulit mahahagkan sa

Kurditan.

Isa na riyan ang tema ng pag-uwi sa konteksto ng edukasyon at ng buhay na

isinususog nito para sa Ilokanong lumayo. Sa kuwentong ito’y malinaw ang tunggalian

sa pagkatao ng nagbabalik na si Dagwaley: susundin ba ang natutunan sa siyudad at

itinuturing na “modernong” edukasyon, o pakikinggan ang tawag ng pinagmulan? Kung

tutuusin, hindi ito kaiba sa inisip ni Along sa “Maalinsangan ang Dapitgabi” nang

kanyang bisitahin ang kanyang pamilya matapos ang mahabang panahon sa bayan at

pag-aaral. May pagnanais na manatili sa tinubuang pamilya, ngunit may paniniwala rin

sa kahalagahan ng pagkatuto sa bayan. Samantala, sa kuwentong “Itak” ay malinaw na

ang konsepto ng pag-uwi ay hindi upang magbalik, bagkus ito’y upang kunin ang

naiwan para sa itinuturing na “mas magandang” kinabukasan sa bayan.

Para sa mga kuwentong ito, at sa marami pa sa Kurditan, ang pag-uwi ay

nangangahulugang pagdadala ng “bago”: pera man ito, trabaho, o paniniwala. Ngunit

imbes na ang mga “bagong” ito ang ituring na makabubuti sa kondisyon ng mga

kapamilya, lumalabas sa mga kuwentong ito na ang “luma” ay matamang paniwalaan.

Sa kuwento ni Dagwaley, may pagtanto sa kahalagahan pa rin ng “lumang”

pamamaraan ng paghingi ng kamay ng babaeng nais pakasalan. May pagbabagong

nangyari kay Dagwaley sa proseso ng kanyang pagsubok na pumaloob sa sistemang

naniniwala pa rin sa pagpatay ng kalaban upang maituring na “matapang” at “karapat-

dapat”. Isinasabuhay ng paniniwalang ito sa “luma” laban sa “bago” ang aspekto ng

pagka-Iluko na may mahigpit na pagkapit sa nakaugaliang mga bagay.

Sa ganang ito, bagamat may mga materyal na kondisyon na nagdidikta ng

pangangailangang magkahiwalay ang mga pamilya, sa bandang huli’y ito rin ang

ipinapakitang marapat na balikan upang matanto ang tunay na mahalaga sa buhay. At

ang “tribu” ang siyang nagtatakda nito para sa kuwento ni Dagwaley, tulad ng pagtakda

ng pamilyang binabalikan ng dapat pahalagahan ng anak na nagbabalik. Ang

tribu/tradisyon laban sa pag-aaral/modernismo/urbanismo, ang nagtatakda ng

pagkakaiba ng Ilokanong nakalayo na sa espasyo ng probinsya, at ng Ilokanong

nananatili sa tinubuang lupa. Ito ang isa pang aspekto ng pagka-Iluko na tila

pinahahalagahan sa Kurditan.

Ang Babae Laban sa Patriyarka:Ano ang Posibilidad ng Kapangyarihan?

Hanggang sa puntong ito, ang mga akdang ginamit upang masimulan ang pagbuo ng

mga aspekto ng pagka-Iluko ng antolohiyang Kurditan ay may mga bidang lalaki: sina

Andres at Dagwaley. Gayundin, karamihan sa mga kuwentong may katulad na mga

konsepto at ideya sa “Itak” at sa “Ang Handog ni Dagwaley” ay pinagbibidahan ng mga

kalalakihan: ang amang nagluluksa sa pagkawala ng aktibistang anak, ang sundalong

anak na nagbabalik upang ipaghiganti ang pagkaapi sa ama, ang pag-uwi ng lalaking

anak na nag-aral sa malayong lugar upang magkaroon ng mas maiging buhay ang

kanyang pamilya sa tinubuang lupa. Ang mga relasyong pampamilya, ang kahirapan,

ang paghahanap-buhay, at pakikibaka, hanggang sa puntong ito sa papel na ito, ay

ginagampanan ng mga lalaking bida.

Ngunit hindi ito nangangahulugang walang babae sa lona na binubuo ng

Kurditan. At lalong hindi nangangahulugan tahimik ang babae rito. Bagkus, nandito siya

sa antolohiyang ito, karamihan man ng mga manunulat na bahagi nito ay lalaki. Ang

mga babaeng Ilokanang binubuo ng Kurditan ay kasing-halaga ng mga lalaking

ipinakita sa nauna nang mga akda. Ito ay dahil hindi maikakaila ang pamamayani ng

patriyarka hindi lamang sa rehiyon ng Ilokos kungdi sa buong Pilipinas, lalo na sa loob

ng institusyon ng kasal at pamilya, at maging sa papel ng babae bilang ina. Higit, ang

pang-aapi sa babae ay makikita rin sa Kurditan sa antas ng kahirapan at paghahanap-

buhay, at ang mga kinakailangang gawin ng kababaihan upang masigurado ang

magandang buhay ng kanyang pamilya.

Mahalagang tingnan ang mga akdang isinulat ng babaeng manunulat na Iluko na

nagkukuwento ng buhay kababaihan. Pinakamahalaga marahil ang “Kalendaryo” ni

Elsa Chachola-Bulong, hindi lamang dahil sa kontekstong ginagamit nito para sa

babaeng bida, kungdi dahil din sa kanyang pagkakaroon ng dalawang kahulugan para

sa mga pangyayari sa kuwento – isang bagay na wala sa ibang kuwento sa Kurditan.

Ang paggawa ang konteksto ng kuwentong ito: bukid at pagsasaka na

tinatrabaho ng mister na si Domingo, pagiging nanay at misis sa harap ng kahirapan

para kay Liwliwa. Dahil dito, sa kalendaryo umiikot ang kuwento. Hindi lang ito ang

nagtatakda ng panahon ng pagtatanim, pag-ani, pagdilig para sa mister; ito rin ang

paulit-ulit na ipakikitang mahalaga para kay Liwliwa dahil sa kanyang “pagbibilang ng

kalendaryo”. Ngunit hindi dito nagtatapos ang pagiging malikhain ng pagkakasulat ng

kuwento. Sa pagbibilang ni Liwliwa ng mga araw sa kalendaryo – para sa ani at para sa

panahon ng pagsiping – makikita ang unti-unting pagbabago rin sa relasyon nilang

mag-asawa, at sa tono ng kuwento. Sa umpisa’y may katahimikan sa kuwento, dahil

pagod si Domingo sa pagsasaka at hindi naiibsan ang kanyang pagnanasa kay Liwliwa.

Ngunit habang tumatagal ay unti-unting magkakaroong ng pag-uusap sa pagitan ng

dalawa, at sa bandang huli nga’y biruan pa sa pagitan ng mag-asawa: malinaw na

indikasyon ng pagkakaroon ng ani at samakatuwid, pera; gayundin, indikasyon ito ng

papalapit na posibilidad ng pagsiping ng dalawa.

Kitang-kita sa kuwentong ito kung papaanong binibigyan ng kapangyarihan si

Liwliwa sa loob ng institusyong itinuturing na patriyarkal. Malinaw ang kanyang

kapangyarihang magdesisyon para sa sariling niyang katawan, hindi lamang sa usapin

ng pagtatalik kungdi sa usapin ng pagbubuntis. Isang bagay na normal na

pinaghaharian ng patriyarkal na konsepto na ang lalaki parati ang masusunod. Sa

kuwentong ito rin makikita ang isang misis na pinauuwi ang asawa upang matulungan

siya sa gawaing bahay. Kung tutuusin din, bilang tagabilang ng kalendaryo para sa

pagsasaka, si Liwliwa ang nagmamando ng oras at panahon ni Domingo, imbes na ang

huli ang nagdidikta ng oras ni Liwliwa.

Ngunit hindi lahat ng babae sa Kurditan ay may ganitong kapangyarihan, sa loob

man o labas ng institusyon ng kasal. Hindi kaiba sa ibang maikling kuwento ng

Pilipinas, ang papel ng babae bilang nanay ay isinususog din ng antolohiyang ito, ngunit

ngayon, sa konteksto ng Ilocos. Sa maraming kuwento, ang nanay ang nagiging

emosyonal na katapat ng seryoso at matatag na tatay. Sa pagbisita halimbawa ni Along

sa kanyang pamilya, ang kanyang tatay lamang halos ang nagsalita, samantalang

lungkot at luha lamang ang nagamit ng ina upang ipakita ang kanyang kalungkutan.

Samantala, kaiba naman rito ang kuwentong “Anibersaryo”, dahil dito, ang asawang si

Auring ang pagsasalitain tungkol sa hinanakit nilang mag-asawa sa kanyang biyenan.

Bagamat, emosyonal rin dito si Auring, hindi naman maikakailang itong emosyon na ito

ang nagdala sa kuwento sa puntong makakamit ng mag-asawa ang kanilang pangarap

na maangkin ang lupang kanilang inaalagaan. Kaya naman bagamat emosyonal na

katapat ng mister ang mga misis sa marami sa mga kuwentong ito, malinaw rin naman

na may ibang dimensyon ng “pagka-misis” o “pagka-nanay” ang nais ipakita ng Kurditan

na mayroon sa Ilocos.

Isa na rito ang pagka-nanay na nangangahulugang kawalan ng nanay. Sa mga

kuwentong katulad ng “Sugat sa Dibdib” ni Rogelio A. Aquino, “Itak” ni Jose A. Bragado,

“Pulseras na Pilak” ni Benito S. de Castro, at “Ang Gamugamo sa Lampara ni Julio

Madarang” ni Reynaldo A. Duque, hindi maikakaila ang kawalan ng ina. Ngunit malinaw

rin naman na ang nais ipakitang relasyon ay ang sa mag-amang nahiwalay o may

nagbabadyang paghihiwalay. Sa ganang ito’y tila maling kuwestiyunin ang desisyon ng

manunulat na itong relasyong ito ang bigyang-buhay; gayundin, totoo rin naman

maaaring walang ina sa maraming kuwentong tungkol sa mag-ama.

Interesante naman ang pagkakaroon ng ilang kuwentong nagpapakita ng mga

nanay na bumibitiw sa pagiging ina sa kanilang mga anak. Sa “Maalinsangan ang

Dapitgabi”, ang pagbabalik ni Along ay naka-ugat sa pagpapaampon sa kanya ng

kanyang ina. Ito rin ang pagmumulan ng problema ng bidang lalaki sa “Minsa’y Isang

Ilokano sa Malakanyang” ni Marcos B. Cate, at higit, ng mga anak ng bidang nanay sa

“Mga Mukha sa Basag na Salamin” ni Lorenzo Tagabin. Marahil nga’y hindi dito

makikita ang posibilidad ng empowerment para sa kababaihan ng Ilocos, hindi lamang

dahil tila malulungkot ang mga inang nagpa-ampon sa kanilang mga anak; sila rin ay

nagdurusa dahil sa mga desisyong ito dahil sa kalungkutan man, o galit ng mga anak

sa kanila.

Pero may posibilidad pa rin ng kapangyarihang katulad ng sa kuwentong

“Kalendaryo”. Sa “Anibersaryo” halimbawa ay napakahalaga ng pagbibigay boses sa

misis na si Auring, hindi lamang dahil sa nakapaloob siya sa institusyon ng pag-

aasawa, kungdi dahil siya ay isa lamang hipag ng pamilyang kanyang

pinaghihinanakitan. Sa ganang ito’y nasa lugar siya ng dobleng marhinalisasyon sa

kuwento: una bilang babae sa loob ng institusyon ng pag-aasawa, at pangalawa bilang

hipag sa institusyon ng pamilya ng kanyang napang-asawa. Ang “Pista” ni Pacifico D.

Espanto ay mahalaga ring tingnan bilang makapangyarihang teksto para sa

kababaihan, dahil hindi ito simpleng pagbibigay-aral ng ina sa kanyang anak. Higit,

binibigyang-halaga nito ang pagkukuwento ng buhay ng ina sa kanyang anak, at ang

pagkakatagni-tagni ng kuwento ng dalawang babaeng ito, nanay man ang isa at anak

lamang ang kanyang kinakausap.

Ngunit ang higit na mahalagang tingnan patungkol sa usapin ng kababaihan sa

panitikan Iluko base sa Kurditan, ay ang kuwentong “Mga Mukha sa Basag na Salamin”

ni Lorenzo G. Tabin. Dito’y buhay ng isang Tandang Sepa ang bida, at ang kanyang

pag-iisa sa harap ng pagkakaroon ng tatlong anak. Sa kuwento’y may galit kay

Tandang Sepa ang kanyang mga anak, dahil sa kanyang pagpapaampon sa isa sa

kanila, at higit, sa hindi nito pagsasaalangalang ng kanilang pangangailangan. Pero si

Tandang Sepa’y makapangyarihan din, dahil tinatanggihan niya ang pamomrobelam o

pag-aalaga pa sa kanyang malalaki nang mga anak. Malinaw naman na kanyang

ginawa na ang lahat noong bata pa ang mga ito: nagpapalit-palit siya ng asawa, at

nagtrabaho bilang prostitute upang buhayin ang kanyang pamilya. Sa pagkatanda’y

tinatanggihan na niyang isipin pa ang kondisyon ng mga anak, at dahil dito’y

tinatanggihan din ang maging lolang tagapag-alaga na lamang ng kanyang mga apo –

mas gusto niyang maging indipendiyente kaysa umasa sa kanyang mga anak. Ang

lahat ng ito ang ikinakagalit ng kanyang mga anak, at hindi ito reresolbahin ng kuwento,

bagkus ang huling imaheng ipapakita ng kuwento ay si Tandang Sepang umiinom ng

alak na mag-isa, samantalang nagtatalo ang kanyang mga anak sa bahay na kanyang

inuupahan.

Sa huling kuwentong ito ipinapakita kung papaanong maaaring ihagis pabalik sa

isang ina ang kanyang pagpapaampon sa anak, dahil sa pagnanais ng mas

magandang buhay. Gayundin nakikita kung papaanong maaaring supilin rin ng mga

anak ang mga kagustuhan ng sariling ina, at isawalang-bahala ang karapatan ng ina sa

kanyang katawan at buhay.

Ngunit higit, sa mga kuwentong ito na nagpapakita ng iba’t-ibang kababaihang

Iluko, masisipat kung papaanong higit na nakaaapekto ang usapin ng uri at kahirapan

sa mga desisyong maaaring gawin ng mga ina at asawa sa loob ng institusyon ng kasal

at pamilya. Sa mga kuwentong ito’y napapatunayan muli’t-muli ang kahalagahan ng

materyal na kondisyon, at kung papaano nito naitutulak ang tao upang mamuhay sa

isang partikular na pamamaraan, sa loob o labas ng espasyong tinubuan, tungo sa

pinaniniwalaang mas magandang buhay. At totoo ito, para sa lalaki man, o babae. Iba’t-

iba lang ang papel na ginagampanan.

Kahirapan Bilang Materyal na Kondisyon:Ang Kurditan Bilang Canvass ng Kahirapan

Maipagtatagni-tagni ang iba’t-ibang aspekto ng pagka-Ilukong binubuo ng mga

kuwento sa Kurditan sa pamamagitan ng iisang kuwentong bahagi rin nito: ang

“Pagkain ng mga Bathala” ni Juan SP Hidalgo Jr. Higit sa kontekstong kahirapan,

iniaangat pa ni Hidalgo ang buhay Iluko sa antas ng pulitika at Estadong nagpapairal

dito. Sa pamamagitan ng satire, ang “Pagkain ng mga Bathala” ay nagiging isang

pagsipat sa sitwasyong panlipunan na hindi lamang nagpapahirap sa karamihan,

bagkus, sumusupil rin sa kanilang mga karapatan, babae man o lalaki, basta’t

mamamayan ng bayan.

Kuwento ito ng mag-inang Filipinas at Lorenz na dudukutin upang manood ng

piging ng tinatawag na mga Bathala. Habang nakakulong nang mag-isa, makikita ni

Lorenz na ang imbitadong mga “bathala” sa piging ay mga politiko, propesyunal,

sundalo at piloto, na nagsasaya sa handaang may pagmamalabis. Sa piging na ito’y

“karne” ang trato sa babae: siya ang mananayaw na nagbibigay-aliw sa mga “bathala”,

at siya rin ang pag-uusapang karneng kailangang katayin upang ialay sa mga “bathala”.

Higit, dahil mapagtatanto ni Lorenz na ang kanyang ina’y nabiktima ng piging na ito, tila

ang Filipinas ang kakarnehin ng mga bathala upang silang patuloy na makapagsaya.

Malinaw sa kuwento ang pag-abuso ng mga “bathala” sa kanilang

kapangyarihang nagpapahintulot sa kanilang kumitil ng buhay ng kababaihan, at

ikulong at saktan ang sinumang lumaban sa kanila. Ngunit sa paglabas ni Lorenz sa

piging, haharap siya sa isang katotohanan: na hindi siya nag-iisa, at maraming ibang

may pagnanais na lumaban sa mga “bathala” upang makamit ang katarungan para sa

kanilang mga nawalan. Magtatapos ang kuwento sa tila pagbabadya ng rebolusyon

laban sa mga “bathala” ng mga taong matagal nang nagdusa sa kamay ng panunupil.

Ang pagtutunggaliang ito ng uri ay isa rin sa mga paulit-ulit na pinakikita sa mga

kuwento sa Kurditan. Ang dinamiko ng lupa at yaman ang nagpapainog sa mga

kuwentong katulad ng “Sugat sa Dibdib” ni Rogelio A. Aquino na tungkol sa pagbabalik

ng anak na sundalo upang ipaghiganti ang amang dinaya ng pyudal na sistema.

Samantalang sa kuwentong “Ang Gamugamo sa Lampara ni Julio Madarang” ni

Reynaldo A. Duque ay mas pinalilinaw ang posibilidad ng pagsali sa organisadong

pagkilos laban sa mas malaking sistema ng pyudalismo at kahirapan.

Ngunit hindi lamang sa konteksto ng mas malaking lipunan mapagtatanto ng

tunggalian ng uri. Sa maraming kuwento sa Kurditan na nabanggit na, ito rin ang siyang

umiiral na katotohanan.

Sa loob ng pamilya, ang pagkakaiba ng uri ng umuuwing anak at inuuwiang

pamilya ang siyang pinaka-angat na isyu. Ngunit ang totoo’y ang bagong kaalaman ng

anak, ang pinagmumulang lugar, at higit, ang bago niyang estadong pinansyal ang

nagdidikta ng kanyang kaibhan sa kanyang pamilyang nananatiling tali sa lupa at

probinsya. May ilang kuwento ring makikitaan ng paggamit ng political instability bilang

konteksto, bagamat hindi ito mismo ang isyung nais talakayin; may ilang pagkakataong

may takot sa putok na naririnig sa malayo ang mga tauhan ng iba’t-ibang kuwento,

halimbawa. Ngunit higit sa panakanakang paggamit ng putok ng baril sa di-kalayuan

para sa mga kuwentong ito, ay ang kawalan ng iisang gobyernong namamayani sa mga

kuwento. Lagi’t-laging tila mag-isang nabubuhay ang mga kuwentong ito at ang mga

tauhang Ilokano’t Ilokana, labas sa institusyon ng gobyerno.

Kaya rin marahil namamayani ang kontekstong ito ng kahirapan para sa marami

sa mga kuwento sa Kurditan. Dahil tila may independiyenteng pamumuhay ang mga

tauhan ng kuwento, at tila hiwalay ang mga Ilokanong ito sa palakad ng mas malalaking

institusyong dapat ay bahagi ng kanilang pang-araw-araw na buhay: ang gobyernong

panglungsod, pambansang Estado, at higit, ang bansa sa pangkalahatan.

Ito nakikitang nagtatali sa lahat ng mga kuwentong ito sa loob ng Kurditan: ang

pagkakaroon ng interes sa relasyong pampamilya (kapatid sa kapatid o anak sa

magulan man), ang pagtutunggali ng mga katotohanan ng bayan/Maynila/pag-aaral at

probinsya/tinubuang-lupa/pamilya, ang dinamiko ng tribu bilang pamilya, at edukasyon

bilang senyales ng modernismo at urbanismo, ang mga isyung pangkababaihan –

katahimikan man ito, o pag-angkin sa katawan at karapatan. Higit sa lahat ng mga ito,

ang maaaring magtali sa mga kuwentong ito ay ang kahirapang ginagamit nitong

konteksto. Ito ang materyal na kondisyon ng lipunang Iluko na ipinipinta sa lona ng

antolohiyang ito. At ito ang pinakamahalagang salik ng maikling kuwentong Iluko sa

Kurditan, na dapat tingnan kaugnay ng panitikang pambansa at panitikan ng rehiyon.

Ang Ilokano sa Kurditan at Rehiyon:Anong Ikinaiba ng Kuwento?

Mainam na magtapos sa kritikal na pagbasa ng Kurditan, sa isang pa ring kritikal

na pagbasa ng mga kategoryang kinapapalooban nito.

Una, ang kategorya ng rehiyon. Papaano nga bang maaaring bigyang-buhay ang

isang rehiyon gamit ang isang limitadong espasyong katulad ng libro, at ang kakaunting

manunulat na maaaring maisali? Sa antolohiyang kritikal na binasa ng papel na ito,

malinaw ang rehiyong binubuo: ang Ilokos. Ngunit walang malinaw na mapa ng Ilocos

na nais buuin ang libro; walang consistent na pagbanggit ng mga lugar sa Ilocos kung

saan nagaganap ang kuwento. Sa halip na mga lugar ang buuin ng mga akda, ito’y isa

lamang espasyo: mahirap, mainit, maraming pamilya, may mga tribu, may pagsasaka.

Ang espasyong ito ay maaaring ilagay sa kahit na anong probinsya or rehiyon sa

bansa: hindi kailangang isiping nasa Ilocos.

Ngunit sasabihin ng tagabuo ng antolohiya: aba, ito’y mga akdang isinulat ng

manunulat na Iluko, kung kaya’t ito’y nasa Ilocos. Ngunit hindi ito parating totoo. Marami

sa mga manunulat ay mula sa ibang rehiyon ng bansa, ngunit kumikilos at sumikat sa

sentro ng Maynila, at madalas sa hindi’y tumutugon ang kanilang mga kuwento sa mga

pangyayari sa kontekstong ito.

Pangalawa, ang kategorya ng unibersal na kaisipan. Ayon sa introduksyon, ang

mga kuwentong ito ay maaaring maging bahagi ng mas malaking mundo ng panitikan

unibersal. Kung gayo’y papaano ito makikita bilang partikular sa rehiyon? Sa

pagsasabing ang isang akda ay mula sa rehiyon, hindi lamang kinakailangang malinaw

ang pisikal na kinatatayuan ng akda; dapat ding makita ang pagiging orihinal nito sa

ganang orihinal ang kontekstong ginagamit sa panulat.

Sa dalawang kategoryang ito pa lang, malinaw na ang problema ng antolohiyang

katulad ng Kurditan: papaano nga bang bibigyang-buhay ang panitikang rehiyon, kung

ang pagnanais ay ang makita ito bilang unibersal na panitikan?

Ang sagot dito ay magbibigay espasyo naman sa usapin ng panitikang

pambansa. Kung tutuusin, ang lahat ng tekstong nagmumula sa bansang Pilipinas ay

bahagi na ng koleksyon ng panitikang pambansa, nabasa man natin ito o hindi. Ang

pambansang panitikan ay nabubuo sa bawat araw na may nagsusulat, sa magasin

man, sa internet, sa diyaryo o libro. Bagamat madaling sabihing may sentro ng

panitikan tulad ng mga akademya ng Maynila kung saan nabubuo ang mga itinuturing

na “karapat-dapat” na mga akdang matatawag na “panitikang pambansa”, ang totoo’y

isa itong prosesong madaling kuwestiyunin. Papaano nga bang napagdedesisyunan

ang maaaring maging bahagi ng panitikang pambansa? Ang Kurditan ba, ay bahagi na

nito? O isa pa rin ba itong tunggalian, hindi ng mga uri, kungdi ng mga rehiyon sa loob

ng Pilipinas?

Bagamat hindi maikakaila ang tunggalian sa loob ng akademya para at laban sa

iba’t-ibang akda sa loob man ng kategorya ng rehiyon o hindi, sa bandang huli, ang

pambansang panitikan ang tanging kategoryang maaaring pinaka-makapangyarihan.

Bakit? Dahil walang nagmamay-ari nito. Ang pambansang panitikan ay maaaring

angkinin ng sinumang nagsusulat sa konteksto ng bansang ito, at sa ganang ito,

malinaw ang lugar ng Kurditan: isa itong pagbibigay-halaga ng mga manunulat na Iluko

sa kanilang sariling mga akda, hindi upang makuha ang pagsang-ayon ng ibang

manunulat sa ibang lugar ng Pilipinas. Bagkus, ang Kurditan, tulad ng maraming

antolohiya ng mga akdang itinuturing na marhinalisadong panitikan, ay pagpapakilala

sa mga akdang bumubuo na ng pambansang panitikan – hindi dahil may humusga na

rito bilang “karapat-dapat”, kungdi dahil buhay na ang panitikang ito, hindi man ito

nababasa, o naililimbag.

Ang mga kuwentong nakapaloob sa Kurditan ay patungkol sa buhay ng mga

Pilipino sa Ilocos, na dumaraan sa kahirapang bagamat hindi kaiba sa maraming ibang

lugar sa Pilipinas, ay hinaharap sa partikular na paraan ng mga Ilokano at Ilokano.

Gayundin, pareho man ang mga isyu ng uri, migrasyon at kababaihan, malinaw rin ang

ibang pagsipat dito ng manunulat na Iluko, na nagpapatunay ng katotohanan ng

kaibhan sa harap ng pagkakaparepareho, ng katotohanan ng panitikan ng rehiyon sa

loob ng panitikang pambansa.

Sa bandang huli, ang mga antolohiyang katulad ng Kurditan ay hindi kailangang

husgahan. Bagkus, dapat itong ituring na unang pagkilala sa mga akdang kung hindi pa

naisalin para at nailagay sa antolohiya ay hindi pa aabot sa ating nasa labas ng

Ilokandiya. Gayundin, mas mainam na tingnan ito bilang paalala, na marami pang

kurditan o lona ng mga akda sa iba’t-ibang rehiyon ng bansa, na hindi pa nabibigyan ng

karampatang panahon upang mapag-aralan, o maisalin. At marahil, mailimbag. Sa

ganang ito’y, malayo pa ang tatahaking landas sa pagbuo ng tunay na panitikang

pambansa.*

Katrina S. Santiago95-18495

PP 241 (completion)Panitikan Iluko

Dr. Noemi Rosal