Mr Dževad Tosunbegović Pitanje "prekodrinskih nahija" i pokret za autonomiju Bosne Dešavanja na području Beogradskog pašaluka, kao i u drugim dijelovima današnje Srbije krajem XVIII i početkom XIX vijeka, i njihov uticaj na stanje u Bosanskom ejaletu, nisu u dovoljnoj mjeri bila predmet proučavanja naših historičara. Beogradski pašaluk, kako se obično nazivao Smederevski sandžak u sastavu Rumelijskog ejaleta Osmanskog carstva, a koji je obuhvatao centralne i sjeverne dijelove današnje Srbije, bio je u navedenom periodu poprište sukoba koji su na najbolji način odražavali sve teškoće sa kojima se suočavalo Osmansko carstvo. Posebno su janjičari, i oni u Stambolu, a i oni u udaljenijim provincijama, najčešće bili izvor unutrašnje nestabilnosti i stalnih sukoba, od nekadašnje elitne vojne organizacije pretvorili su se u nedisciplinovanu i za rat neefikasnu vojsku, koja se često okretala i protiv samih sultana. Dolaskom sultana Selima III pojačana su nastojanja da se janjičari zamjene drugom vojskom, nazvanim nizam-i džedid, odnosno da budu ukinuti, međutim nastaje pobuna, sultan biva svrgnut, a kasnije u toku dinastičkih borbi i ubijen. Slična situacija je bila i u Beogradskom pašaluku, a i u drugim dijelovima Rumelijskog ejaleta, tako da je nakon posljednjeg austrijsko-turskog rata (1788-1791) i mira u Svištovu, sultan Selim III, koji je tek stupio na prijesto, zabranio janjičarima da žive na tom području. Da bi neutralisao moć janjičara, beogradski vezir Bećir-paša je među prvim svojim potezima po preuzimanju položaja, dao ubiti vođu beogradskih janjičara Deli-Ahmeta, nakon čega je obznanio sultanov ferman da janjičarima nije dozvoljen povratak u pašaluk.1 Nešto kasnije, 1793. godine za beogradskog vezira dolazi Hadži Mustafa-paša Šinikdžić, koji je takođe važio za protivnika janjičara, između ostalog koristio je i Srbe u borbi protiv janjičara. U to vrijeme najveći dio beogradskih janjičara sklonio se u Vidin kod Pazvan-oglua, takođe odmetnika od sultana, odakle su ugrožavali Beogradski pašaluk. Navedeni Mustafa-paša ostao je upamćen po tome što je, radi zaštite od odmetnutih janjičara, Srbima u pašaluku "zapovijedio da prodaju krave i volove pa puške da kupuju", a ta vojska, koju srpski historičari zovu "narodnom vojskom" bila je začetak vojske sa kojom će Srbi desetak godina kasnije podići poznatu "bunu protiv dahija". 1 Vuk Karadžić, "Svedočanstva o prvom ustanku", Beograd 1954.

Okolnosti se mijenjaju 1798. godine izbijanjem rata sa Francuskom i iskrcavanjem Napoleona u Egiptu, zbog čega sultan popušta i dozvoljava janjičarima povratak u pašaluk iz Vidina, gdje su bili našli utočište kod Pazvan-oglua. U julu 1801. godine janjičari na prijevaru zauzimaju Beograd i zarobljavaju, a potom i ubijaju Mustafa-pašu. Takozvane velike dahije su Husein Aganlić zvani Aganlija, Alija Đevrljić, poznatiji kao Kučuk Alija, Mula Jusuf i Mehmed-aga Fočić, a kao ličnosti od uticaja među beogradskim janjičarima još se pominju gradski taindžija Derviš-aga, zatim Musa-aga Fočić i otac dvojice Fočića, poznat kao starac Fočo. Beogradski pašaluk se sastojao od sljedećih nahija: Beogradska, Gročanska, Smederevska, Požarevačka, Ćuprijska, Jagodinska, Kragujevačka, Rudnička, Požeška, Užička, Sokolska, Valjevska i Šabačka nahija. Četvorica "velikih" dahija po preuzimanju vlasti podijelili su vlast međusobno tako što su svakome od njih pripale po tri nahije. U isto vrijeme u sastavu Bosanskog ejaleta nalazi se veliko područje s desne strane Drine, u koje osim područja koje se i danas obično smatra (Novopazarskim) Sandžakom ulaze i nahije Jadar i Rađevina, u sastavu Zvorničkog sandžaka, kao i nahija Moravica (Stari Vlah) u sastavu Bosanskog sandžaka. Tri navedene prekodrinske nahije iz sastava Bosanskog ejaleta nisu jedine nahije sa tim statusom, ali će one sticajem okolnosti postati predmetom sporenja prvo u tursko-ruskim odnosima krajem dvadesetih godina i početkom tridesetih godina XIX vijeka, a onda i jedan od glavnih predmeta sporenja Bošnjaka sa sultanom, i jedan od glavnih uzroka Gradaščevićevog pokreta za autonomiju.2 Pobuna Srba u ovom dijelu Osmanskog carstva, do koje dolazi 1804. godine, i koja je poznata kao prvi srpski ustanak, u početku jeste dignuta protiv dahija, janjičarskih starješina koji su se odmetnuli od sultana i uzurpirali vlast u Beogradskom pašaluku, ali je ubrzo poprimila drugačiji karakter, tako da je dalji razvoj događaja imao je veliki uticaj i dalekosežne posljedice na razvoj događaja u Bosni, naročito u prvim decenijama XIX vijeka. U nekim izvorima može se pročitati kako su u početku pobune srpske ustanike pomagali i neki bosanski prvaci. Činjenica je da su beogradske dahije za vrijeme svoje vladavine pored raje ugrožavali i interese nekih bosanskih feudalaca, u prvom redu onih koji su upravljali prekodrinskim nahijama. To se prije svega odnosi na zvorničke kapetane Fidahiće i srebreničke prvake: Hasan-pašu Srebrenicu, koji je jedno vrijeme bio i mutesarif zvorničkog sandžaka, i Hadži Salih-bega, poznatijeg kao Hadži-

2 Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosna od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996.

beg, kojima su dahije pokušali oteti imanja ili na druge načine ugroziti njihove interese, u nekim slučajevima i na području Bosanskog ejaleta. Fidahići su u ovom periodu upravljali zvorničkom kapetanijom, a u pojedinim periodima i zvorničkim sandžakom, što znači da su pod njihovom upravom bile prekodrinske nahije: Jadar i Rađevina (šire područje Loznice i Krupnja). Zanimljivo je da se u srpskim izvorima područje ove dvije nahije ponekad naziva Zvorničkom nahijom3. Takođe i srebrenički prvak Hadži Salih-beg bio je posebno vezan za Sokolsku nahiju, u kojoj je uživao zakup harača, odnosno malikjane. Sokolska nahija nije bila u sastavu bosanskog ejaleta, ali iz drugih razloga bila je vezana za Bosnu, u prvom redu zbog brojnog muslimanskog stanovništva u selima oko dobro utvrđenog grada Sokola, za razliku od slabo naseljene Šumadije i drugih dijelova Beogradskog pašaluka, gdje je muslimansko stanovništva bilo uglavnom u kasabama i gradovima. Primjer pokušaja beogradskih dahija da prošire svoj uticaj i na bosanski ejalet je otimanje spahijskih i drugih imanja, uz istovremeni proces čitlučenja na tim imanjima, u okolini Zvornika. Među pristalicama dahija naročito se isticao Ali-beg Fidahić, brat zvorničkog kapetana Mehmed-paše Fidahića i blizak prijatelj kaba-dahije Musa-age Fočića, brata Mehmed-age Fočića, jednog od najistaknutijih dahija. Kada je Ali-beg Fidahić sa svojim pristalicama počeo sa nasilnim čitlučenjem u okolini Zvornika i postavljanjem svojih subaša po selima, protiv toga su se pobunili zvornički kapetan Mehmed-beg Fidahić i Smail-beg Begzadić iz Skočića sa svojim pristalicama, begovima iz Spreče4. Dolazi do borbi u 1803. godini iz kojih je kao pobjednik izašao Ali-beg Fidahić, zahvaljujući pomoći u ljudstvu koju su mu poslale dahije iz Šapca i Beograda. Tom prilikom Smail-beg Begzadić, jedan od najvećih zemljoposjednika u ovom dijelu Bosne, biva zarobljen i zadavljen, a područje Spreče popaljeno i poharano. O ovim događajima govori i jedna već zaboravljena narodna pjesma Smrt Smail-bega Begzadića: "...Evo na te vojske sa tri strane: Jedna, bego, na te vojska ide, Od onoga grada Biograda, Druga vojska od Šapca bijela, Treća vojska od grada Zvornika...", koju je zabilježio Vuk Karadžić, savremenik ovih burnih događaja.5 3 Vuk Stef. Karadžić, "Prva godina srpskog vojevanja na dahije", ( Prvi i drugi srpski ustanak – Životi i običaji naroda srpskog ), Novi Sad – Beograd 1960. 4 Vuk Karadžić, Svedočanstva o prvom ustanku, Beograd 1954. 5 Naš poznati historičar Hamdija Kreševljaković u djelu "Kule i odžaci u Bosni i Hercegovini", vjerovatno prenoseći neko predanje, navodi da je Smail-beg Begzadić kao odmetnik pogubljen od strane Zvorničkog kapetana Fidahića, što po svemu sudeći nije tačno. Naprotiv, sa dahijama, odmetnicima od sultana, udružio se Ali-beg Fidahić, brat

Slično se desilo kada je Aganlija pokušao kupiti harač u Sokolskoj nahiji, u kojoj je uživalac malikjane odnosno zakupa ovog poreza bio je Hadži Salih-beg, poznat kao Hadži-beg Srebrenički. Dobro je poznato kako je uživanje malikjane bio jedan od najunosnijih prihoda u Osmanskom carstvu. Kako bi silom ostvario, krenuo je Aganlija na Hadži-bega sa vojskom, u kojoj je bila i vojska knezova iz njemu potčinjenih nahija Beogradskog pašaluka, između ostalih tu je bila vojska valjevske nahije na čelu sa knezom Aleksom Nenadovićem 6. Ako je i bilo neke vrste saradnje nekih bosanskih prvaka sa srpskim ustanicima, ona je bila samo u vrijeme borbe protiv dahija, uostalom, angažovanjem Bošnjaka dahije su uhvaćene i pogubljene. Srpski ustanici, bez obzira na to sa koliko su snaga angažovali na opsadu Beograda, nisu imali skoro nikakvih uspjeha i tek angažovanjem vojske iz Bosne, na čelu sa vezirom Bećir-pašom (Ebubekir-pašom), dahije su protjerane i ubrzo likvidirane, po vezirovoj naredbi koja je upućena zapovjedniku na Ada-Kale, gdje su četvorica dahija zastali na putu Dunavom za Vidin. Bosna, odnosno Bosanski ejalet u sastavu Osmanskog carstva, imala je oduvjek specifičan položaj u odnosu na druge pokrajine, što je naročito došlo do izražaja poslije osmanskog poraza pod Bečom i gubljenja teritorija sjeverno od Save i Dunava, bosanski begovat odnosno bosanske spahije, izuzetno respektabilna vojna snaga posrnulog Osmanskog carstva, izborili su se za privilegije kakvih nije bilo u drugim dijelovima turske imperije, jedna od najznačajnijih je nasljeđivanje posjeda, poznato kao odžakluk timari.7 Uloga krajišnika, koja im je nametnuta zbog isturene pozicije u odnosu na Austriju, velikog turskog rivala na Balkanu, i druge evropske sile, zahtijevala je od bosanskih spahija, kao glavnih oslonaca u vojnama, da budu stalno spremni za odbranu Bosne. Važan faktor u svim dešavanjima zvorničkog kapetana Mehmed-bega Fidahića, dok je Smail-beg Begzadić sa begovima iz Spreče u tim sukobima bio pristalica zvorničkog kapetana, o čemu je pisao Vuk Karadžić, savremenik tih događaja. Nekoliko godina kasnije, nakon pogibije Mehmed-kapetana Fidahića na Mišaru 1806. godine, navedeni Ali-beg Fidahić nasljeđuje zvanje zvorničkog kapetana, a kasnije i upravu nad zvorničkim sandžakom i titulu paše. Već 1807. godine pominje se kao Ali-paša u borbama sa srpskim ustanicima. Treba ga razlikovati od Ali-paše Fidahića, jednog od vođa pokreta za autonomiju i najbližeg saradnika Husein-kapetana Gradaščevića, a koji pripada sljedećoj generaciji Fidahića, i savremenik je Ali-pašinog sina, poznatog Mahmud-paše Fidahića. I Prota Matija Nenadović u Memoarima takođe pominje Smail-bega Begzadića kao žrtvu pristalica dahija. 6 Matija Nenadović, Memoari, Beograd 1951. 7 Nedim Filipović, "Odžakluk timari u Bosni i Hercegovini", POF, 36/1936, Sarajevo 1987.

vezanim za Bosnu su i janjičari u Sarajevu i drugim gradovima, kao i kapetani u kapetanijama, koji su uglavnom poticali iz reda begovskih porodica.8 Nemiri i pobune u susjednom beogradskom pašaluku najviše su se osjećali, naročito u početku, u nahijama iz sastava bosanskog ejaleta na desnoj obali Drine: Jadar sa Rađevinom, Stari Vlah, dijelovi nahija: Novi Pazar, Priboj i Višegrad. U samoj pripremi ustanka ustanici su poduzimali aktivnosti da pobunu prenesu ne samo na te nahije već i preko Drine, o tim težnjama i planovima govore stihovi "Vako Đorđe Drini besedio: Drino vodo plemenita međo, izmeđ Bosne i izmeđ Srbije, Naskoro će i to vreme doći, Kada ću ja i tebeka preći, I čestitu Bosnu pohoditi..." 9 I inače su srpski guslari u tom periodu bili svojevrsni glasnogovornici vođstva srpskog ustanka. Da podsjetimo da je početkom XIX vijeka na evropsku odnosno svjetsku scenu stupio Napoleon sa osnaženom Francuskom, koji pokreće ratne pohode prema srednjoj i istočnoj Evropi, izbija rusko-turski rat 1806. godine itd, ti događaji su imali presudan uticaj na dešavanja i tok srpske pobune u Beogradskom pašaluku. U tretiranju ove pobune treba jasno razdvojiti dvije faze, prvu koja se odnosi na period do 1805.godine i u kojoj vođstvo pobune u svojim zahtjevima ističe da je ona uperena isključivo protiv dahija, kao i zajednički nastup i ustanika i predstavnika Osmanske vlasti protiv dahija, i drugu fazu, koja je naročito došla do izražaja nakon zauzimanja Beograda a prije toga i drugih gradova i koju karakteriše i pokušaj prenošenja pobune na Bosnu i spajanje sa Crnom Gorom; uz nezapamćenu brutalnost i zločine nad bošnjačkim muslimanskim stanovništvom, naročito nad ženama i djecom o čemu je pisao poznati istoričar Ćiro Truhelka.10 Sudeći po dostupnim izvorima, već tada je počela realizacija onoga što će kasnije biti poznato kao projekat Velike Srbije, tada se govorilo o obnovi "slavjanoserbskog" carstva kroz ustanke koji bi obuhvatili svo južnoslovensko hrišćansko stanovništvo. O tome piše Svetozar Ćorović" Među Srbima tada oživljava plan o obnovi slavijanoserbskog carstva, s takvim planom arhimandrit pivskog manastira Arsenije Gagović išao je u Rusiju radi podrške ruskog cara. "11 Slične planove imali su i mitropolit karlovački Stratimirović i crnogorski vladika Petar I. U ljeto 1803.godine prota Matija Nenadović iz Valjeva dolazio je u Sarajevo da sa sarajevskim Srbima dogovara dizanje pobune i u Bosni. Karađorđe i drugi prvaci pobune 27.avgusta 1804.godine pišu 8 Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo 1953. 9 Početak bune protiv dahija, srpska epska narodna pjesma 10 Ćiro Truhelka, "Bošnjaci i prvi srpski ustanak", GZM, XXXIX, Sarajevo 1918. 11 Vladimir Ćorovoć, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997.

hercegovačkim glavarima (naslovljeno Arseniju Gagoviću) i pozivaju ih na pobunu: “Sva Bosna je gotova podignuti se, da se snama sjedini”, obećava Hercegovcima da će se za manje od mjesec dana “sastati nam se vojske u Sarajevu, gdje je zaire i džebane, svaka blaga i bisera nebrojeno”.12 Iz ovih pisama jasno se vide ciljevi i strategija srpskih ustanika: "U isto vreme kod Srba se jasno vidi i težnja, već sazrela za vreme ove borbe, da ovaj ceo pokret postane stvarno oslobodilački i da obuhvati širi krug."13 Sa razvojem pobune Srbi nastoje prenijeti operacije preko Drine, što prestavlja drugu fazu ustanka. Međutim, dostupni izvori ukazuju da su vođe ustanka od samog početka računali na širenje ustanka izvan Beogradskog pašaluka, u okolna područja u kojima je bilo hrišćanskog stanovništva. "U napred pominjanom Karađorđevom pismu Arseniju Gagoviću ustanici su pozivali Hercegovce da se združe u borbi, pa će pre mesec dana biti u Sarajevu."14 Tek kada su ugrožene bosanske granice, Bošnjaci su se počeli uključivati u gušenje srpske pobune, u čemu su podnijeli izuzetno velike žrtve, i o čemu se do sada veoma malo pisalo. Naši historičari su, uz rijetke izuzetke, uglavnom nekritički preuzimali gledišta srpskih historičara, što zahtjeva podvrgavanje tih gledišta kritičkoj analizi i povećane napore da se ovi događaji s početka XIX vijeka i učešće Bošnjaka u njima u potpunosti rasvijetli, bez nametanja stavova srpskih historičara, kako je dosad uglavnom bilo. Ono što će predstavljati teškoću u svemu tome je činjenica da je malo nepristrasnih izvora o ovim događajima. Učešće Bošnjaka u odbrani Bosne od ustaničkih provala ni dan danas nije cjelovito obrađeno, tako da je u našoj historiografiji uglavnom prisutno ono što su napisali srpski istoričari, kroz nametnute stereotipe o Bošnjacima kao Turcima i silnicima, takođe i o navodnom srpskom junaštvu kroz glorifikaciju i stvaranje mitova o srpskim junacima i slično. Primjer iskrivljivanja činjenica i predstavljanja historijskih ličnosti u iskrivljenom svjetlu je i poznati boj na Mišaru, gdje su vođene teške borbe u prvoj polovini avgusta i u septembru 1806. godine. Po ocjenama mnogih vojnih istoričara bitka na Mišaru nije završena vojničkom pobjedom ni jedne od strana učesnica, i pravi je primjer koliko su srpski historičari bili pod uticajem guslara i epskih pjesama koje su tad nastajale. U blizini Šapca, na Mišarskom polju, Srbi su podigli šanac četvorougaonog oblika, s ciljem da spriječe prolaz Bošnjaka prema opsjednutom Beogradu. Borbe su trajale

12 Husnija Kamberović, "Bošnjaci – junaci na glasu", Preporod br.9, Sarajevo 1995 13 Vladimir Ćorovoć, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997. 14 Isto

nekoliko dana uz obostrane gubitke. Zbog razmimoilaženja među Bošnjacima, i pogibije jednog broja bosanskih kapetana dolazi do nesloge i jedan dio vojske ostaje u Šapcu, dok se drugi dio vraća u Bosnu, doživjevši u povratku značajne gubitke. Prema izjavama učesnika i analizama nekih srpskih vojnih istoričara, ustanici su se uglavnom ograničili na borbu iz utvrđenog šanaca, samo u nekoliko navrata u toku višednevnih borbi usuđivali su se na ispade iz šanca, svjesni da u otvorenoj borbi nemaju šansi protiv bosanske vojske. Ustanička konjica, predviđena kao rezerva i smještena nedaleko od šanca, kod sela Žabar, bila je, već prilikom prve ozbiljnije upotrebe na Mišaru, brzo razbijena od dobro uvježbane i iskusne bosanske konjice, predvođene Mehmed-begom Kulenovićem, kapetanom Stare Ostrovice, poznatim Kulin-kapetanom. "Posle podne Turci obnoviše napad na srpski šanac, isturivši uz ivicu šume svoju konjicu kako bi zaštitili bok pešadije od srpske konjice. Ova turska konjica se u neposrednoj blizini šanca sudari sa srpskom konjicom. Videvši da je srpska konjica neuporedivo manja od njegove, Kulin-kapetan, koji je predvodio tursku konjicu, izvrši juriš i uspe da je razbije i rastera. Mnogi konjanici, a među njima i Jakov Nenadović, spasiše glavu uskačući u šanac ili bežeći u gustu šumu. Deo Lukinih konjanika se nađe u centru, zahvaćen sa svih strana konjicom Kulin-kapetana. Nemade kuda da uzmakne, pa hrabro izginu naočigled čitave srpske vojske, koja zbog nastupanja turske pešadije prema šancu nije mogla da im pomogne" 15. Uostalom, konjica bosanskih spahija važila je u Evropi tog doba za izuzetno respektabilnu vojnu snagu, smatrana je za jednu od najboljih lahkih konjica u Evropi, odigrala je značajnu ulogu u pomicanju granica Osmanskog carstva na zapad i proslavila se u mnogim bitkama, na Mohaču, pod Banjalukom, i drugdje. S druge strane, ustanička vojska se tek formirala, u borbama se uglavnom koristila prepadima iz zasjede i borbom iz utvrđenih šančeva, a za ustaničku konjicu i sami srpski istoričari ponegdje priznaju da je bila više pokretna pješadija nego konjica ("... Srpska konjica je, u stvari, više bila pokretna pešadija, ukoliko nije reč o iznenadnom udaru, nije predstavljala ozbiljniju pretnju turskoj vojsci." )16. Uspjeh ustanika sastojao se u tome što su se održali na Mišaru, i time spriječili prolazak bosanske vojske prema opkoljenom Beogradu. Očito je da bosanska vojska više nije bila motivisana da nastavi pohod prema Beogradu, u tome ih je pokolebala i pogibija jednog broja kapetana, uglavnom krajiških, tako da je došlo do povlačenja prema Bosni, često i neorganizovanog, zbog čega je došlo i do značajnih gubitaka. Ciljevi pohoda

15 Miladin Stevanović, Voždovi graničari sa Drine, Novosti, Beograd, 2003 16 Novica Stevanović, Ratna lukavstva ustaničke vojske, Novosti, Beograd 2003

bosanske vojske bili su djelomično ostvareni: razbijena je šestomjesečna ustanička opsada Šapca, takođe i blokada Užica, očišćeno je područje do Valjeva ...Veći dio vojske ostao je u Šapcu, čak su početkom septembra u dva navrata obnovili napade na Mišarski šanac, ali bez uspjeha. Istina o događajima vezanim za srpske ustanke često sasvim drugačija od one predstavljene u srpskoj historiji, tako npr. jedan od “proslavljenih” srpskih vojvoda pop Luka Lazarević, nakon što je izgubio megdan od Kulin kapetana, zapovjednika bosanske konjice u poznatom boju na Mišaru, “junački” je bijegom napustio bojno polje. "Kulin-kapetan dočeka svojom sabljom Lukinu, prebi je nadvoje i zahvati Luku po temenu...Luka zadobi još nekoliko rana. Videvši da je sve izgubljeno, skoči s konja u čestar i prikri se." 17 Vjerovatno predosjećajući da na otvorenom megdanu nema šanse protiv krajiškog junaka Mehmed-bega Kulenovića, poznatog Kulin-kapetana, on prije izlaska na megdan postavlja dvojicu iz svoje pratnje da u slučaju nepovoljnog ishoda iz zasjede pucaju na Kulin-kapetana. Ovaj poznati krajiški gazija, iako je izašao kao pobjednik megdana, mučki je ranjen nakon čega je podlegao ranama, a njegovo tijelo prenijeto je u Bosnu i ukopano u haremu džamije u Janji. Među objektivnije izvore o boju na Mišaru svakako spada prota Matija Nenadović, učesnik bitke, koji je o ovim borbama zapisao samo nekoliko rečenica: "Dođemo u Beljin, odemo u Mišar 1. avgusta (po starom kalendaru, m. op.). Ode Karađorđe, mi ostanemo na Mišaru i često smo s Turcima bojeve zametali, gde je od obe strane ginulo"18 Nije poznat razlog ovako šturog Nenadovićevog opisa boja na Mišaru, možda je razlog taj što su se stvarni događaji na Mišaru umnogome razlikovali od opšteprihvaćene Višnjićeve "epske" historije bitke. Po nekim izvorima u septembru je tu potpisana neka vrsta primirja ustanika sa bosanskim vezirom. O tome piše i Muvekit, koji navodi da se vezir Husrev-paša vratio u Travnik u septembru, kad je dogovoreno primirjem i osigurana granica na Drini.19 Krajem 1806. godine, tačnije 18. decembra počinje rat između Turske i Rusije. Rusi su i ranije, novčano i na druge načine pomagali ustanike, a nakon objave rata pozvali su ih na zajedničku borbu. Ovakav razvoj situacije, kao i prethodni uspjesi i zaposjedanje desne obale Drine povećali su apetite ustaničkih vođa prema Bosni, pri čemu su očekivali i aktivno učešće hrišćanskog stanovništva i njegovo dizanje na ustanak. Međutim,

17 Miladin Stevanović, Voždovi graničari sa Drine, Novosti, Beograd, 2003. 18 Matija Nenadović, Memoari, Beograd 1951. 19 Salih Sidki Hadžihuseinović Muvekit, Povijest Bosne II, Sarajevo 1999.

istočna i srednja Bosna, sa pretežno muslimanskim stanovništvom, nije pružala mogućnost povezivanja Krajine sa Hercegovinom, a znatno katoličko stanovništvo u Posavini nije bilo sklono uključivati se u ove pokrete. Radi pokušaja širenja pobune, Srbi i 1807. godine preduzimaju veće vojničke pohode preko Drine, međutim u Posavini ih je suzbio Ali-paša Fidahić. Te godine ponovo prelaze Drinu, napadaju Zvornik, Janju, Bijeljinu. Borbe na Drini nastavljaju se i narednih godina, pogotovo 1809. godine, kada srpski ustanici preduzimaju nove ofanzive preko Drine, takođe i 1810. godine, kada su vođene teške borbe kod Loznice. Događaji u Evropi, u prvom redu savez Austrije sa Napoleonovom Francuskom, kao i Napoleonove pripreme za pohod na Rusiju, nisu išli na ruku Rusima, koji su iz tih razloga poveli pregovore o miru sa Turskom. Sklopljen je mir u Bukureštu 16. maja 1812.godine, koji je ipak bio nepovoljan za sultana. Posebno se pokazala nepovoljnom osma tačka, vezana za srpsko pitanje, kojom su Rusi uspjeli postići amnestiju i jednu vrstu samouprave za Srbe, sličnu onoj kakvu su imali Grci. Istom tačkom Turska je dobila pravo da uvede svoju vojsku u gradove, i da može porušiti sva utvrđenja kjoja su Srbi podigli.20 Sultan se ovim ugovorom obavezao da će u okviru srpske samouprave biti i šest nahija izvan beogradskog pašaluka koje su Srbi uspjeli pobuniti i osvojiti do vremena potpisivanja mira. Ugovorom nije navedeno koje su to nahije, niti po kojem osnovu dobijaju takav status, što će kasnije biti povod knezu Milošu da to pitanje pitanje postavlja i tumači na različite načine, u zavisnosti od stanja i pozicije Rusije u odnosu na Tursku.21 Nakon Bukureštanskog mira između Rusije i Osmanskog carstva 16. maja 1812.godine srpski pobunjenici nisu više mogli računati na pomoć Rusa. Naredne 1813.godine bosanski vezir Ali-paša Derendelija naredio je da se skuplja vojska radi gušenja srpske pobune. Na Divanu, održanom 31. maja 1813. godine, zaključeno je da se prikupi 30 hiljada vojnika. Bosanska vojska se kao i obično prikupila na Orlovom polju kod Janje, i već 26. jula prelazi Drinu. Prvi su Drinu prešli posavski i podrinjski begovi, među kojima su se isticali Osman-beg Gradaščević, Mahmut-beg Tuzlić, Ali-paša Fidahić, Ahmet-beg Krupić, begovi Sijerčići i dr. Odlučujuća bitka u toku tzv. prvog srpskog ustanka vodila se kod Zasavice, nizvodno od ušća Drine u Savu, prema Šapcu. U teškim borbama na

20 Vladimir Ćorovoć, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997. 21 Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosna od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996.

Zasavici, koju je branio Miloš Obrenović sa 20 hiljada srpskih ustanika, naročito su se istakli sarajevski janjičari, koji su u jurišu i borbama prsa u prsa zauzeli srpski šanac ("Sarajlije, mladi janjičari, Savu piju, Zasavicu biju...")22. U silovitim jurišima branioci Zasavice bili su naprosto pregaženi, samo malobrojni su se uspjeli spasiti preplivavši Savu.O taktici koju su Bošnjaci u to vrijeme primjenjivali najbolje svjedoči sljedeće: " Ali je važno istaći da su Bošnjaci jurišali uvijek s one strane s koje je neprijatelj najmanje očekivao. Pred bitku na Zasavicu srpski tabor, kojeg je s jedne strane opasavala Sava a s druge močvare i velika neprohodna šuma, izgledao je neosvojiv. Bosanska vojska je krenula pravcem kojeg su Srbi, kako su sami izjavljivali, najmanje očekivali: kroz neprohodnu šumu. Preko 6 000 vojnika je sjekirama 20 dana krčilo put kroz šumu. Kako su Bošnjaci bili bliže srpskom taboru, Srbi su mogli čuti lupu sjekira i u strahu su molili Austrijance da posreduju kako bi se izbjegao sukob".23 Neposredno pred zauzimanje srpskog šanca na Zasavici, do kojeg je došlo 17. septembra 1813. godine, Miloš Obrenović sa malim brojem vojnika spasio se povlačenjem sa Zasavice. Nakon toga bosanska vojska zauzima Šabac, a petog oktobra 1813. godine pobjednički ulazi u Beograd.24 Zauzimanje, odnosno oslobođenje Beograda, imalo je poseban odjek u Bosni, ali i šire, zbog stravičnih zločina koje su srpski ustanici počinili prilikom zauzimanja Beograda 1806. godine nad njegovim stanovništvom, koje je bilo pretežno bosanskog porijekla. Istoričari su zapisali da je to bio jedan od najvećih zločina nad nedužnim civilnim stanovništvom u povijesti ljudskog roda. Zabilježeno je da je većina stanovništva završila pod srpskim nožem, zaklan je veliki broj žena sa djecom, trudnicama su parali utrobe i vadili nedonoščad.25 U isto vrijeme hercegovački i begovi iz srednje Bosne sa svojom vojskom dolaze do Užica i omogućavaju da se protjerano stanovništvo vrati na svoja ognjišta.26

Kada su se Srbi ponovo pobunili 1815. godine i kada su digli tzv. drugi srpski ustanak, Bosna je bila zaokupljena nemirima i sukobima ajana sa bosanskom vezirom Ali-pašom Derendelijom, koji je te godine i opozvan, a na njegovo mjesto postavljen Huršid Ahmed-paša, dotadašnji veliki vezir. Užički muteselim Mustafa-paša zatražio je pomoć bosanskog valije zbog

22 Muslimanska narodna pjesma 23 Husnija Kamberović, "Bošnjaci – junaci na glasu", Preporod br.9, Sarajevo 1995. 24 Enver Imamović, Historija bosanske vojske, Sarajevo 1999. 25 Ćiro Truhelka, "Bošnjaci i prvi srpski ustanak", GZM XXXIX, Sarajevo 1918. 26 Safetbeg Bašagić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1900.

pobune Srba u nahijama Rudnik, Soko, Čačak i Valjevo.27 Odziv Bosanaca bio je slab, kako zbog stalnih sukoba, kuge ali i zbog bojazni da novi vezir želi da se obračuna sa njima. U međuvremenu, bez većih borbi i nakon pregovora i postignutog sporazuma između Marašli Ali-paše i Miloša Obrenovića, završen je srpski ustanak. Ovim sporazumom 1815. godine Srbi su dobili neku vrstu poluautonomije, koja je im je davala unutrašnju samoupravu u nahijama Beogradskog pašaluka. Muslimansko stanovništvo na području koje je bilo predmet Marašlijinog i Miloševog sporazuma i Srbi bili su ovim sudski i administrativno odvojeni jedni od drugih. Srbi su organizovani u knežinama, sa kneževima na čelu. Navedenim sporazumom nahije Jadar i Rađevina ostali su pod upravom zvorničkih paša, dakle u sastavu bosanskog ejaleta, dok je situacija u Sokolskoj nahiji bila specifična iz više razloga. S jedne strane zbog činjenice da je Soko uspješno odolijevao ustaničkim napadima za cijelo vrijeme ustanaka, zatim zbog blizine Zvornika i Srebrenice, zbog brojnog muslimanskog stanovništva u selima sokolske nahije i sl. Dok je knez Miloš učvršćivao svoju vlast u Srbiji, i podmićivanjem potkupljivih osmanskih paša dobijao jednu po jednu povlasticu za sebe i srpsku samoupravu, a na uštrb prava muslimanskog stanovništva u Beogradskom pašaluku, u Bosni se nastavljaju nesporazumi i zategnutosti između bosanskih ajana i osmanske vlasti u Stambolu, naročito nakon obznanjivanja reformi sultana Mahmuda II, kojima je ukinut janjičarski red, a janjičarska pobuna koja je odmah iza toga dignuta u Stambolu u krvi ugušena. Ferman o reformama je pročitan na Bajram-namaz 15. jula 1826. godine u Sarajevu, što je izazvalo revolt i pobunu, koju su pored janjičara podržali i ajani i ulema. Za razliku od janjičara u Stambolu, koji su vremenom postali više paradna formacija nego što su kao nekad bili udarna snaga Osmanskog carstva, bosanski janjičari su zbog stalnog učešća u vojnama za odbranu Bosne uživali veliki ugled u Bosni. Za vezira u Bosnu, s ciljem provođenja reformi i zavođenja reda u nemirnoj pokrajini, sa znatnom vojskom poslat je Abdurahim-paša, koji je i pregovorima, lukavstvom i demonstracijom moći uspio pogubiti ili otpremiti u progonstvo veliki broj janjičarskih vođa, ali i begova i ajana, ali reforme u stvarnosti nije uspio provesti. Zbog takve politike vezira Bošnjaci se nisu odazvali na poziv na vojnu u rusko-turskom ratu 1828. godine, a ubrzo nakon toga vezir biva opozvan i katil-fermanom pogubljen na putu za Stambol. Dolaskom novog vezira, Morali Namik-paše Bosanci se odazivaju i odlaze u rat, međutim dolazi do primirja, tako da je prisustvo bosanske vojske moglo samo ojačati

27 Galib Šljivo, Bosna i Hercegovina 1813-1827

oslabljenu poziciju turske strane u pregovorima koji su počeli. Za svo to vrijeme pitanje reformi i stvarnog ukidanja janjičara ostalo je po strani, pogotovo poslije objavljivanja odredbi Jedrenskog ugovora,14. septembra 1829. godine, kojima se Turska obavezala da pod srpsku samoupravu preda šest nahija koje su ustanici bili zauzeli u vrijeme prvog ustanka, među kojima su i neke nahije iz sastava Bosanskog ejaleta. Dodjeljivanje autonomije Srbiji, na što se Osmansko carstvo obavezalo Akermanskom konvencijom (1826) i ponovo navedenim Jedrenskim mirom bilo je posljedica jačanja ruskog uticaja na Balkanu. Jedrenski mir je prisilio Portu da izda Srbima prvi hatišerif 1829, zatim drugi 1830. godine kojim je definisan odnos između Srbije i Osmanskog carstva i proklamovana prava i povlastice srpskog naroda na teritoriji koja je bila slobodna u vrijeme Prvog srpskog ustanka. Srbija je postala vazalna kneževina pod turskim suverenitetom i ruskom zaštitom. Garancije slobode trgovanja, podizanja škola, crkava i manastira, organizovanja sopstvenog sudstva i administrativne uprave, kao i pravo muslimanskog stanovništva da stanuje samo u gradovima ili da napusti zemlju, čine suštinu ovog hatišerifa. Sultan je priznao Miloša Obrenovića za nasljednog kneza što je potvrđeno beratom iz iste godine. Na kraju, obećanje Porte da vrati šest nahija koje su Srbi izgubili gušenjem ustanka 1813. godine, realizovano je hatišerifom iz 1833. godine U stvari, u periodu nakon Jedrenskog mira nije se tačno znalo o kojim nahijama, odnosno kojim teritorijama se radi, tako da je turska strana i pored odugovlačenja, pod pritiskom Rusa popustila, i odredila komisiju za provođenje fermana o ustupanju nahija, uz istovremeno razgraničenje. Ispostaviće se da se radi o sljedećim prekodrinskim nahijama iz sastava bosanskog ejaleta: Jadar, Rađevina i Moravica (u okviru Starog Vlaha). Ovakvim razvojem situacije naročito su bili nezadovoljni Bosanci, pogotovo kad su počele pristizati vijesti o otimanju imanja i protjerivanju muslimanskog stanovništva od strane Srba iz prekodrinskih nahija, tako da je došlo do onemogućavanja rada komisije, sprovođenja članova komisije u Zvornik i njihovo protjerivanje sa ovog područja. Najteži incident desio se kod Malog Zvornika, gdje su članovi komisije napadnuti i jedva se spasili od ogorčenih stanovnika Sakara i Malog Zvornika.28 Pitanje prekodrinskih nahija potencirano je za cijelo vrijeme priprema za pokret, i samog pokreta, pa i nakon pobjede bosanske vojske nad vojskom velikog vezira kod Štimlja,na Kosovu. U obimnoj prepisci izmeđe Porte i

28 Galib Šljivo, Bosna i Hercegovina 1827 – 1849, Banja Luka 1988.

Bošnjaka bilo je puno obećanja od strane Porte da "neće bosansku teritoriju davati kaurima u ruke".29 U vrijeme ovih previranja oko srpskog pitanja stanje u Bosni je pogoršano i zbog najavljenih reformi i ukidanja janjičara, a govorkalo se i o ukidanju kapetanija, tako da popuštanje i ustupci osmanske vlasti prema Srbima, a na štetu Bošnjaka, dodatno otežava ionako tešku situaciju. Posebno su aktivni bosanski ajani i kapetani, dolazi do više skupova bosanskih kapetana, ajana, predstavnika uleme i drugih prvaka, prvo u Gradačcu, u decembru 1830. godine u konacima Husein-kapetana Gradaščevića, pa u Tuzli, od 20. januara do 5. februara 1831. godine, koji dovodi do poznatog pokreta za autonomiju Bosne.30 Vođe pokreta za autonomiju Bosne dobro su znali kakva opasnost prijeti Bosni od Miloševe Srbije u usponu, oni stariji među njima i sami su bili učesnici teških skoro desetogodišnjih borbi sa ustanicima (Mahmud-paša Tuzlić),dok su mlađi znali za njih kroz učešće očeva i starije braće (Husein preko oca Osman-kapetana i brata Osman-paše Gradaščevića, koji je za zasluge u borbama sa ustanicima dobio titulu paše), znali su za velike žrtve, ali i zločine nad civilnim stanovništvom, primjer za to je srpsko zauzimanje Beograda.31 Takođe i sarajevski janjičari, kao i janjičari u unutrašnjosti, stalno su bili angažovani u borbama, a odlučujuću ulogu su odigrali u velikoj pobjedi na Zasavici 1813. godine. Vođa pokreta Husein-kapetan Gradaščević, bio je svjestan odakle prijeti najveća opasnost po Bosnu i Bošnjake. Kada je u proljeće 1831. godine krenuo da se suprostavi osmanskoj vojsci koja je pošla na Bosnu, s ciljem gušenja pokreta za autonomiju, Husein-kapetan ostavlja dio svoje vojske kod Zvornika, radi spriječavanja mogućeg srpskog upada. Srpskom knezu i navodnom osmanskom vazalu Milošu Obrenoviću, koji je vješto podmićivanjem turskih predstavnika u Srbiji i u Stambolu dobijao razne privilegije, kako za sebe kao nasljednog kneza Srbije, tako i za Srbiju, kao odgovor na Miloševu ponudu da ih izmiri sa sultanom, uz istovremenu prijetnju da bi se sa svojom vojskom mogao pridružiti sultanovoj vojsci protiv Bošnjaka, poručio je u pismu: "... Da te dočekam, gotov sam u svako doba i na svakom mjestu; moja je sablja sjekla prije nego je tvoja kovana.. Zmaj od Bosne. " Poslije pobjede nad vojskom velikog vezira na Kosovu jedan od zahtjeva Bošnjaka prema sultanu bio je da se Srbima ne ustupaju

29 Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosna od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996. 30 Husnija Kamberović, Husein kapetan Gradaščević, Gradačac 2002 31 Ćiro Truhelka, "Bošnjaci i prvi srpski ustanak", GZM XXXIX, Sarajevo 1918.

Jadar i Rađevina, kao i da se zaštite svi muslimani i njihovi posjedi u Smederevskom sandžaku.32 Nažalost, pokret za autonomiju Bosne u okviru, pod Gradaščevićevim rukovodstvom, nije uspio i pored početnih uspjeha i pobjede nad vojskom velikog vezira na Kosovu polju, kod Lipljana 1832. godine, najviše zbog nesloge bosanskih prvaka i međusobne netrpeljivosti, a konačni slom pokreta dešava se u bitkama oko Sarajeva, gdje u pomoć vojsci vezira priskaču hercegovački ajani, Ali-paša Rizvanbegović i Smail-aga Čengić. Progonstvom Husein kapetana i većine njegovih pristalica, Bosna je praktično obezglavljena i postaje lahak plijen za kažnjeničke ekspedicije slate iz Stambola, a najveći udarac Bošnjacima zadaje Omer-paša Latas 1850. godine, tako da u sudbonosne događaje u drugoj polovini 19. vijeka Bosna ulazi bez vođstva koji bi moglo Bosni i Bošnjacima ponuditi rješenja adekvatna izazovima vremena. Kada se radi o prekodrinskim nahijama, sigurno je da je neuspjeh Gradaščevićevog pokreta imao znatnog uticaja na njihovu sudbinu. U tim nahijama vladalo je veliko iščekivanje, sve oči muslimanskog stanovništva u njima, mahom bošnjačkog porijekla, bile su uprte u Bosnu. Poslije sloma Gradaščevićevog pokreta i u Jadru i Rađevini, kao i u Moravičkom Starom Vlahu (šire područje današnje Ivanjice, oko rijeke Moravice), za preostalo muslimansko stanovništvo nastaju teške.prilike. Muslimansko stanovništvo nahije Jadar (šire područje oko Loznice) iseljeno je 1833. godine, dok su muslimani nahije Rađevina (šire područje oko Krupnja) iseljeni naredne godine. Te 1834.godine iz Krupnja su iseljene preostale 32 porodice u Bosnu.33 Po mnogo čemu specifična je situacija vezana za nahiju Soko, sa sjedištem u dobro utvrđenom Sokolu. Ova tvrđava, za koju je važilo da je neosvojiva, i koju su Osmanlije s ponosom zvale "nevjestom sultanovom", izgrađena je na stijeni u Sokolskim planinama i imala je prilaz samo s jedne strane uskom stazom. Sokolska nahija, iako nije bila u sastavu bosanskog ejaleta, već u sastavu Smederevskog sandžaka, po mnogo čemu bila je blisko vezana za Bosnu, zbog blizine Srebrenice i Zvornika ponajviše. Uostalom, srebrenički ajani su tradicionalno bili zakupnici malikjane – zakupa harača u sokolskoj nahiji. U toku srpskog ustanka i pored čestih borbi ustanici nisu ni u jednoj prilici

32 Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosna od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996. 33 Radoš Ljušić, Kneževina Srbija 1830-1839, Beograd 1986.

mogli ozbiljnije ugroziti Soko, osim povremenih opsada ništa drugo nisu mogli postići. Prvi pokušaj iseljavanja muslimanskog stanovništva iz Sokolske nahije započeo je već u februaru 1830. godine i trajao je do aprila iste godine, bez većeg uspjeha. Samo manji broj stanovnika sela sokolske nahije se iselio u Bosnu, dok se jedan broj sklonio u tvrđavu Soko, tako da su se do kraja godine vratili i oni koji su bili otišli u Bosnu.34 Iako su srpske sreske starješine, po instrukcijama kneza Miloša stalno radili na iseljavanju, ni 1831. niti 1832. godine nisu ih uspjeli iseliti. Sokoljani su im stavljali do znanja da čekaju da se smiri stanje u Bosni. Posle dugih pregovora došlo je u maju 1833. do sporazuma. Srbiji je pripojeno šest traženih nahija i ona je tako znatno, skoro za celu jednu trećinu svog dotadašnjeg poseda, bila povećana i pojačana. Po objavljivanju hatišerifa 1833. godine, koji je praktično značio iseljavanje svih muslimana u Srbiji (osim onih u gradovima Beograd, Šabac, Soko, Užice, Smederevo i Kladovo – Fethislam), knez Miloš je uspio potkupljivanjem vidinskog Husein-paše da je formirana komisija za iseljavanje, u kojoj je sa osmanske strane bio kapidžibaša Ahmed Keššaf efendija35, a sa srpske strane Stojan Simić i Đorđe Protić), i koja je počela sa radom 17. decembra 1833. godine. Međutim, Sokoljani su protjerali članove komisije i time onemogućili njen rad. U proljeće naredne godine knez Miloš je poslao srpsku narodnu vojsku, pod komandom Tome Vučića Perišića, "popečitelja vojno-policijskih dela", da izvrši iseljavanje iz sela sokolske nahije. Prinudno iseljavanje, uz upotrebu srpske "narodne" vojske počelo je u julu 1834. godine, pri čemu je bilo i borbi oko Uzovnice, u kojima je učestvovala i vojska iz Bosne, sastavljena od dobrovoljaca, koji su krenuli da pomognu Sokoljanima. Srpska vojska nije se usudila da izvrši iseljavanje sela oko samog Sokola, zbog zaštite koju su ovim selima pružali topovi iz tvrđave. Radi se o selima Aluga, Zakućani, Mala, Donje Postenje, Laze, Peći, Kozle, Bučje i Petrc (danas Šljivova),36 a u njih se 1835. godine vraća i većina onih koji su prethodne godine iseljeni u Bosnu. Tako ostaje sve do konačnog iseljenja Sokola 1862. godine, na osnovu odredbi konferencije u Kanlidži, kojom je Turska bila primorana pristati da poruši tvrđave Soko i Užice. Stanovnici Sokola su konačno iseljeni u oktobru 1862. godine, uglavnom u kasabu Kozluk kod Zvornika. Jedino su Mali Zvornik i Sakar, zbog odlučnosti

34 Milivoje Vasiljević, Soko – grad, Šabac 1988. 35 Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosna od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996. 36 Milivoje Vasiljević, Soko - Grad, Šabac 1998.

stanovnika da ostanu, i zbog zaštite zvorničke tvrđave, ostali neiseljeni, i tako je ostalo i dan danas. Pobuna Srba u Beogradskom pašaluku prvih godina XIX vijeka, poznata kao prvi srpski ustanak, prema dostupnim izvorima, od samog početka imala je puno šire ciljeve od puke bune protiv dahija, i kao takvu treba je posmatrati u širem kontekstu stanja i previranja u Evropi nakon francuske revolucije, odnosa Rusije i Turske, pojave nacionalnih pokreta među hrišćanskim narodima pod osmanskom vlašću i sl. Ovi pokreti imali su značajan uticaj na stanje i odnose u Bosni početkom XIX vijeka, jer su akcije srpskih ustanika već od početka bile usmjerene i prema Bosni, ali do uključivanja Bošnjaka u protiv akcije dolazi tek kada su granice Bosne bile ugrožene, a i tada su se Bošnjaci zadovoljavali samo protjerivanjem ustaničke vojske u unutrašnjost Beogradskog pašaluka. Po završetku prvog ustanka Bošnjaci se sve do objavljivanja hatišerifa o srpskoj samoupravi nisu u većoj mjeri bavili pitanjem prekodrinskih nahija, dijelom i zbog zauzetosti stalnim otvorenim ili prikrivenim sukobima sa bosanskim vezirima, kao i otporom najavljenim promjenama u organizaciji osmanske uprave. Ustupci koje je sultan davao Srbima, posebno ustupanje prekodrinskih nahija iz sastava bosanskog ejaleta, bili su jedan od najznačajnijih razloga za nastajanje pokreta za autonomiju Bosne u okviru osmanskog carstva. Sve oči muslimanskog stanovništva u prekodrinskim nahijama bile su uprte u Bosnu. Neuspjeh pokreta imao je za posljedicu i protjerivanje cjelokupnog muslimanskog stanovništva, uglavnom etničkih Bošnjaka, iz teritorija istočno od Drine (osim stanovništva u gradovima Šapcu, Užicu i Sokolu) do 1834. godine. Jedino su se sela oko Sokola, pod zaštitom sokolske tvrđave, održala do 1862. godine, kada su odredbama Konferncije u Kanlidži (4. septembra 1862. g.) donijete odluka da se poruše tvrđave Soko i Užice, a stanovništvo iseli iz tih gradova, i okolnih sela, što je završeno do početka novembra 1862. godine. Odrebama ove konferencije turska vojska – nizam ostaje u četiri grada Beograd, Šabac, Kladovo (Fethislam) i Smederevo (predato kneževini 1867). Muslimansko stanovništvo naselja Mali Zvornik i Sakar, zbog velike upornosti i odlučnosti da se na isele, ali i zbog zaštite zvorničke tvrđave, uspjelo je da opstane u svojim domovima, i tek 1878 . godine ova dva naselja ulaze u sastav Srbije. To su jedina dva naselja nekadašnjih prekodrinskih nahija u kojima se do dan danas održalo bošnjačko stanovništvo.

Literatura: Ahmed S. Aličić, Pokret za autonomiju Bosna od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996. Husnija Kamberović, Husein kapetan Gradaščević, Gradačac 2002. Husnija Kamberović, "Bošnjaci – junaci na glasu", Preporod br.9, Sarajevo 1995. Nedim Filipović, "Odžakluk timari u Bosni i Hercegovini", POF, 36/1936, Sarajevo 1987. Hamdija Kreševljaković, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Svjetlost, Sarajevo 1953. Vuk Stef. Karadžić, "Prva godina srpskog vojevanja na dahije", ( Prvi i drugi srpski ustanak – Život i običaji naroda srpskog ), Novi Sad – Beograd 1960. Hamdijs Kreševljaković, "Kule i odžaci u Bosni i Hercegovini", Izabrana djela II, Sarajevo 1991. Ćiro Truhelka, "Bošnjaci i prvi srpski ustanak", GZM, XXXIX, Sarajevo 1918. Safetbeg Bašagić, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1900. Salih Sidki Hadžihuseinović Muvekit, Povijest Bosne II, Sarajevo 1999. Galib Šljivo, Bosna i Hercegovina 1827 – 1849, Banja Luka 1988. Vuk Karadžić, Svedočanstva o prvom ustanku, Beograd 1954. Matija Nenadović, Memoari, Beograd 1951. Milivoje Vasiljević, Soko - Grad, Šabac 1998. Radoš Ljušić, Kneževina Srbija 1830-1839, Beograd 1986. Enver Imamović, Historija bosanske vojske, Sarajevo 1999. Vladimir Ćorovoć, Istorija srpskog naroda, Beograd 1997. Miladin Stevanović, Voždovi graničari sa Drine, Novosti, Beograd, 2003. Novica Stevanović, Ratna lukavstva ustaničke vojske, Novosti, Beograd 2003