Paxil: tu’mel Aq’untl kyu’n Twijil Tnam Chmo’n te Ch’iyjsb’il ex kykanab’ te ch’iyjsb’il toj tab’q’iyil te ja’lo

Paxil: tu’mel Aq’untl kyu’n Twijil Tnam Chmo’n te Ch’iyjsb’il ex kykanab’ te ch’iyjsb’il toj tab’q’iyil te ja’lo

Junb’il TqanilJunb’il TqanilTqanil te twijil qtanum te Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

Aju’ jun Tqanil te twijil tnam te ch’isb’il kyexjal 2009/10 kub’ kykayi’n jun kyaq’un xi kyb’incha’n toj taq’un nukb’il kawb’il kye tnam te Paxil toj q’ma’b’il te ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal toj b’ajsb’il jun k’aljo’ mo jun k’al jwe’ toj kynel tnej toj jun na’j tpakb’alil, jaw yoli’n tej tjaw anq’in jun ak’a’j kawb’il toj junjun aq’untl toj axi’x te xnaq’tzb’il kye kawil twijil tnam kye te ajpaxilqe’ ex tun kyuk’ilan kawb’il tuk’il ch’iyjsb’il xjal. Toj tkab’ tnej kub’ ka’yet se’n tten aju’, aq’unb’il kye ajkawil ex tuk’il t-xim pwaqb’il te kye ajkawil. Ex in mlet tmalel talal kawb’il kyoj kyja tnam se’n tma’n ttxolil yol qa ati oxe’ kymalel(ete’k kyu’n ajkawil ex tuk’il ypwaqb’il atioxe’ tu’me’l (aju’ kyq’anb’il xjal, xnaq’tzb’il ex juntel) ex kub’ mojb’et kyuk’i’l eju’ ekub’ b’inchet ti’j ch’iyjsb’il kye xjal, aju’ in tma’n kyi’j meb’ayil ex kyi’j junjuntel toj toxi’n tqiky’ qa aju’ taq’un nuk’b’il kawb’il qa in kub’ kyka’yi’n qa nim kyoklen ti’j jun axi’x kolb’il kye xjal (aju’ jun kolb’il ex ti’j tniky’alilti’j ex tun tpakb’et akuxi’x tipumal ti’j q’anaj jal ex ti’j xnaq’tzb’il ex kye nimaq k’ayil ex te junelni oklej tun tb’ajset prowil mo e meb’ayil ex chukchaq kyten xjal toj kychwinqlal se’n (eju’ tnam qxjalilqe’ ex qe’ qya) tojtzun tkyaji’n in tyek’una’ tun aju’ nuk’b’il kawb’il ex tun tjaw miltz’uj te jun nuk’b’il kawb’il kye tnam ex tun taq’unan ti’j ch’iyjsb’il kye tnam. Atzun b’ajsb’il aju’ jun tkab’ in yolin ti’j pwaqb’il ja’loxi’x, ti’j xnaq’tzb’il, ti’j q’anaj xjal, kyi’j tnam, ex kolb’il kyi’j xjal ex tu’n tka’yin nuk’b’il kawb’il ti’j.

jun b’uyb’il te Jqanil te twijil tnam te ch’iyjsb’il xjal 2009/10 in yolin toj junjun tx’aq yol toj jun laj tx’aq tqanil. Ikyx tten se’n aju’ pab’ente tqanil ati toj tx’qaji’n. ex qe’, tilb’ilal, tajlal ex chi ka’yin tajlal se’n te akuxi’xju’ atzun in jyet aju’ tzyub’ente kyten aju’ b’uyb’ente aq’untl junx tuk’i’l tqa-nil ex tu’n kymojb’et kynab’il yol tz’ib’a’nqe’ toj tnimal.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

Tqan

il te

twijil

qta

num

te c

h’iyj

sb’l

kye

xjal 2

009/

2010

Tqan

il te

twijil

qta

num

te c

h’iyj

sb’l

kye

xjal 2

009/

2010

Síntesis MamSíntesis Mam

Paxil: tu’mel Aq’untl kyu’n Twijil Tnam Chmo’n te Ch’iyjsb’il ex kykanab’ te ch’iyjsb’il toj tab’q’iyil te ja’lo

Junb’il TqanilTqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo5ª. Avenida 5-55 zona 14,Edifi cio Europlaza, torre 4, nivel 10Guatemala, CentroaméricaTeléfono (502) 2384-3100www.undp.org.gtwww.desarrollohumano.org.gt

Melissa Larín y Olga Vanegas Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfi ca del INDH 2009/2010Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfi ca del INDH 2009/2010Isabel Aguilar UmañaOlga VanegasServiprensaGabriela Barrios PaizFederación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas –FEGER–Rumualdo López Juárez

Línea gráfi ca del INDH 2009/2010:Diseño de portada:

Diagramación: Edición:

Ilustraciones:Impresión:

Coordinación del proceso editorial:Coordinación del equipo de traductores:

Traductor:

PNUDPaxil: Nintnam te ch’iyjsb’il kye xjal.

Chuq tu’mel tqanil te twijil tnam te ch’iyjsb’l kyten xjal 2009/2010.Paxil: tu’mel Aq’untl kyu’n Twijil Tnam Chmo’n te Ch’iyjsb’il ex

kykanab’ te ch’iyjsb’il toj tab’q’iyil te ja’lo, 2010.

ISBN: 978-99922-972-7-8

1. Nuk’b’i Kawb’il kye Tnam toj kolb’il 2. tzaqpi’b’l xim 3. Xk’aõtlil 4. Tten tnam kye jun jot-x 5. Tipumal nuk’b’il kawb’il 6 junx kyoklen 7 kolb’il ex tniky’alil 8. Ch’iyjsb’il kye tnam 9. Jun jot-x kawb’il 10 ttxu pwaq te kawb’il 11. tten tnam kye jun jot-x 12. Paxil.

La realización de este documento fue posible gracias al apoyo de la Agencia de los Estados Unidos para el Desarrollo Internacional, USAID; Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Aecid; Agencia Noruega para Cooperación al Desarrollo, Norad; y la Agencia Sueca de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Asdi.

El contenido aquí expresado es responsabilidad exclusiva de sus autores y el mismo no necesariamente refl eja las opiniones de las agencias y Gobiernos cooperantes.

Se permite la reproducción parcial o total de este documento siempre que no se alteren los contenidos, ni los créditos de autoría y edición. Se estimula el uso de todo o parte de este documento con fi nes de estudio, investigación o implementación de políticas públicas, citando la fuente bibliográfi ca como corresponde.

Primera edición: 1,000 ejemplares, 2010

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

Tqanil tz’i’b’an

Tye’k’b’il tnejel tqanil 5

Tnejel k’loj Yol tib’aj tqanilTnejel tenej: Saj anq’in ak’a’j Nuk’b’il kawb’il te tnam: Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam toj kolb’il, oklenj kye twijil.

7

Tkab’ tnej: Nuk’b’ente nab’il te twijil tawbil toj Paxil: Tkmojil xim txi b’incha’n (1821-1985) 13

Toxi’n tnej: Nuk’b’il Kawb’il te Tnam te ch’iyjsb’il xjal, ipomalj nimxi’x toklen 23

Tkab’ k’loj Tu’mel ch’isb’il le’x toj tkyaqil ex aj tul tye’k’un tib’ Nuk’b’il Kawb’il te Tnam.Tkyaji’n tnej : Nuk’b’il Kawb’il te Tnam: se’n b’inchb’ente, k’loj wnaq te ka’yil kawb’il ex tpwaq tnam

30

Tje’win tnej: Xim ti’j tkawb’il tti’xti’ tnam ex te ch’iyjsb’il kye xjal 40

Tqaqi’n tnej: Tipomal Nuk’b’il Kawb’il te tnam ti’j tq’inumal tnam 48

Toxi’n k’loj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ex ch’iyjsb’il kye xjalTwuqi’n tnej: Nuk’b’il Tkawb’il Tnam, Q’anb’il toj kywinqil xjal ex xnaq’tzb’il 57

Twajxaqi’n tenej: Nuk’b’il Tkawb’il Tnam, kolb’il ex tniky’alil kawb’il 68

B’eljoj tnej: Taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun txi b’inchet tzaqpib’l xim 75

Tlajoji’n tnej: A Nuk’b’il Tkawb’il Tnam te kukyilte junajtib’il te oklenj 81

Tkyaji’n tnej Jun Nuk’b’il Kawb’il te Tnam te ch’iyjsb’il kye xjalTjunlajoji’n tnej: A Nuk’b’il Tkawb’il Tnam te ch’iyjsb’il kye xjal 92

Tu’me’l ja in chi q’umla’

Ak’a’j Yol 104

98

4 Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

E’ Aq’unalte’ u’j junb’il tqanil twijil qtanum te ch’isb’il kye xjal 2009/2910

Mojil aq’untlLinda Asturias de Barrios

Kayil tanmi aq’untlEdelberto Torres-RivasDesireé Arteaga de MoralesRicardo Stein

Joyb’il tqanil ex tajlal tqanilGustavo Arriola Quan

Xq’uqil te’ aq’untlDelmi Paola GarridoPamela RodasAna Victoria Jelkmann

Q’ol tqanil ex q’ol nab’lGabriela Barrios PaizFelisa Loarca MatíasLucrecia de Gento

Aq’unal xq’uqil aq’untlEva Sazo de Méndez

Equipo responsable

5Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

Yek’b’il

Toj 2010 kub’ iky’sa’n jun k’alin jun ab’q’i tenejel tpakb’al tib’aj ch’yjsb’il kye xjal chiky’b’a’n kyu’n te PNUD toj 1990 tojtzun kab’e’ te lajoj ab’q’i, aju’ yo te kyi’j ch’iyjsb’il xjal qa ma txitoq txi lq’e kyxim xjal tojxix tu’me’l toj twijil twitz tx’otx’ qa aye qe xjal ati kyxin ex aye’ ok chi xel b’inchante ch’iyjsb’il. Atzun junjun aq’unb’il te malb’il ma b’inchet toj tb’anil tzqeku’ mya ojtxi’ ex ma q’met tpakb’al toj aju’ tb’anil tq’inumal twijil ninqtanam: tu’n tb’eyil ch’iyjsb’il kychwinqlal xjal (PNUD 2010). Atzun tajlal ch’iyjsb’il te kyanq’ib’il xjal (IDH) Oktzun xel ljet tmalchi aju’jun oyb’il te kychwinqlal xajl aj tb’aj jun itz’jle’n, jun xnaq’tzb’il te junelni toj chwinqlal naq aju’ in chi ajb’en jun q’manlkye aq’untl junxi’tl ch’intl kywitz aju’ kab’e’ kyten yol ma chi b’aj qb’i’n. Atzun tajlal kye ch’iyjsb’il kye xjal ma moje tuk’i’l ajun mya toj tu’me’l ma kub’ b’ajxi’xtel naq tu’n mya junelni kyoklen xajl. Toj aju’ tnejel tqanil te twijil tnamti’j ch’iyjsb’il kye xjal (INDH) Ma q’met tqanil toj u’j toj ab’q’I te 1998 toj qtanam te Paxil aju’ ja’lo makub’ nk’et jun ex a kub’ nab’et jun ak’a’j tqanil aq’untl ma kub’ b’nchet ex ma ku suchb’et le’xju’ toj tkyaq’il nin qtanam expe’ kyoj kojb’il, ex pwaqb’il te ch’iyjsb’il kychwinqlal xjal ex aju’ ik’waj ti’j q’anb’il kye xjal ex kye qya minche na’yet, atzun jun tjlal yol kye ch’iyjsb’il kye xjal ex kye kykyaqil xjal ex kye kyanq’ib’il ex kyu’n kypwaq kye kawb’il. Atzun jun tqanil lu’ ma tzok te jun techil kyu’n wi’xin, ex qe’ nmaq ja te nin xnaq’tzb’il ex qe ja te joyb’il , ex qe’ q’mal tpakb’al , e onil kye junjuntl tnam kye jlaj ex qe’ txqantl chmab’il kye xjal ex kye tnam qa in chi laqj toj kyk’u’j ti’j. El INDH 2009/2010, te Paxil ex te jun aq’untl kye kawil ja te ch’iyjsb’il kye xjal, intzun xi b’incha’n tu’n jun aq’untl kye ajkawil te Paxilqe’ ex jun tpakb’al te ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal kyoj b’ajsb’il jun k’al jwe’ ab’q’i. A tzun chi ok yal tu’n kychma’b’il toj kyaje’ pa’n. aju’ tnejel maj atzu ta’ya’ toj ttxolil tqanil: aju’ tej tjaw miltz’uj jun kawb’il ak’a j, aju’ jun nuk’b’ente aju’ twijil nin qtanam te Paxil (1821) -1985) aju’ jun uk’ilaj tib’il kyu’n kawil kyuk’i’l ch’iyjsb’il tnam. Atzun tkab’ aju’ xnaq’tzb’il ti’j kayij tixti’ se’n tten mo b’inchb’enkye ajkawil toj kyaq’un ex aju’ jun xim kyi’j pwaqb’il kye tnam ex ti’j aju’ jun malb’il tsewe’ mo tmalel iq’i’n kyu’n ajkawil toj ttxotx’al tnam tojtzun toxi’n kol in yolin ti’j taq’un nuk’b’il kawb’il tye’k’u ti’j aju’ jun taq’un ti’j taq’un qa ti’j q’anaj xjal, ex ti’j xnaq’tzb’il, aju’ ok we’b’el twitz aju’ kolol kyi’j xjal ex ti’j tniky’alilti’j ex tun tq’met aju’ kytenb’il xjal kyoj chma’b’il ex q’mal junelni kytenxjal qya ex ichin, bajsb’iltzun aju’ toj tkyaji’n tnej in tma’n aju’ jun ch’ixpuj tib’il te kawb’il kye xjal qa te Paxilqe’ ti’j aju’ aq’untl te ch’iyjsb’il kye xjal El INDH 2009/2010 in tyek’u’n jun ch’ixpub’l te jun aq’unb’il, ex jun malb’il te tmalel kawb’il toj ttx’otx’al tnam tu’ntzun tajb’en kyu’n aju’ tajlal kawb’il aju’ ati toj oxe’ malb’il mo malb’il tun ma yek’un qa toj tq’ob’ ajkawil teya’ aju’ ete toj tnam, kawilqe ex epwaqb’il ja kyex ex eju’ kyajlal ok chi b’el pa’yet toj chaq tmalel ex kyuk’ilchaq kyib’: te q’anb’il, te xnaq’tzb’il ex toj juntl kyaq’un ajkawil.Aju’ jun ojtzqi’b’l tun kyajb’en ex tun tpakb’aj toj u’j, ex te kyib’xkyib’, ex jun b’uyyb’il te aju’ INDH, ajun a tmalel, aju’ b’inchb’ente ex aju’ yol tun tonin se’n b’inchb’ente ok ajb’el tun tiq’inje kyu’n xjal ex tun tajb’en te jun nab’l tun se’n tun tb’inchet jun techal, tuntzun tel yal jun yolb’il te kyu’n xjal. Ikytzunju’ tun tel jun nab’il ti’j b’uyb’ente yol ex jun txokb’il te u’ji’n mo õch’il u’j mo tun tqanet jun xjel ti’j le’x tkyaqil tqanil. Tu’n tzuju’ lu’, tun tex b’inchet tqanil ch’in tqanil tun tajb’ena tun tex tqanil tkyaqilile, tu’ntzun ttenile junile xim qxolile. Tej xkub’ b’inchet a chi’n tqanil ma txi b’inchet jun un’kb’ilte oktzun kb’elel qchik’b’ane tza lu’. Tnejel, ma chi b’aj b’inchet jete ch’ix ch’inaq tqanil ex ma jaw sky’et jun kyxol tun tb’aj k’u’yet le’x tqanil japomni

6 Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

ti’jxi’x ttxuylal tqanil. Aju’ jun nab’l te’ lu’ ma kub’ chiky’b’et senku un’b’ente toj ttxu aq’untl lu’, se’n ku’ te xchi b’aj jaw sky’et junjun txol yol toj ttxu u’j te jun twiqil. Tkab’, ma chi b’aj jaw sky’et junjun tilib’ilal tqanil ex tilb’ilal e xchi b’aj qonte tilb’ilal le’x tnejel aq’untl tib’aj tqanil. Toxi’n, ma b’aj b’inchet jun tnejel u’j ti’j junb’il tqanil jun tqanil etz ti’k’x chk’b’a’n. Tkyaji’n, a jun tqanil kub’ni aq’una’ntl a xb’aj b’incha’njun tun tetz twutz u’j ikx se’n te b’ncb’ente ttxu. B’ajsb’iltzun, matxi b’inchet se’n tun tetz te u’jb’il. Tuntzun naqch’in tkub’el, jun tu’mel se’n xkub’ aq’uneta tun tjatz tb’anil tqanil toj mo tojntl tel tun tjatz a tililxi’xti’j, toj aq’untl lu te junb’il tqanil naq ch’i’n tqanil ti te tilb’ilal. Toj jumplajtltel, lex tqanil tib’aj tilb’ilal in onin tib’aj junile txjalal, twnaqal ex txjantl. Ikxtzun, e tilb’ilal (tkayb’il ttx’otx’al, ex nuk’b’ente ti’xti’) in tzaj tyek’un a tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, le’x toj tajlal ex tb’ichaq. Kukx lu’, in tye’k’un tten kyajb’il xjal, ex jaku b’ent tun tajb’en tqanil tun tajb’en te ch’yjsb’il tqanil. Extzun in tma’n tun tajb’en jun txaj u’j in tzaj tzyetku’ twutz te q’ol tqanil se’n b’nchb’ente u’j te tqanil, tojtzu lu’, naq jte’x txaq in tye’k’un se’n b’exnaq’tz. Tu’mel b’exnaq’tz, lex ti’yilchaq toqe’kx toj ex tqanil q’i’n tu’n. in qo tzalaje tun txi qye’k’une kye qwanqil te Paxil ex kye txjantl nimaq tnam te’qe twutz tx’otx’ te chi’yjsb’il xjal 2009/2010. Atzun qajb’ile tun tajb’en kye ajb’elal kye Ajkawil te Tnejel Tnam, ex kye Ajkawil kye kykyaji’n tnam, xpich’ul tqanil, ajxnaq’tzal e xnaq’tzantz kye ninjaxnaq’tzb’il ex kye b’ajsb’il xnaq’tzb’il kye ku’xun, nijelb’aj xi’naq ex qya mo xu’j kye junjun chamb’il kye xjal, kye q’ol tqanil kye xjal, kye xjal in chi jyon ti’j kawb’il te ch’yjsb’il ti’j tnam. K’loj wnaq in chi onin te junjuntl nimaq tnum ex qe xjal in chi laq tun tok kyka’yin tqanil. A tilb’ilal tqanil ti toj u’jb’il ex ti toj t-xk’utz’ib’il. A tb’ajsb’ili’n lu’ jaku b’ent tun tkutz qiq’i’n toj toj lelex tqanil yolb’il toj t-xk’utz’ib’il kye xjal, www.desarrollohumano.org.gt in qo q’on chjonteye kye tnam in chi q’on o’nb’il tun tetz tqanil kye tnam ex kye Gobiernos de Estados Unidos de América, Noruega, España y Suecia. Tun in tzaj kyq’o’n o’nb’il tun tetz tqanil toj u’jb’il te tqanil te twijil de ch’ijsb’il xjal te Paxil.

Linda Asturias de BarriosAjwi’xin te Aq’untl tib’aj Tqanil te Twijil te Ch’iyjsb’il kye Xjal ex Kanab’ te Ch’ijsb’il te Milenio

C 1

7Saj anq’in ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam: Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam toj kolb’il, oklenj kye twijil.

Tnejel tenj Saj anq’in ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam: Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam toj kolb’il, oklenj kye twijil.

A Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tib’aj xim jun tqanil tten chwinqlal, sen tkayinx a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam a in tnik’u’n jun oklenj kye tnam ti’j ti’j q’inumal te kytx’otx’, inxi tnk’u’n tten xjal toj jun kojb’il tuky’il jun tipomal, tuntzun tkamb’et a in ojqelan kyeyle mo kye jun k’loj. A xim ti’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam matxi b’aj tch’ixpu’ntib’ ex junxi’chaqtl tten tun jun nab’ab’l chwinqlal nyachaqtltel, a tun qpona ti’j yol mo tximaj qa a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ax tmoj xnaq’tzb’il t’j na’b’ab’l tqanil te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam.

A b’inchb’ente Nuk’b’il Kawb’il te Tnam jun aq’untl matxi b’aj ch’ixpuj tun xim kyuk’i’l tman te jwe’ mankb’il tab’q’yal te ja’lo. Tojtzu’ jun plajtltel, a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ak’a’j xi’ saja anq’ina toj junjun tnam te junplajtl tx’otx’ ikqe’ju nin tnam te Gran Bretaña, Francia, Holanda, nimaq tnam te toj jawtl te jumplajtl tx’otx’, Estados Unidos, Australia, Nueva Zelandia e txqantl. Lextzun jun lu’ matzun b’an b’incha’n tzuntz tun tpaj q’oj ti’j pwaq, pa’jtib’il ti’j kyanq’ib’l, mjob’l tij oklenj mojuntl tun junjun jaxjal, xky’aqli’n ti’j kyol mo ti’j oksla’b’l, q’oj ti’j jamjonin tx’otx’ —ikseju, q’oj ti’j oklenj—, q’oj b’ajtzaj kyxol toj Niky’jan Ab’q’ te nimaq pajtib’il kye tnam te jumplatl tx’otx’, tu’ntzulu ma tjoy jun tb’e se’n tun tkamb’eta’ oklenj ex tun mujiltib’il. A tzun jun ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam te twijil. A tzun tej xch’iy matzun kyaj tq’otzutzu tik’len tqan le’x kyoj txqantl tnam te oknitnam xye’k’untzutzu: jamjoni’n ti’j ttxuylal pwaq, Nuk’b’il kawb’il kye tnam toj kolb’il, junile kyoklen xjal, pa’jtib’il kyxok xjal q’inun, ex meb’a. L’e’xtzun tten ak’aj Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam tililixi’x ti’j tun txi qchik’b’a’n kab’e tu’mel il saj: a q’oj ex jamjoni’n ti’j ttxu pwaq.

A jun tnej lu’ b’incha’n toj kab’e kol. Toj tnejel kxelel tx’olb’et sen in tzaj anq’ina ak’aj Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam, ex kchik’b’etel se’n tu’mel tten tuky’il Ch’ixpu’b’l il ti’j aq’unb’il., tnamil, q’oj, ex oklenj kye tnam, ex se’n xkub’a tpa’na tib’ tuky’il oksla’b’l. Toj tkab’i’n in tq’manjtz se’n tume’l tq’umji ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam

1. Se’n sul anq’ina’ ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam

Le’x te saj anq’in toj a ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tna,m ma tzul tz’ajqi kukx kyajan toj tq’ijlalil toj jumplajtl ti’j tqanil. Qumtzun le’x tqanil tib’aj oklenj lon xib’inchichet ti’j jun kojb’il jun tu’mel se’n tun mlay taja q’oj kyu’n xjal tu’n tz’ib’anku’x toj u’j mo yol e xim b’entni kyxol xjal; jun oklenj b’antni tojxi’x tu’mel kyxole’ xjal. Toj tjwe’lajin tab’q’iyil toj jumplajtl tx’otx’ jun q’o jwe’ k’al kyb’aj ajximal, ti’xilen tib’ junjun, min q’anchalqexi’x, ex kyxim min elxi’x tnky’ichlal. Tojtzun tajlal ab’q’i kab’e q’o lajoj k’al, matxitoq chi kb’u’l tajlal toj jun kál tky’i jwe ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam ex in tchiky’b’an toj tojawtl.

A ak’aj Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam xi’ saja anq’ina tun tpaj oklenj in kanli, teqe junjun jtz’onqe ex te’qe junjun jon, o’kx kxelel, okx kb’elel qchikb’an qaq tu’mel lon: a) kyxim ti’j nqach tuky’l oklenj junile xi’mji tu’n jun ajkawil; b)ak’aj tu’mel se’n tun xi b’incheta’ ex tun taq’unet kawb’il, ex junmajx tun tokx ttxu kawb’il toj; ca jaw c) ma kub’ ch’y junx aq’untl ti’j oklenj ti’j q’inumal ex saj anq’in ka’yil kawb’il ajxnaq’tzasnkyib’; d) te saj anq’in e aq’unb’il ti’j lmo’n xin ex ka’yil tq’numal tnam; e) tetoq qa tilil tun kyb’aj xnaq’tza’n xjal te xq’uqil tnam te june elx, xnaq’tzankyib’, ex tukyil aq’unb’il b’anxi’x; ex f ) ky tten junjun tnam tojxi’x tu’mel tun kyyol b’entni.

Atzutzu saj anq’ina toklen qtanam , kab’e tu’mel tka’yinx ex tb’inchanjtz. A toklen qtanam toj jumplajtl, jun tu’mel tka’yinx toj jumplajtltel qa a Tkawb’il tnam in xi b’inchet twutz tx’otx’, tuntzun tpaj lon in tyek’un tib’ toj il ex toj tb’anil. Te tkab’ oklen qtanam kye qxjalal qa a ximju’ tib’aj ak’aj Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam, jun tu’mel sen tye’k’unatib’ txim xjal ex min tyek’u’n tõtilumal kynab’l, tu’meñ tun tye’k’un te tib’ tb’anil aq’untu’n xjal tojxix tu’mel. Toj jumplajtltel titoj jun xim ti’j oklenj tukyil oksla’b’l, qumpetzun atl xtz’ok te tch’xel nab’l te jun ajnejenel jawni sk’oj kyun xjal okni q’o’n

TNEJEL K’LOJ YOL TIB’AJ TQANIL

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/20108

C 1

1 Así, en el territorio del Estado francés, hasta la tercera o la cuarta décadas del siglo XIX, existían regiones en las que se hablaba el occitano, el bretón y el fl amenco. Fue una dura política estatal la que impuso el idioma francés como obligatorio. Cf. Marquardt, B. (2009: 56).

2 Hintze, O. (1996: capítulos 4 y 6).

toklen kyun xjal. Atzulon xi xpona ch’ixpuja ttu’n kyxim ajnejenel, b’inchal kawb’il ex aq’unal kawb’il ex jun tumel se’n tuntoq q’on tb’etb’il tu’n. ti’jxi’l te saj qe ch’ixpu’b’l toj jumplajtl kyanq’il xjal toj Francia ex te’ sel tpa’ntib’ juntl tnam te Estados Unidos, ex qa in tma’n qa atoqju’ inxib’ichabte’ kawb’il kywutz txantl.

1.1 A ak’aj Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam, b’inchb’il tixti’, k’a’yb’il, ch’ix anq’ib’il.

Ate saj anq’in Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam, toj tab’q’iyil XVI, k’le’ntoq tib’ tuky’il tpwaqil tnan ex tun taq’un chixpu’b’l kye b’inchb’il ti’xti’. Toj jun kmoj lu’ matzun tzaj anq’in tnaqchil tnam. Jun nin tnan ex nim toklen ttx’otx’al, kyuky’il xjal te ka’yilte tkawb’il, te’ saj anq’in tpwaqb’il te k’aõjel jun tu’el sen tun ttena’ pwaq te ch’iyjsb’ il kye txjantl tkojb’il tnom. Tej saj anq’in juntl xim tij najb’il, tojn jumplajtltel, a aq’untl ti’j awal ex aq’untl ti’j tx’ox’ ti che’wa toj jun aq’utl tun tpaxa’ twutz pwaq; ex se’n ojtzqi’b’l ti’j junjuntl ti’xti’. A k’uxb’il xkub’ nab’len tun tb’et tu txew a’, in kub’ qye’k’un, aq’unb’il tun txi xb’aj kub’ kynab’len xjal nin jun ch’ixpu’b’l sul anq’in ti’j txilel wab’j ex ti’j k’aõjel (tnejel xb’alun) ex ma txi tch’isa’n b’etb’il twutz tx’otx’ (xqinxkotz) ex toj a’ (iqal qatz te a’).

Qa mya tun tpaj xim juna’n tun oklenj jaku’lo miõti’ te ka’yin a tzun lu’ tok k’achal kye tnam. Sen tu’mel in aq’unana Nuk’b’il Tkawb’il Tnam te twijil, tb’etb’il, tilil ti’j tun ttz’qet kyun xjal najliqe ex kyten ti’j k’a’chb’il ex sipb’il pwaq, ex xi’ intzaj qeya ti’j etz’b’il te junjun. K’a’yb’il kyxolilex a jun amb’il lu’ te twijil ja in b’aja tch’ispuna tib’l kyk’aõ ex tokx tipomal kyaq’un toj. Atzun tu’jil aq’untl kyun xjal jun ch’ixpu’b’l te Nuk’b’il Tkawb’il Tnam ti tun txi tb’incha’n ja in tzaj qeya’ tuy yol ex tuky’il pwaq. Kyten tnam tuky’il pwaq chukchaqx b’inchb’ente tijunjun myaxix b’a’n b’inchb’ente ex te junjun tojxix tu’umel —pkyu’n tajaw— ex kyu’n — aq’unal— jun k’loj xjal in chi anq’in tuky’il chukchaqx kyawal mo kyk’a’õ ex in kyk’mo’n a chojb’ilte kyaq’un in kyb’incha’n. tun ak’a’j aq’unb’il xb’aj b’inchan kyun xjl matxi b’aj tch’ixpu’ntib’ ti’xti’ teqe junjun nimakyoklen exteqe’ b’oõ toj junjunali’n ex teqe tu chaq tu’mel kyten lex tzulu tzy’niletib’ tuky’il ttxu pwaq.

1.2 Ak’aj Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam’il, Kywnaqlal tnam, q’oj, twnail tnam

Kywnaqlal Tnam. A te tnam xi’ in taj qeya ti’ Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam’il, aj chtzaj jun k’loj xjal junile che ka’yin

ikse’nju kyanq’ib’il, aq’pu’n toj kytanum. Aj tjaw kychmo’n kyib’ xjal ti’j xim, atzuntzu in tzaj anq’ina Nuk’bil Kawb’il Kye tnam, tuntxi tk’achan, taq’unji ex tq’inumal kytanum, a jun kojb’il myaxi’x b’an b’inchb’ente. Qu’mtzun a te jun Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam, a in xi q’onte toklen twnaqil tnam qon a in tzaj q’onte aq’unb’ilju’ ti’j xim tuntzun tmoje, jun tq’inumal tnam tojxi’x jun tu’mel, kye jun k’loj xjal, junx kyoklen, ex junx kyuol titzun xilel kchwinalal nunile. A ch’in b’o’tz tu’mel tqanil nab’ab’l nimxi’x txilen ex tu’mel.

Toj juntl tu’mel, se’n tten ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il Kye Tnam in ku’b’ tq’on jun k’loj tka’yinjtz xjal inkub’ tchmo’n ex in kub’ tnk’un —Kywnaqlal tnam— tuntz’ulon in kub’a qona, tun tkab’et oklenj. A te kywnaqlal tnam jun kojb’ilte’ b’anjni tchmontib’ tun kypaj xjal tun tjunet kyten, toj jun kub’elj ex tukyil na’b’ab’l taqanil tu’ntzun tjaw nimet a tchwinqlal xjal ex tanq’ib’l tu’ntzulon in tye’k’un txjalal, intzun xi tiq’on oklenj kye Nuk’bil Kawb’il Kye Tnam tun xi taq’unan mo b’inch’an axi’x. Atzun k’aõjel toj jumplajtl intzun ok ttzaqtzantl a kywnaqilal tnam.1 milo nyaxi’x tkyaqil maj —milo yatl ju tlok’xi’x— a te tanam ti jun tilb’ila se’n txjala xjal in nanq’in toj tkojb’il sine qua non a a sen saja anq’ina tyol in yolji kyxolx jun tyol tojxi’x tu’mel. Tyol.

Te’ saj anq’intxjantl Nuk’b’il Kawb’il kye txqantl Tnam —myaxi’xte toj ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il kye txqantl Tnam — nim toklen q’oj tej saj tun ma chi jaw tyakcha’n e xjal tun kyok te ajq’ojil te kolol kye tnam kywutz qechaqtl txqantl wnaq te junxi’tl Tnam. Tu’n q’oj ma b’aj ch’iy kytx’otx’ tun tkub’ kyq’on sub’ujtib’il stz’uyb’il tib’aj aq’untl naqx toj oyej ex txjantl achb’ajil toj junjunl kojb’il mo toj nqach xkub’ kytzyu’n. tej õib’aj kamb’an mo õi, e qe Nuk’b’il Kawb’il kye txqantl Tnam te’qe xchi b’aj ch’iy ex ma chi kub’ b’o’tzix, ex b’inchb’ente ti’jxiltel, ex se’n nuk’b’enkye, se’n kyanq’njtz kyxjalal, ex qe ja xchib’ent toj ex txqantl kyti’xti.2 Le’x kyipomal ex chi b’aj ka’yin atzun xq’onte ka’yin ex b’inchb’ente Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam tu’ntzun txi kyink’un kyxim tuky’il junjuntl tman mo kyxolx, toj jumplajtltel a kyipomal tun txi kyink’unkyib’ tij junjun tu’ntzun tkub’kyjtz’on (ajq’il ma juntl tumel q’ojb’il) tuntzun tajb’en qa ti’ matzul kanun. Atzun tkayinx toj tb’qiyal a tten Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam sma’ntib’ kyuky’il ajq’ojil (ma ximnqachil)

Tuntzun tpaj q’oj sul kanun kuxol tnam nimqe tnam ma chi kub’ b’aj ex nimqe ma chi jaw ch’iy. Tej xb’aj ch’iy pwaq junile tiky’ kyuky’il kyxjal te xq’uqil kyq’inumal tej xi tzaj qe nimaq xajl te xq’uqil kyq’inumal nim tab’q’iyil saj kyljo’n a tzun in

C 1

9Saj anq’in ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam: Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam toj kolb’il, oklenj kye twijil.

3 Giddens, A. (1985: cap. III).4 Bendix (1961: 78-79).

kub’ tye’k’un qa jun tnam jon jaw tpa’n twutz ti’xti naq in chi ok wan. Toj jun tqnail lon. Kyojxi’l tnam tililxi’xtoq tun tkub’ aq’unet a ttixi’ tnam tuntzun tkub’ kayi’n q’inumal. Toj jumplajtltel ma chi kub’ q’ontzu k’loj aq’unal kye kawil, junti’xti’ ilxi’xtoq tun txi ka’yin qajlo nojchaq tok’altoj ti kypwq toj kyjja. Le’x q’oj, toj juntl tu’mel, a q’oj ma tzajb’en te ch’ijsb’il q’inumal, ex tuky’il jun xim xb’enta’, tun tb’aj ch’iy kytanum ex ch’ijsb’il nab’l. Ma jaw kyiq’intl kyib’ tun tkye’ q’oj kyu’n, fueran hombres, armas, víveres o impuestos.

Nimaq toqchaq tqan, le’x xjal teqetoq in che njan te aq’unal ekub’ q’on tun kyajb’en te twa q’oj, teqe majx e b’aj etz q’in toj kytixti’ toj jun kmoj te tzaqpi’b’l; teqe junjuntl, ma tzaj qe tun tten tanam ma jaw kychmo’n kyib’ tu’n kyten stz’u’yb’il. Etzaj qeltl xjal tu’ntoq kytzaj o’nin tun Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, jun tu’mel te o’nb’il toj junjun elchaq. Toj tzu lu’ tzaj qeya qa «[…] matxi’toq tz’ok qon pwaq nimaq kyi’j xjal te xq’uqil kyi’n kyq’inunal ex titlilxi’xtoq ti’j jun toq tonin ajnejenel kyi’j lopchiqe’tztoq kyi’j»3 te’toq junjun tnam xi’ saja qeya kyoklen xjal ex tzaqpi’b’l xim.

Kyoklen xjal. To’j chwinqlal ti’j pwaq ex kyxol qxjalal ja’lo matzun tzaj qetzun ja’lo tuky’ilxi’x jun tipomal saj tkye’k’un tib’ txim xjal tun tpaj milxchaq toq in ok kyka’yin, te’qe junjun awalqe, loq’olqe, tajaw tixti’, minya chjo’nqe, k’loj naq te ka’yil kawb’il, ajsnaq’tzlqe, eleq’, ex junjuntl milxti’ inxi kyb’incha’n. Etzun jun k’loj e’ inchi q’inchante ti’ kyajb’il ok kyq’o’n kyi’j qa matxi’toq chi jaw ch’iykye tu’n kyti’xti’ majw kypatq’un te ajximal. A’ xjal sq’uq’il kyq’inumal q’inun-ajb’elal-aq’unals ok b’ent te jun xjal xq’uqil kyq’inuml q’inun naqx te aq’unalxi’. Tb’anil kye xajl intoq chi chojon te nejelb’aj ex te’qe toj stz’uyb’il tuntoq tjaw kyiq’n kyib’ kyi’j nejelb’aj, mjax tuntxi qma’n te june elx qa e’ xjal ichi najan toxi’s nintnam, qu’ntzun xi’saj qeya tb’i ti’j kyoklen nintnam . tej xb’atzaj ch’iy toj nimaq tnam qa etoq xjal in b’ent kytz’ib’an, ex toq kyaq’un tojtoq moj, ex se’n kyanq’ib’l junilextoq ma tz’oxixtl toklen kychamb’iltuntoq tjaw kyiq’inkyib’, tuntzun toka’ kyoklen junile. Tuntzulon saja qeya tun kyximan ex tun yolin ex tunxi kyek’un qe wnaq inche najan toj nimaq tnam.

A Nuk’b’il Kawb’il te Tnam te twijil. Eye xjal nixi’x oklenj titoq kyu’n, atzunte nuk’ben xim ojtxi’, oqe’kxtoq « nimaq » kyoklen te q’el tb’e tnam o’ktoq tu txi b’inchanteju. A tzunte b’inchb’ente Nuk’b’il Kawb’il kye tnam te twijil tililxi’xlo ti’j tuntoq tok q’et tajlal oklenj ex tiyil tun txi kyb’ncha’n tijxjal. Atxuylal ximlon in tma’n jni’ tipomal tun tokylela kyoklen a se’n tun tyana’ kyoklen tnamil. Ojtxi’toq nimtoq i’jlaltib’il kyi’j qya, meb’a, mya ajxnaqtzalqe, xjal toj kojb’ilqe. Sk’oj nejenel nimaqtoq in kub’ e’wan. Tuky’il jun tb’etb’il junxi’tlqechaq,

toj tb’q’iyil te XIX ok ch’ixpujtl tchukchajil anq’ibil tu txi kyib’in mo kyib’inchan a in qaninjtz kye tu’n nqaku to’qeka ti’j tnam, pa’jchaqtib’il ti’j kyoklen, oksla’b’l, tun qyaqe’, tun naqx xjalxi’, kyajni tz’ib’an tqanil te junile oklenj. Juntl tu’mel tun tkane yol kywnaqlal tnam.4 A tlokxi’x Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam a xjal qa titoq tun tok tq’on toklen junx ti’j txim ex ti’ tun txi tb’inchan, kyajni chik’b’anxi’x tun tzaqpi’b’l.

1.3 Ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tuky’il Oksla’b’l

Jun tb’anil tu’mel tun tok tipomal oklenj te tzaqpi’b’l toj ak’aj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, toj junjuntl tnam, te tb’ajel tpantib’ tuky’il Oksla’b’l kyuky’j jujuntl ch’ix okslab’l. Tun ttzyetxi’x oklenj kyu’n toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ma jaw kyiq’inkyib’ tuky’i’l oksla’b’l qunpetzun nim jun oklenj tib’aj txjanil kyu’n, es tib’aj t-xim tuky’il pwaq. Atzuntzu xkub’a tpana tib’ kyokslab’l mo’s ex matzunt tz’el kypan a jun chman nab’l qa a tx’otx’ a tk’u’j twutzkya’jju ex mtla toklen qajawtoj. Le’xtzun saj qe lu’ atzun jun nab’l ti’j kyu’n (católica y protestante) e k’loj Okslab’l católicos matzun kub’ kyxima’an ex ma kub’ kyaq’unan tun kykawin kyib’aj Nuk’b’il Tkawb’il Tnam Tun kynejel ajkawil Kynejenel kyoksla’bl mo’s toj jumplajtl te tx’otx’, nimtoq jun oklenj te ex tzaqpi’b’l tun txi tib’inchan kawb’il tib’aja junjuntl. Toj tzun jun k’lojtl okslab’l te Toj Jlaj te Me’õ Xjal kub’ kyb’ncha’n tun tel tpantib’ Kyokslab’l Me’õ Xjal tuky’il jun txukawb’il tajlal 1791.

2. Ak’a’j nuk’b’il tkawb’il tnum

2.1 Nuk’b’il tkawb’il tnum te tzaqpib’l.

Aju teju tb’aj ch’ixpub’l toj jun plajtl tx’otx’ate lon nya naq jun techlal, kub’q’on ja tun tpona’ chaq xim ti’j tkawb’il tnum tun se’n tun txi tma’na’ ojtxi’, tb’anil. Ajtzun txi qka’yi’n xi’ se’n ka’yinchaq jachmob’il te kawb’il atzutzu in tzaj tzyeta’ tnuk’b’il tkawb’il tnum te tzaqpib’l, qu’tzun a tw xjal ax tajaw toklen tex, te tzqib’xim, chisnab’il ikx toj jun k’loj xjal, ikx ilti’j tun txi chjet chojb’il ex nimal oklenj —kywutz tnum. In xi q’et oklenj junx ikx tzaqpi’b’l tun tb’ent jun ti’xti. Tuntzun oklenj te tkyaqil in ok chmet toj oklenj jun ex mo oklenj kye xjal. Ate ajchojil aju in ajb’en te chwinqlal te chisnab’il ikx twutz nuk´b´il tkawb´il tnam, ikxtzun intyek´u´n oklenj ykx tzaqpib´l.

Tun nim txqan ti’xti in chi kub’ q’on, ate tzaqpib’l in ok te jun techlal tchwinqlal ak’aj, kuj ikse’te tun tkub´ ti´j tun inoktilil tu´n junile toklen twitz kawb’il. Nti’ te ik´uwaltib´il, ate nimajtib´il te xjal twitz jun tz´eyb´il witzj ax chojb´il in xi niman twitz tun jun nuk´b´il tkawb´il tnam te´ajchojil, qu´mtzun ati tzaqpib´l tun kyaq’unan nti’ tun tkub’ ti’xti’ toj

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201010

C 1kyb’e se’n in tna’n aju’ tzaqpib’il mo jun tzaqpib’il mo juntl kawb’il.

Ate ju nuk´b´il tkawb´il tnam te tzaqpib´l a in ajb´en te nuk´b´il tkawb´il tnam b´anxi´x, atzu in pon kanuna´tl aju tnejel in ojlan tib´aj kab´e tq´uqb´il, aju u´j ttxu kawb´il tuky´il oklenj kye xjal. Tetzun kykab´il inchio ok twitz qol kawb´il qa nya b´an tun tok te q´ol kawb´il te jun ex. Atzun ja´lo in ok q´on jun kawb´il te kawb´il. Aju ttxu kawb´il ilti´j tun tok tz´aqtzet tun aq´untl te chisnab´il. Intzun tzaqe oklenj te xjal ati tnejel te nuk´b´il tkawb´il tnam nya b´ain tun tkub´yajlet maqa lay tun txi ik´let.

Atzun chtilisal chisnab´il te q´mal intzajqe jun nim toklen b´inchb´il kyxol wi´xin tniky´alil kawb´il, in pon b´aj ttxa´n toj jun ak´a´j tx´otx´, tuky´ilxi´ jun niky´tzil naqch´imi ikx nim toklen oxe kawb´il. Ate ju nim toklen te kykyaqil inx ajb´en toj nuk´b´il tten toj jun k´loj xjal tuntzun atix tipumal

Ilxi´x ti´j aj txi ka´yet twitzxi´ nim toklen nuk´b´il tkawb´il tnam te tzaqpib´l, oje chi okyal te kyib´ kyuky´il jun jun ch´ixpub´l tpwaqil tnam kye xjal, tuntzun tch´iy jamjoni’n ti’j ttxuylal pwaq. Atzun sqach in xi b´inchan tuntch´iy in b´aj ch´ixpub´l tuna j tok, oklenj, yek´b´il te jun b´an te qkyaqil. Kyxoltzunlon in b´aj jun jakpomel b´aja´ junile toklen chisnab´il; in b´ent jun ch´ixpub´l te junajtib´il qu´mtzun peni in b´enta´a aq´untl tun tklet oklenjh ikx tzaqpib´l kye ajchojil. Atzun toj kynab´l nuk´b´il tkawb´il tnam te tzaqpib´l toj nuk´b´il ate oklenb´aj junx tuky´il toklen xjal tuky´il txjantl ikyininxju´. Qumtzun in ok kyq´on qa o´kx tu’n tajb´ena kye´xjal.

2.2 Tzaqpib´l xim te nukb´il tkawb´il tnam

Nim xim tz´petjni tipaj ja tzajniqeya´ nuk´b´il tkawb´il tnum te oklenj (Rule of law) jun tnejel txol xi´tibáj ja tzajniya´aju chmob´l tib´aj tz´ib´an oklenj. Aj tej tokyal oklenj te jumplajtl tnam oktzun q´on toklen kawb´il te jun aq´unb´il te chisnab´il tun tajb´en te ju kuw oklenb´aj te nuk´bíl tkawb´il tnam twitz oklenb´aj axtzu toj tanam (Nejelb´aj xjal-tnam aq´unalqe´). Atzuntzu kyaja´oklenb´aj tun tyolji, aju anq´ib´l, akslab´l tex tnam tun tok te jun anq´ib´il toj tb´anil toj tu´me´l. jun kawb´il to b´anax kub´b´inchan kyu jun k´loj xjal maqa ikx tu´n kub´kyb´inchan jun tu´mel se´n tun tb´enta´. Aqetzun kawb´il in chi ajb´en atl, e okq´on te jun ex, twitz aju ttxu kawb´il.

Aju oyajiltb´inx te oklenb´aj te ajchojil ikx se´n tun tajb´ena´in ojqelan b´anxi´x tun tok toklen maqa tu txi ka´yin se´n tun tpon b´aja´, nimb´il te kawb´il te kyaqil.

Atzun se´n tun tkupa´yeta kuw oklenb´aj oktilil tun tq´umji te juntl k´loj te ab´q´i k´al jun, intzun kub´pjun toj tzajpib´l te qtanam, jun yek´b´il aju chik´b´ab´l te kawb´il tun tajb´en te kuw kawb´il te xtilin maqa ikx tun tok te ajb´el te kuw kawb´il kye kab´etl. Il loti´j tun teltnjiky´chil tun tkub´ximet tun kykupa´yet eqe oxe kuw kawb´il atzunlo ktzalq´mate alo nuk´b´il kawb´il qa toqeka´ tuntzun txi ka´yet taq´un junjun.

Tkyaqil ma b´ent okniq’et tuky´il tzaqpib´l xim tb´inx ojtxi´, qte aju nuk´b´il tkawb´il tnam te oklenb´aj ojtxi´taq in ajb´ena tun tok te jun ak´a´j tzaqpib´l xim tzajni qe ti´j ojtxi´. Qumtzun ate nuk´b´il tkawb´il tnam te oklenb´aj in tzajqexi´x ikx nim toklen kye xi kykub´naj maqa eqe´in chi

Véase recuadro 1.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Recuadro 1Nuk´b´il tkawb´il tnum tuky´i´l qya

Ate nab’l toj yek’b’il toj jun chmob’l te tzaqpib’l in kub’tq’on jun ch’ixpub’l tun txi tq’on junx kyoklen, qa junile tuky´il kye qya. Ate twitnamil tb´anil, toj jun tqiky lon te ak´a´j nuk´b´il te kawb´il tnam, nya taq tz´aqli, tun tpaj chojb´il te kyaq´un qya maqa te kyxnaq´tzb´il maqa juntl oklenj mitaq jon xi q´on kye. Ok toj yol tun tpaj tla junile oklenj kye qya, atzuntzu´tzaj qeya´ chmob´il kye qya.

Atzun ponb´aja´ ipumaljlon ok kye qya tun tkanb´et oklenj kye, atzun tzu oka´tnejel maj atzu toj jun tnam Nueva Zelandia te ab´q´i 1893. Atzun toj txjantl plaq tx´otx´ b´aj toj k´al te ab´q´i. Atzun junajtib´il kye ichan ikx kye qya qwnaqil mijon b´aj tzmaxi´tb´aj k´al ab´q´i. te tok chojon ajun majx twitz tx´otx´. Tzun toj jun plajtl tx´otx´eqe tnam txi kyb´inchan aju Ecuador toj ab´q´i 1929, Brasil ikx Urguay toj 1932.

Tu´n oktilil kyu´n qya tun tpaj aju oyajtib´il te oklenj te chisnab´il nam tb´aj ttxa´n qon ate´ lon nam tb´aj ttxa´n naq tzaj tzyet aju chojb´il junile kyuky´il ichan, maqa tun lay tz´el kyoklen toj aq´untl, tzéysb´il wutzj kye in chi niman tib´il toj jun jaxjal, atzun oyajtib´il kye txjantl.

Kyxol qya in okyal nim ch´ixpub´il atzun in pon bá aja´aju in chi el ik´uwa´n tu´n qachaq in chi tzaja´maqa se´n kyi´j in ajb´en, qni kypwaq ati, tojx qtanam maqa toj juntl. B´aj lon ikx inx inxb´aj ja´lo.

C 1

11Saj anq’in ak’a’j Nuk’b’il Kawb’il te Tnam: Nuk’b’il Kawb’il kye Tnam toj kolb’il, oklenj kye twijil.

ajb´en te tzaqpib´l te xim, qumtzun nim chuksjb´il matxi tzaj kyxol nuk´b´il kawb´il te oklenb´aj ikx te tzaqpib´l xim. Jun nuk´b´il kawb´il te tnam te tzaqpib´l xim te oklenb´aj nya te juntl. Toj juntl tqanil ate oklenb´aj aju oklenb´aj te junx in tzaj tq´on tun tmante jun k´loj xjal tun tajb´en te jun kuw kawb´il tun tkub´pjet toj chukchaq nuk´b´ilkawb´il.

Ate nuk´b´il kwb´il te tnam te tzaqpib´l te xim ojxi´tzajlentzyet maqa tajb´en, in ok q´on tipumal tuntpaj tu´mel tun ta´unet. Atzun tzaqpib´l te xim in xi xima´n atu jaku tz´ajb´en te onil tib´aj nuk´b´il kawb´il te tnam, qon atzun ilti´j aq´unb´ilju´ tun tajb´en tun tokmojb´et najchaqil kyxol ajchojilal. toj tq´ijlalil ja´lo ate nuk´bíl tkawb´il tnam te tzaqpib´l xim okni te jun nuk´b´il tkawb´il tnam te oklenb´aj.

Toj nuk´b´il tkawb´il tnam te oklenb´aj tun txi ka´yet tichaq kye xjal kub´ni b´inchan tojxi´x tb´anil tun jun tb´anil ka´yb´ilte tun tb´ent tka´yet. Ilti´j tun tka´yet b´anxix tu´mel kab´e tten ajun toj q´el tun tka´yet kyxol xjal atzu´juntl toj wa´l tu tzaka´yin tun juntl xjal toj jawtl te nuk´b´il kawb´il te tnam.

2.3 Nuk´b´il te Kawb´il te b´a´npon

Jun tu´me´l tajb´il nuk´b´il te kawb´il te tnam atu´ in ajb´en te b´ilte tkyaqil in tzajqanin te jun tnam, te chukchaq anq´ib´il, atzun tu´mel oyb´ajil te b´anax chukchaq anq´ib´il te jun tnam in okxtq´on toj kuw kawb´il y tzun ok kayet ayle ja in pon b´aja´. Ate tokx toj twí t´ume´l junx nuk´b´il te kawb´il te tnam tuky´il jun chisnab´il a tun tjyonte´se´n tun tb´enta´ te junx najb´il. Ate b´inchb´ilte jun nuk´b´il kawb´il te tnam te b´anpunin nya naq tun tqyonte´ chukchaq ate´qe´tl, naqtzun a´ tun tajb´en te jun chisnab´il, in ok chq´on, ikxju´tun tok tka´yin ja tun tponb´aja´ aju yajb´il te ojtxi´ intaq xi q´on ti´uj anq´ib´l kye qwnaqil, nim taq yajb´il, ik´uwanil, ky´i´j xjal, nimxi´x kyi´j jun qya qwnaqil qe´, qu´mtzun in q´mqt qa nim yajb´il saj qe ti´j lon.

Atzun nuk´b´il te kawb´il te tnam in kub´txima´n jun ak´a´j kuwkawb´il, jun kuwal kyxol xjal tun tkub´kyb´incha´n jun k´loj te tzaqpib´l te xim te b´anpunin, in xi ka´yin ikju tun tpaj tun tkub´b´inchet tun kyonin xjal junx kyoklen, tuntzun tkub´ximan aqe ajchojil qwnaqilqe´ chan ex qya, ilti´j tun tkub´kyb´incha´n te tun tajb´en te tnam, tun tok jun kuw okslab´il tekawb´il te tun ttzyet ayleqe´tnam matxi chi ku pa´n ti´j juntl,maqa ikse´kye mos, kyi´j qwnaqil, qumtzun in kub´ximan tun tten junile oklenj, tuntzun tyeky´et b´anxi´x, ikx tun tex yolet toj tu´me´l, qumtzun ilti´j tun kyok ayleqe´ tkyaqil tnam toj kye qwnaqil tuntzun kyonin junx toj b´anpun.

2. 4 Nuk´b´il kawb´il te tnam te sul siglo XXI mjol twitz tx’otx’

Oto’ toj jun ak’a’j ab´q´i te jun ak´a´j nuk´b´il te kawb´il tnam ja in okyala´ jun tnejel nuk´b´il te kawb´il tnam te ka´yinx qwitz te ja´lo, te qtanam, ja in tma´na´qa jun qoklen, junx qten, te jun chisnab´il b´anxi´x, ikx tun lay b´ajl ti´xti mya b´anchaq twitz tx´otx´, tun qb´et toj tb´anil, tun tb´ent jun ch´iyjsb´il te anq´ib´l toj qtanam, tuntzun junx tun tb´ent jun tb´anil qtanam.

Aju’ mjol twitz tx’otx’ junx tu´mel ex tipumal , se´n in yolin ti´j tpwqil tnam ex ka´yb´il pwaq, juntl tu´mel aju ti´j tnam, anq´ib´il ikx chisnab´il kye ajxq´uqil. Atzun lon in oktq´on jun jun el pa te junx, atzunlon nya te junx oklenj jun tu´me´l kye xjal aqe nim kypwaq, aqetzun xjal te junxitl tten inxi kyma´n tuky´il yol kyxol xjal. Inokyal jun tu´me´l kyxol tnam nim kypwaq ati tuky´il juntl te junxi´tl tu´mel, atzun in pona kanuna aju nuk´b´il tib´aj se´n tun tb´enta.

Jun ak´a´j tu´mel aju inxi q´ma´n jun ak´a´j jamjonin ti´j ttxuylal pwaq te nuk´b´il kawb´il te tnam aju in xi b´inchet tun tkub´jun ex jun jun tpwaqil tnam, atzunlon tzaj tzyet ikse´nte jun kayb´il nuk´b´il te kawb´il tnam ti´jxitl tej tkub´ b´aj abq´i 1,973 xitzuntl te tniky´janil ab´q´i te kyaj k´al ( 80 ) tten ab´q´i, te XX kykub´txjantl ak´aj tpwaqil tnam atzun toj qe tnam te junplaltl tx´otx´ (China, Brasil, India, Rusia) se’n ti´jxitzutl lon aju txqantl tu´mel tun tzaj qe, atzun nimin tb´anil jamjonin ti´j ttxuyilal tnam te nik´b´il kawb´il te tnam tzaj qe toj ab´q´i 2007-2008 a tej tzaj nuk´b´il te kawb´il tnam tzyuntaq aqe tajaw tk´wa k´uxb´il nimaq chaq kyu´n twitz tx´otx´ intaq tzun xi kykayin oxe txqantl tu´me´l, te chtilsal. Jun ak´aj jun kuw kawb´il tzaj qe toj jun nuk´b´il kawb´il te tnam nyatzu kyxol kawb´il kye xjal, qumtzun alotzu´oktzalqeya´ jun ak´aj kawb´il toj k´ayb´il.

B’ajsb’il aq’untl

In ojqelan tun tklet aju nuk´b´il kawb´il te tnam toj txjantl abq´i te jun k´a lXXI jun, tun txjantl tu´me´l chmonkyib´ te oxe tten, tun tok tilil ti´yil tajb´, aa)en aju nuk´b´il kawb´il te tnam. Nyate´tun txi q´met qa ati tajb´qn nuk´b´il kawb´il te tnam maqa qa ok k´okex maqa lay, ate´tun txi ka´yet ja mk´okexa´, qumtzun ilti´j tun tok toklen aqe chmob´il in chi aq´unan toj qtanam, ikx aju tipumal aju nuk´b´il kawb´il te tnam tuky´ilxi´ chisnab´il. Tun tok toklen qa ate´ tzaqpib´l te xim jon ajb´en tun tb´enxi´x jun tb´anil ch´ixpub´l. ilti´j tun tokch´itl toklen aju nuk´b´il kawb´il te tnam te jun tu´me´l te ch´iysab´il te xjal toj chwinqlal, tuntzun tb´ent ak´a´j tu´me´l kyxol xjal, tuntzun telb´an tb´anil anq´ib´il tun tb´ent tb´anilxi´x te junjuj nalin maqa te junelx.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201012

C 2

Tkab’ tnejNuk’b’ente nab’il te twijil Kawb´il toj Paxil: Tkmojil xim txi b’incha’n (1821-1985)

A xnaq´tzb´il tib´aj b´inchab´lte´ nuk´b´il kawb´il te tnam te paxil in yolet tzajlen qe anq´ib´l tib´aj chwinqlal kye xjal te España tzajlenqe te 1524. Tuntzu´n lñon tzaj qe jun anq´ib´il tibñ´aj jun aq´untl te nuk´b´il kawb´il te tnam te tjunalx te tnam. Toj ab´q´i 1821-1985, in okyal qaq tu´me´l tun txib´inchet nuk´b´ente nsb´il tr twijil tawb´il toj paxil: tnejel, aju tzaqpib´l toj qb´q´i qtaq nejelb´aj aju Mariano Galvez (1828-1837); tkab´, aju tzajlen binchab´lte nimal anq´ib´il (1839-1871); toxi´n, tu´me´l nuk´b´il te kawb´il te tnam (1871-1897); tkyaji´n, Tkyajlen chisnab´il (1898-1920); tjwe´yi´n, najsab´il te taqpib´l te nuk´b´il kawb´il te tnam te q´mab´l I(1954-1985) atzun aj tb´a qka´yin tu´me´l in tzaj ximetl tu´mel tzajlen qe aju ak´a´j nuk´b´il te kawb´il te tnam xb´aq´met toj tnejel tnej.

1. Nuk’b’il Kawb’il te tnam chq’o’n ex Nuk’b’il Kawb’il te tnam te Paxil (1821-1839)

In q´umji qa ate´ nuk´b´il kawb´il te tnam min anq´in ti´j juntl tzaj qe tej tb´aj tx´uyb´il te kuw kawb´il, toj paxil, aju tu´me´l e kub´ tej tb´aj jun tu´me´l jun chmob´l chisnab´il, tzajlen b´inchet tb´anilxi´x aq´un b´il tej tok tzuyb´il kye xjal ex b´inchil te tb´anilxi´x kye txqantl xjal. Atzun tu´mel tun txi qman qa eqe´ tenelb´aj, aju Gabino Gainza, okxel tljonx te nejelb´aj toj ak´a´j kuw kawb´il jon b´ent tuky´il juntl, tzaj tyek´un juntl tu´mel tun txi qb´in aju xb´aj tnejel, tun txi ljetl. Jun t´ume´l ilti´j aju pab´il tilb´il okx toj jun k´loj xjal elniqetaqtl toj anq´ib´il te tzuyb´il, eqe txjantl te jun ex, e ok tuntzun tten juntl tnam nya ikxju´, e oktzun tmoj México a kmoj lu tjunaltaq.

Mixtzun jo ela´ mojb´il tuky´i´l tnam te México, kub´ximet ak´a´j tu´me´l te tnamil. Jun xim tnejelxi´x aju ja qe jun tnejel chmob´il toj ab´q´i k´al kyaje´te ttqaqi´n xjaw te 1823, atzun kyaj tq´on aju ttxu kawb´il Federal te k´al kab´e

te jun laj xjaw te 1824 tuky´ilxi´jun xim tun tkub´ b´inchet juntl. Atzun tu´mel aju jwe´ tnam. Tuntzunlon xi lq´ella´ pab´il te tzaqpib´l, kuw tzaqpib´l te tb´anil b´inchab´l te nuk´b´il kawb´il te tnam, junxtzun e aq´unana´tojxi´x jun tb´anil. Atzun in taq xi tka´yi´n nejenel a tun tb´entxi´x ehcb´ilte tuntzun tel txjantl ti´j, ate tnejel jun nuk´b´el te kwb´il te tnam te paxil tzaj qe ate tkubg´ajuntl tuky´ilxi anb´il te juntl, toj ab´q´i (1825) kub´tzun b´inchet jun jun ajchojb´il kye q´a maqa kye ichan nimaq qe´ in b´ent kytz´ib´an ikx ati ch´i ti´xti´kye. Qon atzun qa ati ch´i ti´xti´kye ikx ati tzaqpib´l kye, qu´mtzun nimtaq tx´otx´ati b´anyininx twi´ .

Atzu tzaj qeya´ tnejel tu´me´l tun tkub´b´inchet jun un´b´il te kawb´il te tnam, atej tok toklen jun nejelb´aj jun pab´il kye xjal te tzaqpib´l atzun nejelb´aj Ajq´anal Mariano Gaálvez (1828-1837) eqe jun k´loj xjal lon tajawil k´axjelqe´ ikxtzun aju ok toj tnejel jun oklenj te tzaqpib´l. nim toj ak´a´j tu´me´l. atzun jun chmob´l te tzaqpib´l tb´i toktaq jun oklenj te junplajtl tx´otx´kyu´n, tzajni qe te q´inumal te nim tnam, tuntaq texq´in q´inumal te ja te kawb´il, tun tkub´b´inchet b´e tzaqpib´l te tetzlentz, tun tkub´b´aj yajb´il kye xjal qwnaqil qe´, tun tok kawb´il senxix a in tnma´n, tuntaq txi b´inchetxi´x ja te ajkawil te tnam, ex tx´otx´elni alq´antaq, tun tjqet txjantl te chewb´il, tuntxi xnaq´tzb´il, kawb´il te mjeb´len, maqa te pa´jtib´il, tzaqpib´l tun tyolet tyokl qajawil, tun tok xnaq´tzb´il te okslab´l, maqa txjantl.

Atzun nuk´b´il te kawb´il nejelb´aj taq Gálvez ti´j tla taq xi´x tipumal maqa min tz´aqli, tun txi qe, iltaqti´j tun tajb´en txjantl ak´aj. Ikx nim ja tun tpona kub´toj tb´e, nim tzun xim te jatw kawb´il e onin, ikx aju anq´ib´il tu´me´l, maqa aju tu´mel pwaq tun ch´exb´et. Tzaj q´oj, kyxol tnam, maqa ikx tuky´i´l nejenel te tzaqpi8b´l, tzajni qe toj tkawb´il ne chisnab´il. Atzun b´is tzaj qe toj junplajtl, nyaxi´x tililti´j, tzaj qe tu´n tx´uyb´il tzaj toj tnam te nim abq´i te kab´laj ab´q´i te q´oj b´aj. Atzun xim lon b´aj ok te tnejel xim te

C 2

13Nuk’b’ente nab’il te twijil kawbil toj Paxil: Tkmojil xim txi b’incha’n (1821-1985)

5 Clegern, WM. (1994:152).

te tzaqpib´l kyxol xjal laytaq chi anq´in ti´j juntl, atzunlon b´aj toj ab´q´i 1837, tun txim nejelb´aj te tzaqpib´l tun taq tb´aj q´oj ti´j. atzun tej tjakyiq´in kyib´ xjal aq´unalqe´ e b´aj i´lin kyu´n xjal maqa ikx kuy xjal ti tzaqpib´l kye. Atzun tb´inx tej tjakyiq´ijn kyib´ xjal toj k´ulilalqe´ atzu tzaj qeya´Toj tnam te Rojs b´ajtzun toj le´x tnam te plajlu, b´ajtzun ttxa´n tej tjaw ky´iq´in kyib´xjal ajaq´unalqe´ te tnam te Paxil toj ab´q´i 1838, tun nejelb´aj Carrera nejelb´aj toj tnam elnilq´eqe´.

Tuntzun tjapon b´aj ate´ nuk´b´il kawb´il te tnam ex toj kab´e tnej ab´q´i te q´oj kyxol xjal atzun pon b´aja´tej tb´aj ttxa´n tx´otx´il, atzuntzu´e kub´b´aja´ onb´il te chisnab´il te jun aq´untl te tnejel aq´untl te tzaqpib´il ex tej kych´iy juntl kuw kawb´il. Tuky´iltzun juntl b´aj tu´n Morazán toj tnam te Paxil (1839), tuky´i´l nimtib´il te Carrera kywitz tzaqpib´il kyq ajq´ojil te Arada toj tkab´xjal te abq´i 1851, b´invchan tun tten jun chisnab´il tun tjpet juntl ab´q´iyi´n.

2. Nimsb´il te tzyub´l (1839-1871)

Atzun tkab´txolil in tzaj tma´n tib´aj nimsab´il te tzuyb´il , qon aqe tzu´n e ok te b´inchal ti´jlon maqa qe nejelb´aj tib´aj ak´a´j tu´mel te kuw kawb´il (189-1871) e b´inchan ti´j chisnab´il tun kyonet e ja te aq´unb´il eqe toqe´ktoq te kyxjalil te juntl najb´il. In taq chi okslan ti´j in kyma´n Habsburgo atzun kynab´l te tzyub´l. nyatzun jun ch´iysb´il te tz´aqli, atej tb´ant jun b´inchab´ il te junx te jun jun b´inchab´l xitzun kyljo´ntzu´ tuntb´inchji.

Tu´ntzun ch´iyjsb´il jaw xitb´il te´nuk´b´il kawb´il te tzajlentz najb´il. Tejtzun tb´entxi´tl toj ab´q´i 1839 e jaw b´inchab´l tej tnam te kawb´il toj tja qajaw tw junx okslab´l, tkyaqiltzun q jaw b´inchetxi´xtl, tuky´ilxi´tzuntl txjantl chwinqlal te tpwaqil tnam, maqa se´n tun tka´yji maqa tun taq´unet pwaq. Atzun toj ab´q´i 1840 kub´najsa´n jun kawb´il te mjeb´len toj jatekawb´il te tnam ikx kub´q´man qa nyataq b´an tun txi b´inchetl. Tojtzun tlaji´n xjaw te ab´q´i 1852, kub´sqitin jun u´j tej xjan ja, tuky´ilxi´ja te kawb´il, aju ok te nejenel tun tka´yji ja te q´anal, ja te kyimni, te tz´eysb´il wutzj kye qya ikx ja b´inchb´il u´j te k´wal aj tyitz´ji, te kyimni, te mjeb´le´n maqa txjantl. Juntl tililti´j aju ti´j xnaq´tzb´il in taq ok kyq´ojn te naqx tixi´.

Kab’e tu’mel te b’ib’etz te tkab ’tu’mel. Jun aju tb’ajlen q’oj te aq’untl te chisnab’il te aq’untl te jawtl, te tu´me´l kub´ni qe´taq toj jun kuw tb´ajlen tpwaqil tnam ex kuw junajtib´il te nejenel tu tq´maj jun an´ib´il te junplajtl maqa tojx toj

(1840-1848). Jun k´loj xjal junan kyib´ tun onb´il kye xjal qwnaqilqe´ ikx tun Carrera atzunl yajxi´tl tun Mariano Paredes. Ikx atzu pon b´aja onb´il. Juntl xim b´aj toj q´ij te k´al te toxi´n xjaw te ab´q´i 1847, tun tkyajtaq tzaqpi´n aju nintnam tuntzun tkub´yolet te Paxil, tun tok te jun nuk´b´il kawb´il te tnam mlay qanin onb´il te juntl. Oktzun q´on ximlon toj toklen tun ja te kawb´il te qajawil, kyu´n jun k´loj xjal intaq chi niman kyib´aj txjantl najb´il, naqtzun tun kykanb´an ti´j juntl, nejilenan tu´n Mr. Chatfi eld, cónsul bitánico. Toj tzun ab´q´i lu, ate´ jun k´loj ok te yek´b´il te tzaqpib´l te kyaxjel.

Aju ttxu kawb’il te ab´q´i 1851 kub´ tnk´unti´j tzaqpib´il te tnam kub´tzun txim ti´j se´n tun tb´enta´taq te ajchojil, o´qekxtzu´ xjal in b´entaq u´j kyu´n, maqa etzni jun kyuj, maqa qyeqe´nejenel te jun jaxjal, nimaqqe´ te k´al jwe´kyab´qí maqa te k´al jun qa mjeb´niqe´tl. Atzun kytanam ajtzuyb´ajil naqtaq kub´ni b´inchan kyu´n xjal crioyqe´maqa sma´qe, nejenelqe, ch´inte´lon eqetaq tzyul tx´otx´ maqa ajxnaq´tzalqe´ ch´inaqtzun ch´iy kyun xjal ajwi´xinqe´, ajk´ayilqe´, ajawalqe´, e oktzuntl xjal xq´an xjalqe´. Qu´mtzun ate tzaqpib´il maqa junx oklenj tex qtanam nya te junx tlok’.

Atzun chukchaq q´oj, kyojile jun jun tnam e onin tun tkub´ximet jun nuk´b´il kawb´il te tnam, e ximan tib´aj oklenb´aj toj tnam te Paxil, atzun ttxuyilal k´loj xjal jax lq´e ch´itl tej kyaqwitzun xjaltzu´ ajaq´unalqe´ tuky´il kyq´aq´ tejtzun kyoktzu´te ajb´iyol. Atzun tej tb´aj aqb´q´i 1848 te tb´aj ajq´ojin, kub´tzun b´ajinin pwaq te chojb´ilkye xjal, tzajqetzun chwinqlaltzu´toj kyja ajtzuyil xjal, tzajtzun qe kye xk´ochkyi´jtzu’ 5

Aju tpwaqil tnam te nuk´b´il kawb´il te tnam jawxlq´e tej tkub´ b´inchet jun k´wiky kyex. Laytaqtzun b´ent tun awal kye xjal ulniqetaq, tzajni toj 1830, aj tej tul juntl awal te ch´xel juntl. Oktzun awet toj b´otzin maqa nimaqinin tx´otx´ toj kyq´ob´ tajawil, atzutzu´ b´aja´ Amatitlán, Sacatepequez, y Santa Rosa, tuky´iltzun txjantl tnam tex nin tnam. Ati tzun aq´untl kyex xjalil tib´aj awal, tuky´iltzuntl awal te junplajtl intaq oktz, ate´qextoq ajk´ayil ti´j. tejtzun ab´q´i 1850 jaw ch´iytzun awal te cape atzun toj naqb´il te mlaj Costa Cuca. Kyuk’il nimaq tawaw txo’tx’, ati tzun aq´unatl naq kukxji, ti’j b´e, tuntzun tbánt aq´untl naq kukxji mo txqantl aq’untl te tun t-xi kaõjel toj junplajtl naq ch’in xi b’inchet kyu’j ajkawil conservador.

Durante el Régimen de los Treinta Años algo se avanzó de forma zigzagueante en la estructuración de lo estatal; hubo limitaciones de todo tipo, tanto en lo político y social como

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201014

C 2

en lo nacional y cultural. Con respecto a lo primero, el papel de la Iglesia, de las corporaciones religiosas, el Consulado de Comercio y la Asociación de Amigos del País, entre otras instituciones, limitó ámbitos de la jurisdicción público-estatal. Con respecto a lo segundo, la nación homogénea no podía proyectarse, pues las relaciones de dominio eran en esencia excluyentes.

3. Tu’me’l jun Nuk’b’il Kawb’il te Ttxuylal Tnam. (1871-1897).

Tu´ntzun kanb´et toj ab´q´i 1871, nejila´n qe´ tun nejenel Miguel García Granados tuky´i´l Justo Rufi no Barrios, okqe´aju jun ab´qí te tzaqpib´l. tojtzun lon okyal te toxin kmoj, aju nuk´b´il kawb´il te tnam, qatzun aju te ab´q´i 1871 ok te jun tzaqpib´al inx yolji qa tex ajyolil, maqa tun txi qma´n te ak´ajil nuk´b´il kawb´il tu´n onb´il inxi q´met qa te tzqaqpib´l naqxtu´n kyaqni te ch´xel tex tzuyb´il kawb´il, qu´mtzun in kub´ximet jun ab´q´iyal te tzaqpib´l.

3.1 K’ayin Aq’unb’il Twijil Tnam

Toj tnam te Paxil , kub´kyb´inchan kyib´toj k´loji´n eyeqe´ju´ajaq´unal te cape, maqa ajk´ayil, tojtzun ab´qiyal te oxk´al te ab´q´i te b´elajlaj toj XX kub’ kyjuna’n kyib’ jun ch’uq sona mo b’yol xjal te ajkawil, kyuky´il ajchisnab´il, lataqtzun qu tu´me´l kyu tun kuw kawb´il tuntzun lon in kane qa ate jun pab´il te, oklenj tu’n kyonin te tkuwal, tuntzun kyok ttxa´n pwaq te tnam, qu´tzun kub´kychmo’n kyib’ toj chisnab´iyalchaq , laytzun b´ent lon qa mi sajb´en pwaq kyu´n, aq´unb´il te tkuwal maqa tun tonet aju tojxi´x tu´me´l, te iltib´aj ex aju kyaj.

3.2 Aju’ pwaqb’il ex qe’ k’axhjel toj tnam

Ate nimaq oklenj in tzaj qe tkyaqil ti´j jun xim te kawb´il; in tzu ajb´en te jun tkuwal tpwaqil te twijil tnam te jun majx, ex tun tten tkuwal ex tun tten tu’me’l te jun majx aju’ tkawb’il nin qtanam. Na toj nky’ajchaqil aju’ siglo XIX, xi b’incha’n jun tume’l twitz aq’unb’il, tnejel ex maj in ojqelan ti’j kape, yajxi’tl; eju’ Pink mo tx’qantl tx’o’tx’ kye q’inun nqx tun kykamb’anku ti’j tja kawb’l, naq aju’ pwaqb’il ex kye anq’ib’il xi b’incha’n twitz naq tun t-xi qeku’ ik’owajtib’il se’n ja’lo, eju’ Pink te kape eb’aj onin te kyib’ ti’j aq’untl mya wiyal twi kyk’u’j aq’unal, ultuzun kawb’il, kuw toklen ex mya wiyaltu’n.

3.3 Aju’ tipumal tnamil aq’untl

Aju’ tipumal tnami ti’j aq’utl aju’ tten ak’a’j Nuk’b’il kawb’il te tnam nim kyoklen nimaq xja tuk’il q’aq’ ex tu’n pwaqb’il xini

chto’n kyaj ex in chi jitz’on kyu’n nimaq ex tu’n kyq’inumal naq tu’n lu chmo’qe’ xjal le’xju’ xjal toj qtanam, ch’quj xjal tu’n q’inumal, in tzun ok t kyajb’eb’il toj ja najlaqe’ ja kyxolilex atzun nuk’b’il kawb’il te tnam nikuj kolol tjoy tun tjapon ti’j aju’ in ojqelan tej xhi kub’ nab’le’n nejenel tun kyb’iyon tun q’aq’ ex kyuk’i’l nejenel jyol kawb’iltoj junjun toxi’n tnam (departamentales) matzun chi ok yal jun ka’yil kyi’j eju’ inchi jyon kawb’il ti’j ajxq’uqil tun q’aq’ ex jun oklenj tky’itz wi’xin ex juntl tkub’el lu’ ja tu’me’l chi oka’ eju’ jun ch’uq xjal te txeljub’ ex ma tzunchi kub’ numj aju’ tej xi’ tx’otx’ toj tq’ob’ Mexico Inglaterra, ex Salvaor naqtzun aju’ tej xb’aj yol ja chq’o’n kyu’n nimaq kawil ex tej xhi jaw nab’le’n ajkawil tun kyten jun majx se’nqe’ ma chi ok xk’u’xh kawil ma kub’ kytzyu’n kawb’il tojxi’x tnam, matzun nimjsa’n toj nqach awb’il tjaq’ t-xim jun ajkawil nikuj kolol, uiky se’n tej xkyaj q’o’n b’etb’il te twitz tx’otx’, q’aq’ te txaqb’il ex kawb’il, ok nimaq xq’uqi’n kyi’j xjal ex nimaq nab’il tun kytzyet q’oj te xq’uqb’il kye q’inun, atzun jun b’e lu’ xi kyiq’in tun kykub’ xq’uqil tun q’aq’ tojxi’x tnam atzun kawb’il ma kyaj tq’o’n junjun tkyaji’n tnam jun tnam tjunalx tun tq’unan ex kyuk’i’l t-ajkawil ex naqx tu’n kyjaw sk’et kyu’n tnam.

3.4 Jun nin tnam mjoli kyten kynab’il / pa’n tib’ kynab’il

Aju’ jun chmo’ntib’ kynab’l te oklenj, namxtoq t-xi q’met, ma tzun txi b’inchet se’n amb’il toj nin tnam, naqtzun tu’n tpaj se’n saja xkye kyyajil xjal jun toj nin tnam, namxtoq t-xi qtzyu’n, in xi qa’unet jun se’n tten jun nin tnam, naq aju’ ja tu’me’l ta’ya’ mya ttzajna anq’in ti’j mojli kynab’il se’n Paxil aju’ jun kawb’il b’incha’n mya in jaw tb’icha’n aju’ mjoli kyten kynab’il , naq aju’ ttxun kawb’il toj 1879 in tchiky’b’a’n toj qtanam te Paxil qa jun tnam nim t-xilen tu’n ajkawil yek’ul Replucano, ojtzqi’n qa te qtanam Paxil ex qe’ itz’jniqe’ toj ttxotx’ ex qe’ xjal ichinqe’ nimaqe’tl te jun k’al jun kyab’q’iyil qa intl toq chi kamb’an mo ti jun kyaq’un, naqtzun ok xel chixpub’il, toj tzun tlajoji’n xjaw te ab’q’i te 1885. okx b’aj yol qa jun xjal ilti’j tu’n tb’ant tõch’in u’j naq aju’ lu’ nti’ kyswert tu’n kyok te tk’wal tnam eju qxjalil mo qwnaqil in ok toj tajlal, naq tun kyok te jun aq’unal. Ikytzun kyxim jun ch’ix xjalju’ toj twijil qtanam.

Naq aju’ nuk’b’il kawb’l kawb’il te, se’n b’an toj Paxil aju’ jun mojb’aj xim ( homjenidad) ntitoq mo mtla’toq tej te jaw xima’n tnam te Paxil nti’ moj xim, mawtlo pon kanun ti’j jun samb’il tnam mo junxwitlo jun anq’ib’il tej sul xnaq’tzb’il kyoj ja xnaq’tzb’il, ma’wtlo tz’ok yal jun tb’anil chwinqlal ti’j aq’untl minwtl ya nimpab’iltib’il kyxol xjal ex mya nim ik’owajtib’il inwtlo kychu’chunkyib’ xjal toj kychwinqlal myawtl nim ch’ixpub’il. Toj Paxil nimxix’ jun pa’jtib’il, jun kynab’il nimaq q’inun aqetzun õi ku b’inchante nin qtanam.

C 2

15Nuk’b’ente nab’il te twijil kawbil toj Paxil: Tkmojil xim txi b’incha’n (1821-1985)

Jun nin tnam nti’ mo mtla junb’ilnab’l toj, tnejel, jun nab’l tpakb’al ti’yil b’aj ojtxi’ jun Nuk’b’il kawb’il te tnam ak’aj jun tnam kye q’inun mo eju’ inchi aq’unan tuk’il ttxu pwaq, ex tun kyten junx (inherente), jun tb’anil kyxol xjal ok tzun ok t’qa twitz kye qa chukchaq xjal in chi anq’in junx toj kyanq’ib’il, atoq ojtzqi’n qa tun kyten xjal toj ik’owajtib’il ex qa eju’ qxjalil kyajni q’o’n toj ik’owajtib’il naq aju’ qxjalil te’k toj tajlal toj qtanam ja nti’ amb’il kye, naq aju’ tun kyten toj k’ayb’il te aq’untl, mo toj juntl tu’me’l te yajb’il mo te kywab’il q’inun, mo jun tu’mel kyaq’un sona mo eju’ cha’x kyi’j xq’uqil q’inun.

3.5 Jun ajxq’uqil q’inun b’a’n u’jkyu’n

Jun nimaq aq’untl kye xnaq’tzal tzun tmoj ka’yin nuk’b’il kawb’il kawb’il te tnam, ex toklen kawb’il tok toj tk’u’j jyoj kawb’il. Naq aaju’ oklenj ma chi ok lpe ti’j kyipumal sona mo kyxq’uqil q’inun expe min b’a’n u’j kyu’n. jun kmojxtzun e ul chitzzun aj kokolol chitzun qa b’a’n kynab’il. Toj b’ajsb’il ab’q’i 1872.. pontzun toj Paxil qa jun aq’untrl kye xq’uqil tu’ntzun kyten nimaq xq’uqil inb’antu’j kyu’n.

3.6 Se’n tten pwaqb’il ex tu’n tkayji

Se’n tten junjun ti’xti’ junile kyten toj qtanam ex junx qe’ yol ex jun che ka’yin pwa. Ate’ pwaq jun aq’unb’il in che aq’unan toj qtanm ex toj k’a’yb’il, Fortiori, qa min ti’ mo tla pwaq mtla’ k’ayin ex loq’o’n, chojb’il kye aq’unal ex te chojb’il te ajkawil. Aju’ Paxil jun iq’b’il nab’l ti’j mya b’a’n ma tzaj ti’j pwaq e we’ kyk’ayin xjal ex tu’n kyloq’o’n xjal ex ma we’ tchjet k’as tu’n ex tzun naqx kyaak’a’n naq tun nim ttechjet aq’untl toj tu’me’l ex ma tzaj toj kub’l aq’untl ti’j pwaq, naq aju’ nim toklen chojb’il kye ajkawil, matzun tz’ok toj tajlal ex ma tz’ok toj tajlal aju’ jun ti’xti’ te tkuwal pwaqb’il te Nuk’b’il kawb’il te tnam qa jun in ojqelan to¡ij oklenj kye kyoklen tnam ex jun amb’il te pwaqb’il te kab’e’ tu’me’l: okte kawb’il ok qanil chojb’il kye xjal, oktzu’n ok b’antel te jun nuk’b’il kawb’il te tnam.

3.7 Aju’ kyja qajaw ex Nuk’b’il kawb’il te tnam

Toj qtanam, te Paxil ma jaw miltz’uj jun xim tu’n tpa’yet kyja qajaw, tu’n jun ajkawil liberal toj kyyol mos matzun jaw miltz’uj jun q’oj tu’n tpaj mya junx qe xjal matzzun txi ka’yi’n chukchaqx tu’me’l xim toj ex te anqq’ib’il tu’ntzun kyaq’unan tnam ex tunkyaq’unan junx tuk’i’l kyja qajaw ex qe mya okslalqe’ chitzun qa ok okel moje tuk’il kawb’il jun ti’xtixti ati toklen toj chwinqlal te jumajx toj oxe’ te tb’eljoji’n xjaw te ab’q’i 1871 tej tok kyoklen pale Jesuita kyb’i ex toj b’ajsb’il xjaw te juntl ab’q’i ma kub’ najsa’n dyemo mo jun chojb’il toj tja qajaw ex toj enero 1873 ma tzun chi kub’ najsa’n Cortes Eclesiasticas tuk’il tz’eyjsb’il witzb’aj kye nax xjalxi’ chb’a kub’ naj jun xb’itzab’il toj tja dyos ex jun nimaq oklenj ex tokle mjeb’le’n toj kawb’il ex tej tkub’ nassa’n sakrtiy tuk’il ti’xti’

te, ex mya b’a’n tun tex prisisyon ex tun mya b’a’n tun tyek’et okslab’il kyxol xjal ex junjuntel.

3. 8 Exqeju’ Nqach

Ati il ti’j nqach te ttxotx’ qtanam naq tun tpaj q’oj tuk’il q’aq’ , ma chi kub’ naje junjun moj kyten. Naq aju’ yola ti tib’aj nim toklen naq eju’ nqach in che q’mante kyex mo kyojx tnam (aju’ nqach yek’ul) aju’ jun nk’ul kawb’il te tnam in yek’unte kye txqantl tnam kye te jlaj. Ex ja tu’me’l xi qe juntl tnam. Tuk’il mejiko b’aj jun yol toj septiembre te 1847 ex eju’ ajkawil e yolin ex te junx kynab’l qa aju’ soconusco ok okel tmojb’a’ntib’ tuk’il chyapas tu’ntzun tpaju’ ok te jun nin tnam (nación mexina) kytzun tb’i lu’ ex kub’ sqitu’n ti’j Barrios atzu’ Nuva Cork toj kab’lajjoj tjlal twajxaqi’n xjaw te 1882; tojtzun lu’ xa alq’ana’ 50 mil ajlab’ ttx’otx’ Paxil. Toj tzun 30 de abril te 1859 te tb’aj jun yol ti’j Belice tuk’il gran bretaña, atzuntzu oka jun yol ex min el tnam lu kye xjal atzzun ajkawil te tzaqpil el gobierno (liberal) b’a’npon maj tzaj toq kyq’oj ti’j kyajtzun te’ nqachtzu’ kyxol tuk’il Paxil.

4. Kyb’aj nimq kyoklen Atzun tpakb’al ti’j awaj kaape ex kyk’il txqan nimaq ja kyaj kyq’o’n tun min txa’ya’ kyaqwal toj jun platl ex min e xi o’nin tu’n Nuk’b’il kawb’il te tnam nti’ kyoklen ikytzun in ela’ju’ naq tu’n oklenj ati kyoxol tuk’il õma’r mo kape « ate õma’r ate nin tnam ju’ », b’iyontoq jun tajawil nin tx’otx’. Atoq jun oyej tx’otx’ jun twi kub’ q’o’n mya wiyal kyu’nqe’ in che kawb’il te tx’otx’ ex tun tpakb’et aq’unaj tx’otx’, ex tun t-xi q’et awal kyoj junjuntl tnam tu’n sepas kub’ q’o’n techal tu’n jun xjal xi tzaja’ Costa Rica ex toj Colombia ex e ultzun onb’iltzu’ te yolb’il, jun joyb’il kye xjal, majenaj pwaq mo ch’xol pwaq naq jun techlal. Tzajni q’o’n kyu’n qtxu tx’otx’ jun oklenj maj tb’anil tun tkayet aju’ in ojqelan kye xjal lu mo nimaq q’inun na tu’n kab’e tu’me’l atzun nuk’b’il kawb’il te tnam kolon kyi’j awal kape ex ok toj nin kawb’il.

5. Q’etjel kyxim jyol kawb’il (1898 – 1920)Toj 1897 ul kanun jun meb’ayil nim toj k’ayb’il kape kyoj txqant tnam te jlaj, xi ljo’n ttxa’n meb’ayil ti’j pwaq. Ja k’u’l pwaq naq kye xjal xi q’o’n amb’il kye tu’n kyb’inchan pwaq toj jun tu’me’l atzun Nuk’b’il kawb’il te tnam kub’ naj toklen ti’j pwaq jaw miltz’uj te jun ajka’b’enal atzun bank ilti’j tun kychojon saq pwaq ex q’an pwaq xi ch’exb’e’n mo te jun chojb’il jun u’j pwaq te ch’exb’e’n kub’tzu najtzu’.

Aju’ yol lu’ ti’j meb’ayil ti’j pwaq kyxol nimaq ja kye kawil. Atzun tej tpon ajkawil Manuel Estrada Cabrera toj 1898- 1920 jawtzun junmajtel tun tch’iy pwaqb’il te ajkawil ati tkuwal tojtzun ab’q’i lu’ e b’aj we’ kyja pwaq toj ab’q’i lu’ ul jun tixti’ junxi’tel, aj tej ttzaj kyajnajnab’ nim ja eb’aj tu’n toj

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201016

C 2

nin tnam toj 1916-1917 atzun tpakb’a’lil qa tu’n tneje q’oj tzaj twijil twitz aju Guerra Mundial. Ati toq Estrada Cabrera atzun kykawb’il xjal ex b’aj we’ atzu junx nab’il b’aj tma’n tun tjyet jun sk’ob’il kyexi’x tnam ex tun kymjonte kyib’ tij oklenj. Atzun ajstz’uyil (dictador) kyi’j kychma’b’il tnam aju’ tb’i Clubes Liberal tb’i jun kamb’a’n kye tnam naq aju’ nab’l xi in tzaja q’ma’n toj jawtl aju juntnejel sk’on kye tnam b’incha’n tu’n onil ti’j sk’ob’l.

Eju’ amb’il lu ati oxe’ ti’xti’ etzaj kjyi’j pwaq myaxi’x nim toj kye kawil: a) aju’ tej kyul nim xjal te jlaj e ul, eju’ Alemanes ti’j xk’aõtlil kape, b) ul juntl ti’j yney jun awal tu’n t-xi jlaj, toj tnejel aju kytx’otx’ aj kawil xi kyq’o’n toj tq’ob’ United Fruit Company (UFCO, toj me’x xjal xitzun tzyet tun tch’iy tkab’ tnam; c) axtzun ttxu kywaq ax ti’j yney ax lu in tkayi’n tib’ te tib’xtib’ ku’n te UFCO y de la International Railroad of Central America (IRCA) ok tzun tq’o’b’ kyxim ajkawil toj nky’ajchaq te siglo XX ex axjuntl la Tropical Radio & Telegraph Co. In txqon spiky’un toj nin qtanam.

Toj ab’q’i lu aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tzaj toj kub’l tu’n toklen nti’ jun chojb’il ok toj kawb’il ex kyoj k’ayb’il twijil tnam k’mlitzun se’n tten awal ex se’n tun tb’ant tawji ex mya tun tajb’en kyoj k’ayb’il twijil tnam. Etzunju’ awal kape b’aj kyib’aj kyu’n txqantl awal kape toj juntl tnam tun nimkye kyawal ex tunpe kyoktl te jun kyuk’i’l xjal lu’ atzun aj stz’uyil lu’ min onin toj kychmab’il xjl a ex min tqay tu’n tu’n kyten xjal ti’j jyoj kawb’il majx kyat ten toj xky’aqli’n ex ten tnab’l jun kyuk’i’l xuq’uqil tu’n kypal xjal ex tu’n ttx’iwun.

Tej t-xi twitz meb’ayil tu’n Estrada Cabrera ex xi ljo’n ttxa’n kyun ajxq’unqil, e õpleky, e okslal e q’inun ex kyk’il xjal in che jyon kawb’il aju’ Partido Unionista. El caudillo in che onji kyu’n tnam te twijil qtanam ex tpakb’al (isano) ex ok kychmo’n kyi’ kyuki’l pale ex tuk’il kyipumal ajb’inchal ti’xti’, ex qe’ inchi jyon kawb’il aj kololqe’ ex qe’ nimaq xq’uqil, eyetzun kyajawil xim ti’j kolb’il atzun nab’il xi tzajna qe ti’j kyxim ajkawil te Estados Unidos tzaj kyq’o’n kyxim ti’j unionismo. Ex e okten q’ol jitz’b’il ti’j Estrada Cabrera.

6. Aju’ meb’ayil tzaj ti’j Nuk’b’il kawb’il te tnam ti’j tzaqpib’il (1930- 1949)Aju’ tel xla’ja’n Estrada Cabrera nikuj ul jun kmoj aju’ ipumalj ti’j kawb’il te junelni xim mo kyoklen xjal ex te ch’isalqe te naq aaju’ naqx kyak’a’n mo in ok kyqo’n jun tewan. Ex el pitzky’aj toj kywitz xjal qanaq in chu kub’ sb’u’n tu’n jtz’ol xjal ultzunanj kyi’j generales mo kynejel ajxq’uqil Josè María Orellana toj 1924 pontoj 26ex Lazaro Chakon toj1926 pon b’aj toj 29 ex toj febrero 1931 a kamb’an twitz jun general Jorge Ubico mo jun kynejel ajxq’uqil.

Atzun tb’anil toj tlajoji’n ab’q’i toj 1921 -1929 teji t-xi ch’ixpu’n ttxu kawb’il tun min che kyajtl jun majtl wi’xin toj kawb’il jun ak’a’j chmo’n nab’l toj IRCA ex toj UFCO matzun kyaj q’o’n tx’otx’ toj ttxa’n Motagua naq tu’n kyonin ti’j qtanam. Atzun taj Estados Unidos qa tun tchaq’on kyi’j nimaq xjal E.W Kenmmerer naq tu’n patrón in che ok te jun q’inumal qa eye’ q’inun ok chi b’el b’inchante’ jun kyja pwaq (b’ank) ex mya ilti’j tun t-xi b’inchet jun ch’ixpub’l ti’j tb’etb’il pwaq, aj tjapon ab’q’i 1927, japon tajlal ju kyisal junx tuk’il dólar xi ttzyu’n jun xitb’il kyi’j ttxu pwaq se’nx in b’aj kyu’n xjal.

Atzun jun meb’ayil ul toj 1929- 1930 ultzun jun chix pwaqtzu’ eju’ xjla e kyaj ten toj mya b’a’n min ikyxtl twitz kyawal toj jun plajtel tzj titpuj kywi’ k’axhjel toj kub’l / ti’j junjun kaxhjel, lwiytzun e ul junjun loq’ol atzun pwaq lu in ok te pwaq kye ajkawil. Se’n toj qtanam te Paxil, a tyek’uju’ tun min kub’aj kypwaqb’il q’inun, naq aju xi ok b’ajel ti’j kaxhjel ja t-xi toj junplajtel, ma tzun tz’ok jutzpaj toj ttxu kypwaq xjal matzun chu ku numj toj tnejel maj nimaq q’inun toj jun tlajoji’n ab’q’i ti’j kykape tu’n tpaj lu ma tzaj jun xob’le’n kyi’j ex ma kub’ kypa’n kyi’b’ toj kyoklen kye. Atzun xim te kawb’il ma kyaj ten nim toj myaxix toj tu’me’l ta’ya’ naq tun matzaj twi’ ka’yi’nj toj kub’l, ex matzaj kypwqb’il ajkawil toj kub’l ex kye tnam. Toj jun malb’il xtenatl naq tu’n ma tz’ok jutzpaj toj kypwaqb’il q’inun kyoj bank, ex ma chi we’ aq’untl kyoj junjun tnam ex b’aj ku’tz twi kyku’j tmajen ajkawil mo aju’ gbierni.

Aju’ Jorge Ubico jawxtzuntzu’ te ajkawil toj nin qtanam to 1931. Aju’ tumel xi tb’incha’n toj Nuk’b’il kawb’il te tnam kyxol le’ju’ tnam to jun tkuwal, e kyaj ten toj jun chaq’b’il tun min xtloti’ tun t-xi kyb’incha’n ex tun tkub’ kyoksla’n, aju’ jun tkuwal matxi toq tzul kanun kyxol tnam. Aqetzun mos eju’ ati kyaq’un b’aj kyna’n naq aju’ tu’n mtla`jun yol te onb’ilkye toj kyanq’ib’il, naq tu’nju’ jun iltzaj kyu’n xjal taj jun q’oj tojx jun tniky’alti’j, ex jun aq’untl ti’j pwaq ex kye tnam te tzun kyjaw q’ojin qxjalil te Totonipan e tzyet tzuntzu’ toj q’oj toj 1930 ex ejaw kyiq’i’n kyib’ aq’una l te b’inchal Cementos Novella toj 1931 tzj tzun te q’ojtzu’ juntel toj 1932 ul txqantl q’oj nim xjal e b’aj kub’ b’yo’n 30,000 qwanqil, ex toj Salvador nim txqan q’oj tzaj te twijil tnam.. atzun Ubico e ajb’en txqan xjal tu’n nim, atzun 300 qwnaqil e ok q’o’n te eleq’ mo comunist, min toq jon in chi ykchi toq Sindical, extzun General min xob’ kye yol ok kyu’n mos tajaw tx’otx’. Toj Septiembre toj 1934, jun ch’uq xja te B’i’k ex ok te jyo q’oj ex jun ch’uq militar e kub’ b’yonkye 16 xjal lu’ atzun 60 naq e xi lpe kymoj etzunju’ e b’aj kub’ b’yonkye eju’.

Atzun jtz’ol xjal ku tb’incha’ jun kawb’il te tzqb’il tb’i kub’ tch’ixpu’n tb’i ex te taq’un nuk’b’il kawb’il te tnam naq te jitzb’il kye aq’unal tx’otx’, jaw nab’len «jun il te ky’ajil», in chi jyon kyij xjal qa ati junjun kyaq’un nim toklen ex nimaq kywal in ok ex aju’ «q’il il », in kub’ najsa’n kyil kyu’n ajkawil ilti’j

C 2

17Nuk’b’ente nab’il te twijil kawbil toj Paxil: Tkmojil xim txi b’incha’n (1821-1985)

6 La fi gura del comisionado militar ha jugado un papel por momentos indispensable en la red de control militar local, en la base de una pirámide de poder.

tu’n kyaq’un jun 100 cyent q’ij mo 150 q’ij toj kyaq’un q’inun tu’n jun twi kyk’u’j ax tajaw aq’untl okq’malte, ax kawb’il lu’ q’mante qa nimtoq pwaq in te kawb’il lu aju’ in ajb’en kye q’inun kawil mo tu’n byalida, atzzu’ etena’ tnam te Paxil, ichin nimaq kyab’q’iyil ilti’j tu’n kychjonte kakab’ kyisal junx toq tajlal tuk’il Dólar ex ok chi aq’unal jun sman ti’j be tzun ajkawil ok txolil u’j tu’j toj xq’uqb’il ex kyoj nqach ex kyuk’i’l in che q’in kyajlal xjal e ja te q’al ex qe’ junjun chumb’al e toj xnaq’tzb’il e ten koronel kye xq’uqil ex o kyoklen reseva toj nimaq kyoklen ex e ok chmab’il ofi cial na kyexi xjal, ok tzun okel te ofi cial se’n q ama tzaj q’ma’n kyu’n eleq’ kawil extzun xq’uqil jaw kynab’le’n txqan tzuyul xjal tun kyajb’e toj q’oj naq etzaj jyo’n kyxol qwaqil eju junjun sak’qe’ e ok te ka’yil ex te xhkyinb’aj. 6

Tojun plajtl, aju’ o’nb’il in tzaj q’o’n toj tnam te EE. UU. Ok jeltq’o’n to ab’q’i 1942-43, tu’n tpaj tkab’ q’oj tzaj, ex a ju’ tximjun ojtxi’nejenel twitz Paxil Ubico ti’jxi tzun tzu te’tzaj qe’juntl mixjon b’echlanju’ tipumal taq’un bi’k, aqetzun ok q’on kyipumal eqe’ xq’uqil (ejercito) te tzan kmoj ma jaw niman. Atzu’ ju’xob’len tzaj kyi’xjal ok q’on tb’i te jun k’ul nloqlon. Toj junjun tkmojil mo qa se’n tumel xjapuna b’aja’ ttxa’n, tuntzu tpaj q’oj mlay tun kyonin qun majx el kyq’i’n kyoklen qumtzan twitz u’j toj 311, txilen xi tzu qe’ q’oj tu’n ninjaxnaq’tzb’il ex qe’jaxnaq’tzb’il toj junjun kojb’il, ex lex b’aj kyob’e’, atzu Ubico kyej tq’on tzu taq’un tzun toj tnejel q’ij te xjaw te wuq q’ij te 1944.

7. Atkmojil tu’n tb’entch’itl qtanum (1944-1985)l alo in xi ka’yin se’n tun tb’enta ch’ixpujtib’il toj America Latina toj tkab’ q’oj tzaj yajxi, malo tz’ok kymojb’an qe q’inun, ma kub’ xima’n qa a tu’mel tun tlq’e ch’i’ntl qtanam tib’aj pwaq ex se’n un tlq’eya qtanum naqx tu’n lu’ kub’kyximana’ qa jaku’ ch’ixpuja qtanum. Nim toq xi’ amb’il kyejni q’on tuntzulo txi kyka’yin qa jaku lq’e tnum toj ch’i’naq, atzulo kyximju (alo’tzajni q’man qa atix ton txi b’inchet). Namxtoq tzaj q’man qa mya axi’x.

Toj tzun aju’ q’oj tzaj yajxi’tel (ch’nxtltoq q’oj) ma tzul kanun ak’a’j xim ex aqe’ kyajb’il xjal, tun kyjaw q’inumax kywitz junjuntl tnam. Ma tzul kanun q’inumal, kyxolqe xjal e’qe a ti ch’in oklenj kye mo b’inxch’i xnaq’tzb’il kyun. Aqe’ tzun kyxim aju’ tu’n ch’ixpet ex chaq a ti toq toj ab’q’i: tu’n tzun tkyaj junplajtl a qe’xjal in chi aq’unan tjaq’ qman q’ij tun tzulo tlq’e qtanum ex jun kyxim b’anxi¡’x ex a’b’aj ni kub’ kyman ti’j ok tzun kjapumel kanun qa ma kane toj kywitz ex ok ch’ixpetel qa a orlen ex aju ch’iyjsb’il qa a toq tz’elpona’ qa jun ch’ixpub’il ex qa jun nya b’a’n kye kykawb’il ajkawil..

Atzun nuk’b’il kawb’il te qtanum ok ttxan qun kanetzuntzu’ toj kywitz qa a ti toq amb’il kye xjal ex junile kyoklen ex tzaqpibi’l xim tuky’il xi’jun ipumalj tun tzun kymante qama b’ent aq’unanb’ente a kub’ kyximan toj ab’qi kyejni. Atzu’ kayb’ente nuk’b’il txan aq’untl a tz’ib’a’ntl toj u’j xi lo’in yolina’tib’aj twaq maqa q’inumal, iklo ten ju’ tq’ojq’ojal jun ti’xti’ in xi t-ximan se’n b’inchb’ente. Ateqe ak’a’j kyxim xjal tib’aj pwaq, qun junantoq kyib’ tib’aj aq’untl in kyb’incha’n.kyib’ ti’j jun q’oj ja na’mx tun tul kanin.

A nuk’b’il kawb’ilte tnam ma txi tb’incha’n te juntl twitz tnejel. Qu’m atzun t-xim qa maj nimaq q’inun ex qa ati toq tun tjaw niminx qtanam, in toq chi ok kyk’u’jlan xjal tib’aj chukchaqx tu’mel iky te jun kyxq’el. Atzun toj twitz nuk’b’il kawb’il kub’ t-ximan qa tun tkub’ te yek’b’il tu’ntzun tjaw ch’iy pwaq. Atoq tzun xim ju’ tu’n tkub’ky ky junan kyb’ex tu’n tzun t-xi kykayi’n tichaq ti’ a ti twitz tx’otx’ tu’n tok toklen. Qun atzunqe’ xjal tuky’il qe nk’ulte txan aq’untl toj qtanam. Nim qe in chi ximan ti’j qtanam twitz Paxil ex ma chi aq’unan te’qe’lo kye ma chi aq’unan toj tu’mel ex te’qelo mixjon mo

nti xb’ent kyeq’unan.

7.1 A jun tqiky’ te jun tzaqpi’b’l xim kye Nuk’b’il awb’il te tnam ma chi ch’iy

A q’oj ul kanun toj tlajo’jin xjaw a lotzu xi tzyeta txa’n q’oj te nukb’oil kawb’il te qtanum Paxil. Alo tzu’n xtzaqeya’ tu’n tpaj ma txi ch’ixpun ch’itl ttxa’n naqlo te kyaje xtz’ela’tltel a te junajtib’il qun nimxte xch’ixpuj tzu’lu. A tnejel a lo xtz’ok chq’o’n Bi’k tu’n tkyej tq’on oklenj te to qtanam te Paxil. Atzulo twutz xtaq’ ma jaw ch’iy kynimal xjal e qe’ chi xnaq’tzanjtz ex qe xnaq’tzanjtz toj nin ja xnaq’tzb’il. Atzu’ tkab’in alo te tex xla’ja’n Ponce toj ja te kawb’il naqxtoq tok te tch’xel juntl kawil. Xkub’tzun jun chemb’il tib’nil tun jun k’loj kawil tun tzun tb’en kyaq’unan toj xi’x tu’mel. Atzu’n toxi’n xim a lo’ te tkub’boi’in chet jun u’j ja in tmana jni’xchaq tb’anil a ti tu’n txi’ qaq’unan toj qchwinqlal a tzu ab’q´I kub’ b´incheta’ toj 1,945 aju’ kub’ xitu’n toj ab’q’i 1,876 ma toq kub’ b’incha’n qe chaq oklenj kux toq q’on toj ex matoq kub’ka’yin kyu’n nejenel. A tzu tkyaji’n tkmojil alo te kanbet tu’n Juan José Arevalo te kawil te qtanam twitz Paxil toj toxi’n xjaw te ab’q’i 1,945. Ma tzulo kamb’an nejenel tojxi’x tb’anil qun ma na txi q’et amb´il kye xjal tu’n tkub’ kyxima’n elqe’ok kjel kyq’o’n te kawil.

Atzu’ ch’itl xch’ixpuja’ a onb’il xi tq’in kye xjal eqe’ mtla’ mo nti’ ti’xti’ kye ma qa e’qe aq’unal junilelo oklenj xi tq’on kye mix a’la jun te ma tz’ex ik’uwa’n. A xtzul kanun nejenel q’olte tb’anil toj tnum te Paxil a lo ch’ixpujtib’il toj kychwinqlal xjal, xnaq’tzanjtz, e’qe nimaq xjal, ajxnaq’tzal, e aq’unal ikx

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201018

C 2

qe aq’unal , nimlo onb’il ma q ama chi jaw tniman qe’xjal min õi kub’ tb´ajsa’n ex ma tz’aq’unan kyuky’il toj jun tu’mel tb’anilxi’x.

A xim tu’n tkub’ b’incha’n kyu’n qe’nejenel toj ja te kawb’il tib’aj jun u’j ma kux q’et toj nin u´j a tu’ntzun tok yal oxe’ oklenj, a tun tkub’naj skojtib’il kyxol qe’ nk’ul ttxan aq’untl te twitz qtanam; a tzun tzajni q’man qa a ti tun tukb’naj ttxa’n kyaq’un nejenel ex a oklenj tzajni q’on kye tu’n tjaw kyiq’in kyib’ a tu’n tanjtz ti’j jun chmojtib’il ex ak’a’j aq’untl, tunlo tten ipumalj kyunqe’ ajxnaq’tzal toj nin jaxnaq’tzb’il ex ton txi q’on jun oyej kye maqa tun tkub’nejn jun nejenel kye ix qe xjal inxb’ent chin ky u’jin; ex inlo xi q’on ch’in oklenj kye min in b’ent kyu’jin, qajpelo naq o’qe’kx jun tnam õi ok q’onte ipmalj tun kyyolin ky xol xjal.

Kyxoltzun malb’il ma chi el te jun tb’anil a jun b’inchb’ente ttxu kawb’il toj ab’q’i (1,947) ix tu’jil kye qe aj aq’unal tib’aj aq’untl toj 712 (1,949) a tnejel xi ni q’on oklenj kyeqe xjal e’qe’in chi aq’unan ex kye qe’in etz q’o’n aq’untl kye tun tten ch’i kypwaq ex in tzaj q’on amb’il kye tun tok yal kyajb’il kyun tun kyaq’unan. Atzun tkab’in a tilo jun nimaq oklenj kye qe nimaq kye aq’unal tu’n tok yal ch’in kytx’otx’ ex tun t tzaq’on ch’itl ky pwaq nimxch’itl twitz n kykamb’a’n.

Ma tzulo t-xi qb’in ti chaq in kyma’n a qe chaq in chex ka’yinte nin pwaq toj Banco Central, la Ley Monetaria ab’q’i (1945) ex eju’ in chex ka’yinte ttxa’n aq’untl (947); a aka’j b’inchal pwaq, atzu’n nimaq oklenj kyeqe’ aq’unal tib’aj pwaq (Infop, 1948); atzun ab’q’i lu’ ma kub’ kychmo’n kyib’ xjal ti’j. tkyaqil qe tzun xjal ma txi kyka’yin qa a ti tajb’en toj kychwinqlal xjal ex qa jun oklenje a ti ton txi kyb’inchan le’x qe tnam. E’ tzun kyxim tnam kub’kyman ti’j tichaq ok xel kyb’incha’n, ma tzun txi q’on xnaq’tzb’il kye xjal tu’n tok kyq’on toklen a ju’ yab’il in ul kanun toj kychwinqlal xjal toj ab’q’i (1,948, ma tzul anq’in kayb’il kye’xjal qama chyon kye aju’ . Instituto Guatemalteco de Seguridad Social).

A tzun ch’ixpuj tib’il xtzul kanun tu’n ajqa’nal Arevalo tun t-xi ka’yi’n qa a ju’ jun koronel Abenz kub’ tb’incha’n aju’ tajb’il , ex kub’ t-ximan jnix oklenj te ex kye qe juntl xjal te najchaq, tunlo tokyal kyq’inumal tu’n, aj tzunlo tkub’ kyb’incha’n a jnixhaq kyaq’un xjal ex ti’j tx’otx’ ex qe ky aq’un jun juntl toj ja te kawb’il. Eqe tzun xjal in chi yolin tib’aj aq’untl in kub’ kyxima’n tu’n tok yal aq’untl in b’ent toj qtanam twitz Paxil tun tzulo tjkaw ch’iy ch’nitl tchwinqlalil qtanum; a tzu jun aq’unb’il se’n tu’n tokyala’ a tun tjaw nimixch’ intl a ju’ aq’untl kye xjal, a tichaq in kyman tib’aj e qe’ nimaq q’inumal kye 270 nimaq kytx’otx’ ex qe ju’ a chi aq’unan tib’aj aq’untl qun tun tzulo txi ky q’on ik sen te jun jun nimaq tx’otx’i’n kyej q’on kye xjal ik lo se’n tten jun xjal in chex tchq’on tib’aj q’inumal. A tzunju’ yolb’il a ti lo juntxan nim xi’x, ok nilo q’on a b’inchaj b’e a’ te Puerto Barrios, a jun b’e te najchaq ex jun

b’e mixjon jawni xi’ix t-txan b’inchb’en te twitz tx’otx’. Aqe tzun b’etb’il kuxb’il, toj kywitz qa o’kx ju’ toj tnum ja in kyaja che’wa’ aqe tzun tzuntl Paxil ex qe lopchiqe’k ti’j a ti ojklenj kye tib’aj tq’inumal xtilumal, tokqe’toq kyuky’il qe’ju nimaq xjal a ti pwaq kyuky’il mo estadounidenses, qun petzun qa a Arvenz maxi’x tz’ok tq’ojb’en e’ qe’xjal e’jun lopchoqe’k ti’j naqx tu’n in ojqelan ti’xti’ kye.

A i’jlajtib’il toj jun tb’eyil e’ se’n tej t-xi kya’yi’n, in tzun tzaj tyek’u’n, ex e yolin qtxu tx’otx’e ti’j qa niti mo mixtla ttxa’n. A tzu’ ju’ oklenj tzajnoi q’on majxlo kyejni q’man tu’n Arbenz, ma qa a’ nejeneltoq twitz Paxil a lo te jun tnum Agencia Central de Inteligencia (CIA toj tb’i toj kyyol me’x xjal) ex te jun junajtib’il kyukyil nejenel ex qe tajaw qinumal ex qe’ te’qe’ toj ja te kawb’il ex qe kub’ni tz’aqni qe. Qumpetzun a’ju’ tma’n toj nin u’j a tun tpaj kyajb’il xjal ma qa kye UFCO ex aju’ in chi ch’uqti kyi’j tuk’il Arvenz naq aju’ onb’il kyu’n Unión Soviética. A tzu tb’ajsb’ilin tb’inchb’en a’ju’ tib’aj q’inumal ex ju’ tzaqpib’l xim, e’qe tzun jun ch’quj xjal in chi yolin ti’j axi’x, ex qe’ jun k’loj xjal in chi jyon kawb’il, ex qe’ chma’b’il kye naq xjalxi’ ex qe’ ojqenel kye nejenel ex chma’b’il toj ewaj, exqe’ ex kykamiky’ txqantl.

7.2 Ajup nuk’b’il te qtanum ma lq’e ttxa´n

Etzu nuk’ul ttxa’n aq’untl ma tk’am juntl tb’i tzajni q’on toj Paxil: aju’ aj ch’uqtel kyi’j jyol q’oj kyij mya b’a’ kawb’il (contrarevolucionaria) ma tz’ok q’o’n tb’i te nuk’il ttxa’n aq’untl kyxolqe’ ajq’ojil, ma tz’ok q’o’n tb’i qun a na jun k’loj xjal xi ni q’ona’ amb’il kye tun kyximan kyi’j tix ch’i’n kyq’inumal, ex qe’ jun k’loj xjal chmon kyib’, eqe’ aq’unal, ex qe’ jun k’loj xnaq’tzanjtz ex qe nimaq xjalqe etz ni ch’i ttxa’n kyaq’un, kub’ kyi´j naqx tun xi ky jaw b’ent. A tzun in tla’ji’n qtanum Twitz Paxil, qa a qe’ ju militares a qe xi kyq’o’n te b’inchal jun oklenj, maqa te jun xq’uqil qun aqena’ tzyul te ttxa’n ex toj kyq’ob’ ta’ya’ oklenj atx’ix twuqin tajlal xjaw te ab’q’i 1,954 ma txi ky q’in txan taq’un tnum a tzulo xjapuna b’aja’ toj ab’q’i 1,985 (ma txi’toq xi’ jun k’al lajoj), atzun te tul kanun amb’il kye xjal tu’n kyximan ja ok b’ela kysqituna ti’j u’j. atzu’n jun k’oj xjal xi kub’ nej tu ch’ixpet ch’in b’otz a ak’aj nxim kyib’aj xjal. A tzuju’ nk’ulte kawb’il te qtanum a lo’ jun kaj te jun majx toj ab’q’i 1954-1966 naqxtzun tun tpaj xtaja q’oj a te’ t-xi q’met te majx b’aj jun nejenel toj ja te kawb’il

Nim xi toq tzun ch’ixpuj tib’il txi b’inchet toj ab’q’i kub’tzun ximan tun tkub’ b’inchet jwe’ tqanil qun ma txi ka’yin qa a ti tajb’en. Atzu’ tnejel a tib’aj ojtzqib’l a lo in tman tib’aj ipumalj xmontib’. A tzu mas a ti oklenj te a lo a jun k’loj nk’ul txan aq’untl twitz paxil te qtanum, ma qa a q’ol tipumal txan aq’untl kye qe’ qwunaqil. (Barrios), ma tz’ok te jun ajb’enla twitz paxil (Cabrera/Ubico), a’ kyejni sk’on yilte aq’untl. Twitz tzu’ tk’u’j ab’yayala toj tzun toxi’n xjaw te ab’q’i 1963,

C 2

19Nuk’b’ente nab’il te twijil kawbil toj Paxil: Tkmojil xim txi b’incha’n (1821-1985)

tun tzun tpaj na’j malo tz’ok q’on nejenel toq toj qtanum te twitz paxil a’ju’ Idigoras tun juntl kawil Peralta Azurdia. Tetzulo kmoj ja’lo majxlo ma kyej q’on k’ayilte maqa nk’ulte txan aq’untl twitz paxil to jun k’al ab’q’itl.

Toj tzun tkab’in xim ma kub’ximan tib’aj pwaq ex te k’ayb’il, alo te’ tkub’ tchwinqlalin jte ab’q’i ch’in a tzu’te xjaw ch’i y toj laj k’al ab’q’i ma kub’ kayin te chukchaqx tixti’ ex in exk’ayet jun plajtl a lo iksen (noq’, chib’j, chiyjsal ex txjantl) ma tzulo txi q’on ch’itl oklenjte tun tzun tex k’ayet ik lo in ex k ayet toj ab’yayala, le’x qe chaq k’axjel tzyet lo toj ab’q’i lu’ toj amb’il ox k’al , malo lq’e ch’itl tun tok pwaq toj abyayala: ma’lo ch’ixpuj pwaq milo nya ik senx tnejel chab’a toq in ok ex in toj jyet tumel sen ok k’okyela pwaq atzulo ch’itl tumel in xi qka’yin a lo qa tz’uxininxch’in tun tun tten xi’x amb’il kye’ xjal tun kyk’ayin.

Toj ab’q’i ox k’al malo kub’ximet tun tkub’jun ja kye aq’unal, kwentilo maj xk’ub’ q’met tun tku b’inchet ma lo kub’ lex toj jun jun tnum, iklo ten jun ti’xti’ tzmatoq in xi qe ttxa’n tun txi b’inchet ik te jun k’loj b’inchal txan aq’untl twitz ab’yayala (Cepal), a tzun aj tb’aj ab’q’i kab’k’al laj del siglo XX. Toj Ab’yayala, atzun nk’ul txan aq’untl a lo tajb’il tun tjaw ch’iy ex tun tklonte k’ayb’il ex tun in ul toq ti’xti’maqa k’axjel toj jun jutl tnum in lo onin jun tnum ab’yayala kyuky’il xjal tun tjaw lq’e txan k’axjel te pwaq twitz ab’yayala toj (lajoj tajlal xjaw te ab’q’i 1980) a te tb’ent txan k’ayb’il te najchaq kyeqe’ xjal in chi aq’unan eqe’tzma in tza tzyet kyun.

Toj tzu tnum te najchaq a ju’ k’wiky nikjan qe lo xjal mixtla mo ntix ti’xti’kye. Maylo kub’ kyxima’n tu’n txi kynimjsan ch’itl k’wiky qun ana nim qe’ xjal mixtla’ in ok yal se’n tun kyb’enta’ a lo te’ qe’ ab’yayala. Ja ku’ qo xjelun qa tun tpaj a qe k’axjel in ex ky k’axh jun plajtl a in ul kanuna myab´anil kyxol xjal maqa a qe mixtla ti’xti’ kye. Atzu’ tzaq’we’b’ente qa mya te tumelju’ lu’ ex mya tun te tpaj lu’ a lo te jun tumel a ju tun tpaj naq toq jun jun k’ayb’il ex mix jon in xkye ti’j jni’ k’aõel in ul kanun. Qun a te tu’mel sen tun tokyala tb’anil maqa tun ch’iy a lo tten ja’lo, tuy’il jun yek’b’il sen tun tlq’ella ti’pwaq ixlo sen tun toka ti’j juntl ti’xti’ maqa ti’j k’axjel in ex jun plajtl.

A lo tu’n chitpuj jni’x qe chaq a ju in xi kyb’inchan majxlo in ok kyxon kyetzan a ju’k’wiky te kye, milo nya le’x kye’xjal. A te’qtanam te Paxil , a tzu’ junjun k’loj xjal ex ma tz’ok kyetza’n, a te’qe junjun ma chi ok te aq’unalte aq’untl toj chukchaqx tu’me’l, tun tzulo tkub’chik’puj a’ in ok kyq’o’n ti’j kyawal. Atzun etzb’il kye a ju’ qe’ ma txi’ tz’etzan kye tib’aj awal ex qe’ ak’ a’j aj awalqe’ tib’aj, ex aqe’ inx jaw ch’intl kyawal , aj tzulo txi qximan qa nimxi’x pwaq ok tzulel toj tq’ob’ aj aq’unal.

¿Ti’tzulo in ul kanuna’ mya b’anil kyxol qe’ xjal tun tokyal aq’untl ton kyawan? Atzun tzaq’web’lte qa a’ju’ tb’icxhb’en ok

tzulel kyxol nk’ul kawb’il te tnam tun tjaw lq’e ch’itl qun ana majx kub’ni b’aj , tqjb’iltzun tun tjaw ch’iy naqxlo o’kx tu’n tkuwan ch’tl xjal. Aj tzun txi qka’yin qa a qe’ nk’ul kawb’il te qtanum mtla’ in ok ipumalj tun tun tkamb’et a’ jni’x pwaq in ok kyun aj k’ayil in ex kyk’a’õ ex toj jun plajtl xi’lo in okatl kyun ti’j jun junh chaqtl ti’x ti’ ik lo in ex ky yek’un ikse’n ti’j ak’aj nab’l tqanil toj Corea tuky’i’l Taiwán.

Atzun toxi’n xim ok ti’j tun tzaj qe ti’j kyxim xjal juna’n kyib’ ti’j awal kib’x kyib’ ex lo te jun kmojx xjapna’ oklenj kye etzan kyex ex kye qe’tl xjal. Le’x tzu’n lu’ ma tza qe tu’n mlay tz’el q’i’na’ kye, ikloj te jun techlal te jun ipumalj kye xjal. A tzu’ jun k’loj xjal b’inchal twitz aq’untl ex te chmol twitz txa’n pwaq (Cacif ) alo tzu xtza qeya’ kyu’n qe’ aj k’ayil toj ab’q’i 1,957 ma ch’iy ex ma tz’ok te jun yek’b’il iklo to aqb’q’i ox k’al laj ab’q’i. atzu’ oklenj xi ni q’on kye qe’ xjal b’inchal txan aq’untl mixjon xi ojlan b’inchalte tten tkyaqilx, atzulo junajtib’il tib’aj aq’untl ex kyeqe’ q’el pwaq ex kye txqantl. Ma txi q’met tun txi kyka’yin pwaq a in ok ti’j k’wiky, atzun qa in xi qe jun ti’xti a lo tzu’n in xi qeya tk’uj xjal se’n in xi nk’una tqxan aq’untl twitz paxil. Tun tzulo txi k’ujla’n a jni’x chaq nk’ul txqan aq’untl kye qe’ chmol pwaq ex mtla’ juntl oklenj okni q’on te tb’anil ok ky’e’la te aj aq’unal.

Atzu’ tkyaji’n nab’il tib’aj aq’untl tuun lo txi ka’yet tichaq ti’ky kyxim xjal tib’aj aq’untl Ex majx kyejni q’on qa ch’inaq tu’n t-xi b’inchet tu’ntzulo tb’enta aq’untl ex tun tok q’on toklen ex tu’n t-xi nk’et txan aq’untl, ex tu’n t-xi q’en amb’il kye xjal tu’n kyximan se’n ok xel b’incheta’. Atzuju’ atzun oklenj toju ab’q’i 1,963, ma tz’el tiq’i’n tch’xel te xb’aj jun majtl sk’ojtib’il toj ab’q’i 1,966 a lo tnejel maj, ju toj nab’l tqanil aj tej kyej jun sk’on kyun jun k’loj xjal aj te t-xi q’on amb’il kye tu’n kyyolin le’x xjal qun kyaqil ma q’et amb’l kye tu’n kyximan ex lex twitz junjuntl tnam Twitz Paxil toj ab’yayala. Toj qtanum te Pxil ma tz’ajb’en jtemajtl toj ab’q’i 1,966 ex toj ab’q’i 1982. Alo tzu xi tzyeta jun majtl txan aq’untl se’n ok b’entela b’an te tkyaqil junile ok chi xela’ qu’n junile te oklenj kye tyeile jun jun ik in tman toj nin u’j in lo tman oxe tqkya: a) a qa atitl toj nin u’j a sen ten justicia qa b’an b’inchb’ente; b) a ju sen kyten xjal qa in tzaj ky yek’un kyilb’il b’anxi’x a qe ok chi okel toj sk’ojtib’il a okjel te nejenel toj ja te kawb’il ; c)a sk’ojtib’il ok b’ajel te kyxol te kyaqilx a jun ok jel yek’ulte qtanum twitz oaxil maqa ok k’okyel te nejenel

A jun tkmojil in tzaj q’on a lo tun txi nky’net kawb’il te qtanum twitz paxil b’an pulo te ky b’aj se’n ok k’okel yala tu’mel tu’n tzun ten tzaqpib’l ixim kye xjal ex tzun juntl tumel tun tjet amb’il kye toj tzpik’umal jun yek’b’il a ik se’n b’aj toj ab’q’i 1,978 tej xpon b’aj toj ab’q’i 1,982 maylo kub’ kyjuna’n oxe ttxa’n a jni’x kawb’il te qtanum, qum tzun matzulo tz’ok yal jun tkmojil a tb’anilxi’x a te’ xb’ent ch’intl a se’n tu’n toka’ pwaq texlo tkmojil lu’ ma ku b’inchetl tjwe’in majtl sk’oj tib’il ti’j a ok kyjel kawil toj nin ja te kawb’il ma’lo b’ent tu’n

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201020

C 2

t-xi’ q’et amb’il kye tun tzun tkub’ kyxima’n el qe ju´ok kyjel q’et te ajkawil, ex ma tz’ok tx’qantl taq’wix xim a mixtoq jon kyajb’il tun t-xi b’inchet a xim xkub’ ximet, a tzunju’ nuk´ulte kawb´il te qtanum ikx oklenj xi ni q’on te ma tz’ok jun tq’onxi’xtl tib’ xim ex aju’ skojtib’il toj ab’q’i 1,982; matzulo kub’ toq mo jaw tb’aq’i’ntib´ Militar toj ab´q´i 1,985 se’n tu’mel ok chi ximala’ xjal tun tnk´et ttxa’n aq’untl.

Atzun tjwe’yin xim tib’aj lu’ a tzu’ in yolina’ tib’aj q’oj b’aj jun maj a lo te tul kanun toj tniky’janil ox kal ab’q’i pon kanun toj oxk’al laj ab’q’i toj siglo XX, a teju’ tkub’ ximet ma qa a txi’x te tokx jun aj kawil twitz paxil a Arvens qun anatzute lu’ xtz´okten xitulte ten kyxim xjal mo juntl tu’mel ma tz’okten ik’lelte ten kyxim xjal ex ma txi t-xitu’n a tten pwaq. A tzu. Xtzul kanuna’ lu’ a lo tun tpaj che’w q’oj qum tzun ma tz’okxi’x tipumal mix jon xjaw kyiq’in kyib’ xjal tu’n tjpet ttxa’n , ex tu’n tzun xjaw ch´iy kytxa’n xjal meb’a qe mtla’ ch’inaq ti’xti’kye a tzu juntl tumel lu’ sul kanun, ex a tixlo juntl taquxil mo mya b’a’n qa a mixjon xb’ent ximb’ente tu’n ajkawil se’n ok toq kxel tb’incha’n Atzun tajb’il a tun tok te jun yek´b´il kye txqantl militar matzulo tz’el tq’in oklenj kye txqantl tu’n tkub’ yaj se’n ten ex sen txolil a jni’x nuk’bente ttxa’n aq’untl a ju’ ok xel b’inchet.

Atzu’ t-xi qka’yin tib’aj tjwe’in xim a jni’x chaq nab’l in lo tzaj tq’ma’n kab´e ten ti’j nuk’b’l ttxa’n aq’untl. A lo tnejel qa aju’ q’oj b’aj tzajlo tq’on amb’il tu’n tzulo kyok juna’n kyib’ tuky’il assumption of Regnancy ex ok lo chi ky’ex lq’e e’ju byol xjal (militares) xi lo ok k’okyel yala’ kyu’n tuk’il se’n nuk´b´ente txqan aq’untl te qtanam najchaqininx ti’j se’n ten nuk’b’ente, atzun jni’x yajb’iltib’il alo tu’n tjaw kyiq’i’n kyib’ tu’ntzun mlay tzul kanunaxi’x ex tun tokyal jun k’loj xjal kyu’n a qe naqx te’qe’ mo a qe’ ti jun oklenj xini q’on kye iky se’n ti’j kawb’il (legislación) a qe’ in che’x ka’yinte’ ten aq’untl, mo a qe’ mixtla toq jun kyaq’un, atzu tkab’in xim in yolina tij b’yoj tib’il mo yajb’il kyi’j xjal, atzun jni’x kyb’inchb’en ma chi kub’ kyb’yo’ qe’ xjal jun tljlal te 80, 000 qxjalil mo qwnaqil õi kyim toj junjun b’otz kojb’il majx ma chi kub’ tx’uy tkyaqil ex majx ma txi q’on kye niky’jantl tu’n kykub’ b’yon a kyanq’ib’l. ma tzun tz’el yal a jni chaq xb’a ky b’inchan ex majxtoq el ni kyik’uwa’n qe’ qwnaqil mo qxjalil te kmoj lu’. Lextzun tkyaqil q’oj xb’aj naqwutl tzun ma b’ent tu’n tjpet ttxa’n minwtl mya kxa’te tb’aj ti’xti’ lu’ toj junjun kojb’il qun aqena xchi tza q’inte q’oj a qe’nimaq xjal a ti oklenj kye: a qe’ tnam qu’mtzan e’ tzun ma chi b’o’lj tu’n q’oj, atzun kyulen xjal q’ojil majx ma chi el ik’uwan qwnaqil mo e’ qxjalil milo nya o’qo’kx a kyajb´il ex nimlo q’inumal xtz’ex kyu’n toj qtanam te Twitz Paxil ex nya o’kxku lu’ ex a qe’ xjal tb’anil chi ximan a qe’ ojtxi qchman majx ma chi kub’ b’yo’n nti’ mo mtla’ jun xonb’le’n kyi’j tej xi kub’ kyb’yo’n nikuj niti’ mo mtla’ kyoklen ojtxi qyajil

8. Nk’ul txan aq’untl tb’ajlenxi’ q’oj: ex nk’ul ttxa’n aq’untl te tnam te tuky’ilA tzu’ tzaja qeya’ ch’ixpuj tib’il tu’n tpaj a yajtib’il ul kanun tib’aj pwaq milo matzun chi b’aj q’ojin tun tpaj pwaq a tzun q’oj tuk’il qa’aq’ tojx qtanam (confl icto armado interno), malo tzul jun ch’ixpuj tib’il tu’n a tun tpaj qe naqxjalqexi’ (civil) ex a te xi q’o’n amb’il kye tu’n kyokx toj jyoj kawb’il (partidos políticos) a tzun õche’xa tu’n tpaj pwaq qunpetzun ma jaw ch’iy amb’il kye te kmoj lu’ qun nim in kyma’n ti’j chaq ok xel kyb’incha’n. Atzu te’ ch’ixpujtib’il at a qe ak’a’j tk’u’jlalil tu’n tkub’naj tnachil mo taq’wixil. Aqe tzun ch’ixpujtib’il ch’inaqlo ok b’entela qun lex tzu tnam ok chi xel b’inchante nya naq te jun xjal ex oyo’xlo qo onil te qtanam tu’n tkub’ naj txqan yajtib’il, ex tzun juntel tu’mel a tu’n txi qka’yi’n se’n ok b’entela ch’ixpuja’, ex in qo tzaj tniman tib’aj se’n ok qo b’el tena toj tb’anil mya toj q’oj. A tzun te nuk’ul ttxa’n aq’untl toj qtanum ok xel taq’unan ti’j Ttxu kawb’il (Constituición) qon tz’ib’a’n toj ttxu kawb’il toj 1,985 a tzu’ tnejel ajkawil civil toj ab’q’i 1,986 naqx ok naqx te jun ti’xti’ tz’ib’a’nxi.ti’j tpakb’alil aq’untl

Ma chi onin qunaqil tun tok yal jun twutzal kyun a xtz’el yal a amb’il kye, tu’n kyximan ma txi kytziyan kye a kyajb’il tu’n tb’ent kyu’n ma xtzun tz’ok yal toj xi’x jun ttz´uõal te jun tnam te b’anpon kyten xjal toj kyanq’ib’il (pluricultural ex Multiétnica). A tzun jun amb’il te nk’ul txan aq’untl ma b’ent tu’n ten amb’il tu’n t-ximan kub’ni tz’ib’a’n twitz u´j ex b’intl kyu’n tnam. A tzu te nk’ul txqan aq’untl a ok tzul kanun toj qtanum twitz paxil, a tilo tun tok te jun ak’a’j xim ex ok lo kytemb’el ipumalj te te tex: ati tu’n kyten b’anpun nuk’il txqan aq’untl kye twijil qtanam.

C 3

21Nukk’b’il kawb’il te tnam ex ch’isb’il, jun chewjsb’il in ojqela,

Toxi’n tqiky’ Nuk´b´uil kawb’il te tnam ex ch’isb’il, jun chewjsb’il in ojqela

Nk’ul txqan aq’untl kye xjal, ilxlo ti’j tu’n txi b’inchet Tun tb’ent b’anxi’x aq’untl xi’lo in xi qeya’ ti’j jun k’loj xim ex ti’j tz’ib’a’n a lo tajb’il a tu’n tb’ent a kub’ni ximan ex tu’n tkyej tzaqpi’n xjal ex tun tb’en q’ib’ente kyu’n xjal yunx. Qa tzu qa mi xb’ent kyun tun lo txi kyqanin ch’in o’nb’il te jun k’loj aq’unal ojtzq’in xi’x kyun tib’aj aq’untl te políticas a ti lo jun ch’i b’o’s ch’ixpub’tib’lil kyxol nk’ul txan aq’untl tuky’il jun k’loj xjal in chi aq’unan mo a Organización social a tzunla taq’unmb’en a xb’ent b’anxix aq’untl kyu’n xjal. Toj tzun toj ju tnej in kub’ yoli’n a tichaq oklenj te ku’ xjal toj tzun xim lo in ok ti´j xi´lo ok ky´etza anq´ina´sen ok b´entela b´inchb´ente nk´unb´l txan aq´untl ex q ajaku´japun kanun.

1. Yol ti’j chiyjsb’il

1.1 Se’n tun tyakchi, tipumal xk’xhatli’n

A jun yek’b’il tu’n tb’ent xjal alo tu’n txi tma’n qa a ti tajb’en a jun ntb’anil tzajni q’ on tu’ n ten tzaqpib’ l. ati tzu juntl tb’ anil aq’ untl te’ xjal aju’ tajb’il tu’n tb’ent tu’n ok k’okyel yal. Atzu jun juntl a tio kyxim in xi ky ka’yin ok lo kb’entel tu’n tkyej ti’j pwaq (medio o benefi ciario) a tzun se’n ok b´entela xjal kub’ni t-xima’n se’n ok japuela kanun ttxa’n tu’n ikx se’n ok b’entela’ xjal tib’aj aq’untl, maqa tib’aj juntl ti’xti’ qa ma txi tb’incha’n tjunalx mo b’anpun kyb’aj.

A te chwinqlal xjal ja ku’ kane toj qwitz qa ik ten jun k’loj in xi tb’incha’n, ma qa iky se’n te jun k’loj ti’xti’ ti’ qa ma tzul kanun toj chwinqlal ti’x ku chaq in b’ent tu’n. Ma kub’b’inchan jun xim ti a ju in b’ent tu’n qun qkyaqil te xjal qo in b’entile qun tix ku chaq qa ma tzul kanun qe (capability) iky se’n ten jun k’loj aq’unjtl in b’ent tu’n qum tzun jaxku’ chaq qama tz´el yala taq´un in tzun b’ent tu’n tkyaqil. A te jun k’loj ti’xti’ in b’ent tu’n xjal jaxkuchaq ja ku’ txa’ya’ jyol taq’un ex qa at amb’il te in b’ent tu’n tkyaqil.

A tzun a sen tun tlq’e xjal a lon tun txi ch’inaq qun tzaqpintzun tun tzun tokyal a tajb’il tun. Ma qa , qa tajb’il tun ch’iy ch’itl

txim tib’aj aq’untl tajb’il ma qa in b’ent tun toj lo jun k’loj tajb’il xjal ex juntl tzu alo’a ti xchaq in tb’inchan a ti tajb’en, a lon jun k’loj tb’anil in b’en t tun xjal a lo tun tok yal tun maqa tun tel tniky’ti’j qa a ti oklenj te tun tximan tib’ajx ku chukchaqx tu’mel iklo toj jun agencia. Ate tumel ton tlq’e xjal a lo qa a ti jun tzaqpib’l te tun tzulo taq’unan toj tb’anilxi’x mi jon in xob’.

A te Xk’aõlil a lo tz’elpuna qa jun xjal in b’entile chukchaqx ti’xti’ tu’n ex tzu juntl tu’n taq’unan tib’aj chwinqlal le’x kyxol xjal. A qe tzun kye’ xjal qa in chi b’ent ximan in lo chi aq’unan tojxi’x jun tume’l tb’anilxi’x. atzute’ in b’ent tu’n xjal tib’xtib’ mtla juntl axwutlo te in b’ent tu’n ax te juntl qumpetzun qkyaqil chukchaqx qaq’un in ok yal qu’n b’ent qu’n ex qib’xqib’ toj qchwinqlal. Aj tkub’ qxima’n kyib’aj xjal a se te’n tu’n tlq’ella’ xjal il ti’j tu’n tok te jun majin ti’j. Qun a te’ in kane toj qwitz qa jun tlok’ lu’ a jun tzaqpib’il lu’ te xjal (ik lo tten jun ti’xti’ in ajb’en qu’n) a tzu te’ jun aq’untl lu’ tb´anil xi´xlo.

1.2 A’ jun in xi qe a lo jun tlok’ se’n ok lq’eb’ela’ xjal toj chwinqlal

A te’ juntl onijtib’il a tilo jun tlok’ ja in tzaja tzyeta’ mo a ti jun tu’me’l tu’n tzun tlq’eya’ in kyman b’an pun xjal tib’aj chukxchaqx xim. Te tzun kmoj okxel qka’yi’n jun tlok’xim:

A . Junile oklenj. In tman qa junile qpklen ex junile’ amb’il qe milo xa’ala te jun elni ik’uman majxna tz’ib’an ku’x toj u’j a tixlo jun jun kmoj qa in q’umji qa mya junx qoklen mi tzulo nya te tu’mel lu’.

B Efi cacia A in tman qa jun tlb’exnaq’tz te jun b’otz toklen tun tzulo tokyal tajb’il xjal tun ch’iy amb’te tjunalx ma qa le’x kye’txqantl xjal to jun kojb’il, naq ate’qa ma tza anq’in toj tanmi tib’aj a tajb’il tun txi tb’inchan.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201022

C 3

C Amb’il a tzu in tman qa ilxi’x ti’j tun ten xjal toj jun aq’untl axi’x ku’ sen tu’me’l naq ate qa mi xlo ti toj twitz xjal ex qa mixloti’ xtb’incha toj chwinqlal. Qa tzu a te xjal ok k’okyel yal a tajb’il tun ex tun tok tk’u’jlan ex tkub’tximan ti’qa ma txi tb’inchan.

D Sostenibilidad. In ok toj tkyaqilx tu’mel, kxol qe’xjal , ex kyxol q’el pwaq, atzutelo in tman qa mlay tun tku’x q’oj kyxol qe’xjal tun tzun mixtlo’ti b’ajkye tu’n na’mx kyul kanun.

1.3 kyajlal xjal tun tlq’ech’nitl

Tun tzun tel yal a jni’xi’x xjal ti’j tun txi ka’yet kyuky’il txqantl ab’q’i qun mya junxna kyajlal xjal junjun ab’q’i toj qtanum ex to juntl tnam, ilxlo ti’j tun txi ljet txan. Toj tzun kyajlal xljal tok toj tajlal a qe’ junjun jaxjal qun a tun txi ka’yin sen taya’. A tzu’ kyajlal xjal toj ch’isb’il kye (IDH) ex in tchik’pu kychwinqlal toj 1990, iky te jun mlob’l tun tel yal tun xja sen taya’ tten ch’isb’il. A te txan qchwinqlal nim toj o’kx tzulo tzu ok jela’, atzu jni’x chaq a in b’ent tu’n xjal okxlo kpomela kanun jni’ in b’ent tun tib’aj xnaq’tzb’il ex a in b’ent tun ti’j chukchaqx ti’xti’. Atzun toxi’n tkuwal aju’ ma b’aj q’met ex tun tnimet toj jun 0 - 1 Atzun b’ab’ajsb’il yolil ti’j ch’isb’il kye xjal.

Toj tzun tb’ajsb’ilin ab’q’i a’qtanum te twitz Paxil matxi’ chmet qb’aj qun in jaw tajlal junjun ab’q’i IDH (oklo kb’el qk’ayin toj

jun yek’b’il in tzaj q’on). Qumtzun nya junile kyajlal xjal jun jun ab’q’i qun nim qe in chi iytzji ex nimqe in chi kyim, a te in tq’man qa mas in ch’iy ch’itl qajlal a in chi itzji’ k’wal twitzte qama chi kyim qun naqna jni’x in chi kyim jun jun ab’q’i atzu te tib’aj xnaq’tzb’il ikx nim qe’. Atzu’ te tib’aj jni pwaq in ok toj qtanam (PIB) tojxiyle iksen toj ab’q’i. in xi ka’yin.

Gráfica 1 IDH de Guatemala y algunas regiones seleccionadas

Fuente: GHDR (2009) y GT-INDH (2007). Véase gráfi ca 3.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

0.42

0.51 0.52

0.69 0.70 0.72

0.82 0.830.90 0.90

0.93 0.95 0.961.00

0.50

0.00

DH b

ajo

Áfric

a SS

GT b

-e

DH m

edio GT Asia

LAC

SH a

lto

GT a

lto

Ocea

nía UE NA

DH m

uy a

lto

DH bajo: promedio de países de bajo desarrollo humano. GT b-e: estrato bajo-extremo de Guatemala. DH medio: promedio de países de desarrollo humano medio. GT: Guatemala. LAC: promedio de América Latina y el Caribe. DH alto: promedio de países de desarrollo humano alto. UE: promedio de la Unión Europea. NA: promedio de América del Norte. DH muy alto: promedio de países con desarrollo humano muy alto.

Nukk’b’il kawb’il te tnam ex ch’isb’il, jun chewjsb’il in ojqela,

C 3

23

B’a’npon maj q’man se’n tten Nuk’b’il kawb’il te tnam ex tej tq’man ti’j onb’il naq tzun aju’ namtoq tb’inchet jun mojb’a’b’il nab’l ti’j jun xnaq’tzb’il tz’ib’a’n ( jun nab’l) ex tun t-xi b’inchet aju’ jun (nab’l tqanil) ex tun t-xi b’inchet ti’yil in b’aj toj kychwinqlal xjal te junjun q’ij ex se’nchaq in b’aj te junjun q’ij ti’j ch’iyjsb’il kye xjal tu’n nuk’b’il kawb’il te tnam ex tun tten junb’il kyuk’il in ojqelan kye xjal toj tnam toj juntl t-xaq u’j in tma’n ti’yil junjun yol ati tib’aj tb’anil chwinqlal.

1. Kab’e yol tuk’il jte’tel.

Aju’ nuk’b’il kawb’il te tnam a nim toklen kyxol xjal toj kojb’il ex tun kychmon te kyib’ ex tun tb’ant jun aju’ in ojqelan tun kykaye tnam eju’ ee’ j mtla ti’xti’ kye, naq tu’n aj t-xi b’inchet lu, ok okel yal jun kmoj kykub’el xjal lu toj qtanam ex tun ttzaj ka’yi’n kyu’n tnam toj juntl tnam te jlaj, in q’umji jun tu’me’l kyu’n ajkawil tu’n tyakchet jun pwaqb’il tu’ntzun taq’unan, qo ajun oklenj lu’ nim toklen, ex a q’ilte jun oklenj nim, jun ch’uq aq’unb’il a ok xel ka’yinte tu’me’l toj b’a’n, ex jun tu’me’l tb’etb’il, se’n jun tu’me’l t-xim tnam qa junx te twijil te nuk’b’il kawb’il te tnam ok tma’. Tun tkamb’et aju’ ikyx ojtxi’, aju’ jun ak’a’j Nuk’b’il kawb’il te tnam in chi kub’ tq’o’n kab’e’ yukil tnam q’inun ekuxi’xju’ (monopolio) mix alo’x jun tun tyolin kyi’j: aju’ jun ipumalj nim kyuk’i’l te ka’yij pwaq se’n tu’n tjunet.

Aju’ kyaj tojxi’x jun tnky’ajchaqil aju’ tun kykyajeju’ xjal toj tb’anil, ex tun tkane jun tu’me’l lu’. Tnejel aju’ tun kjyonte tu’me’l kychwinqlal te kyib’xkyib’ tun tten kychwinqlal aju’ xjaw kysk’o’n kyu’nx, naq aju’ jun tzaqpib’l lu sk’o’n ku’n te junelni oklenj kye ex tun kyten toj tb’anil chwinqlal ex tun t-xi kyniky’b’e’n qa b’a’n m mya b’a’n tun tel kyniky’ ti’j.

Jun ch’iyjsb’il kye xjal jun nimjsb’il te tzaqpi’b’il aju’ xkyaj kyq’o’n xjal, naq aju’ ma txi q’et amb’ilkye tu’n tkub’ kyjyo’n tu’me’l, aju’ kyipumal ma tz’ajb’en, ma tzok yal, iky lu’, jun ch’uq oklenj qa ma tz’ok tipumal: aju pwaqb’il in ok, ex aju xnaq’tzb’il ex aju te q’anb’il, aju’ oklej kye ti’j te twitz tx’otx’ tun tokl spiky’un j anti te tz’is, ex aju’ oklenj ti’jkawb’il ex aju’ jun tpakb’al ti’j tzaqpi’b’l xim, ex ti’j jun tb’eyil ti’j tniky’alil ti’j ex juntl tb’eil ti’j sachab’il ex jun aq’untl ti’j b’itz mo ti’j chnab’ ex tun tten tk’ujlalil, aju’ chnab’ toj jun amb’il a ati.

2. Aju’ B’inchb’il kawb’il te tnam tu’n tjapon tu’n aju’ jun taq’un ti’j ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal.

Alkyekuchaq tqanil ti’j ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal qa ati toj Nuk’b’il Kawb’il Te Tnam naq aju qa tinin tipumal naq aju ati kab’e tumel, naq aju’ taq’un ex ti’yil okxel tb’incha’n aju nuk’b’il kawb’il te tnam tun tjapon tqanil aju’ in ojqelan t ch’iyjsb’il kychwinqlal xjal; toj jun plajtl, ati te’ amb’il kye xjal tun tten aju’ tzaqpib’l kye te junile kyiky’ toj kyanq’b’il a tu’n xjalqe’ ati tun kyjyon tzaqpib’l toj kychwinqlal ex ati tun tjaw kysk’o’n naq aju’ tun tok kyq’o’n toklen aju’ xkub’ kyxima’n tun kyjyonte teyile junjun qo ex jaku’ tjoy jun majtl aju pa’jtib’il naq tu’n qa min qo ximan ¿alkyetzun xq’mante tun tkub’ tzaqpib’l tun tb’aj pa’jtib’il? A xq’mante aju jyoj pwaq kyxol xjal ex (aju’ jun k’ayb’il ti’xti toj k’a’yb’il) atzun xb’oljsan toj nuk’b’il kawb’il te tnam, qajpelo mya tkyaqil qajpelo aju’ junnaq in xhch’uyuman in b’aj toj tipumal anq’ib’il ex ky kyxim kawil tzniletib’ aju’ xim lu kye tnam tib’aj ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal.

Te chukchaqx b’incha’n kyu’n Nuk’b’il kawil te tnam aju’ in xi kyb’incha’n aju’ in jaw kynima’n naq tu’n kawilqe’ kye tnam mo kye kojb’il tu’n ma nej aju’ conditio sine qua non mo juntl aju’ tun tten nuk’b’il aj kykub’ b’inchet txqantl nimaq ja tun kykayi’n tib’aj tk’ujlalil kye xjal, ex tun tajb’en ipumalj tun kytzyet eju’ xjal qa min in chi niman tun kyxi’ toj tz’eyjsb’il witzb’aj tu’n kawb’il, naq tun t-xi qb’incha’n aju’ ti’xti’ toj tnikyalil kye anq’ib’il. Aju’ tqanil toj Paxil qa ma tzaj julky’aj aju’ teji tten nuk’b’il mo jun chaq’b’il naq aju’ myaxi’x toj ttzinunal ta’ya’ tu’n nuk’b’il kawb’il te tnam te junelni oklenj qa te jun xjal aju lu mya b’a’n. Ate taq’un aju’ tun kykayji kawb’il qa eju’ militar in chi kawin, atzun b’a’n lu toj kywitz ati kyb’aj xjal ex aju ipumalj lu’ tun xin te kawb’il te ch’iyjsb’i kyanq’ib’il xjal tuj kuwal kysk’ob’l xjal ti’j kychwinqlal tun kyten toj jun tzaqpib’l, naq aju’ min in xi b’nchet aju tzaqpib’l mya xini b’incha’n naqx kyaj ten kukxju’.

Ajtzun ttzaj chaq’b’il ku’n kawil te junelni oklenj, te kayij xjal te tnam joyli junx nab’l ti’j naq tu’n sipaj ti’xti’ kye tnam, aju’ jun nak’b’il toj tnam ex tun tkub’ naj q’oj ex b’yoj xjali’n. toj chaq’b’il lu te aju’ jun xq’uqb’il lu kyxol xjal Ex tun tten tniky’alil kyxol xhajl atzzun kyxim ajkawil lu’ aju’ tun tok

2. Tkab’ kyilb’ilal Jun Tnam tu’n kych’iset anq’ib’il kye xjal: jun kyten xjal tun kyqan ati twitz tx’otx’

Jun txkaj yol toj tu’me’l b’inch’a’n tu’n Edelberto Torres-Rivas

Nukk’b’il kawb’il te tnam ex ch’isb’il, jun chewjsb’il in ojqela,

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201024

C 3

ch’iyjsb’il te kychwinqlal xjal tu’n kyok toj tajlal tnam te jun kyipumal ex te junx tun tten ti’xti’ kye.

Ex tun kytzaq’wente xjal ti’j ch’iyjsb’il te junx nab’il kyuk’il kawil tun kyjunet xjal naqtzunlo junet aju’ txqan kyten xjal te chukchaqx kychwinqlal, naq aju’ ma chi tzaj anq’in toj meb’ayil ex toj mya junelni qe’. Tu’ntzun tnajset aju’ ex tun ttzaj toj kub’l aju’ aju’ mya b’a’n, tu’ntzun t-xi kayet aju’ kyajb’il xjal ex tuk’il kyanq’ib’il qa min xi b’inchet tzultl pi’sil, qloljil ex e yab’il. Qa ma chi sman xjal toj jun tnam ilti’j tun tkane toj qwitz qo a taq’un nuk’b’il kawb’il te tnam ex tunt-xi tq’o’n tpakb’al nimaq k’ayil teyile junjun se’n in q’umji Oklenj kye xjal (tuk’ilxi’ pwaq).

3. Jun nuk’b’il kawb’il ex qe’ xjal

Aju’ nuk’b’il kawb’il b’a’n tun tkane qa alu’ jun tipumal kyyol xjal, ex eju’ tnimal xaj e q’mante, ex toj tzaqpi’b’l, ex toj jun tkmojil kyu’nqe’ jyoj kawb’il ex te twijilqe’ tnam tu’n kyxim, ex yle’qe’ chi pomel toj kawb’il ok ba’nxi’x ix ok tzajel q’ma’n tpakb’al ex ok chi b’el nimet xjal tun aj kysqitun xjal se’n in tma’n kawb’il. Atzun tipumal, aju’ junelni oklenj ex mlay mo nti tun kytzalaj xjal ti’j axju’ kyaj, naq aju’ ati jun nuk’b’il kawb’il kye xjal, mya naqx tun tpon nab’l ti’j qa xim lu sma’n tuk’il kyoklen xjal te kykyaqil toj ttxu kawb’il. Atzu tzulju’ nti’ tun tb’ant t-xi q’met q anti junelni kye xjal.

Atzun junelni oklenj ma ku b’inchet te twijil kyoklen eju’ inchi jyon kawb’il. Te oklejn ojtzqi’nxi’x ex in chex b’inchet, ex min chi kub’ nima’n, naq aju’ ma chi sqitun xjal tij juntl xjal mo ok b’el sqitu’n ti’ja tun tkamb’ana aju’ kyoklen jyoj kawb’il in xi q’et toj kyq’o’b’ tnam se’ ja’lo aju jun ak’a’j aq’untl ex tz’ok ojtzqi’n nimxi’x toj: aju’ tun kysqitun te te twijil. Jun tqanil twijil tnam te ch’isb’il xjal teoj 2005 kub’ ka’yet b’a’nxi’x qa ma ttch’iputib’ kysqitb’il xjal toj qtanam te Paxil, ex ma tz’el tniky’tzil qa ma tzel tpa’ntib’, se’n ma b’ant jun sigl, se’n kyuk’ilqya, ex eju’ minchi b’a’n tz’ib’an ex qe’ my amosqe mo qxjalilqe’.

Atzun twijil yol ati ja’lo toj qtanam te Paxil ilti’j tuntjapon tqanil aju’ jun kyajni b’ant ti’j oklenj ex t-xjanilt-xilen chwinqlal kyoj twijil tnam; ex mlay tziky’ tna’l, ex k’u’n aju’ q’ma’n aju’ kyoklen in chin jyon kawb’il, ok tzun kb’el ka’yet aju’ jun tqiky’ IX ti’j tpakb’alil. Aju’ mya junelni oklenj ti’j pwaq a lu’ nti’ oklenj ti’j kawb’il kye xjal qa ti’chaq eteya’. Atzun te’ in tma’n kawb’il aju’ tun tok kychmo’n kyib’ xjal mo eju’ tnam tu’n tjyet jun ajkawil kyu’nx, atzunte’ ati oklenj nim tuk’il pwaq atzun in xi kyb’incha’n lu.

A te in tma’n lu’ qa a ti jun oklenj tu’n t-ximan xjal ex a jun in b’inchante tten se’n ok b’entela’ txqan aq’untl tu’n xjal qun a tzu te tb’inchb’en junxi’tltel qun atzute lu’ xi’ in tzaj qeya’

qa a qex qa maj a ti oklenj kye qe’ in chi kamb’an mo e’ in chi jax yolil kywitz xjal ¿tqaltzun qa a ti’tzaqpib’l tu’n t-xi kkyma’n xjal tu’n tzqituj tij u’j min in xi q’on amb’il kye txqantl ? Mya o’xte’ tu’n kykamb’an tu’n kyxim xjal a te’ ikylu’ in chi ok te jlol mmin xi kyma’n axix, qun ate’ xjal ilti’j tu’n tkub’ tzqitun ti’j u’j qon atitl oklenj te. Ok b’el jun txqan: a tib’aj se’n tu’n tb’enta’ aq’untl tu’n xjal, ikxku’ nuk’bente min xb’ent kyu’n kye tnam toj oklenj.

Ate’ nk’ul txqan aq’untl min xtente’ toj qtanam te twitz paxil jaku’lo qq’ma qa a tix junjun in pon kanun lu’ a ju’ nuk’b’il txqan aq’untl. A na te nk’ul txqan aq’untl xi’na ta’ya te tuky’il jun k’loj xjal chmon kyib’ ti’j aq’untl kyex aqe’ ikx kyi’j te kyaqil xjal a qe xini lq’eqe’ qun ma txitzun che lq’e’ kye tnam lu’ toj kychwinqlal le’x te kyaqil jun yek’b’il a se’n ttxolit pwaq. Atzun xkamb’et lon tu’n kyxim xjal te tnum te Inglaterra, Holanda, Belgica, aqe’ tnam, Nórdicos, ju n yek’b’il ma kub’ tb’incha’n jun nab’l tqanil kyxol tnejel ikx tkab’in q’oj.

Aju’ ja õi japun kanuna’ xjal b’inchalte a tb’ajsb’ilin kyanq’ib’l le’x te kyaqil, ex qe’ õi onin ti’j tej xtzyet sk’ojtib´il a te’qe’ kab’e tqanil: a qe jun k’loj xjal xi b’a ik’len ex a te õi b’aj kyk’ayi’n kytkup, min xb’ent k’ayb’ente kyu’n kyxolx mo a’ loq’ol ex k’ayil. Ojetzun kub’ sqitun ti’j qa ma txi q’man kye tu’n t-xi kyq’on ok b’entel a qe tzun jte’tl ok xel kyq’on oklenj kyejni q’on kye ex jni’ pwaq in kamb’et kyu’n qajtzunlo qa ma chi kub’ sb’u’n ti’j qtxu tx’otx’. Atzulo jun mya b’a’nil lu’ sul kanun mi tz’ok ka’yet qa ma txi toq tz’el q’i’n oklenj kye xjal aq’unalqe’.

Tkyaqil tzun lu’ min in qo kane ti’j qa min toq aq’untl te qtanam toj jun tb’anil aj tzun txi qq’o’n kwent ti’j qa ma b’ent ti’j se’n tun t-xi b’incheta’. Aj t-xi qka’yin qa at tipumal te 40-50% talal pwaq atzun tajb’en ma jaw ja te qanil ex ma txi chjet ajnuk’b’il, aqe’ te’qe ku’x toj tz’eyb’il wutzj, ajxnaqtzal to ninja xnaq’ntzb’il, te b’e ex ti’chaqtlo ma tz’oka’.

A te’ nuk’b´il ttxa’n aq’untl nimxi’x qun a ina kub’ xim ti’chaq ok xel b’inchet te in tzun chi kyejtzu’ toj jun yol (acuerdo) qumpe’tzun e’yex in chi tzalaj ti’j junjun xim inx qo tz’pet ti’j ja in okyala’ axi’x a ti’j qxim. Atzun tb’i t-xim xjal ti’j chukchaqx ti’xti’ qun a tzun kyxim xjal in kyma’n qa ati tu’n kyxima’n. Tu’n tkub’ ximet txqan xim ilxlo ti’j. qa a nk’ul tttxan aq’untl a ti jun oklenj te a tu’n t-xi tb’incha’n qa ati tu’n tjapun tichaq in xi q’ma’n te Qumpe’tzun mya naq xwitl in tza b’ent toj jun jun nin tnam naq lo in kub’ q’et te jun yek’b’il qa a in kub’ te jumajx qun aqe kynejel te IDH.

4. Jun nuk’b’il txa’n aq’untl tu’n tb’ent taq’un xjal

In lo tzajlaj te tu’n xkyej q’o’n aj t-xi’ qxima’n xi’x ma qa aj t-xi qxjelu’nxi’x ti’chaq in tzaj tq’ma’n xnaq’tz tib’aj k’loj k’mob’l tib’il ¿ a in tman aqe’ xjal a qe chi kb’el b’incha’n te

C 3

25Nukk’b’il kawb’il te tnam ex ch’isb’il, jun chewjsb’il in ojqela,

twitz txqan aq’untl kye’ xjal? Mixlo nti’x te jun nk’ul txqan aq’untl mixtla’te jun nk’ul txqan aq’untl axwitl ok b’el ka’yi’n te taq’unb’en iklo’ te jun oklenj tu’n tb’ent tu’n xjal, tu’n tjaw sky’et, qun ilti’j te tkyaqil, qun a in xi ka’yinte qa junile kyoklen kyu’n ex qa in kub’ kyetza’n aju’ in tzaj q’o’n kye.

A’ju’yek’b’il te nk’ul txan aq’untl ilxlo ti’j tu’n tkyej to jun kmoj. Jun nk’ul txqan aq’untl tb’anil te kyaje ab’q’i miwtlxloti’ xb’aj kyxol k’wiky, tunwtlo t-xi sipet a in ok ex tu’n tkub’ aq’unet qun ma tzun tzaj q’ma’n a tnimal toklen t-xim xjal. Mixlo jon xku b’otzix ttxa’n meb’ayil ex min xchixpuj. Atzuju’ b’o’s ttxan jaku’ b’ent tu’n t-xi o’nin tu’n tjaw ch’iy twutz pwaq qa ma tz’ex le’x k’axjel in ex to juntl tnam, mo aj tkub’ sk’ojtib’il te nejenel. Qun a te in xi ka’yi’n qa in ku b’otzix meb’ayil qa ma kyej kyxol jun te xb’aj mo aj tb’ent ch’ixpujtibil kyxol anq’ib’l te meb’a yil. Ate’ q’inumal a ti jun amb’il in tzaj tq’o’n tun tok yal tzaqpijtib’il kyu’n xjal.

Toj jni’x yol kyejni q’met ti’j te jun tspiky’umal te ajb’enal, kye nti’ mo mixtla’ oklenj kye ikyx te jun kmoj amb’il kyxol meb’a ex kyxol q’inun, ja ku’ tz’ok yal jun xim tun tb’en toj tb’anil se’n ok k’ela’. A qe tzun txqantl a tu’n tok yal ttxa’n tipumal.

Qka’yinxtzun jun yek’b’il: PIB qa a toj ab’q’i 2,008 atzu Arabia Saudita malo pon kab’e maj ikyx te Holanda a tzun tb’ajsb’ilin quj majx to jawtl ta’ya’ toj tajlal xjal ma chi lq’e toj tnam. Atzun xb’ent mya o’kx tzun ti’j qa mya junx kyoklen ti’j ti’xti’ in okx in elyal tu’n xjal kyxol qe b’ampun tnam, in lo che ximan tib’aj xnaq’tzb’il, tib’aj chwinqlal, tib’aj se’n tu’mel tu’n t-xi qoni’n tu’n t-ximan IDH a ti’j jun tnam Islandia nim nejliya twitz Estados Unidos, qu’mpetzun jun k’al tq’inumal b’otzx ch’intl twitz. A qe kye’ xjal toj Islandia at kye amb’il kye tu’n tjaw kysk’o’n aju’ kyajb’il.

Qkayinx tzun se’n in b’enta’ xjal chitzun qa min in ojlan tib’aj iq’b’il oklenj mo tib’aj mebayi’n, a lo tu’n t-xi q’met qa aqe’ maj a ti oklenj kye lu’ in xi q’mana’ tu’n tch’iy jni’ in b’ent tu’n xjal tu’n tzun tkyej toj sk’ojtib’il. A se’n tu’n tlq’eya xjal atlo, tu’n ten junile kyoklen te to jun tkmojil ex tzun jun tzaqpib´l tun tb’ent tu’n xajl. A tzu te taq’ un nk’ul ttxa’n aq’untl a tu’n t-xi tb’incha’n ex tu’n t-xi tex iq’i’n. Qa nti’ jun b’o’s tu’n taq’unan. Mlayxlo tu’n tten junile kyoklen se’n te amb’il tu’n kyaq´unan. A tzute’ nk’ul ttxa’n aq’untl a tu’n tpaj t-xim xjal se’n ok b’entela ok k’okel yal.

2. Xim kyu’n tnam se’n tu’n kyb’enta’ xjalA te nuk’b’il txan aq’untl a lo taq’un tun t-xi tkayi’n se’n tu’mel ok b’entela kawb’il ex se’n b’inchb’ente, oklo kxel tka’yin b’anxi’x se’n ok xela’ b’incheta a ttxa’n aq’untl te chukchaqx tu’mel. Ti’j junjun lu’ se’n tu’mel ok b’entela’ xjal a lo tu’n tpaj jni’x jun k’loj xjal in chi b’aj aq’unan b’incha’n se’n kyu’n jun k’loj aq’untl kye kawil, ja’ku b’ent tu’n tokx toj jun k’loj xim, mixti’ kb’ajel kye’xjal jaxku’chaq ja qa ma tz’okxa’.

Ate’ tb’inchb’en mamb’aj tib’aj se’n tu’mel ta’ya xim mo titl ch´intl ok xel ch’ixpet te, milo tla’te mo nti’ jun tu’me’l myab’an a qe kye xim kyu’n tnam ma tz’el yal te jun kmoj se’n jun tzaq’we’blte qtanam Twitz Paxil. Ex nim toklen, ma tz’el yal qun in ch’iyxi kyxim xjal te tnam, ik jun ti’yil okel tb’incha’n qun intzun el yal tu’n a se’n chaq chi ximan xjal mo a qe’ tnam ati lo jun k’loj kyb’inchb’en xjal tib’aj nuk’b’il ttxa’n aq’untl ex se’n tu’mel in xi aq’uneta, majxlo kyejni q’on tu’n tb’inchji tajb’il xjal a ti in tma’n toj u’j; a tzun kyxim xjal tu’n ch’xipet ch’intl alo tu’n t-xi lq’e ttxa’n ex tu’n kyxk’aõtlin kyxolx (actores públicos) a te’qe’ kwitz xjal. Aqe’ in yek’un aq’untl ex nk’ulte ttxa’n aq’untl, ex aqe’ jun k’loj xjal in chi ximan ti’j qtanam, aqe’ kychmab’il xal (organizaciones) ja a te’ya xjal ex axi’x alkye txqantl xjal. Ana te xim in kub’ ti’j aq’untl a se’n tu’n t-xi b’inchet tu’n tok yal kyaq’un. A te

taq’un nk’ul txan aq’untl alo tu’n t-xi tman ex tu’n tajb’en ex tzun juntel ka’yilte a’ jun k’loj kyxim tu’n tb’anil aq’untl.

2.1 Tz’ib’en xim kyu’n tnamAte xim kyu’n tnam xin jun tu’mel mya b’anxix chik’b’ab’ente, smontib’ te chukchaq tten. A tu’mel lu jaku tz’onin tu’n tjoyli jun kawb’il, junile oklemj tu’n ten kyipumal xjal ti’j junjun xim ojtzqin kyu’n tu’ntzun tpon kanun oklemj kye xjal te kyaqil.

Atzun toj kywanaqil mos te Ab’yayala aju xnaq’tzb’il tib’aj xim kyu’n tnam matxi nej t-xnaq’tzaj te jun ak’aj aq’unb’il te onb’il te tnam. Atzun tqanil tu’n BID aju yol tu’mel chwinqlal te xim kyu’n tnam toj ab’q’i (2006) kub’ tchik’b’an tqanil ti’j tb’anil xim kyu’n tnam. Naqtzun aju tu’mel lu naq jun yek’b’il se’nchaq b’inchb’ente junjun paq yol lu: a) mix yokchb’il, b) nq’etlen, c) moj aq’untl, d) tz’aqtzb’il ex jun ajb’eb’lte, e) q’majnab’l ex ipumalj. Aqetzun tnam te tk’uj ab’yayala toj tajlal xim kyu’n tnam te Twitz Paxil, Nicaragua, ex Panama eb’aj kyej q’on te b’ajsb’il tu’n tpaj mya nimxix ojtzqib’l q’in kyu’n, atzunte tnam te Honduras toj niky’ajchaq taya’, atzun tnam nejli kywitz a tb’i toj kkyol mos Costa Rica. Toj chik’b’ab’l lu aju kyajlal ex junjun ti’xti ateqe ttx’uk ok kymojb’ankyib’ tuky’il jun chik’b’ab’il ti’j ch’iysil pwaq ex jun chixpub’lte (tuky’l xi IDH). Tuntzun tkaneya xix ateju kyajlal yol tu’mel chwinqlal nkyjunan kyib’ toj jun tu’mel

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201026

C 3

b’anxix tuky’il jun yeky’b’il te ch’iysb’il (ch’isb’il te PIB naq te jun kmoj pwaqb’il) ex jun ch’ixpub’il (IDH juk’b’il ti’j prowil ex junjuntl ti’xti). 7

2.2 Aju onb’il kyu’n aq’unal kyuky’il xk’axlil : Tu’mel te ch’ixpub’l junalja.

Atzun tqanil te ch’iysb’en xjal nqe tk’u’j qa aju malb’il ati kyu’n xjal tu’n ttenxix kyipumal ti’j kyaq’un —tmojxi nik’ul aq’untl se’n te jun ipumalj tb’anil xi’x—, tu’ntzun xim lu, jaku ten jun mojiltib’il kyu’n junjun ja te kawb’il ex kyuky’il qe nik’ul aq’untl kyxolile tib’aj jun yol ti’j xim . Toj tzun kayb’ilte lu, in tma’n qa ma ten jun nik’ul aq’untl kyxol xjal jaku taq’ amb’il tu’n tten jun ch’ixpub’il toj ja te kolb’il tu’ntzun tten jun tzaqpib’l xim tuky’il jun amb’il te xim kyu’n tnam chik’li b’anxix, ka’yin ex tmoj jun tajlal yek’un kyxol tnam.8 Aju kayb’il ch’iysb’enxjal ex ntzaj tq’on tumel se’n tu’n txnaq’tzaja jun tzaqpib’l xim tu’ntzun txi ka’yet tiyil jaku txi b’inchet, tu’n tpaj aqe jun b’otz tu’mel lu eyexju tanmi jun aka’j tu’mel. Tuntzun tok q’on toklen tzaqpib’l xim ilti’j tu’n tten ipumalj ex tzaqpib’l kye tnam tu’n kyximan, tuntzun mya kyxol jun k’loj xjal pona oklemj lu ex jun amb’il kye qe « yol meb’a tu’mel chwinqlal ».9

Toj jun tqiky yol lu in okyal tniky’ajchaqil jun tu’mel tzaqpib’l xim, toj yol tu’mel chwinqlal: atzun jun tqiky’ xim kyu’n jun k’loj xjal toj yol tu’mel chwinqlal se’n petzu b’inchb’ente, ex junjun k’loj xjal tz’aqli toj kychwinqlal, se’n jun tanmi jun ajyolil, se’n qa mya jitz’b’il kyi’j nejelb’aj mo nejliqe. Aqetzun nik’ul aq’untl lu, ex junjutl xob’l yol, aqe tu’mel ok chi ajb’el te jun b’an ch’ixpub’l, tu’n tpaj che onil ti’j nik’un aq’untl, yolil, tz’aqtzal ex xpich’il ti’j xim kyu’n tnam. Qumtzun ate

yol nik’ulaq’untl mya xi’x tz’elpuna aju aq’untl tu’n junjun xjal kyxol tnam ( jaku okx xjal k’monte mo b’inchante jun tb’anil xim se’n tu’mel in tzaj anqina toj twi’ ex toj tanmi), extzun a tu’mel jun junajtib’il kyxol tnam —yek’b’iltib’il— jaku che aq’unala tib’aj jun joyb’iltib’il ti’j tb’anil ti’xti te kyaqil xjal. Atzun tzaqpib’l xim toj techlal te ch’iysb’il xjal mya okx taya toj tu’mel tchwinqlal xjal tu’n tch’iy jun nik’ulaq’untl se’n tu’mel in che aq’unana junalja tu’n tkanb’et kyxim ex chik’b’ab’ente kyu’n tnam te junile oklemj ex kawb’il kye xjal.

Aju nuk’un ex aq’unb’en xim kyu’n tnam mya junile ximb’ente kyu’n tnam. Aqetzun tu’mel aq’untl tu’n nuk’b’il kawb’il te tnam ikqeju se’n yol tu’mel chwinqlal ex ilti’j tu’n txi kyb’inchan jun yek’b’il te nuk’b’il kawb’il te tnam q’manxi toj xix jun tu’mel b’anxix toj tzaqpib’l xim. Qatzun tla jun yek’b’il chik’b’anxix te nuk’b’il kawb’il nyolin ex nchik’b’an ti’j xim kyun tnam, ok jqetil jun amb’il tu’ntzun aqe ipumal elni ik’uwanqe okxel kyb’inchan.

2.3 Aqe amb’il te ipumalj ex aq’unb’il te nuk’b’il kawb’il te tnam

Aju yek’b’il te ch’iysb’il te xjal in tmanxi jun tu’mel amb’il te tipumal aq’untl jaku b’ent txnaq’tzaj toj nuk’bil kawb’il te tnam. Atzun amb’il te tipumal aq’untl tuky’il xi tzaqpib’l te anq’ib’l, aq’untl, xnaq’tzb’il, kawb’il amb’il te oklemj ti’j yol tu’mel chwinqlal. Aqetzun aq’unb’il lu in che ajb’en tu’n nuk’b’il kawb’il te tnam tu’ntzun tjaw toj jawtl ex tu’n tkane jun techlal ten ch’iysb’il pwaq, twa’lil kawb’il, tajb’enil wnaq, tu’n tel nik’uwan oklemj ex junjuntl tu’mel. Toj INDH 2005 kub’ yolin tzaqpib’l anq’ib’il toj chukchaq anq’ib’l ex te xjal toj jun nuk’b’il kawb’il te tnam nim xix tten. Toj INDH 2007-

Tabla 1 Características de las políticas públicas, países seleccionados (2005)

País (IDH 2007) Estabilidad AdaptabilidadImplementación y aplicación efectiva

Coordinación y coherencia

Orientación al interés público

Efi ciencia Índice de políticas

Brasil (0.813) Alta Alta Alta Alta Media Media Alta

Chile (0.878) Alta Alta Alta Alta Alta Alta Muy Alta

Costa Rica (0.854) Alta Media Alta Media Alta Alta Alta

El Salvador (0.747) Alta Alta Alta Media Media Alta Alta

Guatemala (0.704) Media Media Baja Media Baja Media Baja

Honduras (0.732) Alta Media Media Media Baja Media Media

Nicaragua (0.699) Media Media Media Baja Baja Media Baja

Panamá (0.840) Media Baja Media Baja Baja Baja Baja

Fuente: características e índice de políticas, BID (2006: 147); valores de IDH, PNUD (2009d). Véase tabla 3.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

7 Para el caso del cambio del IDH las correlaciones más importantes se dieron con los indicadores de Adaptabilidad (parcial: 0.782**), Implementación y aplicación efectiva

(parcial: 0.711**) y Efi ciencia (parcial: 0.592**). En general, el índice de políticas tiene una correlación parcial del 0.614**. (Todas las cifras citadas, signifi cativas al 1.0%). En el caso de las correlaciones parciales, la idea es verifi car si los países cuyo índice de políticas es más alto de lo previsto, dado su PIB per cápita inicial, tienden a tener indicadores del desarrollo también más altos de lo previsto, dado su ingreso inicial. BID (2006: 150-151).

8 Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009).9 De acuerdo con el texto citado, la «pobreza política» es un término acuñado por James Bohman (1996, 1997), quien la defi ne como «la incapacidad de grupos de ciudadanos

de participar efectivamente en los procesos democráticos». Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009: 175-176).

C 3

27Nukk’b’il kawb’il te tnam ex ch’isb’il, jun chewjsb’il in ojqela,

08, kub’ jun xim nim xix toklen ti’j jun yek’b’il te ch’iysal pwaq de tnam te Paxil ex junjun tixti mya b’an b’inchb’ente ti’j aq’untl ex ch’iysb’en xjal te tnam. Toj tzun tqanil lon in tyek’un ch’itl amb’il te ipumalj ma b’aj q’met.

B’ajsb’il tqanil

Atzun tzaqpib’l xim ntxkontib’, toj ju tu’mel mix tzaqpib’il, atzun aq’untl kye xjal aj tok jun b’an xim kyu’n ti’j kyaq’un alqe tixix tajb’en toj kychwinqlal ex in b’oljsankye. Tu’ntzun tten lon toj jun tu’mel b’anxix, ilti’j tu’n tten kyipumal xjal ti’j, ilti’j tu’n tten nik’ul aq’untl ati tajb’en (toj juntl yol jun amb’il) tu’ntzun txi ka’yet tu’mel chwinqlal te jun xjal ex tnam qa kyajb’il tu’n txi kyiq’in (toj jun yol tzaqpib’l). Aztun lopchok ti’j nuk’b’il kawb’il te tnam. Toj tzun tu’mel lon axju nuk’b’il kawb’il te tnam ja tu’mel jaku poq’chaja ch’iysb’en xjal. Atzu lon, axju, in tq’on amb’il tu’n txi ljet ex b’inchet b’anxix aju nuk’b’il kawb’il te tnam.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201028

C 4

Tkyaji’n tnej Aju nuk’b’il kawb’il te tnam: a nuk’b’ente, k’loj aq’untl kye kawb’il ex pwaq in ajb’en kye tnam

Atzu tnej tqanil xim te tnam te Paxil xkontib’ te oxe tu’mel. A tnejil in tchik’b’an te nuk’ujtib’il te ja te kawb’il, atzu aq’unb’il in che aq’unan toj tb’i nimin kawil. Tkab’ in xi b’inchan kyu’n k’loj aq’untl kye kawil mo a tb’i aq’untl kye tnam, atzun kyajlal aq’unal kyejni jyonqe tu’n tniky’et ex taq’unaj aju xim kyu’n tnam ex qe ka’yil te twitz pwaq sempetzun in tma’n nimin kawb’il, atzun tten ex nik’ub’ente tu’n tu’mel nik’ul kawb’il. Toxin ax tz’elpuna aq’unb’il pwaq te nuk’b’il kawb’il te tnam tu’n tten ipumalj sen q’unb’ente kyu’n nik’ul pwaq aju okb’el tchik’b’an toj V tnej, tmojxi jun wiq tu’mel ex aq’untl in tzaj tq’on amb’il tu’n t-ximet aju chaq’b’il te nuk’ub’il kawb’il te tnam nimin toklen ex b’otz toklen tuky’il tqanil te tnam te Paxil ex Costa Rica.

Atzun tqanil tib’aj ch’ixpub’il b’aj toj aq’untl te kawb’il, se’n aq’unal, b’inchal ex kawil toj junjun k’loj aq’untl kye kawb’il, in xi tzipan tib’ toj kab’e tu’mel. Tnejil tej txilen qe tzaqpib’l xim, kyoj ab’qi 1985 pomni kanun toj 1996, tej tkub’ sqitun tij ttxa’n u’j te Nak’b’il. Tkab’, atzun tkab’ sqitu’n tmojxi 12 ab’q’i. tojtzun tz’aqli tqanil ati yek’b’il tib’aj oxe tu’mel kawb’il te txilen qe, tniky’ajchaqin, ex b’ajsb’il xnaq’tzb’il xi b’incha’n. Atzun jun yek’b’il lu mya smo’n tmoj jun tqiky’ tu’mel lu.

1. Aju nuk’b’il kawb’il te tnam ex txilen qe tzaqpib’l xim (1985-1996)

1.1 Junjun ch’ixpub’il

Toj ab’q’i 1985-1986, kub’ jun ch’ixpub’l toj tnam te Paxil, te tmojb’ante tib’ kyxim ajkawil in che ajb’en te q’oj toj ak’aj mojb’ab’l kye ajkawil kye naq xjalil qexix. Atzun ak’aj u’j te kawb’il ok toj oklemj toj 14 te tnejil xjaw toj ab’q’i 1986, tej tok kyoklen jun k’loj xjal in kub’ toj kywitz tu’n kykawin tib’aj tnam. Namxtaq te lu, ateqetaq ja te kolb’il kye tnam intaq che aq’unan tuky’il tzaqpib’l, naqtzun aju min elaxix kyaq’un b’anxix sempetzu ( jun techlal, hábeas corpus ex jun aq’unb’il

te kolb’il), se’n ipumalj in tch’exb’en toj ak’a’j tzaqpib’l xim, se’n nuk’b’il kawil te tnam ax in k’monte junjun tu’mel aq’untl, naqtzun aju ximb’ente mya kxa’l b’inchb’enteju, se’npetzu toj twa’lil okslab’il te jun nab’l ch’ixpu’ tib’aj b’a’n te il. Tuntzun txi ka’yet yol tu’mel chwinqlal te nuk’b’il kawb’il te tnam ex kolb’il kye wnaq, se’n jun techlal: Kolb’il Tchwinqlal Xjal (PDH), ja te joyb’il kawb’il (TSE), atzun Wi’xlal te Kolb’il Ttxukawb’il (CC) ex Ka’yb’il Twitz Pwaq te Tnam Ex jun kolb’il kawil, jun y yek’b’il xjal ex kawb’il (tuky’il xi nuk’b’ente). Atzun aq’unb’ente tipumal kawb’il tqani jun ti’xti ilti’j tu’n tpaj xi tzyun tu’n tchik’b’aj jun sqach tib’aj jyol kawb’il ex oklemj kye xjal; tipumal kawb’il ch’inaq tkanb’et tzaqpib’il ex nimajtib’il sen tu’n tb’incheta jun kawb’il, extzun ma we tten aq’untl in tzaj na’yet ttnejil ex junjuntl ti’xti kyejni q’on te junjuntl kawb’il te junplaj te nuk’b’il kawb’il te ttnam.

Toj juntl tu’mel aju sk’on kawb’il ex jyol kawb’il xi b’inchan toj joyb’il te ab’q’i 1985 ex xi qe tu’n jun ch’ixpub’l te tzaqpib’l tkyaqil se’mpetzun jun b’inchb’ente tu’n tnimal yek’b’il kub’ni b’inchan tu’n nimin kawb’il. Atzun aq’unb’il te kawb’il tzajni q’onxix jun tzaq’web’l tib’aj jun k’loj xim ex se’n b’inchb’ente, se’n toj tq’ijlalil ja’lo tik’x ka’yin tu’n TSE.

1.2 K’loj Twixin Tnam

B’inchb’ente

Atzun K’loj Twixin Tnam, senpetzun kyxilen ajkawil ex q’majtib’il, se’n Twitz Paxil, in b’ent nuk’b’ente nim twitz xim tu’n. Atzun kojb’il te Twitz Paxil in chmon tnimal k’loj aq’untl kye kawil te tnam, ex ati tnimal pwaq toj kyq’ob’ ex in kyb’inchan tnimal tajlal aq’untl te tnam. Atzun kyaq’un twixin tnam nimixix twitz, ex okb’el tchik’b’an se’n jun k’loj aq’untl kye tnam tu’ntzun tb’ent taq’unan kyxol jun k’loj xjal. Atzun twi’xin tnam aju Nejenel Twi’tnam in tchmon ipumalj, in tonin tib’ kyi’j Nuk’b’il Kawil te Tnam, senpetzu nimin tajla jachmob’l xkontib’ tuky’il Jakawb’il; toj kytanam nimaq xjal.

TKAB’I’N TQIKY’ JNICHAQ TWE’ EX ATI NUK’B’IL TE KAWB’IL

C 4

29Aju nuk’b’il kawb’il te tnam: a nuk’b’ente, kl’oj aq’untl kye kawb’il ex pwaq in ajb’en kye tnam.

10 Estrada, E. (2010).11 A lo largo de este capítulo se han incluido diagramas que presentan de forma gráfi ca lo que se llaman unidades, o sea, un agrupamiento de funciones/burocracias que

realizan un control político y jurídico, o funciones estratégico-políticas, apoyo técnico, administrativo, u otros. Se sugiere que tanto las unidades como los diagramas sean utilizados con prudencia y de manera sólo indicativa, con propósitos ilustrativos, que permitan un ejercicio temporal comparativo.

Toj ab’q’i 1987, kub’ b’inchan K’loj twitz Tnam te Najsb’il (CNR) ex xi jyo’n tu’mel tu’n tkub’ naj q’oj; tojtzun tniky’ajchaqin ab’q’i 1994 kub’ sqitun tnejil U’j te nak’b’il, ex xi aq’unan CNR, in kyej xi te tch’xel K’loj q’iltwitz Nak’b’il (Copaz). Kub’ najsan kyoklen onil ti’j tnam tu’n ak’aj Kawb’il te Ajb’eb’l te Tnam a kye b’inchante jun ajb’eb’l naq kukxji. Tojtzun ab’q’i 1995, tzaj julky’an xitb’il kye kolil ex mojilte, sen xitb’il tzaj toj 270,906 k’loj xjal ajxq’uqilqe’.

Toj tkmojil ab’q’i 1986-1996, aju K’loj Twixin Tnam in toq tq’in tib’ tu’n 27 «junjunalin k’loj »,10 aqe ateqe toj k’lojin ex in kychmonkyib’ toj k’lojin aq’untl kye kawil in che b’inchan aq’untl mo in b’ent junx tu’mel aq’untl kyu’n. Toj juntl tu’mel aju nuk’b’ente junjun k’loj b’inchan tten toj junjunalin ex ljon tnejil nimaq oklemj tu’n, extzun ati jun nimaq etzb’il tu’n ti’j sipb’il aq’untl ex jun b’an nuk’b’ente. Ateqetaq kab’e kol ttenl yol tu’mel chwinqlal, b’elaj k’loj aq’untl te onb’il twitz tnam ex kab’laj tqiky’ toj ka’yil twitz aq’untl kyu’n jun k’loj nuk’b’il kawb’il te tnam b’inchan tten tojxix ttxolb’il (Tb’anil tu’n tkub’ ka’yet techlal).

Atzun nuk’b’ente chukchaq kawb’il in tmojb’antib’; Aqetzun tq’ob’ kawb’il ex junjuntl tu’mel nimaq kyoklen chmonkyib’ tuky’il Nejenel twi’tnam mo kyuky’il Tkab’ Tnejenel twi’ Tnam Paxil, se’n toj tq’ijlalil lu in che aq’unan ky’ixkyib’ ex

kyeyilex, se’n in tma’n Ttxu Kawb’il. Atzun nuk’b’en aq’untl te tkyaqil te Nik’ul kawb’il te tnam ex taq’unan twi’xin tnam in xi b’inchan toj junajtib’il te jun majx tuky’il jun B’otz ja. Atzun k’loj twixin tnam in kyjunan kyib’ kyuky’il Tq’ob’ Twixin Tnam, Nejenel, ex Tkab’ nejenel. Tmojtzun Nejenel ateqe chukchaq aq’unal tuky’ilile chaq te junjun taq’un. Kyxol tzunlo ateqe junjun ma che b’aj jaw ximan.

K’loj aq’untl kye kawil

Tuky’il k’loj anq’untl te kawil te tnam, ilti’j tu’n txi b’inchet mo nayet junjuntl ti’xti toj ab’q’i 1985-1986 tu’n tpaj min b’inchan tqanil se’n xix toklen. Iktzunlu ilti’j tu’n txi ka’yet ja tu’mel taya ttzinunal jun tu’mel kawb’il te ajb’eb’l te xjal, tu’n tkye tb’inchan nik’ujtib’il in tchik’b’an twitz tx’otx’ te junjun tu’mel aq’untl, ojtzqib’l ex junjun ti’xti ati tajb’en te aq’untl. Atzun ajb’eb’l kye xjal te tnam te Twitz Paxil xi tzajni iq’ina toj tniky’ajchaqil b’exnaq’tz te tnam te Estados Unidos ex toj tu’mel ajb’eb’l kye xjal te Costa Rica. Toj tzun tu’mel xi q’on ch’ixpub’il toj sk’ob’l nik’un aq’untl te tkub’el Jachmab’il Aq’untl toj ab’q’i 1991, axju xi tz’aqtzan ch’itl toj ab’q’i 1998. Mya q’on tqanil tib’aj k’loj aq’untl kye winaq toj 1985-1986, naqtzun aju tnejil tajlal tqanil kye aq’unal (Cenafep), in tzaj tman toj 1977, ati toj. Extzun xi b’incha II Cenafep toj ab’q’i 1992.

Figura 1 Diagrama del Organismo Ejecutivo (1986)47

Fuente: elaboración propia con base en D.o 93-86. Véase fi gura 4.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

CONTROL POLÍTICO DEL ESTADO

PROCURADURÍA DE LOS DERECHOS HUMANOS

TRIBUNAL SUPREMO ELECTORAL

PRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

VICEPRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

SECRETARÍA GENERAL DEL CONSEJO NACIONAL DE PLANIFICACIÓN ECONÓMICA

CUERPO CONSULTIVO

JUNTA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (4)

ESTADO MAYOR PRESIDENCIAL

SECRETARIA DE ASUNTOS GENERALES

SECRETARIA DE ASUNTOS PARTICULARES

SECRETARIA DE RELACIONES PÚBLICAS

SECRETARIA DE BIENESTAR SOCIAL

SECRETARIA DE ASUNTOS POLÍTICOS

OFICINA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

COMITÉ DE RECONSTRUCCIÓN

NACIONAL

REGISTRO GENERAL DE LA PROPIEDAD

INMUEBLE

CONTROL JURÍDICO ADMINIS-TRATIVO DEL ESTADO

CORTE DE CONSTITUCIONALIDADFUNCIÓN ESTRATÉGICO

POLÍTICA (2)CONTRALORÍA GENERAL DE CUENTAS

PROCURADURÍA GENERAL DE LA NACIÓN

MINISTERIO PÚBLICO

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO (9)

MINISTERIO DE RELACIONES EXTERIORES

MINISTERIO DE TRABAJO Y PREVISIÓN

SOCIAL

MINISTERIO DE GOBERNACIÓN

MINISTERIO DE LA DEFENSA NACIONAL

MINISTERIO DE FINANZAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE EDUCACIÓN

MINISTERIO DE SALUD PÚBLICA Y ASISTENCIA

SOCIAL

MINISTERIO DE ECONOMÍA

MINISTERIO DE AGRICULTURA, GANADERÍA Y ALIMENTACIÓN

MINISTERIO DE COMUNICACIONES, TRANSPORTE

Y OBRAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE CULTURA Y DEPORTES

MINISTERIO DE DESARROLLO URBANO

Y RURAL

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (12)

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201030

C 4

1.3 K’loj b’inchal kawil

Yajxitl ab’q’i pon toj 1986, ateqe junju tu’mel ex junalja te k’loj b’inchal kawil eb’aj kub’ ten «toj nak’b’il » kyqani jun chojb’il chwinqlal ex xi q’on jun ak’aj kawb’il kye in taq aq’unan b’anxix toj ja te kawb’il: tik’x ka’yin aq’untl tu’n te twi’xin tnam; in tsk’on nimaq kawil te k’loj ttxuyalalxti’s ex tipumal b’inchal kawil mo toj juntl yol, ipumalj tu’n tb’ent chaq’b’ente junjun nuk’b’iltib’il te kolb’il chwinqlal kye xjal aju in oninte. Atzun ja b’inchal kawb’il a junalja kye tnam nim xix yek’b’il ati tu’n te tnam tu’n tpaj aqe aq’unal toj jawni sk’onqe b’anxix kyu’n tnam; tu’ntzun tb’ent kyaq’unan b’anxix ex kyixkyib’. Atzun nuk’b’ente K’loj B’inchal Kawil toj ab’q’i 1986 in kub’ chikb’et toj 2 yek’b’il.

1.4 K’olj Ttxuyanal xti’s

Atzun k’olj ttxuyanal xti’s, namxtaq te ab’q’i 1986, ten jun k’loj aq’untl kye kawil tu’n ex aq’unb’il pwaq, naqtzun aju ati jun tb’anil nimb’il tib’aj yol tu’mel chwinqlal te tchwinqlal xjal. Toj juntl tu’mel, aqeju yek’b’il kolil tnam, aju kyaq’un

ttxuynalxt’is se’npetzu toj kawb’il nim maj in kub’ kyb’ajsan nimb’il kye ex te jun k’loj ttxuynalxti’s. Atzun toj jun anb’il te tzaqpib’l xim, aqeju sub’il nim xi’x tu’mel in kyek’una kyib’ ex in kyej kane toj kywitz tu’n txi jiky’b’et xix kyaq’un; atzun toj tnam te Twitz Paxil mya chab’a kanb’ab’lte, aqetzun xim kye tnam ojtzqi’n kyu’n qa aju ttxunayal xti’s naq jun pix tu’mel tu’n tkanb’et tzaqpib’l xim.

Atzun Ttxu Kawb’il te 1985 tzaj tna’n jun kawb’il tib’aj aq’untl te ttxuyalal xti’s: aju kawil ex b’inchalte jikyb’il aq’untl toj Jakawb’il, in tzaj toqxenan qa aju kawb’il junile tu’n t-xaya’, tu’n txi ka’yin ch’itl tu’mel tu’ntzun mya nim xix chojb’ilte. Toj tzun jun chik’b’ab’l lu, aju kawb’il jun tu’mel nimb’il kye junalja, sempetzu lu, jun k’loj tu’mel in tzaj tma’n qa aqeju ateqekx toj jun k’loj b’an tu’n kykawin ex qeju ok xel b’inchet kykawb’il. Toj jun jakawb’il te tzaqpib’l xim, se’n t-xim tnam te Twitz Paxil, in xi q’on amb’il tu’ntzun tb’ent taq’unet junjun ti’xti, in jyetxi’ jun tu’mel tzinun ti’j toj b’inchal kawb’il ex jun tzaqpib’l xim tu’n tnam.

Toj ab’q’i 1989, atzun nuk’b’ente k’loj Ttxuyalal xti’s tmojxi 41 k’loj nim xix kyoklen (tb’anil tu’n tkub’ ka’yet jun techlal 3): atzun Wixla’l te Nejenel te Kawil ex jun nejelb’aj te K’loj Txuyalal xti’s tuky’il junjun tu’mel aq’untl ojtzqi’n kyu’n tib’aj yol tu’mel chwinqlal; junlaj onil te ka’yil twitz aq’untl; wajxaq chaq’ul ( Ja Kawb’il, kye xjal, kye jaxjal ex junjuntl); atzunj laj ka’yil twitz aq’unal jaxjaku ( Jakawb’il). Ti’jxitzun junjun tu’mel aq’untl lu ex te kawb’il ati jun ja nuk’b’il aq’untl tuky’il junjun ajonil aq’untl ex junjuntl tu’mel , tuky’il Chanb’il junalja.

Tojxix jun nimin tu’mel, eb’ajx junjun ak’aj tu’mel kawb’il toj Nuk’b’il Aq’untl te Kawb’il tzaj q’on amb’il b’ajsb’il xjaw te ab’q’i (diciembre) toj 1992 ex kub’ aq’unan toj tnejil xjaw te ab’q’i (enero) toj 1994. Atzun ak’aj Tajlal tzaj ttziya’n kawb’il

Figura 2 Diagrama del Organismo Legislativo (1986)

Fuente: elaboración propia con base en el D.o 37-86. Véase fi gura 4.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (12)

ASESORÍA Y CONSULTORÍA

AUDITORÍA INTERNA

CONGRESO DE LA REPÚBLICA PLENO DEL CONGRESO

RELACIONES PÚBLICAS

COMISIONES EXTRAORDINARIAS Y ESPECÍFICAS

23 COMISIONES ORDINARIAS DE TRABAJO LEGISLATIVO

COMISIÓN DE DERECHOS HUMANOS

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (4)

FUNCIÓN DE APOYO

ADMINISTRATIVO

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (26)

SECRETARÍA LEGISLATIVA DEL CONGRESO

JUNTA DIRECTIVA

PRESIDENTE DEL CONGRESO

SECRETARÍA PRIVADA DE LA PRESIDENCIA DEL CONGRESO

SECRETARÍA ADMINISTRATIVA CENTRAL

TESORERÍA

COMISIÓN PERMANENTE

Institución 011 022 041 Total

Núm. % Núm. % Núm. % Núm. %

Ministerios de Estado 82,097 85 632 1 13,463 14 96,192 100

Entidades descentralizadas 16,464 76 1,458 7 3,817 18 21,739 100

Otros 5,300 83 206 3 912 14 6,418 100

Total 103,861 84 2,296 2 18,192 15 124,349 100

Fuente: II Cenafep (1994). Véase tabla 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 2 Empleo del Organismo Ejecutivo y entidades

descentralizadas por renglón presupuestario (1992)

(número y porcentaje)

C 4

31Aju nuk’b’il kawb’il te tnam: a nuk’b’ente, kl’oj aq’untl kye kawb’il ex pwaq in ajb’en kye tnam.

ex kye tnam, tzaj tq’on amb’il kyeqe in che Kolon Tnam (MP) tej txi jyon tqanil kyu’n ka’yil kawb’il, kub’ b’otzjsan tu’mel, xi b’inchan aq’untl te ajkawil tu’ntzun «oqekx ok chi kawil ex aq’unal te kawb’il» ex xi tb’inchan jun kawb’il tu’ntzun tb’ent jun aq’untl lu toj xix’ tu’mel. Jaw ximan ikxix nimin amb’il te nuk’b’il mya jyol tqanil, naqx jun yeky’il tu’mel, aju onil kolil te tchwinqlal xjal, in tq’on xix nimin amb’il tu’n txi ka’yet aq’untl te kawb’il.

2. Atzun nuk’b’il kawil te tnam ti’jxitl sqiti’n nak’b’il

Ttzajlenqexi ab’q’i te 90 toj k’loj ab’q’i XX ojetaq b’aj Q’oj, aju nimin tx’uyb’il kyej tq’on toj yol tu’mel chwinqlal te tnam. Extzun, toj chukchaq tu’mel te junjuntl tx’otx’ intaq che b’aj q’oj kyoj kojb’il; ex xi junan kyaq’un Nejenel tzaqpil kawil qe, tu’ntzun txi jqo’n jun tu’mel qanb’e’tz naqsam te nak’b’il. Toj Tk’u’j Ab’yayala min kyejni tpa’n tib’ ch’ixpub’l lu, qumtzun toj twa’lil lu kamb’et jun Tu’mel Nak’b’il toj tnam te Nicaragua

(1990), atzun Salvador (1992) ex Twitz Paxil (1996). Toj tnam, atzun Tzinun Nak’b’il ex te jun Majx tzaj tma’n qa aju tu’mel lu, kanli twitz tib’aj jun nimin q’oj b’ajni toj tnam, tu’meltaq kyajb’il tu’n tb’aj jun ch’ixpub’l te tzaqpib’l xim toj junalja. Tojtzun tu’mel lu, aju nuk’b’il kawb’il te Tnam ten anb’il tu’n txi tma’n txim te junajtib’il te tnam tu’ntzun tch’iy tnam b’anxix ex tu’n tten junile oklemj te jun majx.

Aqetzun Tu’mel Nak’b’il oje txi kyb’inchan junjun ch’ixpub’l yol tu’mel chwinqlal te tnam, tu’ntzu tu’mel lu, na’mx tqexix kyk’uj xjal ti’j xim. Naqtzun aju amb’il tu’n txi b’inchet jun malb’il ti’j b’an b’inchb’en aq’untl. Atzun q’unb’ente tqanil, jaku b’ent ttz’ib’et se’n tb’inchanjtz junjun Tu’mel Nak’b’il, ex ju ipumalj te Nuk’b’il Kawb’il te tnam, se’mpetzun nuk’b’en ch’ixpub’l, jakulo tz’onet aq’unb’en te tu’mel aq’untl.

2.1 K’loj Twixin Tnam

Kyxol ab’q’i 1997 ex 2000 b’aj jun ch’i b’otz ch’ixpub’l nim xix toklen toj nuk’b’en ex k’loj aq’untl kye kawil te Nuk’b’il

Figura 3 Diagrama del Organismo Judicial (1989)

Fuente: elaboración propia con base en artículos 203 al 222 de la Constitución Política de la República, y D.o 2-89 del Congreso de la República, Ley del Organismo Judicial. Véase fi gura 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

CORTE SUPREMA DE JUSTICIA

CÁMARA DE AMPARO Y ANTEJUICIO

CÁMARA PENAL CÁMARA CIVILFUNCIÓN ESTRATÉGICO

POLÍTICA (2)

SALAS PENALES

SALAS CIVILES

SALAS MIXTAS DEPARTAMENTALES

SALAS DE FAMILIA

SALAS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

SALA DE LA NIÑEZ Y LA

ADOLESCENCIA

TRIBUNAL DE CUENTAS Y CONFLICTOS DE JURISDICCIÓN

SALAS DE LO CONTENCIOSO

ADMINISTRATIVO

JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA DE CUENTAS

JUZGADOS DE LO ECONÓMICO COACTIVO

JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA

DE MENORES

JUZGADOS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

JUZGADOS DE FAMILIA

TRIBUNALES DE SENTENCIA Y JUZGADOS DE INSTANCIA, MIXTOS

DEPARTAMENTALES

JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA CIVIL

JUZGADOS DE SENTENCIA PENAL, NARCOACTIVIDAD

Y DELITOS CONTRA EL AMBIENTE

JUZGADOS DE EJECUCIÓN PENAL

JUZGADOS DE INSTANCIA, NARCOACTIVIDAD Y DELITOS CONTRA EL

AMBIENTE Y JUZGADO DEL DELITO FISCAL

FUNCIÓN DEMANDO MEDIO (8)

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (10)

PRESIDENCIA DE ORGANISMO JUDICIAL

SUPERVISIÓN GENERAL DE TRIBUNALES

SECRETARÍA GENERALDE LA PRESIDENCIA

SECRETARÍA DE PLANIFICACIÓN Y DESARROLO INSTITUCIONAL

SECRETARÍA DE LA CORTE SUPREMA DE JUSTICIA

GERENCIA GENERAL COORDINACIÓN GERENCIAL

SECRETARÍA DE INFORMACIÓN INSTITUCIONAL

GERENCIA DE RECURSOS HUMANOS

GERENCIA FINANCIERA

GERENCIA ADMINISTRATIVA

GERENCIA DE COMUNICACIÓN SOCIAL

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (10)

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO

(10)

AUDITORÍA INTERNA

ASESORÍA JURÍDICA

UNIDAD DE CAPACITACIÓN INSTITUCIONAL

ARCHIVO GENERAL DE PROTOCOLOS

CENTRO DE SERVICIOS AUXILIARES DE LA ADMINISTRACIÓN DE LA JUSTICIA

CENTRO DE GESTIÓN PENAL

SERVICIO MÉDICO FORENSE

UNIDAD DE PSICOLOGÍA JURÍDICA

DIRECCIÓN DE ESTADÍSTICAS JUDICIALES

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201032

C 4

12 Sin embargo, hay información disponible que no coincide, pues afi rma que el número de efectivos militares se redujo de 46,900 a 15,500. Centro de Estudios de Guatemala

(CEG, noviembre de 2009). Véase www.ceg.org.gt/fotos/situacionseguridadjusticianov09.pdf13 Según artículo 224 de la Constitución Política de la República.14 Establecidos por los artículos 182 al 202 de la Constitución Política de la República, así como por el D.o 114-97 del Congreso de la República, Ley del Organismo Ejecutivo,

del 12 de diciembre de 1997.15 Estrada, E. (2010).

kawb’il te tnam, kyxoltzun lu junjun ati ipumlj kyu’n ti’j Tu’mel Nak’b’il, atzun junjuntl tib’aj jun ka’yb’il te b’o’tz oklemj te tnam tib’aj jun ak’aj chaq’b’il. Tojtzun 1997, Jaw ximan jun Onil ti’j Kawb’il (Sepaz) ex chukchaq tu’mel aq’untl tuntzun tten jun xjelb’il ex tzaq’web’l tib’aj aq’untl ti’j tu’mel nak’b’il. Jun techlal, aju nab’l kye Qya toj Tnam (FNM), ex jun Aq’untl ti’j Junajtib’il ex Amb’il kye tnam (CPRP), Aq’untl te Tzaq’web’il ti’j junjun k’ulb’il ex Jun Kloj aq’unal te nimin tnam tib’aj Nak’b’il (CNAP).

Junjuntl junalja kyejni q’on toj 1997-2007 aqeju Kolb’il ti’j Tchwinqlal qya Toj Kojb’il (Demi); Onil ti’j Kawb’il te Qya (Seprem), aju nik’ul ex jyol onb’il te Yol tu’melchwinqlal te tnam tu’ntzun tten oklemj kye qya; aju junjuntl onil te juntl ti’xti’ (SAA), Tuntzun ttzaq’wet jun tqan kawb’il te junalja te ch’iysb’il junjuntl ti’xti; aju Kayil twitz aq’untl twitz tx’otx’ ex qe junjun ti’xti ati kychwinqlal (Marn), tuky’il xi tzmona tib’ Kayil twitz aq’untl twitz tx’otx’ ex qe junjun ti’xti ati kychwinqlal (Marn), ex jun aj onilte.Atzun jun K’loj Aq’unal te Kawb’il tu’n min tz’ipana Ijlaltib’il kye Qwinaqil te Twitz Paxil (Codisra) ex jun onil ti’j Kolb’il te wab’j ex b’an ka’yb’en wab’j (Sesán), ex (Sinasán). Toj juntl tu’mel ex jaw ximan jun aq’untl te Embajadora de Buena Voluntad tib’aj Tu’mel Nakb’il.

Junileyininx tka’yinx jun tu’mel onb’il te ipumalj kye xjal ex kye kolil tnam toj jun k’loj xjal te tzaqpib’l xim, tojx tu’mel lu, in tyek’un jun qanb’etz ti’j jun ak’aj junalja te xq’uq’il twixinal, toj tab’q’iyil nak’b’il. Kyxol ab’q’i lu 1997 ex 1998 elq’in kyajlal xq’uq’il twixinal toj jun tajlal te 31,423, toj jun Twa’lil te Junajtib’il toj K’lojin (TOE) kye xq’uq’il twixinal.12 Tojtzun 2000, aju ipamalj te Aq’untl Maya elq’in toklen. Xi kyxitu’n kyib’ Xq’uqil mo kolil tnam naq in chi b’et (PMA), tojx tu’mel lu 180 okx kyq’on kyib’ kyxol kolil tnam kye xjal (PNC) ex ja tu’mel in chi b’inchana kykawb’il. Jpet kyokex xq’uqil twixinil ex ok b’ent te Junalja te Twitz Tx’otx’ kye ajkolil (IGM) te Junalja te Twitz Tx’otx’ te Tnam (IGN), okni qe kyk’u’j tij (Micivi). Atzun kayb’il te Xq’uqil te twixinal xi q’on te Tnejenel Twi’ tnam ex kub’ ximan qa aqeju etzniqe toj jun Jaxnaq’tzb’il Adolfo V. Hall tb’i eb’aj ik’x smo’n kyxol qe txqantl ajkolil. Tojtzun 2003, kub’ q’on te tch’xel Nimin Nuk’b’il Kawb’il te Tnam te Kawb’il (EMP) tu’n Onil Aq’untl te Nik’ul ex Kolil (SAAS). Atzun chojb’ente mo twi kyk’uj junjun Ajkolil te twixinal elq’in jun tajlal te 5.3% Wajxaq laj ab’q’i.

Toj ab’q’i 1997, kub’ chik’b’an kawb’il te K’loj Twi’xin tnam, ja tu’mel in tzaq’wenjtza taq’un Ajkawil se’n «[…] nuk’b’ente

ex b’inchb’ente aq’untl te Yol tu’mel chwinqlal te kawb’il, aqeju kxel kynik’un kyaq’un toj xix tu’mel b’anxix ex toj jun ttzinunal ».13 Xi na’yet xim ti’j chojb’il te aq’untl nik’un tten; extzun in chex sk’on tu’mel onb’il, kolb’il, qchik’un, okslanwinaq, ipumal, ex amb’il kye xjal.14 Se’npetzun tib’aj b’inchal kawil ma b’aj q’met, ex k’loj Twixin tnam xi tb’inchan jun yol tu’mel chwinqlal te b’otzal aq’untl ex junalja te nuk’b’il kawb’il te tnam, tu’n jikul nuk’ul aq’untl te tnam.

Toj tq’ijlalil lu ex ilti’j jun ak’aj xim, toj 1998, te (SAT) se’n jun tu’mel kawb’il tu’ntzun txi b’inchet jun nuk’b’il aq’untl. Atzun SAT xi tjyon tu’mel se’n tu’n tniky’eta ex jiky’b’ente junjun aq’untl te chojb’il in kyej kyq’on xjal, aju in onin tu’n min kub’ elq’an pwaq.

Toj 1997 aju k’loj twi’xin tnam atitaq 45 junjunalin: kab’e aq’unal te yol tu’me’l chwinqlal, b’elaj onil te nuky’il twitz aq’untl, 22 te onil aq’untl ex 12 Wixin te ka’yil twitz aq’untl. Laj ab’q’itat yajxitl, toj 2007, mataq japun twe toj jun tajlal te 51 teyile junjun: kab’e toq ja te jyol tu’mel yol te chwinqlal (Kawil ex Tkab’in Ajkawil), Laj te onil te twitztnam, 26 te onil aq’untl (Onsec), aq’untl te ajkawil, Nejenel ex ajkawil) 13 wixin te nik’ul kawb’il te tnam ka’yil twitz aq’untl.15

Kyxol ab’q’i 2000 ex 2009 aju aq’untl toj Kloj Twixin tnam, kye aq’unal 011 ex 022, oje kub’ ximan toj nimin tnam te Paxil. Toj ab’q’i 2000 niky’jan qexix xjal eb’aj ten toj k’loj aq’unal, tojtzun 2006 ku’tz tajlal te 41.2% ex, toj 2009, toj jun tajlal te 38.7% (tb’anil tu’n tkub’ ka’yet 3 ttxolin tajlal). Atzun kub’ tz’ajqi toj jun tq’ijlalil toj tnam te Paxil kanb’et kyu’n txqantl tnam te San Marcos, Huehuetenango, Quiché, Alta Verapaz y Petén.

2.2 K’loj b’inchal kawil

Atzun oklemj lu in ok xron ti’j tu’ntzun tb’inchet jun tzaqpib’l xim, tu’n tpaj tojxi lu ateqeya junjun yek’b’il te chukchaq ipumalj te yol tu’mel chwinqlal te tnam ex tu’n tpaj aqe naqxjalqexi k’loj xjal, in kub’ kyb’inchan kyib’ toj k’lojin. Tojtzun tu’mel lu aqe junan kyib’ ex ajq’ojil kub’ kyximan ju ti’xti te yol tu’mel chwinqlal te tnam. Atzun k’loj b’inchal kawil ok jun yek’b’il kyu’n tu’n tjax tajlal junjun yol tu’mel chwinqlal kye aq’unal toj nimin ja te kawb’il (diputados). Atzun tu’mel lu, tz’uxinin chik’b’ab’ente tu’ntzun tnimjset ch’itl twitz, qu’n mlay b’ent tzaj q’on tzaq’web’lte aq’untl te kawb’il tajb’il b’inchal kawb’il te tnam. Kyxol ab’q’i te 1985 ex 2007, kub’ b’inchan kyaje tu’mel joyb’il, ex kyxol lu kab’e

C 4

33Aju nuk’b’il kawb’il te tnam: a nuk’b’ente, kl’oj aq’untl kye kawb’il ex pwaq in ajb’en kye tnam.

kych’exb’e kyib’ te k’loj; 27 aq’unal toj nimin ja te kawb’il jaw kyjyo’n jun majtl kyib’ tu’n kyokx toj juntl k’loj, tojx tajlal lu; qaq, kamaj; jwe’, oxmaj; jwe’, kyajmaj ex jun , jwe’ maj; 22 aq’unal toj nimin ja te kawb’il.

B’aj junjun ch’ixpub’l toj nuk’b’ente K’loj B’inchal Kawil, se’n pa’jtib’il kyxol k’loj in che aq’unan ti’j b’inchal kawil ex junjuntl te aq’unal twitz tnam. Aqetzun b’inchal kawb’il ateqetaq toj ab’q’i 1986, eb’ajx ajlan te 11 onil teyile junjun toj 1997. Atzun nuk’b’ente japumni toj 41 k’lojin teyile junjun: jwe’ toj kol jyol tu’mel (aku jab’inchal kawb’il, jun nejenel, Tnejenel te jab’inchal kawb’il, Tkab’ Tnejenel ex onil b’inchal kawb’il); 3 onil; 26 b’inchal kawb’il ( jun k’loj aq’unal te jun majx, jun k’loj Q’iltwitz ex kolil ti’j oklenj kye winaq, 23 Q’iltwitz nuk’b’il aq’untl); ex wuq te onil twitz tnam. Aqetzun b’ajsb’il lu: aju Onil Ajkawil (Secretaría Privada);

Nik’ul aq’untl te b’otz tnam; aju Ja Twixin tnam; aju Ka’yil twitz pwaq; Ja B’inchal Kawil; aju Twitzin tnam; aju Ja chmob’ pwaq ex jun ja kye aq’unal.

Toj ab’q’i 2007 aju Jab’inchal Kawb’il ikxtaq nuk’b’ente se’n toj ab’q’i 1997. Ixpetzun aju tajlal q’iltwitz aq’untl ojetaq jaw nimix te 23 japumni toj 33. Extzun ojetaq che b’aj okx junjuntl ak’aj aq’untl toj tib’aj anq’ib’l, xpotzb’il, kolb’il kye loq’ol, prowil, nimin ex b’otz jak’ayb’il, kolb’il ti’j wab’j, aq’untl, ex jun jaxjal.

Txolil tajlal 5 in tyek’un qa kyxol ab’q’i 1986 ex 2008 aqeju qya in che aq’unan toj jakawb’il naq jtex ch’in kyb’aj se’n jun techlal lu, te 7 a 12%, aju in chik’b’ante qa naq jte’x kyb’aj qya xini q’on oklemj kye. Tojtzu kywinaqil mos in japun tajlal

te 34.0%.

Fuente: Ministerio de Finanzas (Minfi n). Véase tabla 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Total (011 + 022) 011 022 029

Departamento 2000 2006 2009 2000 2006 2009 2009

Núm. % Núm. % Núm. %

Total 85,460 100.0 99,960 100.0 163,176 100.0 84,954 96,581 154,911 506 3,379 8,265 10,144

Guatemala 39,591 46.3 41,217 41.2 63,148 38.7 39,276 40,711 57,470 315 506 5,678 6,928

Chimaltenango 2,014 2.4 2,594 2.6 4,252 2.6 2,008 2,517 4,142 6 77 110 45

Escuintla 2,969 3.5 3,397 3.4 5,466 3.3 2,964 3,333 5,358 5 64 108 125

Quetzaltenango 4,674 5.5 5,050 5.1 7,383 4.5 4,656 4,950 7,251 18 100 132 115

San Marcos 3,300 3.9 4,710 4.7 8,565 5.2 3,295 4,591 8,334 5 119 231 95

Huehuetenango 3,343 3.9 4,382 4.4 8,655 5.3 3,328 4,253 8,462 15 129 193 84

Quiché 2,727 3.2 3,746 3.7 7,783 4.8 2,724 3,658 7,636 3 88 147 135

Alta Verapaz 2,708 3.2 3,449 3.5 8,151 5.0 2,704 3,368 7,982 4 81 169 203

Petén 2,302 2.7 2,942 2.9 5,230 3.2 2,274 2,825 5,041 28 117 189 237

Izabal 2,039 2.4 2,525 2.5 3,989 2.4 2,036 2,418 3,830 3 107 159 65

Chiquimula 2,204 2.6 2,555 2.6 3,957 2.4 2,202 2,452 3,801 2 103 156 34

Jutiapa 2,326 2.7 2,759 2.8 4,469 2.7 2,316 2,656 4,333 10 103 136 43

Otros 15,263 17.9 20,634 20.6 32,128 19.7 15,171 18,849 31,271 92 1,785 857 2,035

Tabla 3 Empleo en el Organismo Ejecutivo por departamento (2000, 2006, 2009) (número y porcentaje)

2000 2006 2009

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201034

C 4

2.3 K’loj Txuyalal xti’s

Toj ab’q’i 1997, aju nik’ub’ente K’loj Ttxuyalal xti’s ikx toq tten se’n toj ab’q’i 1989 tuky’il jun kawb’il te K’loj Ttxuyalal xti’s, D.o 2-89. Qumtzun aju in kub’ ka’yet toj wiq lu, ax yek’b’ente se’n junjun ti’xti ti’j nuky’il twitz tnam junjun aq’untl ex b’inchb’ente.

Ti’jtzun Tu’mel Nak’b’il ex te jiky’b’an aq’untl eb’ajaw tziyan ak’a’j tqanil te nuk’il aq’untl te twitz tnam te kawil. Tuntzulu jaw xima’n jun Mojb’altib’il te K’loj Ttxuyalal xti’s ex xi b’incha’n jun nuky’il aq’untl tu’n tb’enta xi’x b’inchb’ente jun jakawb’il, tu’ntzun min b’aja jun alq’anin toj, ex tu’n tb’ent b’inchb’ente ex q’unb’ente yol kyxol xjal.

Toj ab’q’i 1997, jaw ximan Q’iltwitz aq’untl te kawb’il (CFJ), tu’ntzun txi ka’yet se’n tu’mel tz’aq’unan jun jakawb’il tu’ntzun txi b’inchet junjun qanb’e’tz te yaxi’x nim toj. Atzun CFJ el q’in toklen toj ab’q’i 1998, tuky’il jun chik’b’ab’l u’j Jun ak’aj kawb’il te nak’b’il. Toj 1998, aju Nimaq Wi’xlal xi tjyo’n jun q’iltwitz ad hoc te onil ex ljolte jun tb’anil xim te CFJ, aju elq’in toj 2000 tu’n jun q’iltwitz aq’untl te jun majx.16

Aqetzun junjun ti’xti eb’aj b’ent toj aq’unb’ente nuk’b’il aq’untl xi q’on toj jun aq’unb’il se’n ti’jxitl ex teku’, aqetzun b’ajsb’il tu’mel elniqe’ ti’j ch’iysb’il tajlal. Toj 1999 kub’ sqitu’n jun majin tu’n (BM) aju b’inchante tnimal chmob’pwaq te jun

nuk’b’il ati tu’n txi b’inchet toj tkyajin xjaw (abril) tex ab’q’i lu. Atzu onb’il junx tuky’il jun chmob’ pwaq (BID), taj junjun ch’ixpub’l se’n tu’n ttena junjun ch’inaql ti’xti nimin tajb’en toj jun jakawb’il.

Kyxol aq’untl ti’j OJ, toj tkojb’il kawb’il ex nuk’b’ente lu, ateqeju junjun ti’xti. Jaw ch’iy toj jun Jakawb’il te Nak’b’il toj junjun b’o’tz tnam te Paxil ex xi b’inchan toj nimin tnam kyaje’ Jakawb’il: jun te Ka’yil kaws, kawin, jun Jakawb’il kye Xjalqexi, ex juntl te aq’untl ex kye jaxjal.17 Kub’ b’inchan jun aka’j xim te nejelb’aj ex nik’un tten tu’n min ch’iyaxix aq’untl te q’iltwitz tnam mo kojb’il; aqetzu’n ajb’eb’l junan kyten te onil kye kawil; atzun jun jakawb’il tu’n tmleta jun mya b’an ex qanb’il najsb’il ex junjun b’inchal tqanil kye kawb’il toj tnam te Paxil. Toj 1997 tzaj tzaq’we’n jun Kawb’il te Ajb’eb’l kye xjal te xinb’il ex jaw ximan jun Jaxnaq’tzb’il mo jachmob’l te Kolil tnam te ximil (IDPP), aju in aq’unan toj ab’q’i 1998 extzun ik okna se’n te jun jachmob’l tzaqpib’l aju in kyk’mon ajkolil kyeqe xjal tla’ xi’ kypwaq.

Extzun kyaj q’on (ICMSJ), toj 1997, aju ok ojtzqi’n se’n te jun aq’unb’il nima’xix in tnik’un yol tu’mel chwinqla, nik’un aq’untl tuky’ilxi jun jakawb’il te junajtib’il,18 jun ab’q’i yajxitl. Aju ICMSJ kub’ taq’unan toj 1999, jaw ximan jun Ja te Twitztnam te kawb’il (CAJ) tojxi tnam te Paxil, axqeju in che jyonte tu’mel onb’il kye xjal najliqe toj kojb’il te kawb’il tu’ntzun tten jun junajtib’il te yolb’il kyxol nimaq aq’unal te ex junjun jachmob’l

Toj 1999 xi chaq’un ju ak’aj Kawb’il te K’loj Ttxuyalal xti’s, aju in jyonte tu’mel yol tu’mel chwinqlal te twitztnam te aq’unb’il te xjal. Atzun toj tb’ajsb’ilin ab’q’i te 90 ex tnejil ab’q’i te XXI, toj junjun kojb’il, eb’aj jaw ximan Jakawb’il te Nak’b’il te mya tz’aqli aq’untl, ex Jakawb’il te Nak’b’il, tojtzun tkojb’ilil twitztnam, aju k’loj kye qya ex jun xim te junile oklemj. Tuntzun qyolin ch’itl ti’j aq’untl, aju 2 yek’b’il in tyek’un jun tajlal se’n tu’mel ma txi ch’iya te chukchaq kub’elj te OJ kyxol ab’q’i 2002 ex 2007. Jaku b’ent tu’n tkub’ ka’yet qama b’aj ch’in ch’ixpub’l toj junjun tu’mel; naqtzun aju ilti’j xte toj lu aju twitztnam, tuky’il jun tajlal te 80%, lopchiqexi junjuntl nejelb’aj ex ajkawil tuky’il jun tajlal te 20%.19

Aju’ tajlal qaq tten toj 2002 kye qya/ichin majx nimqetoq kywitz onil kyi’j ajkawil ex nqaknin kyuwi b’inchal kawb’il ex kywitz jtis teyile junjun te jwe’k’alchq kye 600 qyaqe’ teyil junjun 1000 ajkawil ex jwes,38 qe’toq . Toj 2009, ex toj 56 a 100 te kawil ex jwes in kyyek’u’n jun ch’ipub’l onil kyi’j qya.20

Fuente: elaboración propia, con base en datos disponibles en http://www.congreso.gob.gt/gt/mostrar_ley.Véase tabla 4.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Año 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Diputados 80 80 80 113 113 113 113 158 158 158 158

Decretos 99 99 23 99 80 89 56 40 99 45 79

Tabla 4 Número de diputados y decretos legislativos

aprobados (1997-2007)

Fuente: elaboración propia con base en datos del TSE, diversos años.Véase tabla 4.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 5 Total de diputaciones y diputadas (1986-2008)

(número y porcentaje)

19

86

-19

91

19

91

-19

94

19

94

-19

96

19

96

-20

00

20

00

-20

04

20

04

-20

08

20

08

-20

12

Total 100 116 80 113 113 158 158

Mujeres 7 6 6 11 8 14 19

Porcentajes 7 5 8 10 7 9 12

16 Pásara, L. (2002). 17 Ibíd., 117.18 Decreto Gubernativo 89-98. 19 Véase más información en el capítulo VIII.20 Véanse datos comparativos para 1985, 1995 y 2009 en el capítulo VIII.

C 4

35Aju nuk’b’il kawb’il te tnam: a nuk’b’ente, kl’oj aq’untl kye kawb’il ex pwaq in ajb’en kye tnam.

La tabla 6 evidencia que en 2002 tajlalxi’x ti’n tqanil qya/chan nimxi’xtoq a ate’qe te onil kyi’j ajkawilñ ratio mujer/hombre más alta estaba entre auxiliares de justicia y, la más baja, entre magistrados y jueces. Por cada 100 auxiliares, 68 eran mujeres y por cada 100 magistrados y jueces, 38 lo eran. En 2009, la relación de 56 a 100 entre magistrados y jueces muestra un cambio favorable para las mujeres.21

3. Toxi’n Nuk’b’il tnam kuwxixi/nim – Nuk’b’il tnam naq tokx/b’otz

Oje b’ajxi chin yol toj Tnam te Ab’yayala, tib’aj telex k’aõjel ex nuk’b’il kawb’il te tnam ex in ik’tnal qa kykab’il in che tz’aqtzan kye k’loj xjal te tnam, ex tun kyjuntante kyib’ b’anxi’x. tuntzun tpajlu in kub’ chukj toj xim tun qa a nim ka’yin maqa a tok tilil aq’untl te tnam. Atzun ximju’ tun tten kawb’il nk’unxix ex kuw, a tb’anilju in ok xim ti’j a nuk’b’il kawb’il te tnam ati ipumalj tun b’anxix, tun tel xob’len, tun tten nuk’b’il amb’il te tnam ex tun tten b’an kawb’il.

Jalo in tzaj yek’un tqanil te chmob’l tajlal te oklenj te pwaqb’il te tnam kye kwnaqil mos te Ab’yayala ex tnam ttzi njab’ (Cepal) a tabq’iyil te wajxaq lal ab’q’i (18) naq jun techlal, ax ab’q’iju aj tjapun kanun tab’qiyil (1990-2008) a tqanil te tnam te Paxil

in ok mojb’an tukil tnam te Costa Rica, jun tnam ati toj tplajil tnam te Ab’yayala ma tzajqe tun ti’j õkak (Café) ex aqe txjalil awalqe ex jun k’loj xjal toj kq’ob’ taya q’inumal, atzun in ok ipumalj tun tkyaj kyu’n. A tnam te Costa Rica, xi tb’inchan jun nin ch’ixpub’l toj xnaq’tzb’il toj tab’q’iyil (1948). Toj tzun amb’il lu achaq lu ma txi aq’unan ex in ok mojb’an.

a) Atzu’n tajlal pwaq in ok tun nin ajkawil, pwaq tilil ti’j in chjet ex nya tilil ti’j, tajlal tib’aj k’aõjel, le’x ti’xti injaw chmon toj tnam (PIB) toj ab’q’i 1990, intyek’un qa a tnan CostaRica chmet tu?n 11.4% azun tnam te Paxil naq 8.1% . kykab’il tajlal jawx ti’j toj ab’q’i 2008, 15.9% ex 12.1%.

b) Pwaq tun tchmet tijchaq k’aõjel ex te PIB, ex le’x ti’xti tun tajben aju 10.9% te tnam te Costa Rica toj ab’q’i (1990) atzun te tnam te Paxil naq 7.7 % toj ab’q’i 2008, jawxch’intl 15.6 ex 11.3%. Atzun tajlal lu in tzaj yek’un a nuk’b’l kawb’il a tb’anilxix in aq’unan, tun tchmet pwaq te chojb’il; Jun tumel aq’untl b’anxix

Gráfica 2 Cambios absolutos y relativos en empleados

del Organismo Judicial (2002-2007) (número y porcentaje)

Fuente: elaboración propia, con base en la Asociación de Investigación y Estu-dios Sociales (Asíes) (2003 y 2009).Véase gráfi ca 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

80%

7000

6000

5000

4000

3000

2000

1000

0

90%80%70%60%50%40%30%20%10%

0%

20022007Variación %

Magistrados y jueces

Auxiliares de justicia

Personal administrativo Total

71986120%

3,4073,4963%

1,2582,264

5,3846,62123%

Axis

Title

Fuente: Asíes (2003). Véase tabla 4.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Hombres Mujeres TotalRatio M/H

Magistrados y jueces 522 197 719 0.38

Auxiliares de justicia 2,025 1,382 3,407 0.68

Administración 824 424 1,258 0.51

Tabla 6 Empleados del Organismo Judicial por sexo y

área de trabajo (2002) (número y ratio mujer/hombre)

Recuadro 3 Toxin õnu’q (3) A pwaqb’il te tnam kye oxe tipumal kawb’il te twijil qtanam

A toxi’n õnuq(3) ntzaj tyek’un, a toj ab’q’i (1985-2006), a pwaqb’il te tnam in ajb’en tun ajkawil te qtanam (barras) a nimxix, aj tok mojb’an tuk’il, pwaq in b’aj kyun b’inchal chaq’b’il, axjuntl nxi q’on toklen ex tipumal aqe in che kayin chaq’b’il in tzaj qe toj ab’q’i (1995-1996). A pwaq lu a in ajb’en tun kych’ixpet tixti’ toj tipumal kayb’il chaq’enj, tojtzun tilb’ilal lu in kub’ yek’un senchaq nb’aja pwaq te tnam ex tijchaq in ojqelan.

Fuente: elaboración propia, con datos del Minfi n.Véase gráfi ca 4.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 3 Gasto público de los tres organismos del

Estado, 1985-2006 (porcentaje)

120.0%110.0%100.0%

90.0%80.0%70.0%60.0%50.0%40.0%30.0%20.0%10.0%

0.0%

5.0%

4.5%

4.0%

3.5%

3.0%

2.5%

2.0%

1.5%

1.0%

0.5%

0.0%

98.9%

0.2%

0.4%

0.5%

99.2% 97.2%

2.0%

0.8% 0.8%

95.9%

3.4%

1.1%

94.4%

4.5%4.4%

94.7%

1.0%

1985 1986 1995 1996 2005 2006

Poder ejecutivo Poder legislativo Poder judicial

0.3%

21 Véanse datos comparativos para 1985, 1995 y 2009 en el capítulo VIII.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201036

C 4

te chamb’il pwaq ex tun mlay tena alq’anin, ex tun tkub’ tz’eysan wutzj; juntl tumel tun ttena’ b’an kyxol xjal ex tnik’yal ti’j. Qatzun qa nim xtena’ tajlal pwaq, tbanilxix ktemb’ela ti’xti.

c) Pwaqb’il tun tajb’en tkyaqilx axix tun tajb’en te tnam, qatzun qa nim, in tzaj tq’man qa a kawb’il tb’anilxix taya’ ex inaq’unan b’anxix tun ttena nim amb’il tun tb’aj ch’ixpub’l toj tnam ex tzaqpib’l, atzun tun tena tipumal xim kyun tnam. Atzun tqanil naq in xi ka’yin tij tajlal pwaq toj ab’q’ (2000) ex tij jun jun xjal. A tnam te Costa Rica ten pwaq tun toj abq’i (1997) nim tajlal te jun jun xjal ti’j txu kawb’il US$ 406, tajlal jawx toj US$657 toj ab’q’i (2008). Toj tnam te Paxil a pwaq in kub’ q’on te jun jun xjala tajlal US$ 148 ex US$ 222 te kykab’il ab’q’i.

d) Atzun pwaq te tnam tun tb’aj tij xim kye xjal tib’aj in ojqelanxix, tun tok aq’untl tun ajkawil ex tun txi tk’uj tij in ojqelan kye meb’aex aq’pub’l tib’il kxol tnam. Tojtzun lu in q’anchalix te elqe in aq’unan b’anxix, k’loj xjal ex tumel in xib’inchet. Atzun pwaq in ajb’en te tnam a tajlal tib’aj k’aõjel ex tixti in chmet tojtzun ab’q’i (1990), Toj tnam te Costa Rica, 16.1% atzun toj Paxil, naq 3.5% toj ab’q’i jawx toj 17.1 ex 6.7% te kykab’il tnam.

e) Atzun tqanil matxi kyaj in xi kayin te jun jun xjal ti’j ttxu kawb’il, axju toj ab’q’i (1990 ex 2008) a pwaq te tnam tun tb’aj tij xim kye xjal toj tnam te Costa Rica US$504 ex jawx toj US$ 818; atzun te tnam te Paxil, US$ 45 ex jawx ch’i’n US$ 107.

f ) Atzun nuk’b’ente aq’untl naq kub’ni q’on, nim intq’man tib’aj junx oklenj, ak’aj tixti ex b’anaxix tij nuk’b’il kawb’il te tnam, ntaj qe tij tajlal pwaq re chojb’il inchmet toj tnam. Te tnam te Costa Rica a pwaq te chojb’il te jun majx a tajlal 2.1% toj ab’q’i 1990 axjuntl tajlal 4.2% toj abq’i 2008; atzun te tnam te Paxil 1.8% ex jawx ch’i’n. 3.2 toj ab’q’i 2008.

Atzun te tajlal pwaq te chojb’il majx ati , te tnam te Costa Rica a pwaq buyet tun a tajlal 8.0% toj ab’q’i 1990 ex 11.0% toj 2008. Atzun te Paxil, xawx toj 5.5% ex japun toj 8.2 % tojx tab’q’iyil.

g) Atzun aq’untl kye xjal kyun ( jun k’loj xjal) ajuntl tu’mel sen tun taq’unana nuk’b’il kawb’il te tnam, a in ok tun aq’untl lu nya nimxix pwaq. Atzun tajlal tqanil kyij xjal ati kyaq’un (PEA) toj ab’q’i ja tena jun amb’il jawa tqanil; (2003) 6.0% toj tnam te Costa Rica

kye oxe nimaq kawil (Ejecutivo Legislativo y Judicial), atzun te tnam te Paxil naq 2.8% te Ajkawil (Ejecutivo).

Atzun tqanil tij tajlal ma b’aj kayet in el qniky tij qa a tnam te Costa Rica nimxix tipumal twutz tnam te Paxil tun tpaj nimaq chaq kayin tajlal pwaq in ajb’en tij tnam ex kchwinqlal xjal tb’anil taya, tijchaq ti’xti ntlaxix neb’ayil kyxol xjal, naq jte’x k’wal in che kyim aj kyul itz’ji, ntlaqexix yab’, aqe xjal in b’antile kytz’ib’an, ex tun ku’jin, nimqe ku’xun inche okx xnaq’tzal toj ninjaxnaq’tzb’il, nim pwaq in okq’on tij txu xnaq’tzb’il, nimqe qya toqek te ajkawil, naq ch’inqe eleq, ntlaxix b’yoj xjalin, ex nim tipumal k’aõjel in ex toj txjantl tnam. Atzun xim in okq’on tij tnam te Costa Rica, in aq’unan b’anxix ex kuwxix twutz tnam te Paxil jon okq’onxix tipumal aq’untl.

B’ajsb’il kayb’ente aq’untl

A nuk’b’il kawb’il te tnam te Paxil, sen nuk’b’ente le’x xjal chmon kyib’ ex te lex k’loj aq’untl kye kawb’il, alex ksen tu’mel tten aq’untl kye xjal in che aq’unan tun tjawxix tnam.

Atzun in kub’ xima’n ex inlo tzaj qe ti’j tx’uyb’il ojtxix ex tx’uyb’il te tq’ijlalil jalo mo in b’aj toj tnam te Paxil, atzun ipumalj inokq’on kyun jtex xjal naq chin in oka, qumtzun a tnam te Paxil nimxix in kyaja kyu’n jtetl tnam ti’j ch’iysb’il kchwinqlal xjal.

A aq’untl te nman tun txi b’inchet tun k’loj xjal ajkawil, toj tumel kub’ni q’ona te aq’unb’il (011) ex (022) jawx toj yek’b’il tajlal 0.76% toj ab’q’i 2000 (85,460) toj 1.2% te ab’q’i 2009 (163,176) ax tij tajlal tnam. Atzuntl te k’loj xjal te ajchaq’b’il, toj ab’q’i 1997- 2007, atzun tajlal aq’unal te b’inchal ajchaq’b’il (Diputaciones) jawx kyajlal te 80 ex japun

Gráfica 4 Carga tributaria de Costa Rica y Guatemala

(1990 y 2008) (porcentaje respecto del PIB)

Fuente: base de datos de la Cepal, sobre la base de estadísticas ofi ciales.Véase gráfi ca 4.9 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1816141210

86420

Costa Rica Guatemala

1990 2008

10.9

15.6

7.7

11.3

C 4

37Aju nuk’b’il kawb’il te tnam: a nuk’b’ente, kl’oj aq’untl kye kawb’il ex pwaq in ajb’en kye tnam.

toj 158 aqetzun aq’una mo onilkye a tajlal 182 toj ab’q’i 1999 toj 1575 toj ab’q’i 2007. Atzun k’loj ajkawil tij chaq’b’il, toj lu ma b’aj ch’ixpub’l, nim tipumal tun tb’an aq’untl tun b’anxix, tik’lenxi ab’q’i (1994) a te tok jun ak’aj ch’aq’b’il tib’aj b’inchaj il mo kyil xjal, toj ambil te tkub’ sqitun u’j tib’aj nak’b’il te junmajx. Tojtzun kayb’ente lu, a kyajlal aq’unal toj Ajkawb’il tij Ch’aq’b’il jawx toj tajlal 5384 toj ab’q’i 2002 ex toj ak’aj tajlal 6621 toj ab’q’i 2007 ax tz’elpuna 0.05% te kyajlal le’x xjal. Toj Ministerio Público, ayilex tq’ob’ elni ti’j kawb’il, atzun tajlal xjal aq’unal tij kawb’il Fiscales a kyajlal jawx te 680 toj ab’q’i 2002 toj 1265 toj ab’q’i.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201038

C 5

Tjweyin tnej /tqiky’Xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam ex te ch’iyjsb’il kye xjal

Ajtxi qe toj ab’q’i (80) te siglo XX, a ajtkub’ b’aj pwaq tun k’asb’en kub’ tb’ek’lan kytanam mos te Ab’yayala. A nimxix k’asb’en tij pwaq etzq’in tun tajb’en te onb’il jun k’loj k’ayil ti’jxi tnam, ntlaxix kypwaq, aqetzun tnam naq kub’ kyon onb’ilkye txjantl tnam, ex kuwxix ela kye tuntpaj wiyilxix tub’chil pwaq kyxol nimaq tnam. Tojtzun ab’q’i (90’) okxq’onchin tzaqpib’l extzun ch’ixpub’l ex nuk’b’il kye tnam tib’aj ch’iysb’il pwaq kye xjal. Toj tnejel olajoj ab’q’i toj ab’q’i (XXI) tzaj anq’in jun xim tib’aj sen tiky pwaq ex tun tjaw tnam kye kwnaqil mos toj Ab’yayala, jun k’loj tnam ntlaxix kykuwal tun tten amb’il kye tnam tun kyaq’unan tuk’el ajkawil, tuntzun tb’ent tten txuyb’il te pa’jtib’l ex tun tchmet nim pwaq tun tten tzaqpib’l ex tb’anil chwinqlal kye xjal.

Tz’qekuxix a tun tknet tumel ksen tun tten onb’il tun mlay kub’ b’aja pwaq kye nimaq tnam toj ab’q’i (2007 ex 2009) ex xi ljon junmajtl yol tib’aj jun kayb’ente aq’untl (neo keynesiano) in onin ch’in, ex tnam; in xi aq’unan twutz tkyaqilx ex chamb’il tib’il. Atzun kayb’ente pwaq junx xim inok ti’j ksen te ch’iyjsb’il kye xjal qon a tnam tun nuk’b’il kawb’il ex aq’unb’il te tij ti’xti te tnam. Tojtzun xim ex yol b’aj, kyaj q’on tun txi kayin b’anxix a tipumal xim ti’j xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam, ksen in aq’unana, ex pwaq in b’aj tu’n ex qa inajb’en tpwaq tnam toj tniky’alti’j. tib’ajtzun txolil aq’untl in tzajq’on jte’ oqxenb’il tib’aj xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam ex tib’aj ja intzaja pwaq ex tun tajb’en toj oxe tu’mel: a) tun ttena onb’il tun tpax twutz; b) tun tten junilex pwaq, c) tun txi sipet pwaq kye tnam.

1. Ch’in tqanil ksen tzaj qeyaxim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam te Paxil

Tqanil tun tzaj qe tib’aj xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam tej b’ajsbi’l tab’q’iyil (30), tzajlen tij tb’ajlen pwaq ex k’asb’en, ex jun

nuk’b’il aq’untl te onb’il tun ajkawil, tzajni qe tun tkanexix sen tu’mel kub’ b’aja ipumalj ti’j pwaq te tnam. Toj ab’q’i (1983) axtu’mel kyajni b’enta tuk’el (Fondo Monetario Internacional) (FMI), kyej q’on jte’ amb’il te ch’ixpub’l ex te tokq’on jun ch’ojb’il te pwaq tij ti’xti (IVA) a tajlal (10%) ex kyej q’on tun mlay che chojona aqe in che aq’unan ti’j awal. Atzaun tnejel ajkawil jaw sk’on kyu’n xjal toj ab’q’i (1986) kub’q’on ttxolil aq’untl te nuk’b’il ti’j pwaq ex te tnam, naq te jte’x q’ij extzun onin tun tten tipumal chamb’il pwaq, kub’ nk’unxix a pwaq tun tb’uyet, tun tten jun kayilyte b’anxix es chamb’ilte ex tun kykane lex tun kchojon.

A tumel tun tkuwan tkawb’il ti’xti’ tnam, aj txi qe te ab’q’i (90’) tex tab’q’iyil (XX), kyej q’on jun ak’aj tumel ksen tumn tchmeta tpwaq tnam, ax in ajb’en toj tq’ijlalil ja’lo. Aqe ajkawil kub’ kyq’on jun ak’aj chamb’il pwaq naq tun tkyaj kuyet qa maten jun inojqelan toj tnam, Bonos del tesoro tun tajb’en ti’j xnaq’tzb’il, ti’j q’anb’il te chwinqlal, tun tkub’ b’inchet lex b’e, jaxnaq’tzb’il, tun txi kayet tun ten nak’b’il ex tun chjet k’sab’en toj juntl tnam. Tej tkub’len sqitun nak’b’il toj ab’q’i (1996) okq’onxix tipumal a xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam tuntzun kyaq’unana ajkawil b’anxix ksen intq’man toj chaq’b’il te tnam. Kyej q’on tun tkub’ nk’un tij chamb’il pwaq b’anxix, junilex, te tkyaqilx ex tun txi b’inchet kuwxix; tuntzun tten q’inumal ex tun tok q’et pwaq ti’j k’aõjel, kyej q’onxtl tun tjawx ch’intl tij pwaq tun tchjet, 50.0% tijxitl ab’q’i 1995, ksenx tajlal 13.2% tib’aj inok tij k’aõjel toj tnam (PIB) toj ab’q’i (2008). Tojtzun ab’qi (1998) kub’ q’on jun ja te kayb’il ex chamb’il pwaq te tnam (SAT) alo xim ti’j tun tb’uyet pwaq b’anxix ex tun tonet ti’j aq’untl. Tzajni qe tij xim te tkayb’il ti’xti te tnam, a tej tten txkob’l tun ajkawil te tb’aj yol tun tpaj tun tkyaj qe ajun kawb’il tib’aj xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam, atzun tej kyej b’ent tten toj ab’q’i (2000) kyej q’on kyxolqe nejenel te k’loj xjal toj tnam ex aqe oxe nimaq kawil te Paxil.22

22 Consejo Nacional para el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz (2008: 5).

C 5

39Xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam ex te ch’iyjsb’il kye xjal

Toj ab’q’i (20039 ex (2006) okq’on jun aq’untl kyu’n ajkawil tu txiljet jun aq’untl ti’j Pacto Fiscal, kyaj jyo’n jun k’loj xjal tex Pacto Fiscal (CTPF) ex kyej kyq’on tun txiq’et jun ch’ixpub’l tib’aj ch’amb’il pwaq ex kyej q’on tun tajb’en toj ab’q’i (2004) Eltzun ch’ixpun pwaq te chojb’il kye k’loj xjal te k’aõjel ex k’ayb’il txkup, ex tun kchojon junxich’intl ex jun jumajxi, tun onb’il te Sqitb’en te Nak’b’il (Ietaap) extxun onin nimxix tun tchmet pwaq tib’aj majin ti’xti’ (ISR). Ex okq’on tun tten tipumal ksen tun taq’peta pwaq in b’uyet, kyxoltzu, a tb’i « Chaq’b’il tun mlay b’aj elq’an». Toj tnejel xjaw te ab’q’i (2008) a k’loj xjal kayilte tun taq’unet tib’aj kub’nio Sqitun tib’aj Nak’b’il, kyaj tq’on juntl ak’aj tu’mel ksen tun txi kayet tib’aj pwaq te tnam te Paxil ex intaq aq’unan ti’jaq’untl te xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam.

Tun tkyaj b’aj xim, a tzajlen qe toj tchwinqlalxim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam te Paxil, intyek’un nim ipumalx inok kyu’n ajkawil, atzun twutz kyik’len nya nim qun chab’axix inb’eta chmoj pwaq te tnam, ex tun tajb’en kyex xjal te ch’iysb’il tchwinqlal xjal.

2. Jni’ in tzyet tu’n xim te ka’yb’itz

A twi’xinil, kayilte tu’n tten pwaq toj tnam, in tman ti’j tzqib’xim qa jun chmob’l tu’n taq’un aj pwaq tu’n tch’iy ex tu’n tex aq’pettoj tnam. Tu’n tzun tten aju’ junile oklenj, ex tu’n kych’iy xjalt oj kychwinqlal. A tz’elpuna’ jun tzqib’xim tib’aj tb’anil kye xjal tu’n t-xi b’incha’n jun tb’anil tib’aj aq’untl ex se’n tu’n tch’iya pwaq ex tu’n tten chukchaqx aq’untl. Tu’n tkub’ b’aj a junjuntl tu’mel ti’xti’ a jon tzaj tq’on pwaq, tu’n tzun tb’ant tkayjiya’ e’ tililx ti’j toj kychwinqlal xjali kyeqe’, tb’anil toj tchwinqlal xjal,xnaq’tzb’il, najb’il, ex txqantl.

2.1 A tzqib’xim te xjal te wixin ex ch’iysb’ilkye xjal

Aj tok toklen xjal te jawixin toj tzqib’xim nim yol nb’aj kyij toj tnam te paxil. Teqekye in kyxima’n qa a pwaq nb’aj toj tnam ex pwaq te chojb’il mlay ch’iy pwaq tu’n qu’n in ex ijlan a in b’aj kyu’n xjal te kyloq’b’il ex a in b’aj kyu’n te kyex; qumtzun a kyajb’il tu’n tten naqch’in b’otz a pwaq te chojb’il, naqtzu a, a ti jun yek’b’ilte, ax jun yek’b’ilte a b’aj tz’qeku’ toj ab’i te 2007 – 2009, in tyek’un qa a loq’b’il te tnam jaku ch’iy pwaq tu’n ex aj tok kyq’o’n pwaq ti’j jun tixti. Atzu jun juntl xjal in chi q’mante qa a pwaq in b’aj toj tnam ex pwaq te chojb’il jaku’ tz’onin ti’j aj tch’ixpuj jun jumaj a pwaq toj tnam, naqtzu a’ in xi kayet tu’n lay mo min jawx ti’j ti’xti’ ex tu’n lay chi b’aj kyaja’ xjal tla kyaq’un, juntl toxi’n kayb’ente kyu’n xjal qan ya okx tu’n tonin ti’j tu’n lay jawx ati’j tixti’, ex tzun nim tajb’en tu’n tonin ti’j ch’isbil tij tnam, iksen tu’n tkub’ b’aj a meb’ayil, ex tzun tu’n tten junx oklenj te amb’il kyexjal. Ajtzu’n tok

chmet e’ oxe aq’unb’il lu (ch’iysb’il, nuk’b’il ex sipb’il) e’ tzun lu’ in q’onte a se’n tten jun b’anxix aq’unb’il kxol tzqib’xim te xjal te ajwi’xin ex ch’iysb’il kyexjal.

A taq’unb’il twixinil tu’n taq’unaj jun tzqib’xim tib’aj jun k’as toj ex tij xi tnam. Tib’aj wab’j, a twixanil atl in etz jun tk’as tu’n pwaq te chojb’il ,naqtzu a’ tix jun juntl tokel pwaq tililxi’x ti’j in ch’ixpujtoj junjuntl tnam, se’n in xi qkayin ti’j jun pwaq mijon in chjet kyu’n xjal mo junjuntl k’ayb’il. Tu’n tzun tpaj lu a k’as in tzaj q’on toj jun juntl tnam ex in tzajq’on tu’n eqenimaq k’axhjel,lextzun k’as lu in tzaj q’o’nxi’ noq q’ona ti’j a loq’b’il in b’aj tu’n tnam te Paxil.

A pwaq te tnam xi in el b’aj ati’j oxe’ tu’mel tu’n tch’iy xjal toj tchwinqlal. A tnejel a tu’n tyek’uj ex a tu’n tkayji ch’iysb’il, a tz’elpuna’, a tu’n tb’inchet ex tkayji pwaq twitz tnam tu’n tzu ttena aq’untl. A tkab’ a lo tu’n tkayji tu’n lay b’aja jun mojb’antib’il toj kayb’ente pwaq, ex tu’n tkub’ b’aja a jawxel ti’j tixti ex a tu’n tten aq’untl toj tnam. A toxi’n a lo sipalte pwaq in ok toj tnam te twitz paxil,ex tu’n tok tipumal tzqib’xim tib’aj ch’iysb’il toj kychwinqlal xjal.

3. A taq’unb’il tzqib’xim toj twixanil

3.1 A nkane tib’aj pwaq te tnam, se’n tten ex a pwaq in kychjo’n xjal.

A tu’mel tu’n taq’unaj pwaq, xi kayeta tij jni pwaq ati toj tnam, xi nkayet axi’x ti’j a pwaq a in kychjo’n xjal ma eqe’ nimaq k’a’yb’il, tu’n tzun a tnam te twitz paxil ti tu’n tten a 90.0% aj tjaw chmo’n te tkyaqilx; ex toj lu jon toqe’k eqe’ jon chi b’aj chojon. A tnam te twitz paxil tla mo nti junte se’n tu’n toka’ jun pwaq tu’n tex, qumtzu’n in jaw tchmo’n a pwaq in kychjo’n xjal ma eqe’ nimaq k’ayb’il, naqtzu a’ nim qe’ xjal jon kub’ ky chjo’n qumtzun b’otz pwaq ati toj tnam te Paxil, a kayb’en te naq 12.0% te PIB tla in japun ti’j kub’ni q’ma’n toj b’inchb’en u’j te nak’b’il(13.2% toj 2008).

A b’entni tten tuky’il INDH 2001, kxol kayb’ente a b’otz pwaq in ok aj tjaw chmon twitz tnam eqelo: a) Ati jun ajwi’xin, min aq’unanxix ex jon tq’onxi’x toklen pwaq. b) tlaxi’x mo nti’x toklen eqe’ aq’unb’il tu’n tjapun a pwaq ex tu’n kychjon xjal.c) a ti jun kayb’il aq’unb’il naqx tok najsal aq’untl tu’n. d) min b’ant tajb’en a jun aq’unb’il tu’n tixtib’ aj pwaq, e) Ati jun jun tch’uxhal toj ttxu kawb’il, qumtzun min okxi’x toklen twixanil, f ) nimxix pa’jtib’il ati aj t-xi sipan pwaq toj tnam, g) nimxi’x jun pwaq mya b’an aq’unb’ente, ex yajtzuntl, a ti jun mya b’an yolb’ente tib’aj a ch’iyjsb’il pwaq, ex se’n tu’n tkub’ b’aja elq’anil tuky’il tu’n tkub’ b’aja a pwaq in xi kye tnam.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201040

C 5

23 La Junta Monetaria autorizó al Banco de Guatemala (Banguat) disponer de las reservas internacionales del país para dotarse de liquidez, como una medida temporal

hasta el 31 de enero de 2009.24 Asíes (2007: 17). 25 Paunovic, I. (2004: 12).

Toj jun Jaxnaq’tzb’il te tk’uj ab’yayala te jawixin (Icefi 2009) in tq’ma’n qa toja ( jonnb’anttu’n ISR) a qaj on jaw tb’ajsa’n le’x a chojb’il kyu’n xjal tib’aj majin ja, naq 0.4 % japuna’ tij PIB toj 2009, tu’n tzun tpaj lu min japuna’ a tajlal pwaq. Se’n tzun in tq’ma’n a jun tqanil te tnamtoj tchwinqlal. 2007/2008 a pwaq te twitz paxil japun toj jun tajlal te 75.0% te tnamtoj 2000, ex tzun 71.3% toj 2006, japun pwaq lu tu’n tpaj xjal ma qa e’ k’ayb’il in kychjo’n jun pwaq tib’ajxitel kyloq’en (IVA).

Toj tzun pwaq in ok, eqe jun k’loj aq’unal tib’aj pwaq eloju kyb’i ISR, IVA (DA) ex tiky’il nim in loq’chi (Q’e pwaq) eqetzulu q’elte jun tqanil jnixi’x pwaq in ok ex tu’n tex sipet.

3.2 Chojb’ilte ex junile oklen toj tnam

A junile oklenj jun tu’mel tu’n jun aq’untl tojxi’x tb’anil. A twixanil ati tu’n taq’unan tuky’il jun tzqib’xim ex tojxix tu’mel tu’n tsipet a pwaq, ex toj junile oklenj, ati tu’n tb’incheta’ jun tu’mel t-xilen jun aq’untl tib’aj pwaq. ¿titqaltzun namx t-xi b’inchet toj tnam te twitz paxil?

A tnimal chmob’l pwaq tib’aj chojb’il pwaq atl te IVA, xi toka’ ti’j chukchaqx tokel ex tu’mel tkayji pwaq, jun tu’mel tu’n tb’ant tb’inchaj jun Chojb’il pwaq atl naq a’ju’ min qo onin tij tu’n tsipet pwaq toj junile oklenj. Tib’ajxitltzun, in aq’unan te jun kmojx a tu’n tchmoj pwaq te (impuesto), ex xi lopchiya ti’j k’ayi’n ex jun juntl tu’me’l aq’untl.

Junjuntl xnaq’tzab’l tib’aj a kayb’ente junile oklenj tib’aj (impuestos) aj tjaw chmo’n te tkyaqil in kane qa a (tributario) mo un chojb’il toj tnam te Paxil jakub’ant tu’n tanjsti’j. iksen te IVA ex jun juntl (impuestos) sk’onqe’, ati tu’n tb’ant tanjstz kyij. A ISR kyeyile junjun xjal ati tu’n tch’iy, nya ikkye jun juntl (impuestos) nya tzinun qo naqx in anjtztlkyekyi’j, qumtzun ati tu’n tok tilil tu’n tch’iy ex tu’n tb’ant tchmoj pwaq kye xjal in chi chjon ti’j (impuestos).

3.3 Jon b’ant tb´inchaj tib´aj

Aj telqniky’ ti’j ex aj tkub’ qkayinx a ksen in oka pwaq to jtnam, at ikab’e tzqib’xim toj tnam te twitz paxil: toj jun plaj nim qexjal in kyqan in tu’n tok kyoklen, ex tzunxjon xi kyb’incha’n kse’n tkux toj ttxu’j te kawb’il, ex, toj jun plajtl, jun twixanil nya kuwxix min kub’ tnimantib’ tojx tkawb’il. Aj tjaw chmo’n te tkyaqil eqe xjal in chi chjon (impuesto) min in che japuntl tij tajlal xjal in chi chojon. Jun k’loj a tb’i Cepal tuky’il Icefi xi kyxima’n ex min ok kyq’on a ISR toj junjun tnam, toj tnam te Paxil, toj ab’q’i te 2006.

kykyaqil ipumalj in che onin) te 63.7%, ex ti’j te PIB, te 5.6%. Tichaq in kub’ toj tb’eyil aj tjaw chmet pwaqb’il toj Paxil xi’ ta’yaxi’x toj IVA ex toj ISR, le’x pwaq in kub’ q’o’n ex le’x ati tu’n t-xi q’et. Kyojtzu’ lu’ lex ati min kub’ q’on nimaq ex, tib’aj xi’ tzuntl, in kyaj kolchi ch’i’ntl pwaqb’il kye xjal, in b’aj t-xmo’n tib’ kyuky’i’l in chi qanin ti’j pwaqb’il in tzun tzaj tzuntz toj kub’l a ti tun tok toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Toj tzun juntltel, tu’n tpax twutz pwaq in b’aja’ toj ISR, xi’tzun ta’xix tipumal pwaqb’il tun tten toj lu’ kye twutztl toj IVA.

3.4 K’as kyib’aj tnam ex se’n taq’unji ka’yb’enjtz pwaqb’il

Jun aq’untl in xi b’incha’n tib’aj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun tten pwaq tu’ntzun txi b’inchet nim aq’untl ti’j in kub’ xima’n tun tjaw b’uyet ttxa’n pwaqb’il; ex un kub’ b’aj te loq’b’il tun txi wayet ex ja in xi q’eta’ pwaq tun tjaw pa’yet twutz nimaq matxi jaxa’ tu’n tzu’ lu’ ti tun txi ka’yet tuky’i’il k’as qxolx mo toj jumplajtltel. Toj b’ajsb’il ab’q’i te jun k’al ab’q’i, a Paxil ma tk’am tun tkub’ tb’incha’n jun aq’untl te in ojqelan toj k’as ezni tu’n. a k’as kyib’aj tnam tkyaqil toj twijil ti toj 20.0% twutztl PIB, myakxa’xix in b’aj ju toj Ab’yayala kye Mos ex toj Tku’j Ab’yayala.

Le’x tlok’ majin ma b’ajx tch’ixpu’ntib’ toj tab’q’iyil te 90 toj tkmojil tjok’alil tab’q’iyil te XX, toj lu’ ma b’ajo’k pwaq nimxi’x ti’jxi ex toj tnom, tej xb’ajx ch’ixpu’n k’ayb’il kyeyle nimaq tnam toj 1997. Extzun, le’x k’as etzni toj junjuntl tnam ma b’ajx ch’ixpu’n toj ab’q’i te 2008, tej xchib’aj kub’ q’on txjantl ti’xti’ toj tb’eylal k’as nan te jun kmoj toj k’ayb’il toj junjuntl tnam (atzun xi b’inchet tu’n pwaq in b’aj aj tb’aj chamli) matzun txi b’incha’an jun tu’mel tun txi chjet k’as tun junjun tti’xti tnam tun xiq’eta’ majin tuntzun txi chjet kas tuky’l yol ti’j pwaqb’il.23 Saj tzun qetzutzu’ k’as tuk’i’l tu’wjil q’inumal b’inchan ex a «[…] jun xim tun tokx k’as aj tjapon tib’aj u’j kub’ni sqitet ti’j.»24

Le’x ti’ti lu’ ma tzul kanun toj ab’q’i te 2009, te’ saj FMI xkub’ taq’unan jun majin te tajlal US$ 935 laj ch’uy tuky’il kyaj q’o tu tonin ti’j Paxil tun tetz tjaq’ k’as. Extzun, ax ab’q’iju’, aju’ Ja te Ku’b’l Pwaq kye Nimaq Tnam ttzaj tq’o’n jun Pwaq te majin tun txi b’inchet xim te ch’iyjsb’il (DPL, tnejel tb’i toj kyyol me’x xjal) tun US$ 350 laj ch’uy tuky’il kyaj q’o te Nejenel te Ajkawil te Paxil, tun txi aq’unet tun tte’n ka’yb’itz kye ja te b’inchalti’xt’ toj twijil tnam ex tun txi ka’yet tun qetza tjaq’ il sul kanun toj junjuntl nimaq tnam mo te twijil ti’j wpaq. A in tma’n Cepal,25 A Paxil ti tun txi tka’yin tib’ tu’n min lay tz’okx tq’o’naxi’x tib’ tjaq’ najin pwaq qun jaku’ jax ch’iy tchojb’il ex

C 5

41Xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam ex te ch’iyjsb’il kye xjal

26 Cabrera, Ó. (2010).27 Demanda agregada = PIB = consumo e inversión privados + consumo e inversión públicos + saldo comercial (exportaciones menos importaciones). Naciones

Unidas, et ál. (1993).28 Minfi n (2008).29 En Díaz (2009).

tun txi chjet junmajtl tchojb’il ka’s (tchojb’il) tun qetzb’aja’ tjaq’ k’as.

Ti’chaq in ajb’ena’ le’x pwaq in etz te majin ex in ok te oyej pwaq te aq’utnl in tye’k’un, ex toj jumplajtltel, in kub’ tb’on toj b’e a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun tpaj naq ch’in in jaw chmet a in kub’ kyq’o’n xjal ex tu’n b’otz tok pwaq kyu’n xjal tun’n tzu’ lu’ nim aq’untl tun xi tb’incha’n toj amb’il te nim ex te b’o’tz. Toj juntl tu’mel, tjaq’ tk’as Nuk’b’il Kawb’i te Tnam te Paxil, kye twitztl te’ aj tkub’ qmojb’an tk’u’j Ab’yayala, min tyek’un ja ta’ tipomal xim q’intu’n, jun ka’yb’itz te tti’xti tanam naq in lu’lun. Qajlo qama tzaj juntltel tuky’il txim, ti junjun tqa’nil jawni tqanil in tye’k’un txupwaq kye tnam kye twijil ma b’ent tun txi taq’una’n tib’ ti’xtib’ toj tlaji’n b’ajsb’il ab’q’i. Tu’ntzun, inb’aj tz’qeku’ tu saj pwaqb’il toj kub’l toj ab’q’i 2009 in okx tq’on toj jun ch’ixpujtib’il tib’ajxi’x se’n tten k’as exch’yjsb’il pwaq che chi, tqanil tz’qeku’ jawni toj u’j,26 in xi txon toj jun tu’mel tena’ tkuwal ti’j ka’yb’itz toj2010.

4. Nuk’b’il Kawb’il te Tnam: ti’ tajb’ena xim ti’j kayb’itz

4.1 Se’n yukyente ka’yb’itz ti’j aq’untl te ch’isb’il

Jun q’il ttxa’n aq’untl ti’j nintz ttxu pwaqb’il tilil xim te kayb’itz ti tun tix tb’incha’n a tiyil in txoktxon ti’ in ok tz’aq’tzet ex tun tok q’et jun eltl ch’ijsb’il pwaq te txunku’ mo te yaj tun tb’enta’, tun aj tjax ch’iy pyaq inb’aj kye tnam.27

Toj Paxil, a pwaq in b’aj kye tnam kyi’j b’inchal ja (pwaq in b’aj tij ttxu pwaqb’il) a tzun in txoktxon kye xjal ti’j tti’xti tnam ex te ajb’eb’l te nk’b’eb’l (pwaq in b’aj naq pwaqxi’) jaku’ b’en tun txi tb’inchan ch’ijsb’il bwaqb’il te tzaqtzb’il te aq’untl kye xjalxi’.

Toj tzun junplajtltel, aj tkub’ aq’una’n tiyil ti tajb’en te tnam myaxix te tu’mel ju’. Le’x aj tkub’ qe mo se’n ku ka’yinx q’ancha’lxi’x: e’qechaq in chex b’incha’n te k’loj chma’b’il in xi b’incha’n ti’j pwaqb’il tun taq’unana’ (naqch’in 100.0%), kywutzile txantltel in chi aq’unan tun tpa’yet twutz tpwaqb’il tnam, toj juntl tkmojil toj ab’q’i 1985 y 2008 kyin tajlal lu’ 79.0%, tkyaqiqilxi’. A tzu’ lu’ in tchiky’b’a’n tu’n, qa ti jun aq’untl naq in ttlu’lun ti’j pwaqb’il, toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam lay b’ent tun tkyej tq’on tun tchojli txqantl tub’chil mo tun tlq’et txjantl ti’xti tu’n ex ti’ ti tun tajb’en kye tnam, atzun tun txi chjo’n te jun elx jakutzu b’ent tun min lay txi q’etapon. Le’x pwaq in ajb’en tun txi aq’unet jun txi’xti tb’anil aj txi yukyet te ch’iyjsb’il te pwaq, atzunte’ qama txi tzyet a ttxu

pwaq in tye’k’untib’ te ch’iyjsb’il te yaj txilen aj tjaw pa’yet twutz ex tun txi ch’iyjset pa’b’l twutz pwaq kyu’n naq xjalqe xi’ tu’ntzun txi kyq’o’n aq’untl kye txjantl xjal.

Aj tok qchmo’n txa’n a xim ti’j ka’yb’itz ti jun tipomal tun tyukchan, a pwaqb’il in b’aj kye xjal ex aj txi aq’unet ti tun txi tb’incha’n a’untl tun txi sipet tojxi’x jun tu’mel te ch’iyjsb’il te xjal, tun tb’entxi’x taq’unan te jun ja te ti toklen.

Ti’ tun txi kyb’incha’n que jun k’loj naq xjalqexi’

Jun plaj lu’ tililxi’x ti’j te pwaqb’il tun txi aq’unet jun ti’xti ex te ttxu pwaqb’il a qe junk’loj naq xjalqexi’ te loq’ol, te ti’xti ex te ti’ in txoktxon kye tnam ex ti’xkuchaqtl ex te ttxupwaqb’il. Etzu’ lu in che aq’unan tun tzun tch’jseq aq’untl, ex in onin tun tjaw ch’iy pwaqb’il te twijil ex te q’ob’l aq’untl. A Nuk’b’il Kawb’il te Tnam in loq’on tok k’a’yb’il kab’e tun tajb’en tun: a) e’ in che b’iyan ti’xti ex tichaq tajb’ena’ tu’ntzu taq’unana’ Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ti tun txi aq’unana’ ti’xti a in ajb’en te twab’l xjal te in txoktxon ex amb’il tun tajb’ena naq te jun kmoj.28 Ex, b) a ojtzqi’nqe titi’ te’ xjal, k’uxb’il tun tb’inchji jun ti’xti’, ex ti’chaq lay b’ent ttzyet, ex to’qe’kx toj en in che lq’et mo tun tjaw b’inche junjuntl ti’xti te ttxu pwaq tun tjaw ch’i kye tnam. ex ti tun tkub’ qsqitu’n tjaq’ a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam matxi b’aj tjyo’n tb’eylal pwaqb’il te tnam ex kye naqx xjalxi’ ton in loq’on ti’j ti’xti tuntzun tok te ttxu pwaq (80.0% naq jun tlajlalxi’ ex toj 2007), tun tloqch’ ti tun tajb’en kye xjal.

E’ in che lq’et te ti’xti’ te ttxu pwaqb’il a in xi taq’una’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam key naqx xjalqexi’, ex tokx kyxol, xk’ojb’il jun ti’xti ex te b’inch’il b’e, aq’untl te lkul chewa’, te q’anb’il xjal, jaxnaq’tz, xpo’tzb’il, exqe txjantltel. Extzun, a Nejenel te Kawb’il Tnam mya o’qek tun tloq’chi ti’xti tu’n ex titi’ tun tajb’en te junx ttzajel, ex in xi tb’icha’n tun tzaj ch’ixpu’nte naq kukxju’ ex ttxu pwaqb’il kye txjantl tnam. Toj tnejel tten, in tma’n ti’j tik’xq’o’n te kye xjal in inchi el b’anil tu’n e’ ti’xti te xjal ex xjanq’tzb’il. Se’n tun tik’x q’ona’ pwaqb’il, Tojutl tel a ja in xi’ya ttxu pwaq, xi’ in b’ajxa q’ona te a’untl tib’aj xna’q’tzb’il ex te anq’ib’l kye xjal, tun txi q’on ipomalj ti’j awal, b’etb’il, tun tok txaqb’il tojile junjun kojb’il, b’inchal ti’xti’, xkaõlil ex kye wnaq chmo’nkyib’.

4.2 Yukchb’ente ka’yb’itz tun txi tkayi’n tkmojil pwaqb’il

Tqanil tib’aj tkmojil in tq’n Burns y Mitchell:29 « A tkmojiol pwaqb’il jun kmoj aj tzaj jolo’n pwaqb’il toj kub’l a txi b’inchet jun aq’untl toj junjun twinaqil tnam in jaw kychmo’n kyib’

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201042

C 5

30 Ramírez, E. (2006). 31 Akitoby, C., Gupta e Inchauste (2004). En Acevedo, C. (2007: 45).32 Alessina y Tabellini (2005). 33 Acevedo, C. (2007: 8).

tnejel lo teqe’ naqx xjalqexi’: jun tkmojil a tajb’ena’ tun txi nimjset toj pwaqb’il aj txi aq’unet nimaq aq’untl te pwaqb’il, lopchix juntl ti’j a tun tkyaj tiq’i’n tib’ te tkaqil aj tb’aj te tkyaqil aj tjapon tkmojil kukx tzu’ kyju aj txi q’e juntl .» Jun xim ti’j ka’yb’itz timaj in tzaj tib’aj tkmojil a’ ajtjax ch’iy k’as mo aj tku’tz tipomal pwaq in ok toj junjun tkmojil aj tzaj, ikse’n aj kytzaj qe xjal nimaq qe’ in chi ul atzun jun kmoj lu’ tun txi ch’iy pwaq atzun kmoj lu’ tun txi ko’pet in qaninjtz te tzaqtzbil pwaq.

A xin ti’j ka’yb’itz ti’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam toj kywnaqil mos te Ab’yayala naq toj kmoji’n taq’unajtz, qu’mtzun pwaqb’il kye xjal min ch’iy, atzunte’ toj junjunplajtl ja taqe nimaq tnam in ajb’en xim tech’yjsb’il ka’yb’itz aj tzaj jolo’n pwaqb’il, toj juntl tume’l, aj tzaj pwaqb’il toj ttzelti’j.30 atzulon in onin tumin lay b’aja’ ex tumin lay chi b’ajxa’ toj k’as. Toj Tnam te kywnaqil mos te Ab’yayala, «[…] ajtzu lon in el q’in ti’j chojb’il ti’j xjal tumin lay b’olja’ tuky’i’l tk’aõ ex in kub’ tb’otzjsa’n a pwaq in ajb’en te tnam te twijil in tzun kyej tpa’ntl k’ajb’el toj lon […]».31 Ikse’n in b’aj toj Paxil.

Atzun pwaq in b’aj ti’j tnom in jaxch’iy aj ttzyet taq’ji oyej pwaq kye a’unal ajtzun tkutz toj kub’l a pwab’il in b’aj kyi’j tnam aj tzyet kyjoyli ak’aj majin te aq’unal toj Ka’yb’il Kawb’il te Tnam. Atzun pwaq in b’aj ti’j tnom atzulon in ajb’ente Ka’yb’il Kawb’il te Tnam qa te ti’yil ti tun tajb’en te majen, qatzun b’otxinin pwaq in b’aj toj tnam inxik’unch’itl tun tajb’en qa ti’yil ma tzul tz’ajqi toj tuntzun mi lay tun txi tz’ajqi toj il. Qatzun min xi tq’u’n layx b’entl tun txi tq’on pwaq kye tnam qa ti’yil tun tajb’ena’, ex layx tun tok tjaw tpa’ntwutz pwaq kyxol tnam tuntzun tjaw ch’iy k’achb’il.

Tqaqin tilb’ilal (6) in kub’ tmlo’n ja in jaxa ti’j pwaqb’il te PIB tuky’il pwaq in b’ajok q’on kyi’j tnam, tun tajb’en te ch’isb’il kye xjalj ta’x tximji. Tlaxi’x jun tqanil toj qe tab’q’iyal te kawnaq (80) toj tajla’b’l kyab’q’i mos XX mo jun wnaq (te PIB ma kutz’ b’otzjsa’n pwaq atzu’n in okq’on ti’j tnam ma jax ch’iy) toj tzu’ junplajtel te tab’q’yal te kab’wnaq tuky’il lajoj (90) ( junqe’x xchi b’aj jutz’pi’n mo xchi b’ajaw ch’iy). A kyten, nayaxi’x junile, in tyek’u’n, le’x toj tkyaqil, a myaxix tb’anil tb’inchanjtz kyu’n Nuk’b’il Kawb’il te Tam Paxil tun tkub’ tq’o’n pwaq kye tnam aj tzaj tilj il mo aj ttzaj b’waq toj kub’l, jun tu’mel a tun jun b’ent tk’u’yet pwa qa ti jun amb’il ti ja tokyala’ ex jon kyaj pa’yet te jun xjal qa nti’ taq’u’n. tijunjun maj nimaqxi’x in b’aj te oyej kye aq’unal aj tok niky’jan ab’q’i ex aj tb’aj extzun nimaq in pwaq in jawq’i nyatu’mel b’inchb’ente.32

4.3 Se’n tkayinjtz jachaq in xi sipana’ pwaq ex se’n qa junile oklenj kye xjal

Se’n tten pwaq in xiq’o’n kye xjal toj tnam

Se’n in okq’ona pwaq ti’j in b’ent kyu’n xjal jun tb’anil tu’mel se’n tun tch’iya’ pwaq ex te ch’ixpu’b’l. toj jumplajtltel, aj txi sipa’n pwaq kye xjal toj jun tnam jun tume’l aq’untl se’n jaku chi b’aja’ jaw xjal toj jawtl ex tun tkub’aja jutz’paja’ meb’ayil ex ti kab’e tu’mel: tun txi b’inchetxi’x aq’untl ti’j tkyaqil pwaq in aq’unet toj Ka’yb’il Kawb’il te Tenam ex tun txi q’et amb’il kye wnaq meb’a tun kyonin toj junplajtl mo toj juntl tu’mel.33 Exte Ka’yb’il Kawb’il te Tenam ti tun txi tb’incha’n se’ntu’mel

Gráfica 5 Ciclos del PIB y del gasto público (1980-2008)

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfi n.Véase gráfi ca 5.21 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ciclo PIB Ciclo Gpubl

0.8

0.6

0.4

0.2

0.0

-0.2

-0.4

-0.6

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

4.0

3.0

2.0

1.0

0.0

-1.0

-2.0

-3.0

-4.0

Gráfica 6 Ciclos del PIB y del gasto social (1985-2008)

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfi n.Véase gráfi ca 5.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ciclo PIB Ciclo gasto social

5.0

4.0

3.0

2.0

1.0

0.0

-1.0

-3.0

-2.0

-4.0

-5.0

-6.0

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000 20

0120

0220

0320

0420

05 2006

2007

2008

1985 19

8619

8719

8819

89

0.3

0.2

0.1

0.0

-0.1

-0.2

-0.3

-0.4

-0.5

-0.6

C 5

43Xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam ex te ch’iyjsb’il kye xjal

34 Porta, Laguna y Morales (2006: 18) estimaron que para que una persona genere los ingresos mínimos para sacar a su familia de la pobreza requiere entre 12 y 14 años de

escolaridad, con una experiencia laboral de entre uno y 10 años.35 Encuesta nacional de condiciones de vida 2006 (Encovi 2006), en PNUD (2008a: 217).

tun tch’iya’ xjal tun taq’ji mo t-sipa’n pwaq te majin te tnam, tun txi tb’etjsa’n kyoj jatnam kye tnimal xjal, jun o’nb’il ti’j pwaqb’il kye wnaq, toj juntl tume’l tun txi tq’on pwqa kye twanqil tnam. Axtzujun pwaq lu ok k’ajb’elte te ch’iyjsb’il ex te tzaqpi’b’l kye tnam, ti’j kyq’anb’il wnaq ex ti’j xnaq’tzb’il, jun chamb’il xin, tu’mel tchwinqlal tojxi’x tb’anil.

A pwaq in ok q’on kyi’j twnaql tnam ma jaw ch’iy, tuky’il tajlal 4.5% toj tb’qyal 1995 ex 7.0%, tib’aj tzun PIB. Aj tkub’ qkayi’n kyuky’i’l txqantl tnam tuky’il kab’e ti tun xi b’incha’n tililxi’xti’j, q’anb’il kye xjal ex Xnaq’tzb’il, ex ti tun tkub’ qye’k’u’n qa toj kab’ k’al (12) ab’q’i matxi’toq jax ch’iytl PIB, tok 2.6 ajtjapon toj 4.4%, tib’aj xnaq’tzb’il (tlate ti’j q’anb’il kye xjal, ka’yiku’ya toj tilbi’il twajxaqi’n õnu’q) extzun a jun xi pa’n lon b’o’tz xi’xtl kye tnam extzun tkuxtoj txukawb’il ti in txoktxon te xjal ex ti’yil kyajni b’ent toj Tziyb’il ti’j tume’l kyximb’entz qchman ex qoklen qxjalilqo’.

Tajlal pwaq in ok q’on kyi’j twnaql tnam a xtimji’ ti’j ch’iyjsb’il kyi’j xjal ti q’nb’ente b’anxix toj in xi niky’et tun tun xi b’incheta’ toj tb’q’iyal ja’lu (ODM). Le’x matxi b’aj b’entxi’ ti’j xnaq’tzb’il kywutz txjantl tnam kye k’wal te tenejel tenaj chij (ODM 2), tojtzun tajlalil lu’ ja tz’ib’ana qe k’wal toj twijil kye b’o’tz k’wal aju (98.3% toj tab’qyil te 2009), tojtzun lon ma jaw ch’iy tajlal toj 27.2 tajlal xkamb’et tu’n kye ab’q’i te twajxaqi’n laj (18) kyab’q’iyil toj ab’q’i (1991-2009). Kyajlal k’wal qe toj tnejel kol atzu’n xb’aj kyu’n k’wal toj tqaqi’n kol ma jaw ch’iy toj 60.0% (2003) ex 77.6% (2009) etzun k’wal te jwe’laj japoni toj jun kal jwe’ ma japon toj 74.8% (1989) ex 87.8% (2006). Toj jumplajtlel e’ xnaq’tzb’il te’qe toj Paxil naq juntl kol tun tetz wnaq tjaq’ meb’ayil naq ok’xtl tun tetz b’ajxb’il kol tun tetz ttxa’n kyuj.34 Le’x tkyaqil kyajlal ajxnaq’tzal ku’xunqex o’laj ex junwnaq tuky’i’l kyaje’ a tajla 6.1 ab’q’iqe,35 le’x tzun tkyaqil tajlal jawni kye ajxnaq’tzal nky’ajchaq ab’q’i te xnaq’tzb’il nim kutzniya’ tajlal (37.2% Toxi’n tqiky’ ex 20.07% toj tkyaji’n tqiky’, toj ab’q’i te 2008), atzunte’ Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ex b’an tajb’il tun txi tq’onxi’xtl ka’yb’il pwaq tun tch’ixpuj xnaq’tzb’il kye le’x toj tnam.

Tib’ajtzun aj tkutz juk’pet a kyimlen kye k’wal (ODM 4), lex tajlal jawni q’in in tye’k’un e’ k’wal te jwe’ kyab’q’iyil ma ku’tz toj tajlal tetoq 110 xku’tza 42 toj kab’e q’oqe tuky’i’l laj k’al itz’qe kyoj ab’q’i te 1987 ex 2008-2009; atzun kyimlen kye b’otz k’wal ex ku’tz toj tab’q’iyal, toj oxka’l tuky’il laj atzu’ xku’tza’ toj tajlal jun k’al tuky’i’l lajoj (73 a 30) tun kab’e q’o tuky’l lajoj k’al kyxol k’wal itz’qe’; atzun kyajlal k’wal ok xyu’n q’a’m’il te qmanyab’il tnejel 69.0 toj tkab’ 78.0%, tojtzu’n amb’il te tab’q’iyil lon. Atzulte’ toj xnaq’tzb’il, a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tililti’j tun txi q’o’n ka’yb’itz tun tjaw toj jawtl mo taq’una’ntib’ tu’ntzun kytzaj le’x tnam tojxi’x jun tu’mel ex tb’anil kychwinqlal. Le’x matxi b’aj yolet inxitq’o’n tun txi tb’ete’n pwaq in xi q’on kye twnaqil tnam min kanunxi’x te b’inchb’ilte’ ti’ tun tajb’en ex tun tjapo’n kyol ex tun txi b’inchet a intqani’n ODM. A’ in b’aj lon in qox tq’o’n toj jun xim tib’aj yol junaj oklenj ti’j si’pa’n pwaqb’il kye tnam tu’n se’n tok tkamb’aj kyu’n tkyaji’n tnam mo tun kyxjalal qa qyaqe’ mo ichan.

Junx oklenj t’ij pwaq kye xjal toj tnam

Tun tkub’ qmlo’n junx oklenj ti’j kye xjal toj tnam, ma jaw nik’u’n alqeqe’ kab’e k’loj e’ju naq ch’in to’qekxa’ tij ch’yjsb’il kye xjal: q’anb’il xjal ex xnaq’tzb’il. Matzajb’en tqanil jawni kyu’n Minfi n tib’aj pwaq in xi q’o’n kye kab’e k’loj lu’ toj ab’q’i te 2006, ex tqnil jawni kyun Q’il tqanil se’n tu’mel chwinqlal (Encovi) texab’qi lu’. Na tz’kyal se’n in oktza pwaq kyun jaxjal quintil 1 a xjawxi’xju’ b’anxi’x te 2.8 ex 3.2% ex aju’n pwaq in okxq’o’n kye q’anb’il ex xnaq’tzb’il; atzult’e quintil 5 maku’tztlte naqch’in sex tib’aj 58.1 ex 57.0%. atzu’lon ma kyaj tiklen ti’jxi’tl Gini milo jon q’ancha’linxi’x, kyi’n te 0.013 tjawqch’xpu’n te 0.543 ex 0.530 (qa nqaku’xch’il toka ti’j 1, Gini in tye’k’un a maya junele oklenj te si’pan pwaq in ok). Aj tok qchmo’n te tkyaqil, a in tzaj tun taq’ux sipb’ente pwaq in xi q’on’ te xnaq’tzb’il ex q’anb’il kye xjal toj tnam min japon ti’j xim te ka’yb’itz tun tajb’en tu’ntzun tjaw sipa’n kye nin japon ti’j junile oklenj. Atzun te yol junx oklenj ex b’ante’ tun tokqq’on a jun ti’yil ichin mo qya ex tun xi q’o’n titajb’en te kyxoltxqantl xjal. Atzutl in tama’n Seprem (2009), lay b’en tun tok junchma’b’l te nimaq j ate oklenj kye qya tun jun Nuk’b’il Kawb’il te Tnam qa ntla’ pwaqb’il tun txi aq’unet tuntzun tkub’ b’o’tzix il in tzaj ti’j oklenj kyxol chan ex qya.

B’ajsb’itzun, tun jon tq’onxi’x tqanil ti’j malchb’il ti’j oklenj kyun ichan ex kun qya mo xu’j kaun tij pwaq in okq’on tij xjal toj tkyaji’n tnam, kb’el ka’yet se’n tu’mel ti’j jachaq in xi sipana’ o’nb’il tun txukawb’il tojchaq kykyaji’n tnam, toj ab’q’i te 2008 y 2009, extzun ex jachaq in tzaja txupwaq in in toni’n ttxu kawb’il kye kykyaji’n tnam toj 2009.

Tabla 7 Gasto social en salud y educación (millones de

quetzales y porcentaje del PIB)

Fuente: elaboración propia, con cifras del Minfi n.Véase tabla 5.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1996 % 2000 % 2005 % 2008 %

Salud y asistencia social

821.1 1.0 2003.2 1.5 3626.3 1.7 4282.7 1.5

Educación, ciencia y cultura

1508.7 1.6 3629.2 2.7 6110.4 2.9 8565.0 2.9

Total 2329.8 2.6 5632.4 4.2 9736.7 4.6 12847.7 4.4

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201044

C 5

Tichaq in ch’ixpuj ti’j axi’xju’ ti’chaq b’otz o’nb’il toj jun kykyaji’n tnam te Q4,638.1 (2008) ex Q5,173.8 (2009) tuky’i’l tnimal te Q141,684.8 (2008) ex Q133,171.7 (2009), ajtzun tzaj tye’k’untzu txol ex jachaq in tzaja txupwaq te nuk’b’ente lon Q4,324.2 ex Q4,921.1, tuky’il 2008 ex 2009, ti’jxi’xlon, qumplun in pon txona’ toj ch’yjsb’il junelatzuntzu toj tq’inumal qtanum.

Ajtzun tajw chmet, aj txi kayet aj tkub’ sipa’n pwaq a in ok tu’n in kub’ najset kyunileju’ xjal tib’aj q’anb’il kye xjal ex tib’aj xnaq’tzb’il jun japon kanun a ti’ qajb’il toj tka’yinjtz xim tun tch’xpet tojxi’x tume’l oklenj te junile kyoj tnam. Extzun jlotit matxi’wtl tz’ok ka’yet tb’anil b’inchb’ente a tu’n nyaxi’x nimaq in xi q’o’n tun tkub’ aq’unet oklenj kye qya e chan le’x toj tq’inumal. Le’xtzulu a tz’elpuna a pwaq in ok q’o’n kye twnaqil tnam jon b’ent taq’un a ti tu txi tb’incha’n aj tkub’ sipet pwq kyxol xjal ex junxi’x kyoklen, junxtoq ti’k’ tuky’i’l ch’isb’il xjal, min xi tb’ncha’ntl a juneile oklenj.

4.4 Ti’chaqtl in kub’ ti’j tb’eyb’eylall xim ka’yb’itz toj Ka’yb’il Nuk’il Kawb’il te Tnam

E’ Ka’yb’il Nuk’il Kawb’il te Tnam kyepaxil intyek’u’ncha junjuntl ti’ in b’aj kub’ toj tbe’ylal aq’untl tun txi b’incheta xin te ka’yb’itz ti’j ch’isb’il kye xjal, toj chaq tzu’lon: ajtxiq’on pawaq touplajtlel ex ajtxi aq’una’n a pwaq te tnam toj jun tu’mel tun tkub’ aq’una’n pwaq te junxi’tl tajb’en ex kyu’n chamb’il naqx kye xjalxi’(ONG). Etzu’lon in kyma’n qa b’an b’inchb’ente’ aq’untl in ti’j pwaq extzun ax tun tpaj layx b’ent tkayji’ kyun ti’j Ka’yb’il ti’j tkyqilx Pwaq te Tewijil (CGCN).

Juntl in kub’ tq’ontib’ toj tb’eylal tu’n tkub’ ky’on o’nb’il ti’lilxi’xtij chijun tkawb’il tnam ex tipomla ka’ybitz in kub’aj aj tb’aj sipet pwaqb’il kye tnam. Toj Paxil, a Txu Kawb’il te Xim te twijil nin tnam ma txi tq’on jun pa’n pwaq tun tajb’en tu’n tku’tz pwaq in okxkyq’on junjun xjal tajaw k’ayb’il mo juntl, chamb’il kye xjal mo jun aq’utl tun txi b’inchet tu’n. tb’i in okq’o’n o’nb’il tun Txu kawb’il, xi’tzun in xi q’ona’ o’nb’il toj Chamb’il kye B’inchal Kawb’il (OJ); K’loj te

Ajkawil Oklenj te Txu Kawb’il (CC) Ninjaxnaq’tz te San Carlos (USAC); Chmojtib’il kye Xpo’tzil te Oklenj te Paxil (CDAG); ja Kye kykyaji’n Ajkawil, Xnaq’tzb’il te kyte xpo’tzil, sqachb’il ex xpo’tzil min tzib’an kyib’ toj Chamb’il Ninjaxnaq’tz kye Xpo’tzil. Tojtzun jumplajtlel, te’x junjuntl inche k’u’b’ toj tb’eylal a min tzaj o’yi’n ti’j kyaq’n ex min tzaj q’on twi kywa ex pwaq tun tajb’en kye tun kyb’et, jun tu’mel pwaq in ajb‘en kye ex, toj juntl yol, b’anxix. Tkyaqiltzun, lex in kub’tq’on tetun tajb’en in japon tajlal toj 40.0% tij kub’ni q’ona tun tajb’en. Toktzun lu’ o’nb’il in ul tun junjuntl chamb’il, in ku’tz toj 50% ti’j pwaqb’il kye tnam layx b’ent tun txi b’incha’n tun tajb’en te ch’ijsb’il kye xjal.

Ja in che b’ajx q’ona’ mo sipana’ pwaqb’il kyixol juna’n nimaq ja te chma’b’il.

Aj txi pa’n pwaqb’il kyeyle juna’nnimaq ja te chmab’il toj ab’q’iyi’nchaq jun tu’mel in xi b’incha’n jaku’ layx b’ent tzipji tojxi’x tume’l tun taq’unji aq’unb’il tti’xti’ tnam ex nukb’il aq’untl ti’j pwaqb’il in okq’on kye tnam te junkmojx maqa te nimtqan. Qajlo in tma’n qa jun tu’mel tun txi b’nichet te kuylex tun xi q’et toj pwaq kye tnam, tilote’ tun tkub’ b’otzjset a in ok tz’aqtzet tuntzun tok chq’et qa a in xib’inchet tnejel ti’j tpwaqb’i twaqnil tnam ex tun tok toj tajlal qa a ti’ tun tajb’en kye junjun chamb’il ti’xi’x in txoktxon kye tnam ex tichaq in ajb’ena.

Toj tajlal q’ij te 31 toj tb’ajsb’ilin xjaw te ab’qi 2008,’entni kub’ q’o’n tun tex q’on kab’ kal tuky’il jwe’ (45) yol b’antni kyun kawil ti’j tpwaqb’il tnam tun tex sipet, te’qe junjun ma txi q’o’n nmaqkye tuwutz kyajnib’entxi’x ti’j (Tub’chil nimaqxi’xtla tib’aj majin). E chamb’il kye tnam nimaq pwaq xi q’o’n kye eqe Ninja te Yolb’il, B’inchal b’e ex ja (Micivi), teqe junjuntl talja te b’inchal ti’xti’ atz’yn taq’un Nuk’bil Kawb’il te Tnam tu’n a q’ilte q’numal; etzun ma b’aj ku’tz q’i’n kypwaqb’il tun tajb’en e’ Ninja te Kawb’il tij Xnaq’tzb’il (Mineduc) Ninja te Kawb’il te Aq’untl, ex te Kayil tnam (MTPS), Ninja te Kawb’il te Q’anbil Kye xjal ex Onil Xjal (MSPAS) ex kye Tkab’ Nimaq Ajkawil (Mingob.) atzulon in b’aj tu min lay chi jawa’ ch’yjsb’il kye xjal toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, Atzun aj tib’aj pwaq tun tajb’en kye tnam ikpetzuju, xnaq’tzb’il, Q’anb’il kye xjal, tib’aj aq’untl ex tib’aj kolb’il.

B’ajsb’il aq’untl

Lex aq’unb’il mtlaqexi’x ex tun mtlaxi’x tqnil intzun tzaj kyma’n tun tok kyq’o’n kypomal tun tjax pwaqb’il te tnam ex tun tb’enjsaj in tajb’en te tnam, toj nimaqi’n, tb’anil ex tbanil aq’unb’ente pwaqb’il te tnam. Toj tb’ajsb’ilin kab’e k’al tuky’il jwe’ (ab’q’i) a jun Nuk’b’il Kawb’il te Tnam te kyepaxil na’mx tkub’ taq’una’n tojxi’x ttxolil a jun ipomal tun te xim te

Tabla 8 Aporte constitucional a las municipalidades,

valores indicativos (2008 y 2009)

Fuente: elaboración con cifras del Minfi n.Véase tabla 5.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Aporte (Q miles) Per cápita (Q)

2008 2009 2008 2009

Media 12,024.0 12,115.5 528.5 514.7Mínimo 4,638.1 5,173.8 93.9 95.3

Q1 7,582.2 7,988.4 243.7 249.9Q2 9,454.1 9,810.8 369.8 369.5Q3 13,988.6 13,698.1 638.1 627.8

Máximo 141,684.8 133,171.7 4,418.1 5,016.4

C 5

45Xim ti’j tkawb’il ti’xti’ tnam ex te ch’iyjsb’il kye xjal

tka’yb’itz tun txi ch’iyjsb’il kye xjal, tun tpaj tla tajb’en ipomal tun tjaw ch’jset a o’nb’il, tzajni tojxi’x oqxnj tu’n Yol B’ajni te B’a’nK ex tun b’aj yolet toj B’entni ti’j Ka’yb’itz. Lex xim ti’j kayb’itz tun txi aq’unet kyoj okniqe toj ch’yjsb’il kye xjal in tma’n qa nimxi’x ti tun xi b’inchet, lex tun na’mx tkub’ b’inchet pa’b’l twutz pwaqb’il kye tnam toj junch’jxb’il te twutz tx’otx’ ex le’x aq’untl teylejunjun; qatzun qa na’mxton

txi tb’inchan taq’un tojxi’x tume’l tun tkyaj te ch’yjsalte pwaq. Atzu’n ktzajeltu’n, a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam na’mx tb’ent tu’n tu txi txipa’n jun eltl a in toketz pwaq toj twijil ex layxb’ent tu’n tb’ent akuxi’x a junile oklenj tuntzun tjapon ttun ODM ex tun tkujset ipomalj te tnam, ex tu’n xim tij ch’ijysb’il te xjal tu’ntzun tk’lunte tib’ qa a’ xjal inxi ka’yet te ch’jxb’il.conforme su pertinencia y su incidencia.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201046

C 6 Tqaqi’n tnejTipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tib’aj tq’inumal tnam

36 Según proyecciones de población de INE-Celade para 2010.37 Según censos y encuestas del Instituto Nacional de Estadística (INE), basados en auto identifi cación.38 Ley Preliminar de Regionalización. 39 Todo lo relativo al municipio se encuentra reglamentado en el Código Municipal (D.o 12-2002) y, de distintas maneras por la Ley de Descentralización y su Reglamento

y la Ley de los Consejos de Desarrollo Urbano y Rural, también con su correspondiente Reglamento. En mayo de 2010, el Congreso aprobó el D.o 22-2010, que contiene reformas al Código Municipal.

Paxil ti toj jun tq’inumal tnam tun twutz ttx’otx’al junxi’chaqtl ka’yin, tuntzun lon tajlal twutz tkyaqil 108,889 kilómetros, a tzun jun twe’ tzajniqe toj kow aj tjapon toj lajoj q’o malb’il tib’aj njab’: qa nimxi’x kyajlaj kyajlaj (14) millones xjal in chi njan toj (51.0% Qya) te’qe oxch’y laj q’o tnam teqe xjal toj.36 kyok tx’otx’ b’iya’nqe kojb’ilqe, in che njan 45.0% te kye xjal. Ejunjun kykyaji’n kojb’il e nimaq qe xjal in che njan toj e tib’aj, txol ex tib’aj le’x tqan Qtxu Wutz.

Le’x in che njan toj chukchaqx kyten anq’ibil ex kyyol. E tnam kye maya, xinka ex garífuna —kytanum qxjalil— in kub’ kyaq’pu’n tq’numal tnam kyuky’il mos ex kyyol saqxjal. E’ tnam kye qwnaqil e’ kyb’aj kykyaqilxi 40.0%,37 in che njan toj jawtl tu’mel toj okni te nintnam te Paxil. A tq’inumal qtanam nku’nkyun tib’xjalti’j tu’n ximb’etz te ch’isb’il ex ka’w’il te tq’inumal toj kab’ka’l tuky’il kab’e toxi’n tnam atzun o’laj k’al kykyajin tnam, intzun ok txmo’ntib’ kyximb’etz junx ex tun tkayji ka’yilte tq’inumal tnam.38

A kykyaji’n tnam a tmojlon tun tb’ent Nuk’b’il Kawb’il te Tanam. Extzun ojtzqi’n a Ttxu kawb’il te Twiji Tnam tu’n toj totx’il 134 —ti tun tten tok toklen ex in ku’b tma’n tiyil ti tun txi b’inchet jun moj aq’untl tuky’il xim te tkyaqil tuky’i’l te’ Nuk’b’il Kawb’il te Tnam — tuky’il juntl 224 —in tman a kykyaji’n tnam jun k’lojtltel tun txi kyka’yi’n tq’inumal tnam. E in chi ajkawin toj b’incha’nqe kyu’n totx’il in tzaj qe toj twuqi’n tnej VII, ja intmana’ a oklenj te chamb’il te nimaq ja te oklenj.39 A kykyaji’n tnam jun kub’elj te chwinqlal te kytanum xjal, te b’inchal xim, texi’xtzun, oklenj aj txi b’inche ti’yil tun txi aq’unet, ma aj tba’j b’inchet aq’untl: le’x jun txim xjal toj kojb’il toj Nuk’b’il Kawb’il te Tanm.

Toj tnej lon in kub’ pet tun tkyaqil tzaqpi’b’l ipomalj kye txjalal te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. A jun tqanil lon, xi’ in tzaj majeneta’ tij yol, in tzaj xkye «talal» axtmoj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam le’x twutz tq’inumal qtaman, in ajb’en te ximb’etz te tqanil kye kykyaji’n tnam kye twijil ex «jni’ teqe’xtoj» inche njan. Tu’n tzuju’ k’okel q’et ye’k’b’il tqanil te ipomalj te Nuk’b’il Kawb’il teTnam ex tal ye’k’b’il tqanil ex in pa’ntl toj toxi’n tten (saj qe tjaq’ kawb’il te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, k’loj xjal te ka’yil kawb’il ex pwaqb’il te tnam) oxe’l to’qekx toj (q’anb’il, xnaq’tzb’il, ex txjantl taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam). Extzun, in kub’ tye’k’u’n sent ten a kyipomal tnam te Nuk’b’il Kawb’il ex junjun qaqnil ex ch’isb’il kye xjal.

1. Toj juntl xi’m ti’j tqanil

Se’n tmalchi’ tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam qa axi’x jun taq’un tun tkayji’ tq’inumal txjalal tnam ex tajlal. Tojtzu’lon ok tyek’u’ teylejunjun b’inchb’ente ex taq’un oklenj tun txi kyb’incha’n e B’inchal Kawb’il, tib’aj kyaq’un junjuntl, toj jumplajtltel, ex tu’n «kyalal» k’loj xjal te ka’yil kawb’il ex tajb’en pwaqb’il, tun juntltel. Toj toxi’n k’loj in tzaj tye’k’u’ntib’ juntltel a ye’kb’iltib’ tjaq tkawb’il Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, a tun tpaj: jun tu txi chjo’n qa ti’yil tun txi tb’incha’n ex jun kub’ techan naqx tun teyek’unte q ti mo tla tokx tjaq kawb’il chamb’il kye tnam, toj juntl yol «ti» mo «tla’». Tojtzun to’xi’n kol in tzaj tch’ky’b’a’n tun tokx tqanil jun tajlal tqanil ti’j ipomal te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam oxe’ tume’l : tej saj anq’in tjaq kawb’il te Kayb’il Kawb’il te Tnam, tajlal xjal in che aq’unan tuky’il Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ex jni’ aq’unb’il in tzaj tq’o’n ma/juntl pwaqb’il.

C 6

47Tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tib’aj tq’inumal tnam

Tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam (IDE) in tye’cyn qa tokx tjaq kawb’il, chmo’n xjal ka’yil kawb’il tib’aj ex aq’unb’il ti te in tye’k’u’n jachaq sipana’ tojile’ ja te kawb’il kye kykyajin tnam. le’x qanil in tqon toj ajlab’l ex ti min tq’on toj ajla’b’l, ex jon tq’on tun tetz txon tqanil tib’aj tb’anil aq’untl in xi tq’on kye xjal. Teyle junjun lu’ in kub’ tye’ku’n talye’kb’il tqanil, tajlal in tye’k’u’n te 0 ex 1, ja in tkye’k’una 1 a nimaqxi’x tipomal tajlalxi’x. tqnail tib’aj tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam (IDE) nikyjan tajlal ti’j tal tqanil.40 Le’x junjun taltqanil, ex junjunmajtl, B’incha’n toj oxe tten ex inb’enxi’x: xnaq’tzb’il, Q’anb’il ex «txqantltel» ( jun ch’ixtl in ttzu’niletib’ lex aq’untl in che b’ajx b’incha’n toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam). a niky’jan (tnimal) teyle junjun, tib’ajxitzuntl toxi’n tajlal tal tqanil te ky’ek’b’il, in etz junch’i’tl tq’ob’ ye’k’b’il tqanil, tij xnaq’tzb’il, te q’anb’il ex «te txqantl», iksen in tzaj ye’ky’un toj tb’eljoji’n õu’q (9).

A tqanil te tab’q’iyal 2008 ex toj 2010 ex tzajniqe tqanil toj junjuntl tqanil te twijil. A DE matxi b’aj ch’ixpuj tu’n amb’il ex tkub’el. A tb’anil tqanil tij ja’lo min tqyo’n jun tqanil ojtxi’xi’x, a te in tma’n a ti’j nab’ab’ tqanil ex tkub’el se’n in taj anq’ina’ tib’aj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ex se’n in b’aja’ mo tz’oka’ tipomal/ in che kub’ b’aja tojxi’ mo Tal Nuk’b’il Kapil te Tnam toj tqanil b’ib’ietz te Paxil.

Ach’ixpu’bl te Nuk’b’il Kawb’il te Tanam a tu’mel tun tb’en tu’ Tjaq’ kawb’il mo chma’b’l nk’unchaq kytetn tu’n kawb’il. Ti’j tjaq’ kawb’il in qo kane ti’j qa a tk’u’j aq’ntl in xi b’inchet tu jun k’laj xjal (K’loj xjal te ka’yil kawb’il) ex tb’anil xim kye twijil ti’j tb’anil chwinqlal ex tun txi kyb’incha’n tililxi’xti’j ex a in ojqelan tuky’il pwaqb’il te aq’unb’il ex ti tun tajb’en kyu’n.

A Nuk’b’il Kawb’il te Tnam kye qwanaqil ajpaxil in b’inchji ikse’nte jun Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tzaqpin xin ex tun txi b’nchet aq’ntl toj tojxi’x tume’l ex in xi aq’unet jun k’loj aq’untl, ja in tma’na se’n ka’yin ex in tchiky’b’a’n tten. A taq’unxi’x in tb’incha’n naqlo qaq tu’mel: a) tun txi tb’incha’n aq’untl te tnam, nukb’il ex txi tkayi’n lex xjal in che njan toj tonom (aq’untl nuk’b’il kawb’il, nk’ul tnam, kolb’il, xq’uqil xjal, ja te tz’e’yjsb’il wutzj, ex xq’uq’il q’inumalj); b) junal tnam ex k’mol xjal tun tokx toj tnam (xnaq’tzb’il, q’anb’il, ja, najb’il, aq’untl, meb’ayil ex txjantl); c) taq’un ti’j axi’x tun txi tma’n nuk’b’il ti’j tb’anil xim (txu kawb’il, sk’o’b’l, K’loj xjal tib’aj tb’anil kyxim, oklenj ex ti’yil tun xi kyb’incha’n xjal, ka’yil tb’anil aq’untl, tla’ ch’opi’n, ex te’x txjantl); d) Tonb’il tij pwaj, tun tajb’en Nuk’b’il Kawb’il te twijil xjal tu’n te oklenj te ka’yb’itz (tuwjil tchojb’il) tuntzu txi q’et pwaqb’il: e) tun tkub’ aq’unet ch’iyjsb’il (tb’anil xim ti’j pwaqb’il ex toklen

40 Véase anexo metodológico.

Tabla 9 Dimensiones y componentes del índice de

densidad del Estado (IDE)

Nota: Véase anexo metodológico en el INDH 2009/2010Véase tabla 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Dimensiones/componentes

Educación Salud Otros Subíndices

a. Presencia de dependencias del Estado

Nivel de cobertura

Nivel de atención

Número de dependencias

ia=μ(x

1j)

b. Burocracia (por número de habitantes)

DocentesPersonal MSPAS

Empleados ib=μ(x

2j)

c. Presupuesto de gastos (per cápita)

Q / hab. Q / hab. Q / hab. ic=μ(x

3j)

Subíndices iedu

= μ(xi1) i

sal= μ(x

i2) i

otr= μ(x

i3) IDE= μ(x

ij)

Gráfica 7 Distribución de la población según categoría de los municipios

Fuente: INE-Celade. Proyecciones de población. Véase gráfi ca 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

64%

22%

14% 81%

12%

7%

Población total Población indígena

Región Metropolitana

(Municipio Guatemala)

Cabecerasdepartamentales

Otros municipios

(7%)

(1%)

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201048

C 6

tuky’il k’ayb’il) ex f ) xq’uqb’ente qoklen ex qten kyuky’i’l junjunl nimaq tnam (qten tuky’i’l junjuntl Nuk’b’il Kawb’il kye txajtl Tnam mo chamb’il te junjuntl Nimaq Tnam).

Lex txjantl sipb’en ti’j junjuntl chamb’il tjaq’ kawb’il te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ti tun txi tb’inchan a ti in tma’n le’x tib’aj tiq’inumal tnam se’nku’x nk’ub’ente.41 Extzun in tye’k’u’n paj aq’untl tun tpon kanun toj jujunn toxin mo tkyaj’in tnam se’nku tu’ntzulon ma txi b’ajo’ka a lu’ te chamb’il te nimaq ja te xi’xti’. Toj twi nin tnam teqe’ tnimal chamb’il q’ilte txa’n aq’untl, a tzu’n toj toxi’n tnam teqe’tl b’o’tzxch’ilt ajtzun qxi’tl kyoj kykyaji’n tnam naq jte’xtlte te qeqe toj. A tqanil lu’ in tye’k’u’n a ttxu oxe’ tten lon: twi’ nintnam, toxi’n tnam ex jte’tl kykyaji’n tnam.

Qa a’ Nuk’b’il Kawb’il te Tnam in b’aj tnk’untib’ tu oxe’ tten, lex xjal in che najan nimaqqe toj kykyajin tnam myaqe kue toxi’n tnamju’ (twuqi’n tilb’ilal) naq e’ tajlal 21.0% kye kywutzl xjal in che njan toj twi nintnam ex toj toxi’n tnam. qatzun ma qo’qe’x nqaku’ ti’j twi nin tnam, ex qama txi qma’n a txoki’n tnam te Paxil ikse’nju «Tkab’i’n Tnaon te Twi Nin Tnam», a 22.0% kye xjal in che njan toj. Atzu’n 80.0% in che njan ti’jxi’l Tkab’in tnam te Twi Nin Tnam ex kye’ toxi’n Tnam.

2. Se’n saj qeya tjaq’ kawb’il te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam

2.1 Se’n saj qeya tjaq’ kawb’il te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam toj kykyaji’n tnam

Saj qeya tjaq kawb’il toj junjun toxi’n tanam

Naq kab’ in tye’ku’ntib’, e’tzu’ lu’, o’kx toj twi nin tnam: Nin ja te sipil Pwaqb’il (Minfi n) ex Tumel te Pwaqb’il kye T-xjalal tnam ex te o’nb’il. Toj tlajoji’n õnu’q in tye’k’un e’cahq nimaq ja te b’inchal ti’xti’ to’qe’x tjaq’ kawb’il qaq junjun qe te’qe toj junjun toxi’n tnam.

E’chq te’qe toj kykyaqil toxi’n tnam

Tun txi qma’n taq’unile junjun ninja te aq’unb’il te tb’inchb’i ti’xti’, etqe junjun te’qe toj junjun toxi’n tnam, ex teqe ti tun txi kyb’incha’n le’x junjuntl toxi’n tanm ex te twijil tu’ntzu lu’ te’qe tojile toxi’n tnam. lex kub’elj in kamb’en tun yukchb’ilkye’ ninja te b’inchil ti’xti (EP) qanqte toxi’n tnamte’, lextzun chamb’il ex le’x in che tzyet kyu’n , qu’mtzun, te twijil. A toqeq tjaq’ kawb’il ktzajel tma’nqe tzalu’ le’x teqe’ toj toxi’n tnam:

• Ninja te Aq’untl ex te Nab’b’en kye Xjal(MTPS)

• Ninja te ti’j Aq’untl ti’j Tx’ox, Alu’mj ex K’a’chb’il(Maga)

• Ninja te Yolb’il, B’inchaj b’e ex ti’j Ja. (Micivi)

• Ninja kye Nejelb’aj kye Ajkawil kye toxi’n tnam(Mingob)

• Ninja te Pwaqb’il kye tnam. (Mineco)

• Ja te Tz’b’il te Nu’b’il B’inchal Aq’untl te Nejelb’aj te Ajkawil (SCEP)

• Ja te Tz’ib’il te Aq’untl kyb’aj Txjala Tnam toj tb’i’ txu’jil Nejelb’aj te Ajkawil (Sosep)

• K’loj te Q’ol Nab’l tun Tku’z jutz’pet il qama tzul kanun kyxol xjal (Conred)

• K’loj te Twijil te Q’ib’l Tqanil (INE)

• K’loj te Twijil te K’ul (Inab)

• Nimaq Ja te K’ayb’il Pwaqb’il te Chojb’il (SAT)

• Ajkawil tij Nimaq Sk’ob’il (TSE)

• Ka’yil ti’j Tkyaqil te k’ub’l te Pwaqb’il te Twijil (CGCN)

• Pwaqb’il te Twijil te Nak’b’il (Fonapaz)

E’chaq te’qe toj toxi’n ex kykyaqil tnam

Toj jun wiq lu’ naq kab’e ch’ix ok chi k’okel qka’yi. Toj tnejel, e’ jun ninja te b’inchal ti’xti’ in chi ok qka’yin toj junjun toxi’n tnom, ex teqe kyoj kykyaji’in tnom. Tojiletzu’lu’, e’ tajlal kykyaji’n tnam mya junileqe tye’k’unjtz kyxol. Tun tpaj qa ti jun ninja te b’inchal ti’xti’ toj kykyaji’n tanm myate tz’elpuna’ qa o’ktzu ok chi aq’unala’ tojx kynaqach. E’ taq’unal b’ante’ tun kyaq’unan toj txjantl kyanaqachal junjuntl. Te tilb’ilal, ja’lo ok k’okel qkay’n tkyaji’n tilb’ilal.

Fuente: Ministerios y Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP). Veáse tabla 6.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Minfi

n

FS

S

Min

ex

Ing

uat

Co

nap

Fo

dig

ua

Fo

nti

erra

Info

m

On

sec

SC

SP

SB

SP

Número de departamentos:

1 1 2 8 11 5 8 11 2 16 8

Tabla 10 Entidades con presencia en algunas

cabeceras departamentales

41 Ley Preliminar de Regionalización.

C 6

49Tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tib’aj tq’inumal tnam

Lex Nin ja te b’inchal ti’xti te’

A in kub’ tye’k’untib’ ti’j Nin ja te b’inchal ti’xti nim tka’yinx; tojtzun lu’ aj tjaw ch’iy le’x qe ninja te tb’inchb’il tti’xti’ tnam le’xtzun lu’ kyajniqe tjaq’ kawb’il tojile junjun kykyajin tonomte twijil. Axix kyaq’un toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam qa in kyqani’n lex toj kykya’jin tnam a’ xnaq’tzb’il, q’anb’il, kolb’il ex tu tkub’aq’una’ kawb’il. Ex lay tun tkyaj toj jumplaj, le’x tun txi aq’unet tu’n junjun ninja te b’inchalti’xti a tte’n se tka’yinjtz ex jni’ in kub’ taq’una’n. tun tz’qet tnejel tnejel tal tqanil, a tej saj kyye’k’un kyib’ aq’untl te junajtib’il (PE), ma tz’ok toj tajlal b’ajsb’il kyxnaq’tzb’il tu’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam (Mineduc ex Universidad de San Carlos, Usac42)(Mineduc y Universidad de San Carlos, Usac43 ), jni’ tajlal b’entni tu’n MSPAS ex sen b’atxi b’aj kyka’yin e’ onil ti’j le’x kyi’j nuk’b’ente’ Ja te B’inchal Kawb’il kye jun k’loj b’inchal kawb’il (OJ). Jalo oktzun kxelel ye’ky’et oxe’ tilb’ilal b’nchanqe ti’j kawb’il, xnaq’tzb’il ex q’a’nb’il.

42 El nivel medio se subdivide en dos ciclos, básico y diversifi cado. Dentro del sector público, ambos son atendidos por el Mineduc. El nivel superior del sector público es

atendido por la Usac.43 El nivel medio se subdivide en dos ciclos, básico y diversifi cado. Dentro del sector público, ambos son atendidos por el Mineduc. El nivel superior del sector público es

atendido por la Usac.

Figura 4 Municipios con presencia de dependencias de la Comisión Presidencial contra la Discriminación y el Racismo

contra los Pueblos Indígenas (Codisra) y la Defensoría de la Mujer Indígena (Demi)

a. Comisión contra la Discriminación y el Racismo

b. Defensoría de la Mujer Indígena

Fuente: Codisra y Demi. Véase fi gura 6.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 5 Municipios según nivel máximo disponible de

la educación pública

Sólo primaria

Hasta básicos

Centro universitario

Nivel máximo

Fuente: Mineduc y Usac. Véase fi gura 6.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Hasta diversificado

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201050

C 6

Figura 6 Municipios según nivel de atención de la salud

pública disponible

Primer nivel

Segundo nivel

Tercer nivel

Nivel máximo

Fuente: MSPAS. Véase fi gura 6.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 7 Subíndice (a): presencia de dependencias del

Estado

0.21 - 0.370.38 - 0.530.54 - 0.680.69 - 0.840.85 - 1.00

Cabeceras

Fuente: elaboración propia. Véase fi gura 6.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

3. Aju’ tipumal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam

Tun tlpe ti’j tajlal jun laj 11, tun ttzyet ok xel yek’et aju’ tilb’il in tyek’u’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam aju’ tilb’ilal wajxaq (fi gura 8), atzun tkuwal kyu’n jun qtij aq’unal te nin tnam tilb’ilal b’elaj (fi gura 9) ex aju pwaqb’il kye ajkawil tekuxi’x aju’ tilb’ilal lajoj específi co (fi gura 10). Se’n aju’ ka’yin, aju’ asul in tyek’u’n aju’ nim toklen atzun ch’ax in tyek’u’n naqx elnokqe’ ex aju’ q’an a in tyek’u’n eju’ kub’ni b’ajqe toj kub’l eteya’.

Figura 8 Subíndice (b): densidad de la burocracia

estatal

Cabeceras

0.06 - 0.180.19 - 0.290.30 - 0.41 0.42 - 0.52 0.53 - 0.64

Fuente: elaboración propia. Véase fi gura 6.20 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

C 6

51Tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tib’aj tq’inumal tnam

4. Tajlal Tipumal Nuk’b’il Kawb’il (TTNK)

In xi yek’et aju’ Tajlal Tipumal Nuk’b’il Kawb’il (TTNK) (IDE), qa atzun malb’ilte tnimal te oxe’ tkab’ tajlal aju’ in yolji toj tnejel tqanil ati toj: (a)+ (b)+(c) in tb’uyi’n, aju’ ttxoll aq’untl aju’ in yolin ti’j xnaq’tzb’il, ti’j q’anb’il ti’j kywinqil xjal mo ti’j junjuntl nimaq ja kye ajkawil, toj malb’enkye eju’ ete’ toj junaj tib’il, ex mya junelni kynab’l ex tij tajlal pwaq, in lpe ti’j ajla`b’il te kyajlil aju’. Ati jun tilb’ilal ttx’otx’ tnam te paxil toj tajla junlaj in tyek’in tajlal a b’ajsb’il aju’ in q’umji mo aju’ tb’i tipumal kawb’il te tnam tu’n tajb’en kyeyile junjun kykyaji’n tnam. Ex toj junjun sweji’n ta’ya’ tipumal kawb’il kyu’n kawil maj toj kub’l ta’ya’ se’n in tyek’u’n aju’ «q’an ka’yin», a tzelpona’ qa tnimal tojxix tnam tnam ex twi nin tnam nim tipumal kyjunalx in k’monte onb’il. Intzun tma’n tkab’ tqanil tu’n INDH 2009/2010 in ok yal jun ttxolil tajlal (Tabla) te chukchaqx mo mya junx tajlal tu’n IDE kyoj kykyajin tnam.

Figura 9 Subíndice (c): presupuesto estatal específi co

0.01 - 0.130.14 - 0.250.26 - 0.380.39 - 0.500.51 - 0.62

Cabeceras

Fuente: elaboración propia. Véase fi gura 6.22 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 10 Índice de densidad del Estado (c. 2008)

Cabeceras

0.11 - 0-240.25 - 0.370.38 - 0.490.50 - 0.620.63 - 0.75

Fuente: elaboración propia.Véase fi gura 6.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201052

C 6

5. Chukchaq mo ila’ kyten yol tib’aj tipumal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam: nti’x mo mtla ex nti’ jun tb’eyil

Naq tu’n nti’ mo mtla’ jun onb’il kye tnam, eju’ tnam in onin kyij nimaq ja kye naqx xjalxi (ONG) mo ti’j juntel, jun ka’yil ti’j tipumal nuk’b’il kawb’il te tnam aju’ tun t-xi aq’unet ex tun tyek’et aju’ aq’untl tu’n kyonon xjal toj tq’inumal tnam tu’n tel tniky’tzil jni in iky’na taq’unb’en Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Tu’n jun tqanil ati tu’n ti’j qa ati tu’me’l tu’n tjqet taq’unan ti’j xnaq’tzb’il, toj taq’un kyja tnam, ex tun t-xi smet kye chi kyal tnam mo kojb’il, naq aju’ qa Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Qa ma japon ti’j kyaj k’al toj jwe’ k’al tajla aq’untl (80%) tu’n kyjqet (naqx tu’n malb’il kye tajla kyuj k’wal in chi xnaq’tzan toj xb’itza’n xnaq’tzb’il ex toj tnejel xnaq’tzb’il, atzun toj tkab’ kol xnaq’tzb’il (niel medio, segundario) nimqe’ k’wal in chi xnaq’tzan kyoj ja xnaq’tzb’il kye naqx xjalxi’ ex kyoj ja xnaq’tzb’il ete’ toj junajtib’il (sector cooperativo) at toj kab’laj tilb’ila (fi gura 12) kyojxi’x tnam nimqe’ xnaq’tzb’il in chi ajb’en naq kyexi xjal mya kawb’il.

6. A junjun tu’me’l ti’j tipumal kypakb’alil tnam:

Toj oxlaj tilb’ilal (fi gura 13) in tyek’un jni tipumal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. In tyek’un tib’ kyoj kykyaji’n tnam ja min qa’ncha’l kyaq’un ajkawil, ti’j ch’iyjsb’il kye tnam (IDH) maj kub’ni b’aj xnaq’tzb’il kyoj tal tnam, min in yek’un qa nimwtl aju’ ch’iyjsb’il kye xjal ex tu’nwtl tipumal kawb’il naqtzun eju’ tilb’ilal in chi yek’unte qa kyoj tkyaji’n tnam maj mya nim kyaq’un ajkawil.

Ate’ IDE, ma kub’ ka’yet kyoj kywitzxi’x kykyaji’n tnam ja tu’me’l ta’yaxi’x b’eb’ayil in tyek’i’n toj kyajlaji’n tilb’ilal ex tiq’un nim ex tiqu’n nim txqan chukchaqx meb’ayi, 82 mintzun in ewan, se’n ja ta’yaxi’x ja myaxi’x nim tipumal kawb’il.

82 En el capítulo VII se analiza este tema con mayor amplitud.83 Como se vio en el capítulo III, el IDH tiene tres componentes: educación, salud, e ingresos.84 Véase capítulo X.

Figura 11 Cobertura del sistema educativo total y del sector público (tasa bruta de matriculación, 2008)

2 - 3435 - 7576 +

SET secundaria

0 - 3435 - 7576 - 100

SP secundaria

e. Cobertura del SE total f. Cobertura del sector público

Fuente: elaboración propia con datos del Mineduc.Véase fi gura 6.24 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

C 6

53Tipomal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tib’aj tq’inumal tnam

IDH < 0.5

a.

Figura 12 Índice de presencia del Estado y municipios con bajo IDH e IDH de educación (*)

IDH edu < 0.5

(*) Marcados con entramado de líneas.Fuente: elaboración propia. IDH con base en INDH anteriores.Véase fi gura 6.25 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

b.

Figura 13 IDE y municipios con altos índices de pobreza

a. b.

P extrema > 75%

Pobreza › 75% Pobreza › 25%

Fuente: elaboración propia y Segeplan para los mapas de pobreza.Véase fi gura 6.28 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

P extrema > 25%

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201054

C 6

Figuras 14 IDE y municipios con mayoría indígena y rural

P. indígena > 50 % P. rural >75 %

a. Mayoría indígena (› 50.0%) b.Más de 75.0% rural

Fuente: elaboración propia y proyecciones INE-Celade. Véase fi gura 6.29 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Toj jwe’laj tilb’ilal in tyek’un ti’j tipumal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Kyuk’il tnam mayaqe’, garífunas ex xinka tun tajb’en junajtib’il (pluralidad) atzun tqanil in tzaj tq’o’n tilb’lal lu’ qa mya junx tten anq’ib’il, atzun tajlal in tzaj tq’o’n qa aju’ Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Ex qa mya nim kyoj kykyaji’n qa min in xi aq’una’n kyxol xjal mayaqe’, garífunas ex xinka toj twijil tnam te Paxil ti’j lu’ in xa qe’ se’n jawa b’incha’n aju’ jun tajlal kyu’n kawil, qa etzun kykyaji’n tnam chitzun qa ok chi temb’el mya nim jaxnaq’tzb’il chi temb’el kyoj, tja q’anb’il, kyja xq’uqil, nimaq xjal e pwaqb’il kab’li toj ttzi kyxol kykyaji’n tnam qa myaxi’x tu’n kyten junx kyuk’il tojxi’x nimaq tna, qa tmal eju’ xjal xnulaq’e mo e mos atzun ma kub’ kayet aju’ tun kyten te junelqe’ qo ma chi kub’ kayet tu’n mya junelniqe’ tnamok tzun ajb’el tu’n kyka’yet te twijil tnam se’n ta’ya’qe xjal tu’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Toj twijil tnam ex ok tzun jqetel taq’un.

Tb’ajsb’ilil

Aju’ tipumal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Ma b’aj ka’yet toj jun tqiky’lu’ ma kyaj ten toj tq’ob’ juntl nin ja a tun t-xi ka’yinte te q’anb’il toj kywinqil xjal, xnaq’tzb’il, xq’uqb’il, toj tniky’alilti’j ex juntl; ex qe txqan xjal in che junx kyaq’un ex ti’j pwaqb’il. Atun tqanil junx tuk’il teji xjaw b’nchet aju’ Tajlal Tipumal Nuk’b’il Kawb’il (TTNK) IDE min ok toj tajlal naqtzun aju’ in kux tz’ib’et toj tq’inumal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Axtzun lu’ qo matzun tzaj tye’k’u’n tzalu’ ok b’antel tu’n tkayji toj ka’yij tnam jni’ xjal ati toj tnam aj tuk’il tipumal Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ex aju q’malte tu’me’l onb’il se’nx Tajlal Tipumal Nuk’b’il Kawb’il (TTNK)

C 7

55Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, toj kywinqil xjal ex aju’ xnaq’tzb’il

Twuqu’n Tqiky’Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, toj kywinqil xjal ex aju’ xnaq’tzb’il

Toj jun tqiky’ lu’ in xi q’met eju’ akuxix aq’untl lu’ aju matxi tb’incha’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Ma txi tb’incha’n aju’ te q’anb’il toj kywinqil xjal ex aju’ xnaq’tzb’il xi tb’incha’n toj ab’q’i 1985 -2009 aju’ in tma’n ti’j b’a’n tu’me’l, tib’aj xim kye txqan xjal ete’ toj b’yuji’n ex toj jun kynik’b’il ta’ya’ tu’n tb’et ex tzun aju’ pwaqb’il tzaj q’o’n, ti’j kywinqil xjal intzun ok tyek’untib’ ttxolil taq’un ex ma tz’ok toj tajlal aju’ b’inchb’ente onb’il tu’n nim tajb’en kye aq’untl te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Toj tten lu’ sma’n tmoj b’inchb’il kyten xjal te toj b’yuji’n ex aju’ jun aq’untl kyajni q’o’n toj yol okni te nak’b’il jun ch’ixpub’l qa ajla’nqe’chaq ex yle’qechaq qa ma chi b’aj b’ant mo ma chi ajb’en kye xjal te q’anal kye xjal, ex qa ma chi ajb’em kye ‘analkye xjal mayaqe’ e pwaqb’il ex qe pwaq ma chi ajb’e qa kye ajkawil junx kyuk’i’l tnam mo ma tzaj kye txqantl tx’olb’alte qa toj xnaq’tzb’il qa in tma’n q ama tz’ajb’en te b’inchal tb’anil xnaq’tzb’il q ama b’aj tchmo’n tib’ xim tun tch’ixpet xnaq’tzb’il ex tun tb’uyet ttxa’n xim te techal aq’untl: aju’ xnaq’tz’n kye tij xjal, jqet , toj jun tb’anil kyeyile junjun aju’ in xi q’met ex toj ttxolil toj xjawi’n chaq te junjun ex jun tu’melb’incha’n tu’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. Iky tajlal in tma’n in q’anchalin aj pwaq xb’aj te xb’et aq’untl jun tb’anil lu’ tu’n t-xi ljet aju’ t-xim ajkawil kyuk’il tnam in el tniky’tzil jun tb’anil kyib’aj xnaq’tzb’il kye k’wal toj ja xnaq’tzb’il aju’ jun xnaq’tzb’il toj kab’e yol kye txqan anq’ib’il, ex aju’ xnaq’tzb’enkye k’wal, e xjelb’il ti’j xnaq’tza’n ex jun amb’il at kye k’wal.

1. Ti’j kywinqil xjal

Aju’ ttxu kawb’il te qtanam ex kawb’il te q’anb’il tzajni q’o’ntu’n Ja Te Q’anal ka’yil xjal (MSPAS) etzun nejenel kye q’anal te ja’loxi’x, ati kab’e tqanil ch’iyjsb’il te tzinjsal, atzun taq’un, ex tonb’il ex se’n tzaq’unan qajpelo juninx tuk’il juntel naq aju’ qajlo aju’ tq’un in tch’ixpuntib’ naq aju’ ax b’eju’ iq’i’n tu’n, naq aju’ taq’unb’il aju’ te chma’b’il xjal

te Panamericana te q’anal (OPS) te chma’b’il kye q’anb’il te Twijil Twutz Tx’otx’ (OMS) toj tnejel nim xim in tzaj naq aju’ tu’n pa’ntoq kyib’ eju’ q’anal ti’j aq’untl: etoq nejenel in toq chi chojon ti’j aq’unb’il, naq aju’ kuwsb’ilkye nejenel mo ajkawil kye q’anal twijil tnam tu’n ttzinjset aq’untl kub’ yolet kyaje’ oklenj nim toklen aju’ tzinjsal, ex nab’lel aq’untl kye aq’unal, ex tun kyjaw mo txqantl ex ojtzqib’il, pwaqb’il ex onb’il kye aq’unal tu’n kyaq’unb’en atzun aq’untl lu’ ma japon oxe’ tu’me’l xim akuxi’xju’ ti’j tkyaqil toj kywinqil xjal tu’n yab’il: a) kykuwal xjal tu’n ttzaq’wej aju’ in xi kykayi’n ti’j q’anb’il kye yab’ ex te kye tnam; b) ex tun kyjunan xjal ti’j onb’il ex te junilechaq ti’j aq’untl c) tu’n tel b’a’n q’anb’enkye xjal te tnam.

1.1 Tume’l aq’untl te q’anb’il kye tnam

Toj aq’untl te twijil tnam, in tye’k’un tib’ jun aq’unb’il tu’n t-xi kayet toj kywinqil xjal b’incha’n toj kab’e’ tten te chukchaqx ma kub’ xnaq’tzet ex ma chex lpe txqantl xim kyi’j q’anaj xjal toj qtam te Paxil toj tab’q’iyil 1985-2009 teji t-xi aq’unet tnejel aq’untl ti’ij q’anb’il kye xjal (APS) ex juntl tnejel aq’untl ex ti’j q’anb’il kye xjal naq aju’ ma tz’ok toj sik’b’il (APS-S). ax tz’elpona’ju’ jun nab’l q’anaj toj tnam te Pxil ja in oka toklen kyu’n xjal ex tu’n xi tk’ulalil junjun ch’uq xjal kyoj tnam ete’ toj yab’il: se’n qe’ k’wal e txub’aj ch’intoq tu’n tul itz’ji kyal ex qe’ xu’j ati kyne’ tu’n tten ipumalj te aq’untltu’n min tzul yab’il extu’n tq’unet xnaq’tzb’il toj tu’mel ti’j q’anb’il ex tu’n tmset mo tu’n tq’anet kyoj kojb’il aju’ APS-A nikujtzun jun aq’unb’il b’incha’n tu’n Jun Nimjsb’il Aq’untl B’incha’n te jaqb’il a tb’i Programa de Extención de Cobrtura (PEC) atzun PEC ma kyaj b’ent taq’un ti’j jun chex pwaq ma tz’etz toj Banco Internaciona de Desarrollo BID tu’n Programa de Mejoramiento de Servicio de Salud (PMSS) kub’ aq’unet toj ab’q’i 1996- 1999.

85 Para un diagnóstico amplio, véase PNUD (2008c).

OXE’ TMOJ AJU’ NUK’B’IL KAWB’IL TE TNAM EX TE CH’ISB’ILKYE XJAL

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201056

C 7

1.2 Aju’ amb’il teju’ aq’untl lu’ te Nuk’b’il Kawb’il te Tnam. ti’j jun ti’xti’ te q’anaj xjal:

Aju’ amb’il tej taq’unet mo ab’q’i: 1985-1990, tej tkub’ ximet taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ti’j q’anaj xjal; 1991- 1999, ex tej kyub’ sqitet tu’me’l ex tu’n t-xi ch’ixpet taq’un ti’j q’anaj xjal ex ax tb’eyil ax te jsoq’ij ti’xti’ naq atzun ch’in tnachil mo min ela b’a’n toj tqanil lu’ aju’ jun tkub’el tqanil toj yol tu’n tel te jot-x, tu’n t-xi ljet tu’n ttz’ib’et toj tajlal xjawi’n aju’ aq’untl ma chex b’inchet toj junjun ab’q’i.

Atzun ttxu kwb’il te qtanam te ab’q’i 1985 ja in tmana’ te q’anaj xjal ex qa jun oklenj lu’ nim toklen kye xjal min tok pa’jtib’il kyxol xjal atzun jun taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun tka’yin ti’j toj kywinqil xjal tu’n yab’il ex tu’n kyten xjal ex tu’n tch’iy kyoklen xjal ex tun tojqelan aju’ tb’anil te kyxmilal xjal, toj kynab’l ex kyxol xjal toj kytanam. Atzun tb’anil toj kywinqil xjal ex tb’anil toj kywitz jun tchil tb’anil, atzun ttzinunal lu’ ma txi tb’incha’n MSPAS. Ex tun tten amb’il kye xjal ex nimaq ja tun kyxq’uqin ti’j kolb’il ex ma kye ten kyxol xjal naq aju’ ma jyet onij aq’untl kyu’n nimaq ja ax kyaq’un tu’n kyyolin kyuk’il txqan chma’b’il te jlaj tu’n tjyet jun niky’b’eb’il tojx tu’me’l. etzun kojb’il, ati nim kyoklen ti’j tun kyten toj b’inchb’il ttxolil aq’untl, tu’n taq’unet ex tun tmlet ttxolil aq’untl te q’anaj xjal.

Toj 1985, ma txi ch’ipet aju’ totx’il 104 toj u’j ttxu q’anaj xjal. Kykyaqil xjal toj nin qtanam ekuxi’x qya aj kykyaj te ch’onwi’ mo chintoq tun t’tz’ji kne’ ex jun itz’je’n, wajxaq sman tiz’jlen jun k’wal, ati toklen tun t-xi ka’yet tun min tzaja’ yab’il ti’j ex tun tten toj q’anb’il kyoj ja tok toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam atzun tb’i kayet txub’aj – kayet k’wal atzunxi’x yol ti’j jun xim q’anaj xjal.

Atzun tkab’ tnej toj ab’q’i 1980, atoq jun tkomojil lu’ maj tb’anil te onb’il kye tnam te MSPAS junx toq mojb’a’n kyib’ tuk’il APS, atzu’ lopchiqeya ti’j jun u’j tal tb’e xnaq’tz se’n taq’unji kyxolilex xjal te q’anal aju’ tb’i toj kyyol mos (Silo) ja in chi tena’ tnam yolil, ti’j xnaq’tzaj nab’l ti’j jun oklenj ti’j junajtib’il ti’j junx nab’l kye xjal ti’j q’anaj xjal, ex tukilxi’ jyoj tu’me’l, tkuwal ex te junile oklenj ti’j q’anb’il naq tu’n kytenb’il xjal ex tu’n ma b’ent tten tu’n kyxi k’ujla’n xjal qa ati in ojqelan kye.

Tej t-xi tzyet ak’a’j b’inchb’ente Nuk’b’il Kawb’il te Tnam atl in kub’ yolet toj jwelaj chaq maj toj lajchaq ab’q’i toj 1990, tu’n jun ch’ipub’l b’aj kyi’j junjun chuq xjal ti’j q’anaj xjal (RSS). Aju’ xim kyi’j q’anaj xjal xi q’et tzun jun chaq’b’il ti’j tojxix tu’me’l a) el taqk’et pwaq te q’anb’il ex onb’il te xnaq’tzb’il kye aq’unal ti’j min tzul yab’il; b) jyol pwaq te q’anaj xjal kye

qe’ xjal maj meb’a kywitz c) Pab’l aq’untl onb’il kyun kawil ex d) chojb’il te toxin xjal onil ti’j q’anaj xjal ex kmoj te onb’il kye naqx q’analqexi’ tu’n tok chin kywaq ti’j mo min txqantl min tun tok kypwaq ti’j naq te kukxji in chi aq’unan.

Aju’ ch’ixpuj ti’j q’anal xjal min xb’ant se’n kub’ xima’n tojku’ ttxu aq’untl, naq tu’n mya b’a’n b’inchb’ente taq’unb’il MSPAS ex te tel aju’ Instituto Guatemalteco de Seguridad Social (IGSS) ati toq toj ch’ipujtib’il. Ma tzun txi ch’ixpet toj MSPAS. Naq tu’n xjelb’il pwaq ma tzun b’inchet aju’ PEC. Jun aq’unb’il te k’molkye xjal. Atzun tipumal aju’ MSPAS Tu’n tajb’en te tzinjsb’il aq’untl expe xi lpe tun min ch’ixpeta’ nim, naq tun min che mojina kyaq’un tuk’il txqantl nimaq ja ex aq’unal toj jun tu’me’l.

Toj 1996, aju’ wixin ex tuk’il URNG kyaj kysqitu’n ti’j aju’ b’aj tib’aj Pwaqb’il ex tib’aj sipaj tx’otx’, ex tun tkyaj q’et toj u’j aju’ ttxolil aq’untl ti’j tun tb’ant onb’il ti’j q’anaj xjal (PMSSI) in tma’n ch’ixpub’il kyxol xjal toj twijil tnam te Paxil ti’j q’anaj xjal atzun in tma’n kyaq’un MSPAS naq a tu’n mojil ti’j aq’untl kyuk’il txqantl nin ja se’n tuk’il IGSS, qe’ txqantl nimaq ja kye naqx xjalxi’ ex qa mya kye ajkawil, ex in tma’n tu’n tjawx ch’iset pwaq te q’anaj xjal kye tnam qa nti’ kypaq mo nti’ ti’xti’ kye, ma tzaun kyaj q’et ti’j akuxi’xju’ in ojqelan tn kykayet xjal jun ltx’ojtib’il (la lucha) kyi’j yab’il, ex tun tq’anet twitz tx’otx’ ex tun tb’inchet jun tnejel b’a’n mo akuxixju’ kye tnam ja qyaqe’ – ex kye k’wal, in okx kyq’o’nkyib’ tun tin kykolchi e’ k’wal ex kye txub’aj, extzun tun tten jun kyuj tex najsb’il yab’il se’n õmejilex tun tb’iyli sarampyon toj ab’q’i 2000. Atzun juntl tu’n tun tb’aj pa’j aq’untl ex tun tpa’nte tib’ pwaqb’il, tun kyaq’unan kykyaji’n tnam, kojb’il ex kychma’b’il xjal kyoj b’inchaj nuk’b’il aq’untl, tun taq’unet ex tun tkayet pwaq ti’j tkyaqil aq’untl te q’anaj xjal.

Tojxi’x tu’mel kyajna’, eju’ kyajnixi’x tun tch’ixpet te MSPAS jaw miltz’uj tej t-xi qe ak’a’j kawb’il te Organismo Ejecutivo mo nuk’ul kawb’il ex toj ak’a’j tujil q’anl xjal, kyaj b’ant ti’j toj ab’qi 1997. Kyaj q’et qa aju’ q’anaj xjal jun twitz aq’untl kye tnam ex tok toj tajlal ch’iyjsb’il te nin qtanam, ex se’n chwinqlal ex kytenb’il xjal, teyilex junjun ex toj mojtib’il, ex in ok toj tajlal oklenj ti’j q’naj xjal ex aju’ tun t-xi b’inchet tu’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam b’ex tun t-xi tnima’n kyaq’ib’il tnam, atzun in tma’n MSPAS « ex in tma’n qa kukxji onb’il xjal ex kye junja xjal, eju q’anal chjon’nqe’ nti’ tun tchjet nim mo tkyaqil aju chojb’il kyu’n xjal». Ix in tma’n aju’ ti’yil ok xel kyb’incha’n kojb’il kyten ti’j Pwaqb’il jun paq mo tun kyten te jun majx toj aq’unb’il ex aq’untl te q’anaj xjal ( a nuk’b’il aq’unb’il, kychma’b’il xjal ex juk’b’il twitz aq’untl, aq’unalte, xb’itzalte ex ka’yij xjal). Aju’ tu’mel lu’ ati tu’me’l tun t-xi

C 7

57Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, toj kywinqil xjal ex aju’ xnaq’tzb’il

tqani’n chojb’ilte kye xjal mo kye tnam aju’ q’anaj xjal naq tu’n ma chi onin kyi’j xjal kyoj kojb’il.

Aju’ PEC akuxix tkanab’ tun tb’inchet aju’ aj tkub’ naj junjun maj ti’xti te q’anb’il, kub’ni q’o’ toj tnejel tq’iky’ toj ab’q’i 1995, xitzun ka’yet tun tjapon b’aj twi’ toj 46.% qe xjal ja min pomni ka’yb’enkye ex aj t-xi ka’yet se’n kyten twitz tx’otx’ se’n kyten mya lwiy tu’nkyjapon ti’j naq tu’n maj nim txqan meb’ayil a tnimal qe xja kye maya mo qxjalilqe’ atzun PEC ma txi tb’incha’n tkab’ aq’untl akuxix te ch’ixpub’l kye xjal toj junjun tqiky’ ti’j q’anaj xjal se’npe’: a)Tu’n kykayet tnameju’ meb’a kywitz b) xi ka’yet txqan pwaq te tun tajb’en te tajlal loq’b’il in tma’n qa kye txub’aj ex kye k’wal (te kolol tun tel yab’il) c) tun kyten qe’ nimaq ja kye naqx xjalxi’ toj ka’yij pwaq ex aj ttzaj lq’et loq’nj te ajb’el te q’anal.

Toj tnejel lajoj ab’q’i toj jun k’aljun Sigl, aju’ PEC aq’unan tu’n tpwaq Nuk’b’il Kawb’il te Tnam ex tu’n jun tkab’ ch’ex pwaq toj jun k’ub’il pwaq (BID PMSS II) ma tza’q’unet kyu’ xjal in chi aq’unan toj tja kawb’il xi qe toj 2000 ex toj 2009 e pon toj 248 ex 425 kyoj tnam kye 10,000 xjal ex teyilex junjun ex pon aq’unal kyoj kykyaji’n tnam ex toj 145 pon b’aj 206.

Toj ab’i lu’ e ok toj tajlal aju’ tu’me’l aq’tl lu’ eju’ kyja q’anal se’n (puesto de salud) ok lmo’n kyu’n aq’unal ajq’nalqe’ pon kanun toj Centros de Atención Integral Materno-Infantil (Caimi) ex toj Centros de Atención Permanente (CAP). Atzun lu’ jaw twitz toj jawtl aju’ tajlal pwaq kye junjun kykyaji’n tnam toj ab’q’i 22008. E xjal e ok te b’inchalte ti’j q’anb’il ex tun t-xi nimjset amb’il te aq’untl ex tun kyxi onet xjal aj tjapon sman.

Atzun juntl ma kyaj ten aju’ ja toj ak’aj aq’unb’il, ex ipumali’n te jikb’il ex aq’untl akuxi’x tun kyxi ka’yet txub’aj- k’wal (ch’ixpet tun kykanab’ te ch’iyjsb’il toj ab’q’i ja’lo, ODM) naqx tu’n aju’ in che « k’ujlet xjal eju’ te’ toj yab’il xa qe toj k’walil » (Aiepi) ex tu’n kyxi ka’yet k’wal toj twijil kychwinqlal ex qe qya exix toj kojb’il» (AINM-C).

Atzun txqantl, ma chi ku b’inchet xim kyi’j kolb’il te wab’j te ipumalj ex kyej q’o’n toj kawb’il ex kub’ jyo’n nejenel tu’n kyonin. Toj 2005, ex kub’ q’o’n tkawb’il tib’aj jun aq’untl twijil tnam tib’aj wab’j ex te tkuwal toj kywinqil k’wal (nutricional) (Sesán ) ex qe nejenel te twijil tnam te xq’uqil ti’j tkuwal toj kywinqil k’wal (nutricional) (Conasán) atzun MSPAS ten kyuk’i’l.

Atzun tun tkayet aju’ VIH/ sida, toj kyyol mos, jiq’qulj mo jun yab’il in tzaj lemky’aj atzun ma tzulju’ chjonte te jun onb’il

kyu’n xjal te twijil twitz tx’otx’ in chi aq’unan tun tb’aj sida jiq’qulj, ttzuk’b’en txkup, jun nimb’il kye ajkawil ex toj tnejel ab’q’i tej tok tzyet toj lajoj ab’q’i.

Atzun toj ab’q’i tz’qeku’, el b’a’n eju’ eju’ xitet te tmaq otx’il 4 ex 5 toj tujil q’anb’il. Aju’ totx’il kyaje’ akuxi’xju’ in tma’n aju’ jun hojb’ilte qa mya te tkyaqil ex te kykyaqil aq’unb’ente aq’untl kyu’qe’ manb’aj e txub’aj , naqtzun aju’ xi xitet in tzaj tma’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam qa aju’ Ministerio de Salud Pública kyuk’il txqantl nimaq ja kye tnam ok xel kyka’yi’n qo a in ajb’enju’ te kyq’anb’il xjal te paxilqe’, ex naqx kukxi toj 2008 atzun aj kawil min tqay tetkyaqil chojb’il kyu’n yab’ kyeqe’ q’anal tu’n tpaj lu’ ma tzaj jun mya b’a’n tu’n tpaj nti’x mo mtla’x pwaq kyaj te MSPAS.

1.3 Xko’n aq’untl

Aju’ oklenj ti’j q’anb’il ex qa ati nim tu’n tajb’en kye nim xjal q’anb’il toj kywinqil eju’ Nuk’b’il Kawb’il te Tnam eye’ ok chi xel ka’yinte mo tun kyxq’uqin kyi’j ja te q’anal xjal (Hospital) tal ja te q’anal xjal (clínica)ex jun naqx tja q’a’nb’il toj tal tnam (Centro de salud)tu’n tkamb’et tekye xjaj ex tu’n tten pa’b’ente toj b’a’n ex toj junile toj twijil nin qtanam toj lajoj ab’q’i b’ant kyaj k’al lajoj e b’ant ja te q’anb’il yab’ (Hospitales kye tnam se’n toj Escuintla, T-xe chman, Txeljub’ ex kub’ txqan tkub’el q’anb’il (entro de Salud). Toj 1,995 e b’ant kab’ k’al jwe’ toj jwe’k’al kye tnam j ama chimklet tu’n q’anb’il , ma tz’el tniky’tzil q ama jaw twitz kolb’il naq tu’n tonb’il PEC matzun chiklet 2. 52 myon xjal toj tnam toj 1,995 ex 4.04 myon xjal toj 2010.

Qama ok toklen nimb’il toj aju wiqb’il ajb’eb’il kye tnum, ul ch’ixpojel aju aq’untl inxi b’inchet kye xjal, (! Tajlal) aj t-xi qkayin toj 1990–2006 ma ku’tz aju ajb’eb’il ti’j tchwinqlal jujun xjal kyojqe nimjaq’anb’il, a’knijaq’anb’il exqe b’o’sjaq’anb’il, atzun kyjawex kyaq’un qe ajq’anal chjo’nqe kyu’n ONG inche aq’unan te kmoj, sqitu’n b’anyol kyu’n tuk’il Nimjakawb’il te B’anchwinqlal kye Xjal ex Kayilkye’ Tnum MSPAS.

1.4 Aq’unal ti’j B’anchwinqlal

Toj aju Kayb’ente Tkyaqil, aju K’lojnejelb’aj ti’j Toklen Puwaq, Xjal ex Anq’ib’il (Desc) Makub’ tq’o’n tniky’al xim ti’j toklen b’anchwinqlal, kyxoltzunju lon/lani/lu, aju tb’anil ex k’ub’l, ex ma ok tok toklen qa aju junjun Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, b’a’n tun tjyonte qe tb’anil ajq’anal ax tun tchjet b’anxi’x kye toj amaq’. Extzun kyq’ma ju K’lojnejelb’al qa aju jujun Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, tililti’j tun t-xi kyb’incha’n ex tun txi kykayin aju xnaq’tzb’enkye aju aq’unal ex qeju ajq’anal.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201058

C 7

Toj ab’q’i 1985-1990 aju tnimal aq’unal teju Nimjakawb’il te B’anchwinqlal kye Xjal ex Kayilkye’ Tnum MSPAS. Majxtok wa’lke toj kyaq’un, atzunju toj 1996 aju MSPAS kub’ tq’o’n jun xim tun tes/tetz kyiq’inkyib’ aju taq’unal, ku’tz aju ajb’eb’il, tu’ntzunju lon tx’qan b’jes kyiq’in kyib’ toj kyaq’un ex b’jo’kx kyq’onky’ib’ toj junjuntl jaju nche chojon b’anxi’x. Toj ab’q’i 2007, naq o’kxku toj MSPAS, ati toq 23,850 aq’unal, texqe’tl aju nche aq’unan toj kyb’i ONG.2 Aj tkub’ qmojb’a’n

lon tukyil/tky’i ab’q’i 1988 matoq che pon 4468 k’aj aq’unal, in el qniky’ ti’j qa toj k’al ab’qi aju tajlal aq’unal ma jax 23.0 %. Toj 2009 ma japon tajlal aq’unal toj 26,200, aju lon ntzaj tq’ma’n qa toj kab’ ab’q’i ma che okx (2350) aq’unal.3 Tojtzunju ab’q’i xkub’ qkayi’n, ti’j jwek’al chaq ajq’anal, kab’k’al wuqlaj ete’kx toj 011 naqtzun aju nya te jumajx. Toj juntl tume’l in el tniky’tzil qa tz’uõ tun kyxi q’o’n aq’unal te b’ancwinqlal kyoj qe a’knin tnum te amaq’ ex kyoj qe kojb’il.

Fuente: elaboración propia con base en MSPAS y proyecciones de población del INE. Véase tabla 7.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 11 Infraestructura física de la red de servicios del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social (1990-2006)

(por millón de habitantes)

Tipo de infraestructura 1990 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Hospitales del sistema 3.93 4.01 3.92 3.83 3.74 3.65 3.56 3.47 3.39 3.30

Centros de Salud 24.70 23.71 25.63 25.12 24.69 24.43 23.83 19.45 18.98 21.43

Centros de Salud tipo A - - - - - - - 1.69 1.65 1.15

Centros de Salud tipo B - - - - - - - 17.76 17.32 20.28

Puestos de Salud 88.13 82.99 87.48 85.5 83.36 82.60 79.67 72.39 56.93 69.36

Puestos de Salud fortalecidos - - - - - - - - 6.77 3.53

Clínicas Periféricas - 0.28 0.27 0.27 0.26 0.25 0.25 0.32 0.31 0.23

Maternidades - 0.56 0.46 0.62 0.61 0.59 0.58 0.56 0.55 0.38

Centros de Urgencias - 0.37 0.36 0.45 0.43 0.42 0.41 0.40 0.39 0.31

Centros de Convergencia - 174.38 232.42 218.79 217.41 228.99 326.38 247.13 314.08 319.77

Centros de Atención Permanente (CAP) - - - - - - - - 1.73 1.69

Centros de Atención Integral Materno-infantil (Caimi) - - - - - - - - 0.31 0.31

Centros de Atención a Pacientes Ambulatorios (Cenapa) - - - - - - - - 1.81 2.46

Fuente: (a) OPS (1992: 43); (b) MSPAS/DGRH (s/f: 16-18); (c) MSPAS/DGRH (2009); (d) incluye personal médico, enfermería profesional y especialistas; (e) no aparece desglosado en los reportes consultados; se incluyen renglones 011, 021, 029, 031 y 182. Véase tabla 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

AñoProfesional Técnico medio Enfermería auxiliar Administración Servicios de apoyo Totales

Núm. % Núm. % Núm. % Núm. % Núm. % Núm. %

1988ª 1629 8,4 2,706 14,0 5231 27,0 5718 29,5 4098 21,1 19,382 100,0

2007b 5108 21,4 ND - 6903 28,9 5976 25,0 5863 24,6 23,850 100,0

2009c 6458 24,6 ND - 7061 26,9 6539 24,9 6142 23,4 26,200 100,0

Tabla 12 Empleados del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social, por categoría ocupacional

(1988, 2007 y 2009) (número y porcentaje)

C 7

59Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, toj kywinqil xjal ex aju’ xnaq’tzb’il

1.5 B’anchwinqlal kye chman tnam extzun kyanq’ib’il.

Toj ab’q’i 1985-1990 aju b’anchwinqlal kye chman tnam ntlo/ õti ok toklen toj ttxolin kyaq’un qeju ajkawil. Ch’inxtltoqtzun tb’aj 2000 ab’q’i tej tjaw kyiq’in kyib’ aju chman tnam twutz Pa’xil ex ale’x twutz tx’otx’ tun tjaw nimsa’n ju kyanq’ib’il, oktzun toj toklen aju chukchaq in ojqelan kye toj ttxolin aq’untl. Tojtzunju Acuerdo sobre aspectos socioeconómicos y situación agraria (Asesa) ntq’ma’n qa tililxix ti’j tun tok toklen aju kyq’anb’il chamn tnam, tun tkub’ xnaq’tzet ex tun ttzaj nayet ikytzen te tnejel.1

Tojqetzun ju tzaq’web’l b’intni kywi’ nimaq tnum, tz’ib’a’n toj aju Convenio 169 sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países Independientes teju OIT kub’ni sqitu’n tij toj ab’q’i 1989 ex kub’ni kayin b’anxi’x toj abq’i 1996 toj tnam Twutz Pa’xil. Qa tilil ti’j tun tt-xi q’et jun b’anchwinqlal kyeju najal toj qe chman tnam, ex ikyxju toj tjweyin tqiky’ te’ Xim ti’j B’anchwinqlal kye chman tnam toj Ab’yayala,1 in yolin ti’j qa aju kolb’il ex b’anchwinqlal in ojqelan tun t-xi ch’iyset maqa nimax kye ale’xju tnam nche ojqelan ex tun tel ik’ojtib’il. Ex ntq’ma’n qa eju ajkawil tilil ti’j tun t-xi kyq’on tb’anil chwinqlal kye tnam, muk’u’n kyten toj jujun kojb’il, ex tun t-xi nimet aju b’inchb’il ex aq’untl kye xjal ete tojku tnam maqa kojb’il.

Toj tajlal b’anchwinqlal te ab’q’i 1997, tz’ib’a’n toj tajlal 161, ntq’ma’n qa aju ttxolil aq’untl te Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, uk okel toklen, uk xel b’inchet ex uk jawel nimset aju ttxolil q’anb’il in ajb’en kyu’n chman tnam tun tten jun b’anchwinqlal.

Chukchaqx ju b’inchb’en ma ok tzyet tiky’len ju ab’q’i 2000 tu’nju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, tun t-xi kayet jni’xju in ojqelan kye chan tnam ti’j aju b’anchwinqlal. Kub’ q’uqb’et aju PNMTA tun tok toklen aju Ojtxi Qanb’il toj aju MSPAS. Intzun xi b’inchet aju aq’untl lon/lu kyu’nju ox kawil matxi che ky’i, tuky’il onb’il intzaj q’o’n tunju (Apresal) teju Unión Europea, OPS/OMS, Agencia Sueca de Cooperación para el Desarrollo Internacional, Asdi, PNUD). Juntl aq’untl ma q’uqb’et toj abq’i 2009, aju Junajtib’il tun Taq’unal Kayilte jun B’anchwinqlal kye Chman Tnam ex Anq’ib’il toj Chukchaq Anq’ib’il Twutz Pa’xil, (Uaspiig) toj aju Nimjakawb’il te B’anchwinqlal kye Xjal ex Kayilkye’ Tnum.

1.6 Chojb’il ex jni nb’aj ti’j Banchwinqlal kye Xjal.

Aju puwaq xima’n tun tajb’en toj MSPAS atxi’x tjax toj abq’i 1985-2008. Tojtzunju ab’q’i 1997 matxix ajb’en 92.0 ex 99.0%. Naqtzun aju toj 1998 aju puwaq xima’n tun tajb’en te junjun xjal tu’nju MSPAS Q12.10 (ikytzenju tayatoq chojb’il toj 1980); atzun toj 1997 naq Q6.42, tiky’lenxitzunju 2000

ma japon toj Q9.52 ex 10.30. Atzunju lon/lu in ajb’en tu’nju MSPAS tun t-xi kayet tchwinqlal tnum.

Toj ab’q’i 1985-2009 aju puwaq xima’n tun tajb’en tu’nju MSPAS naq ch’inxi’x in el ti’j aju PIB, naqx 0.7 qajtzun 1.4%, aju 8 twutzb’ilal ntzaj tyek’u’n qe qa k’utzqeku’x matxi ch’ixpoj ch’i’ntl, ti’j aju PIB in el 0.9 maqa 1.1%. Toj 1996 ex 2005 in el tniky’tzil qa nim nb’aj kyu’n xjal ti’j b’anchwinqlal toj chjo’n twutz aju nb’aj toj a ntolo chjo’n. Aju chojb’il toj ttxolil b’anchwinqlal nya b’a’n taya ex mixtlo in onin tun tb’ant tchwinqlal xjal.

1.7 b’inchb’en kyi’j xjal

Ma che jaw sky’et kab’ ti’j yek’b’il te aju x-oka ajb’beb’il, jni’ vacunación, õb’ux k’wal, kyimni ti’j txub’aj, ex jni ajb’ebil kye itz’jle’n. Toj tnejel jni’ vacunación ex ntzaj tyek’u’n jni xb’ant, atzuntlju tkab’ jni’ õb’urxi’x, ex ntzaj tyek’u’n tixi’x tume’l tun t-xi b’inchet toj tnum.

Gráfica 8 Gasto público y privado como porcentaje del

gasto total en salud (1996-2005)

Fuente: elaboración propia con base en cifras del Minfi n, varios años.Véase gráfi ca 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

100

50

0

2005200420032002200120001999199819971996

Gasto privado en salud Gasto público en salud

Gráfica 9 Coberturas de vacunación en niños de 12 a 23

meses de edad (1987-2009) (porcentaje)

Fuente: informe preliminar de la Encuesta de salud materno infantil 2008-2009 (Ensmi 2008-2009). Véase gráfi ca 7.12 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

100

80

60

40

20

0

1987 1995 1998/1999 2002 2008/2009

71.2

62.559.5

42.6

24.7

51.055.9

66.776.7

77.684.376.7

78.1

91.985.2

96.790.4

78.2

47.052.1

68.7 59.475.1

80.6

70.4

BCG DPT (tres dosis) Polio (tres dosis)

Sarampión Todas las vacunas

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201060

C 7

2. Xnaq’tzb’il44

Aju ttxolil xnaq’tzb’il toj tnam Twutz Paxil, intzaj qe kye b’o’tz k’wal (inxi’ xnaq’tzb’il kye ne’õ ex kye te 4 ab’q’i) ex ati xnaq’tzb’il toj Nimjaxnaq’tz (kye te ( abq’i tjaxchix), tqiky’i’n in oka xnaq’tzb’il, tnejel (kye k’wal te 5 ex 6 ab’q’i) tkab’ tqiky’ ( kye k’wal te 7 ex te “ ab’q’i) toxin tqiky’ (kye te # ex te % ab’q’i, tq’uqb’il aq’untl ex kye te ex te ( ab’q’i te chukchaq aq’untl). Aju ttxolin xnaq’tzb’il aq’pu’n toj kab’, aju toj jaxnaq’tz ex ti’jxijaxnaq’tz. Atzunju juntl xnaq’tzb’il aju Nimjaxaq’tz San Carlos de Guatemala at toklen ti’j.

2.1 T-xq’elul toklen xnaq’tzb’il

Tz’ib’an tojxix tume’l aju toklen xnaq’tzb’il toj aju Tman Ttxu Kawb’il de Tnum Twutz Pa’xil. In ok yal toj, qa ninxix toklen tnam tun tok toj xnaq’tzb’il, ex nxi tq’o’n amb’il te aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, qa tililti’j tun t-xi b’inchet toj tniky’al ti’j ex nya ty’i ik’ojtib’il. Ex ntq’uma’n toj eR tx’il te Ttxu Kawb’il, qa nim toklen junjun xjal tun tok toj xnaq’tzb’il tojxix tk’walil. Ex q’umb’exte toj qa oyej aju xnaq’tzb’il, ex tze’nx tume’l tu’n junjun kojb’il, extzun qa aju tnimal k’wal ete’ toj jun jaxnaq’tz qwinaqilqe’ tililxixtzun ti’j tun ttxi’ nxaq’tzb’il toj kab’yol. Ikyxju ntq’ma’n toj e T tx’il qa inxix ojqelan tun ttxi tq’o’n ju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, xnaq’tzb’il kye qe tijwinaq, ex tun kyb’aj tmuk’u’n tojxix tume’l tky’ixi ju tichaq aq’unb’il in ojqelan.

Tq’ab’txukawb’il 12-91 kawb’il te Xnaq’tzb’il toj Amaq’. Ntq’uman ti’ achb’il tu’nju xnaq’tzb’il, tu’nju Mineduc, ex ti’ kyb’antel kyu’nqeju jaxnaq’tz nya chjo’n, toj chjo’n ex kye chmojxal. Aju kawb’il lon/lu in aq’unan tze’nxju chaq’b’ente b’antni toj ab’q’i 1977, naq’tu’nju tzaq’web’il kyu’nju ajkawil M.de E. 13-77, te aju kawb’il te xnaq’tzb’il te tnejel. Naqtzun aju in el tniky’tzil qa toj ju kab’k’al abq’i matxi ky’i na’mxix tb’ant tojxix tume’l.2

Aju achb’il tu’nju Kawb’il te Xnaq’tzb’il kye Tijwinaq aju tun tjoyet tume’l tze’n tun t-xi xnaq’tzb’il kye’ xjal aju mixtlo nb’ant kyu’jin ex kytz’ib’an, tuntzun kyonin tuky’il tipumal xjal ex tun kymojin tun tb’ant aju tb’anil chwinqlal ex kyipumal tun kyq’inte kyib’ junx.

2.2 Tipnab’il xnaq’tzb’il (1985-2009)

Toj aju ab’q’i 1980 tjunalxi’x aju Mineduc atitoq toklen ti’j aju ttxolin xnaq’tzb’il: tb’inchji jaxnaq’tz ex wiqtzb’il jaxnaqtz, ttz’ib’ans u’jb’il, tb’ichji ex tsipans galletas; tjoyli aq’unal exqe xnaq’tzon, ex tkyaqilx ju aq’unb’il toj jaxnaq’tz, tb’inchji ttxan u’j te kayb’il. Tojtzun ab’q’i 1996 okx juntl tun tmojet aju aq’utl, oktzun tzyet tu’nju Programa Nacional de Autogestión para el Desarrollo Comunitario (Pronade), atzunju tun kyjoyons xnaq’tzon eju k’lojnejeb’al te xnaq’tzb’il nchex kayinte. Tuntzun tb’ant-xixch’intl okch’intl tipumal aju xjelb’il ex kayb’ente aq’untl.

Ttz’ab’e’ltl ju ch’ixpub’il toj xnaq’tzb’il matoq ok tzyet aq’untl toj 1996 tun tb’ant b’anxi’x aju aq’untl tzajni qe ti’j aju Tzaq’web’il te nak’b’il. Tz’ib’a’ntzun toj qa tun tnimax twutz Pa’xil, in ojqelan tun tok nimxi’x toklen chwinqlal, ba’chwinqlal, xnaq’tzb’il, kolb’il ex kyajwa’lil xjal. Atzunju tzaq’web’il ti’j Yek’b’il ex Oklenj kye Chman Tnum (Aidpi) ntq’uman qa aju ttxolil xnaq’tzb’il kyxel b’inchet tojqe chukchaq anq’ib’il ex qe’ yol twitz amaq’, tun tel tniky’tzil, nutxb’il, ikyxju tipumal kyanq’ib’il chmanb’aj. Ntq’umantzun qa uk okelxix toklen kyxnaq’tzbil chmantnam toj aju ka’j ttxolil xnaq’tzb’il, ikyxju tun kyajb’en chman yol toj ttxolil xnaq’tz, ex tun tex tqanil aju xnaq’tzb’il toj kab’yol ex toj chukchaq anq’ib’il. Etzunju k’a’j qanb’il lon/lu teju Ttxolil xnaq’tz, aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, tililtzun ti’j tun ttzaj tq’on jun tume’l tun tok ch’ixpub’il toj xnaq’tzb’il. Tuky’il ju Asesa aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, kub’ ttzaq’wen tun tokxix toklen b’anxi’x ale’xju in ojqelan toj xnaq’tzb’il, ex tun tnimset aju ajb’eb’il toj tkyaqil, tky’itzunju tun t-xi’ xnaq’tzb’il toj kab’yol tojile junjun kojb’il.

Mojtzb’iltzunte qeju tzaq’web’il toj 1997. Kub’ q’uqb’a’nju Comisión Paritaria de Reforma Educativa (Copare xini q’on toj tb’i ja te ajtz’ibal ti’j nak’b’il Sepaz), ex kub tb’incha’n ju tume’l ch’ixpub’il toj xnaq’tzb’il ex uxi tq’o’n toj 1998. Atzuntlju Comisión Consultiva de Reforma Educativa (CCRE) ex onin tun tb’inchji ju ch’ixpub’il toj lajuj ab’q’i, “kub’ nej tun tok yol tib’aj ch’ixpub’il toj xnaq’tzb’il” tu’ntzunju lon/lu mache kub’ b’incha’n k’lojkawil ti’j xnaq’tzb’il toj qe b’o’stnum, a’knintnum ex twutz amaq’, q’ma’n ti’j toj kawb’il te xnaqtzb’il. Tuntzun t-xi b’inchet aju aq’untl, ikytzenxju ntq’ma’n kawb’il te xnaq’tzbil, toj ab’q’i 2008 kub’ b’incha’nju K’lojkawil ti’j Xnaq’tzb’il twutz Amaq’ kyu’n chukchaq kawil.

44 Los insumos de esta sección proceden de investigaciones realizadas para este Informe por Spross, V. et ál. (2010) y Sazo de Méndez, E. (2010). El tema se ampliará en

un Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010.

Fuente: Ensmi 2008-2009. Véase tabla 7.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 13 Tasa de desnutrición crónica (porcentaje)

Por área 1987 1995 1998/1999 2003 2008/2009

Urbana 47.2 35.3 32.4 36.5 28.8

Rural 62.1 56.6 54.4 55.5 51.8

Por nivel de educación

1987 1995 1998/1999 2003 2008/2009

Sin educación 68.6 63.8 64.4 65.6 62.9

Primaria 56.3 48.0 44.5 46.4 43.3

Secundaria y más 30.2 14.7 12.7 18.6 15.8

Total 57.9 49.7 46.4 49.3 43.4

C 7

61Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, toj kywinqil xjal ex aju’ xnaq’tzb’il

Xnaq’tzb’il kye tijwinaq: ma ok tx’uyb’il toj ex naq ch’i’n xb’ant toj.

Toj 1986 tkub’ b’incha’nju k’lojkawil ti’j Xnaq’tzb’il kye tijwinaq (Conalfa) tuntzun tok tzyet xnaq’tzb’il kye tijwinaq, ex aju at toklen tun tkayji tipnab’il ex tume’l tun t-xi tqanil jni’xju twutz amaq’. Aju xnaqtzb’il tu’n kye xjal te % ab’q’i tjaxchix, ntlo/miõti nb’at kyu’jin ex kytz’ib’an. B’incha’ntzun tten kyu’nju jaxnaq’tz kye tnum ex kyu’nju toj chjo’n. q’uqb’a’ntzun tu’nju kawb’il de xnaq’tzb’il kye tijwinaq tky’iju ch’ixpub’il atok toj. Nxi q’o’n ch’i’n mojb’ilte t’i’j aju tpuwaq aju Nimjakawb’il te Xnaq’tzb’il,2 tu’n tchaq’b’il aju Ninkawil, tuntzun tok toklen ex tipumal aju aq’untl. Aju 1.0% xini q’o’n te mojb’il, nim ku’tz q’i’n ti’j kyu’n jte’tl kawil.

Toklenxi’tl tzunju tzaq’web’il ti’j Nak’b’il ma ok ch’intl toklen aju xnaq’tzb’il kye tijwinaq extzun matxi nimsantl taq’un ex tun t-xi toj tkyaqil yol tojxix tniky’alti’j, ex nche mojin qe k’loj chmanxjal tkyaq’il kyajwa’lil tuntzun tb’ant aju achb’il. Toj ab’q’i 1989-2006 japon tajlal xjal toj xnaq’tzb’il kye tijwinaq toj 14.5%; eqe qya japon tajlal toj 17.2%, atzun kye ichan/xinaq 12.1%. Aju tx’uybil toj twinqil ku’tz toj 12.9 te 18.0%; te kojb’il ku’tz toj 23.7 te31.4%; ti’j kayinxjal ku’tz toj 23.8 te 38.2%. atzunju toj meb’ayil ex meb’axi’x ati toj 40.4 te 42.3%. naqtzun aju in el tniky’tzil qa ete’x xjal ntlo/miõti nb’ant kyu’jin ex kytz’ib’an kyoj qe chmantnum ex meb’axi’x.

Tnejel xnaq’tzb’il kye kyaqil k’wal, naqtzun aju najcha atoka kye te tkab’ k’loj.

Aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, toj tb’i ju Mineduc ntq’uma’n qa nin tajb’en tun t-xi nimset ajb’eb’il ti’j xnaq’tzb’il. Ex atxi’x tej tok tnejel kawil te tzaqpib’l, kub’ xima’n tun tok aju tipnab’il nimsb’il. Tojtzun nik’ajlaj ab’q’i 90, aju tzaq’web’i t’in nak’b’il ntq’uma’n qa in ojqelan nimsb’ilte ajb’eb’il toj tkyaqil xnaq’tzb’il ex tun t-xi’ju xnaq’tzb’il toj kab’yol ex kyoj chukchaq anq’ib’il kyoj kojb’il. Atzunju tnejel aq’untl aju tun t-xi b’inchet kye k’wal te 7 ex te “ ab’q’i, naqx toj ox kol toj jaxnaq’tz, namxtoq tb’aj 2000.

Twutzb’ilal ntzaj kyyek’u’n qe qa toj junjun tqiky’ xnaq’tzb’il matxi che chmet xnaq’tzantz, ex atxi’x ttzajlen ab’q’i 1980-2009 nim xjal nche pon tz’ib’alte kyk’wal toj aju tzwoj ntlo/miõti chjo’n, nya ikxaju toj junjuntl (toj chjo’n ex toj kye chmojxjal). Matxix knet tu’nju ntlo/miõti chjo’n tun kypon xjal toj ex matxi ch’i’y tnejel ex tkab’ tq’iy’, naq o’kxju toj q’uqb’il ex xnaq’tzb’il ti’j chukchaq aq’untl matxi ku’tz. Toj ab’q’i 1987naq o’kx 45.0% nche pon toj aju xnaq’tzb’il ti’j chukchaq aq’untl, atzunju toj 2009 ma ku’tz toj 19.9%. tu’tzunju lon/lu in el tniky’tzil qa wajxaq ti’j lajuj xnaq’tzantz a nche kub’a tu’nju puwaq tun tchjons kyu’n toj chjo’n. Tun’tzun tb’aj aju mab’ayil in ojqelan xnaq’tzb’il kye ku’xun.45

45 Porta, EJ., Laguna y Morales, S. (2006).

Gráfica 10 Pre primaria: número de estudiantes, participación por sector en la inscripción inicial (porcentaje) e

inscripción inicial en pre primaria bilingüe (porcentaje) (1987-2009)

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido.Véase gráfi ca 7.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

700,000

600,000

500,000

400,000

300,000

200,000

100,000

0

28% 27%31% 33% 32% 34% 33% 32% 30%

28%

22% 20% 19% 19% 20% 19% 19% 20% 20% 19% 19%

1987 1988 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

72% 73%69%

67% 68%66% 67% 68% 70%

72%

78% 80% 81% 81% 81% 81% 81% 81%80% 80% 80%

36%

36% 34%32%

30%27%

23%20% 20% 19% 18% 18% 17% 16%

33%

37%

Estudiantes Oficial Privado Bilingüe

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201062

C 7

46 Castillo, D. (2006).

Chukchax tume’l ma kub’ t-xima’n Mineduc tun tnimax ajb’eb’il tojile junjun tqiky’. Toj ab’qi 1990 ok tzyet taq’un Pronade ex japonb’aj toj 2009 tu’ntzun ma nimax ajb’eb’il kye k’wal te tkab’ tqiky’ kyojqe kojb’il. Matxi tq’o’n amb’il kye 465,000 xnaq’tzanjtz. Atzuntl teju T’q’uqb’il Aq’untl ma ok b’anpon ch’ix mojb’il toj ikytzenju Telesecundaria ex qeju Núcleos Familiares Educativos de Desarrollo. Ex qe jaxnaq’tz kyun’ju Chmojxjal, q’uqb’anqe toj ab’q’i 1972 ex xtali’nqe tunju Kawb’il kye Institutos de Educación por Cooperativa

de Enseñanza,46 matxi che mojin ninmxi’x tun tnimax aju xnaq’tzb’il. Ox tume’l in oka chojb’il kyoj (kyu’n manb’aj e txub’aj, jakawb’il te bo’stnum ex tu’n Mineduc) nya ikxaqe’tl iky qeju tzwoj ntolo chjo’n ex toj cho’j.

Kyokix qya toj xnaq’tzb’il ex kye chman tnum

A ntq’uma’nju Encovi 2006 qa naq 40.0% qxjalil ete’ toj amaq’, aju tx’uyb’il lon /lu nya b’a’n kye chman tnum. Naq

Gráfica 11 Primaria: número de estudiantes y participación por sector en la inscripción inicial (1987-2009) (porcentaje)

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido.Nota: en 1999 se incluyeron 114 niños de institutos por cooperativa en las cifras del sector ofi cial.Véase gráfi ca 7.16 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

3,000,000

2,500,000

2,000,000

1,500,000

1,000,000

500,000

0

15% 15% 16% 17% 17% 17% 17% 17% 16% 16% 15% 13% 13% 12% 12% 11% 11% 11% 11% 11% 11%

1987 1988 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

85% 85% 84% 83% 83% 83% 83% 83% 84% 84% 85% 87% 87% 88% 88% 89% 89% 89% 89% 89% 89%

Estudiantes Oficial Privado

Gráfica 12 Número de estudiantes en ciclo básico

del nivel medio y participación por sector (1985-2009)

(porcentaje)

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido.Véase gráfi ca 7.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

700,000

600,000

500,000

400,000

300,000

200,000

100,000

0

1987

1988

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Estudiantes % oficial % privado % cooperativo

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

Gráfica 13 Número de estudiantes del ciclo diversifi cado

del nivel medio y participación por sector (1987-2008)

(porcentaje)

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido.Véase gráfi ca 7.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Estudiantes % oficial % privado % cooperativo

350,000

300,000

250,000

200,000

150,000

100,000

50,000

0

90.0%

80.0%

70.0%

60.0%

50.0%

40.0%

30.0%

20.0%

10.0%

0.0%

1987

1988

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

1991

1992

1993

C 7

63Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, toj kywinqil xjal ex aju’ xnaq’tzb’il

47 Unicef / Demi (2007: 37). 48 Véanse indicadores del ODM 3 en el anexo estadístico del INDH 2009/2010.49 Mineduc (1987).

15.9% xnaq’tzanjtz qxjalilqe ete’k tok tnejel tqiky’; toj tkab’ tqiky’ naq 36.6%; toj Q’uqb’il 22.0% atzunju toj xnaq’tzb’il te chukchaq aq’untl 13.2%. Aj t-xi kayet b’anxi’x ma ku’tz tajb’eb’il aju tzwoj ntlo/Miõti chjo’n toj tkyaqil tqiky’.

Chukchaqxju tx’uyb’il nb’inchan kyxol qxjalil tunju ntlo/miõti nche okx ex ntlo nche ten toj jaxnaq’tz, yaj nche okx, matoj che ch’i’y, ntlo nche pon, ex nkyuj kymanku’n xnaq’tzb’il, ex nimx tx’qantl nb’inchan, tpaj puwaq, anq’ib’il ex aju meb’ayil nb’inchan tu’nju nkyuj kymanku’n txin aju xnaq’tzb’il.47

Aju kayb’e’tz ti’j bichb’enj kyxol ichan ex qya, ntzaj tyek’u’n qa toj ab’qi’ 1996-2008 ma kutz aju tx’uyb’il toj twinqil twutz amaq’, kyojqe kojb’il ex qe tk’u’j tnum, aju tnejel tz’ib’il toj ox tqiky’ nyek’untzte, ex toj aju xnaq’tzb’il te chukchaq aq’untl in el tniky’tzil qa nimxch’itl kyajlal qya nche xnaq’tzanjtz twutz aju ichan.48

Etzb’il ex tb’anil

Tojtzunju tume’l lon kyxel q’et ch’in tqanil aq’untl ti’j aju tipnab’il ti’baj tba’nil ex etzb’il kyi’j: ch’ixpub’il, xnaq’tzb’il toj kab’yol kyoj anq’ib’il ex kayb’il jni xnaq’tzb’il nb’ant. Toj ab’q’i 1986 ok ch’ixpub’il toj tanq’ib’il ttxolil xnaq’tzb’il te tkub’ bincha’n tnej u’j tu’nju mineduc ti’j Chmanxix, Tipnab’il, ex tume’l xnaqtzb’il toj 1986-1990.6 toj aju xim intok tqani’n tun t-xi xnaq’tzb’il se’nku t-xim xjal, ex tun tok toklen ttxolin xnaq’tzb’il tuntzun tb’ant aju xnaq’tanjtz tojxix tniky’al ti’j kyxoj xjal. Atok t-xim ju xnaq’tzb’il atok atoka ti’j jni b’ixnaq’tz kyb’antel, matzun iky’x toj juntl tume’l (ujtzqib’il, xjalil, k’lojtnum, ajyolil, ajximal ti’j a’quntl). Toj aju tume’l ch’ixpub’il te xnaq’tzb’il b’incha’n tu’nju Copare49 1998, in tq’uma’n qa inxix ojqelan ch’ixpub’il toj tqanil tchwinqlal amaq’. Tojtzunju k’a’j ch’ixpub’il ma che ok tok toklen eju: nab’il tun tb’ant aq’untl tojile junjun kol; kayb’il ex k’a’j tz’aqtzb’il kyoj xnaq’tzb’il, ale’xqe u’jb’il e aq’unb’il; ex mujb’ab’il tuky’il nimjaxnaq’tz ex Mineduc. Ma ku b’ichan Tnimal k’a’j Ch’ixpub’il toj Xnaq’tzbil tu’nju mineduc exju CCRE ex es chiky’b’an toj ab’q’i 2003. Ma ajb’enxiju aq’unb’il lon/lu te tq’uqb’il aju CNB teyile junjun tqiky’ xnaq’tzb’il.

Ti’jtzunju xnaq’tzb’il toj Kab’yol kyoj anq’ib’il (EBI) aju Mineduc tky’i onb’il tu’nju USAID, matxi b’incha’n ch’i’n xnaq’tzb’il toj kab’yol toj jaxnaq’tz, junjun nimaq chman tnum. Toj ab’q’i 1985 ex kub’ q’uqb’a’n te Amaq’ ju B’o’s Q’il ttxa’n Xnaq’tzb’il toj kab’yol (Pronebi) toj 1986-1990 Xi q’o’n ch’i’nt ex onb’il te aju Pronebi ex chiky’bab’il tun tkub’inchet aju Tja Oklenj kye Chmanyol Twutz Pa’xil (ALMG)7 naqtu’nju

tipnab’il ti’j Okslab’il te ttenb’il chukchaq yol ex anq’ib’il.

Toj 1995, okb’ant Pronebi te Nejelb’al te Q’il Ttxa’n Xnaq’tzb’il toj Kab’yol kyoj Anq’ib’il (Digebi) tuntzun tok toklen aju kab’yoli’n kyoj qe k’lojtnum te jumajx ex kye xnaq’tznjtz nche yolin chmanyol tuntzun kyanq’in tnum ex anq’ib’il tojxix tx’olojilti’j. toj 1998 tu’nju Tume’j Ch’ixpub’il toj xnaq’tzb’il, nq’umji qa uk okel xnaq’tzb’il kye tij winaq toj chukchaq yol, exju xnaq’tzb’il kyojqe anq’ib’il ex chukchaq anq’ib’il tunztun tb’ant aju ttxolin xnaq’tzb’il ikyju nqanji toj aju Tzaq’web’il ti’j Nak’b’il.7 Juntl etzb’il ok toj 2003 tej tkub’ q’uqb’an aju Tkab’ Nimkawil ti’j Xnaq’tzb’il toj Kab’yol kyo Anq’ib’il.

Chiju Mineduc, qa aju EBI toj tb’i Nuk’b’il Kawb’il te Tnum,

ma tk’am aju tipnab’il te nimsb’il. Oktzun tzyet aq’untl tu’n kyi’j qe yol toj tq’inumal tnum, yajxi’tl kyojqe kojb’il ex qe ju yol ikyxi qnaj. Atzun kyoj qe b’o’s jaxnaq’tz o’kxtzu nxaq’eta qye k’wal te tnejel tqiky’, atzunju toj jaxnaq’tz te tkab’ tqiky’ in ok kye tnejel, tkab’ ex toxin kol. Chab’ayile x-ok/xtz’ok aju tipumal. Te tnejel naqx jun xim, yajxi’tl ma ok te Qiltxol Aq’untl, ex ma ok te nejelb’aj/nejenel te Qil Ttxan Aq’untl, atzuntlju jalo ma ok te Tkab’ Kawil.7 Naqtzun aju nimsb’il toj a ju EBI a’xtzu x’qe’ta toj toxin kol xnaq’tzb’il, na’mx tljet twutz tkab’ tqiky’ tu’n toj q t ab’q’i. Toj ab’q’i 1995 naqx toq 4.7% kyajlal xnaq’tznjtz ete’ toj jaxnaq’tz te EBI atzunju toj 2009 ma jax toj 15.4% kyajlal k’wal kyoj qe jaxnaq’tz toj tzwoj ntlo chjo’n.

Tjaq’ tkawb’il Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, ete’ka ju tnimal xnaq’tzon te tzwoj jaxnaq’tz ntlo chjo’n; toj 1988 naqtok 28,543 xnaq’tzon nche aq’unan, atzun toj 2008 ma japon

Gráfica 14 Estudiantes de primaria matriculados en

escuelas EBI del sector ofi cial (1995-2009)

Fuente: datos proporcionados por Digeplan, Mineduc.Véase gráfi ca 7.19 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

3,000,000

2,500,000

2,000,000

1,500,000

1,000,000

500,000

0

18.0

16.0

14.0

12.0

10.0

8.0

6.0

4.0

2.0

0.01995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

4.7 5.1 5.5 8.0

11.6 13

.1

13.5 14.0 15

.0

15.4

15.4

15.2

15.3

15.4

Estudiantes EBI oficial Estudiantes sector oficial %EBI oficial/sector oficial

15.4

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201064

C 7

108 Galo de Lara, C.M. (1996).109 Mineduc (1987).110 Centro de Investigaciones Económicas Nacionales y Center for International Priovate Enterprise (Cien-Cipe, 1997).111 Copare (1998).

kyajlal toj 86,421.7 In ojqelan ch’intl tipumal kyajwalil qeju xnaq’tzon tu’ntzun tb’an tb’anil xnaq’tzb’il kyu’n. Ex aju Tume’l Ch’ixpub’il te Xnaq’tzb’il8 tz’ib’¡anqe tipnab’il tu’n tun tok xnaq’tzb’il kye k’aj xnaq’tzon ex kye aju nche b’aj aq’unantl. Toj 2000-2003 ma chex b’incha’n jte aq’untl xima’qe toj aju Tume’l Chixpub’il te Xnaq’tzb’il, ikytzenqeju lon: a) ma ok jun Q’iltxol tun Kynimax Aq’unal (Programa de Desarrollo Profesional); b) ma che q’uqb’et 9 jaxnaq’tz te Xnaq’tzb’il toj kab’yol kyoj anq’ib’il, q w te xnaq’tzb’il xmilal atzun kyaje kye anq’ib’il. Toj anb’il 2004-2007 xi q’o’n xnaq’tzb’il kye xnaq’tzon a nche b’aj aq’unan ti’j yol ex ajlab’il tu’nju Mineduc ex nimjaxnq’tz USAC, naqtu’nju mixtlo el b’a’nju aq’untl kyu’n k’wal te b’ajsb’il kol. Aju kyajwa’lil xnaq’tzon achli tun tok toj nimjaxnaq’tz naqtzun aju mixtlo b’ant, tletzuqu’n/qumpetzun aju amaq’ matxi kyuj ale’x toj Ab’yayala. Ex aju tipumal xnaq’tzb’il kye xnaq’tzanjtz te xnaq’tzon jaxtoq lq’e toj 2007 ikyxju anjs jumajtl ti’j toj ab’q’i 2008 ex naq ch’intl aju xnaq’tzb’il.

Toj 1996 ok tipumal aju tkayji b’inchb’ente xnaq’tzb’il ex jni’ nb’ant.tojtzun 2005 ku q’uqb’an jun Qinttxa’n kayb’il ex Xjelb’il ti’j Xnaq’tzb’il (Sineie), tun ttzaj tq’o’n tqanil te Mineduc qa nxi b’incha’n aq’untl toj tniky’alti’j. Tu’ntzunju aq’untl lon/lu ma che b’jex b’inchal xjelb’il kye xnaq’tzanjtz te b’ajsb’il kol. Toj 2007 ma okb’ant aju Sineie te Nejelb’aj/Nejenel Twutz Amaq’ tun Kayil ex Xjelul ti’j Xnaq’tzb’il (Digeduca). Jalotzun in el tnikytzil jni’ aq’untl nb’ant, atxi’x in ok xjelb’il toj 2006.

Junjanil ex ponb’il

Toj 1986-1990 ok ch’in ipumalj tun t-xi kayet tum’el xnaq’tzb’il ex tun te tqanil jun ch’ixpub’il toj chmojtnumi’n.50 Kub’tzun b’inchet wajxaq chmojtnum te xnaq’tzb’il tuly’ilxi ju Q’il Ttxa’n Chmojtnum ikytze’n teju Maga ex aju MSPAS. Toj 1996 e kub’ q’uqb’a’n ju Qin Ttxa’n Xnaq’tzb’il te Nimtnum en nche aq’unax te tq’ijlalil jalo. Toj ab’q’i 1986 kub’ yolin ti’j tun tponb’in qe kojb’il ti’j aju aq’untl toj xnaq’tzb’il tuntzun tel junja. Atzunju tipnab’il ti’j aq’untl tun tch’ixpoj tanq’ib’il xnaq’tzbil kyojqe konb’il. Kub’ tq’uqb’a’n k’lojnejelb’al ti’j Xnaq’tzb’il b’incha’n kyu’nqe xnaq’tzon, wi’xin, manb’aj, txub’aj ex qeju xnaq’tznjtz.51 Nche aq’unaxju lon tky’i Mineduc toj tq’ijlalil jalo naqtzun aju kyaq’un ma ch’ixpoj.

2.3 Chojb’il

Toj tk’u’j Ab’yayala aju tnum Twutz Pa’xil jatume’l naqxix (1.7 a 2.6%) in el t’ij PIB tun tajb’en ti’j xnaq’tzb’il, toj ab’q’i 1995 ex 2006. Ti’j ju puwaq lon/lu naq 75.0% in ajb’en toj Mineduc, atzunju ttxkyijleb’en toj jte’tl aq’untl kye tnum, ex ch¡’i’ntl nxi’ te Usac. Toj q t ab’q’i aju tajalal puwaq nxi q’o’n ex in ajb’en te Mineduc ma jax xi’. Tu’ntzun t-xi b’inchet aju q’ma’n toj tzaq’web’il ti’j nak’b’il jax ch’i’ntl tjalal puwaq.

Toj 1998 xi b’inchet jun kayb’il ti’j aq’untl, tu’ntzun el tniky’tzil qa a tluk’ ju txuyb’il tunju mixtlo nxi nimax aju tb’anil xnaq’tzb’il, atzu ntzaja tu’nju o’kxix in ok tilil aju tk’u’j tnum extzun jun k’lojxju in che niman ti’j. Mixtlo jun tipnab’il tun t-xi tkayin aju puwaq tun tajb’en kye mab’a ex toj qe kojb’il.52 Aju tnimal puwaq atzu in b’aja toj nimtnum ex te chojb’il, atzun naq ch’i’n npon te kyxnaq’tzb’il q’a, txin ex kuxun.

Ttxa’n aq’untl.

Tojtzunju amb’il xb’aj kayet ti’j, aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, matxi mojin tun t-xi nimax aju ajb’eb’il tib’aj b’anchwinqlal naqtu’nju onb’il tu’nju PEC, tuntletzunju matxi elpon kyojqe’ kojb’il, na’x tb’ant b’anxi’x, naq ch’i’n aju onb’il npon toj jun ab’q’i, oyej nxa q’o’na jte’ q’anb’il naq aju ntlo npon toj kyaqil anqib’il; ex nimqe naqkukx nche aq’unan toj. Matxi nimax tajlal ajb’eb’il kye tnum, ya na’mx tpon ikytze’n kyajlal xjal. Matxi chmet kyajlal aq’unal kye tnum, naqtzun aju niky’jan ju naqx toj kmoji’n nya te jumajx. Ex matxi nimax aju puwaq in ajb¡en tu’n MSPAS ya na’mx tpon ikytzenju q’umb’ente toj aju Tzaq’web’il te Nak’b’il. Aju chojb’ilte b’anchwinqlalj toj twoj cho’n matxi nimax, ex eju xjal nche chjonte. Ale’xju aq’untl tz’ib’a’n tu’nju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, ti’j banchwinqlal kye chmantnum kyunji tx’qe. Jalotzun nkub’ ayet tun tb’ant ch’intl aju ttxolil aq’untl ex q’anb’il ti’j b’anchwinqlal iky tze’nkuye chmantnum, qun k’utzqeku ku b’incha’n aju Uaspiig toj aju MSPAS, ex tky’i onb’il tu’nju Kayb’il tun Mixtlo’tl ku Ik’ojtib’il Kyi’jqe Chmantnum (Codisra).

C 8

65Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, Kolb’il ex aju tniky’alil kawb’il

Twajxaqi’n TnejNuk’b’il Kawb’il te Tnum, Kolb’il ex aju tniky’alil kawb’il

Tojtzunju amb’il xb’aj kayet ti’j, aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, matxi mojin tun t-xi nimax aju ajb’eb’il tib’aj b’anchwinqlal naqtu’nju onb’il tu’nju PEC, tuntletzunju matxi elpon kyojqe’ kojb’il, na’x tb’ant b’anxi’x, naq ch’i’n aju onb’il npon toj jun ab’q’i, oyej nxa q’o’na jte’ q’anb’il naq aju ntlo npon toj kyaqil anqib’il; ex nimqe naqkukx nche aq’unan toj. Matxi nimax tajlal ajb’eb’il kye tnum, ya na’mx tpon ikytze’n kyajlal xjal. Matxi chmet kyajlal aq’unal kye tnum, naqtzun aju niky’jan ju naqx toj kmoji’n nya te jumajx. Ex matxi nimax aju puwaq in ajb¡en tu’n MSPAS ya na’mx tpon ikytzenju q’umb’ente toj aju Tzaq’web’il te Nak’b’il. Aju chojb’ilte b’anchwinqlalj toj twoj cho’n matxi nimax, ex eju xjal nche chjonte. Ale’xju aq’untl tz’ib’a’n tu’nju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, ti’j banchwinqlal kye chmantnum kyunji tx’qe. Jalotzun nkub’ ayet tun tb’ant ch’intl aju ttxolil aq’untl ex q’anb’il ti’j b’anchwinqlal iky tze’nkuye chmantnum, qun k’utzqeku ku b’incha’n aju Uaspiig toj aju MSPAS, ex tky’i onb’il tu’nju Kayb’il tun Mixtlo’tl ku Ik’ojtib’il Kyi’jqe Chmantnum (Codisra).

1. Kolb’il

1.1 Ti’chaq Elpona/Tz’elpona Kolb’il

A elpona tkolb’il Winaq «Tun t-xi Xq’uqet te kyaqil Tx’uyb’il maqa Jupb’il».53 Aju tkolb’il tnumxjal kyb’antel qama ok kolb’il te jun xjal. Tuntzun tnimax tanq’ib’il jun xjal, in ojqelan tun t-xi amb’il te toj tniky’alti’j ex toj tzaqpibil.54

Ate ikyxi tch’i’y toj chwinqlalj te junjun q’ij, aju tx’uyb’il ex mixtlo kolb’il, mixtlo ujtzqi’n qu’n ja chaq ntzaja qun milchaqx ju nb’inchante. Intzun ojqelan tun tel qniky’ tixi’x aju tx’uyb’il ex aju kolb’il. Aju tnejel jaku tzaj tu’nxju qb’inchb’en ti’j

qchwinqlal; inkytze’nju techalil lon/lu, naqxtu’n ch’in jaku jaw yab’ti ma jaku kyim jun xjal, jaku ky’i eq’u naqtu’nju mixtlo xtxi tkayi’n tib’, maqa tu’nju xkotzil/toõil. Atzunju tkab’ texchaq junjun xjal tze’n nxa tkayina tib’ ex tze’n aju tnum ja in anq’ina.55

1.2 Kolb’il, txuyb’il ex aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum,

Toj 1tajlal te Tman Ttxu Kawb’il Twutz Pa’xil, tz’ib’a’n qa aju « Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, kyxel muk’unte t’ij tun t-xi xq’uqet xjal ex jaxjal»; ex toj 2 tajlal nq’umji qa nya o’k taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnum tun t-xi kolb’il ex ju tniky’alil kawb’il kye xjal, tililti’j tun kyten b’anxi’x. Toj juntl tume’l ntq’uma’n elkyeqeju kawil ex se’n tume’l tun t-xi kyb’incha’n aju xim. Ex ikyxju toj tqaqi’n tajlal Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos (PIDCP),56 q’umantu’n «Qa ninxi’x toklen tchwinqlal jun xjal». Ikyxju toj 9 tajlal PIDCP chiky’b’a’n toj «Ninxi’x toklen jun xjal ti’j aju tzaqpib’il ex aju kolb’il ». B’ampun ju kawb’il nche niman tun txi b’inchet aklenj. Naqtzun aju naqx tz’ib’a’n tun t-xi muk’et kyten k’lojtanum, tojtzunju Tnum Twutz Pa’xil mixtlo nxi b’incha’n ikytzenx aju qu’mb’ente.

1.3 Tky’ixk’ojal Taq’wuxil

Ninxi’x aju taq’wuxil matxi q’inchalix twutz amaq’; ikyxi tjax aju tx’uyb’il, matxi el poq’li twi tnam ex ikyxi t-xi tluk’ aju õnori’n. Chukchaqxju tpakb’alil twi’ tnam ex txqantl kayb’il ma el kyniky’ qa tu’nju taq’wuxi matxi el tx’uyj aju tchwinqlal tnam, ex ikyxi tpon ikyse’nju mab’ayil ikyxi tok lyojqe k¡lojtnam. Aju tq’inumal tchwinqlal xjal ikyxi tkub’ yaje tu’nju b’iyojwinaqi’n.

53 PNUD (2009: 31) y Rosada Granados, H. (2009: 2-8). 54 PNUD (2004c: 26). 55 PNUD (2009a: 28).56 Guatemala aprobó el PIDCP mediante el D.o 9-92 del Congreso de la República, de 21 de febrero de 1992; se adhirió el 1 de mayo de 1992.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201066

C 8

57 Cálculos propios con base en los datos de Ball, P. et ál., en comparación con las cifras de la PNC que se reproducen en este Informe.58 Véase, para mayor información, capítulo VI del presente Informe.59 PNUD (2009a: 69). Promedio centroamericano calculado con base en datos del cuadro 3.1, en la misma página.60 Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra las mujeres. Congreso de la República, Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG,

2005: 18).61 Hay diversas fuentes consultadas, especialmente, Dudley, SS. (2010) y PNUD (2009a), especialmente el capítulo IV.62 Un documento del Departamento de Estado afi rma que el confl icto armado creó las condiciones para el tráfi co ilegal de armas y luego de drogas, para un amplio comercio

de contrabando, lavado de dinero y otras actividades ilícitas por parte de funcionarios o ex funcionarios públicos. US Dep. of State, citado por Dudley, SS. (2010: 3). 63 Lakshmann, I. (2005);Smyth, F. (2005), citado en Crimen y desarrollo en Centroamérica, atrapados en una encrucijada (2007).Esta bibliografía debe ponerse bien, primero

el autor del texto y luego el año entre paréntesis, nada más. No es preciso poner el título.

Toj % Twutzb’ilal te amb’il 2007-2009, in el qniky’ ti’j qa 45-49 nche ku b’yo’n ti’j 100,000 najal, kab’majxi’tl ti’j aju tajlal kyimni toj junjun abq’i tej tok q’oj toj tnam.57 Aju tajlal ton kuj mixtlo q’incha’l: aju k’lojtnam kuj ma ok toj juntl q’oj tun tpaj aju tx’uyb’il: Milchaqxnaju tx’uyb’il atok toj aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum. Ikyxi’tzun tjax xi’xtl aju b’yojwinaqi’n58 tu’ntzunju axjuntlju Twutz Pa’xil atok tajlal qe tnam jatume’l nim b’yojwinaqi’n. Toj ab’q’i 2006 japon tajlal toj 9 xjal nche ku b’yo’n ti’j 100,000 najal ale’x twutz tx’otx’, toj Ab’yayala, toj tk’uj Ab’yayala atzunju twutz Pa’xix oliku’xku toj El Salvador nixch’i’ntl qun ti’j 100,000 najal nche ku byo’n 65.59

1.4 Yajlali’n ex tx’uyb’il atok kyi’j qya.

Toj Tnam Twutz Pa’xil nimxi’x aju nyab’a’n nb’inchanjs kye qya, ex majx elni tniky’tzil ba’nxi’x. k’utzqeku el tniky’tzil qa aju il lon nimxi’x, tu’ntzunju ma ok yol t’ij tun telyal tiqu’n nche ku b’yo’n e qya. Tililtoqtzun ti’j tun tel tpantib’ aju il lon ti’j aju ojtzq’i’n tun homicidio, tuntzunju x-ok tilil ma elyal qa naqxtun tpaj qyaqe. Yajxi’tltzun ma ok tb’i femicidio te nimaq il.60 toj ab’q’i 2008 ex ku b’incha’n aju wawb’il tun kyxi xtalet eju twutze’l aju kyimni. Chi aju ttxu kawb’il qa aju tkamikqya toj yajb’il nimaq ilxi’x ax a ntzaja naqtunju nimxch’intl toklen aju ichan in ok q’o’n twutz aju te qya. Aju Nuk’b’il Kawb’il te Tnum na’mxix txkye tun tb’aj aju tx’uyb’il ex aju yajb’il atok kyi’j qya.

Ttxolil Tajlal ntzaj tq’o’n tpakb’alil qa naqtu’n ju Ttxu kawb’il tx’qan il kyi’j qya in ok tqanil toj Tja Tenb’il xtisb’il toj ab’q’i 2008 ex 2009. In tzun el tniky’tzil b’anxi’x qa nimxi’x ju il xjax kywutz qe tx’qantl, —qajlo a tu’nju txunku x-el tanil ex in ajb’en kyu’nju kawil.

1.5 Aju K’ayb’il Nya B’a’n ex aju Taq’wuxil

Aju yajb’il nya o’kx in oka tun tpaj aju K’ayb’il Nya B’a’n ex aju Taq’wuxil. Ojtxi’x at aju yajb’il Twutz Pa’xil naq aju õnori’n toj tq’ijlalil jalo matxi nimax tu’nju tzkaj k’aõje’l in oks toj ewajil.61 Atxi’x in oks Twutz Pa’xil toj ab’q’i 1970, tej atok toq aju kyixk’ojil tu’nju q’oj toj tnam ex aju k’lojtnam ato’k tok toj stz’uyb’il kyu’n qe xq’uqtnam.62 namxi’x twe aju il lon: toj t-xjawil noviembre te ab’q’i 2005 xi qma’nte Associated Press y a Reuters kyu’nqe ju taq’unal Jaxelwi’xin kye õq’anxjal toj Pa’xil qa aju 75.0% cocaína in iky’x toj kytanam õq’an xjal atzu nky’iya toj tnam Twutz Pa’xil.63 Tu’ntzunju lon nim aju nya b’an, tx’uyb’il ex yajb’il toj tchwinqlal tnam.

1.6 Nuk’b’il Kawb’il te Tnum ti’j aju kolb’il.

Tun t-xi ljet ex ok xel junjun aq’untl q aju’ nik’b’il kawb’il te tnam ma txi b’incha’n jun tu’me’l te kolb’il, tun jun xq’uqb’il te tnam, jun yol b’ajni te twijil tnam te xq’uqb’il ex te tniky’alil ti’j te Policia Nacional (PNC) ex xq’uqil mya te ajkawi Nimtoq txqan mua b’anil b¡i’n kyu’n tnnam te najchaq

Gráfica 15 Tasa de homicidios por 100,000 habitantes

(1995-2009)

Fuente: homicidios: Policía Nacional Civil (PNC); población: Instituto Nacional de Estadística (INE). Véase gráfi ca 8.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

50

45

40

35

30

25

20

15

10

5

0

3840

43

34

2628

3032

37 38

4447

4548 49

Fuente: Centro Nacional de Análisis y Documentación Judicial (Cenadoj).Véase tabla 8.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2008 2009*Total 2008 y

2009

Femicidio 30 88 118

Violencia contra la mujer

4,539 12,916 17,455

Violencia económica

103 267 370

Total 4,672 13,271 17,943

Tabla 14 Casos ingresados por delitos contemplados en

la Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra

la mujer, D.o 22-2008 (número)

C 8

67Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, Kolb’il ex aju tniky’alil kawb’il

ex tojx qtnam, toj 2008 ok jun chaq’b’il no jun kawb’il te xq’uqb’il te ninqtanam te Do. 18 -2008 tu’ntzun tb’inchet jun tb’anil kawb’il kyu’n ch’uq xjal ex tun taq’unan b’anxi’x ex tun tmojet aq’ntl ti’j xq’uqb’il toj qtnam ex toj juntl tnam te b’il tun qtanam te Paxil iky tzunj ati moj aq’untl tu’n jun tkuwal tu’tzun t-xi q’et jun mojtzb’il kyeju’ mya chi okel yal toj qb’e tu’ntzun qwe’ twitz min qo xob’el qama qo tzaj tka’yin tu’n ttxu kawb’il te nin qtanam, ex tun tnimet kyoklen xjal ex tun tjapon tqanil aju’ b’ani yoli’n kyu’n tnam te jlaj ex b’incha’n twitz tu’n qtanam, tun t-xquqet xjal toj tb’anil toj ttchwinqlal ex tun tjapon tiqji yol kyu’n twijil tnam te Nuk’b’il kawb’il te tnam.

Toj xjaw Abril toj kab’ston b’elaj ab’qi (2009) aju nukb’il kawb’il te tnam kub’ tq’on jun nuk’b’il tt-xolil, tib’aj jun upimalj te junilni oklenj toj qtanam te Paxil, tnejil aju chixpujb’il tun qten tojxix ttxolil ti’j matxi toq chi jaw sk’o’n eju’ õi ba’j kub’ ka’yi’n ex ma txitoq chi kyat q’o’n a) tun tkub’ aq’unet atojxi’x tu’mel a xq’uqb’il, b) ok xelch’ixpet kyxnaq’bilkolol PNC; c) ok jawel nab’let jun xnaq’tzb’il tun kyxi ka’yet ejun in chi kyim toj q’oj ex tun txi ka’yet kyoklen in elqeqe’ toqe’kx tjaq’ il; d) tu’n tok tipumal aq’unal te kawb’il; e) extzun tun tkub’ pa’nile toj junjunali’n tu’n mlay che tz’pet ti’j; f )tun t-xi ka’yet q’aq’ ex tun t-xi ka’yet tb’aq’ q’aq’; h) tun kykub’ b’inchet ajkolol tojxi’x tumel; i) tu’n kyaq’unan aju ajkolil. Toxi’n tu’n tkub’ ex tu’n taq’unan ja te ajkolil kyi’j nchi byonqtz.64

Aju PNC te ajkawil kyat ten tojxi’x tu’mel toj ab’q’i 1997. tu’n t-xi ka’yit kyten se’n tu’n kyaq’unan xq’uqil tu’n q’aq’ eju Spanyol mo tik’il u’b’l mo kyqaqi’n tu’n t-xi kayin se’n nche aq’unan eqeju’ ja te kolil. Tun t-xi qe tuk’il 3000 xq’uqil naq aju’ min õi xnaq’tzet tojix jun tu’mel ex min xb’aj jun sk’ob’lkye toj tu’mel, matzun b’aj tun tkub yajet toj kyoklen xjal lutzun juntl aju’ alq’aj pwaq kyu’n ajkawil te kmoj. Ja’lo toj (2010) aju PNC ati txqan kyb’aj 19,902 xq’uqil 17,902 ichinqe’ (89.0% ) qyaqe’ ex 2322 qyaqe’ 11.0% sma’m kymoj 1217 ajkayilqe’ 1004 ofi cyalqe’ 39 comisaria 7 nejenel te kykyaqil 22,223 xjal kyxol lu’ in okten sb’ulke xjal atzun tu’n tpaj aqeju’ kynejil min che b’ajpon b’aj aq’nal tojxi’x ttxolil aqetzun aju ajkolil naq jtexte’ etzni kyexnaq’tzb’il atzun toj ninja te tkyeqil tnam ntzaj tq’on jun ipumalj te ajkolil tu’n kul kanin toj qtanam te Paxil naqtzun a nim xi q’on tzaq’web’il maqa ki mo mlay.

Atzun aju tqanil aq’untl kyb’aj ch’iyjsb’il kye xjal toj tk’u’j Ab’yayla in tma’n toj qtanam te Paxil aju’ tajlal ajkolil, tu’n kyten toj tk’uj ab’yayala qa 106,700 axi’xtzun nim toj Ab’yayla atzun ttxolil, atzu’n chiqetzun k’loj xjalil te toj ja te oklenj te

qtanam nimxi’x toj Alto Comisaria Naciones Unidas para los Derechos Humanos (Oacnudh), aqetzunkye’ xjal te ajkolil naq chi’nkye ex mixalu’ in chi u’l ka’yilke mixti’ nche aq’nan tojxix tu’mel ayiqe’ ajk’ayil te nimaq q’inumal, atzun in kyxima’n ayeqe’ ajkolil min che aq’unan junilni naq jtexte’ nche aq’nan tojxix ttxolil chiqetzun ninja te k’aõjil a tzun ja’lo naq tenli ttxa’n tu’n kul tx’qantel ajkolil toj tkyeqil plaj se’n in tzaj tma’n Informe del Procurador de los Derechos Humanos al Congreso de la República, los registros de la PNC mya tu’me’l in tzaj tma’n jun ttxolil aju jun 10.0%. aju’ jun kayil tnam tun tjapon tkayji se’n tten saja tzyet aq’untl toj 2846. ti’j Ley de Servicios de Seguridad e Investigación Privada, mo xq’uqil naq kyexi xjal b’an tun tqanet toj nuk’uj kawb’il te nin tnam naq aju’ aj chuqtel ete’ toj b’ajsb’il tlajoji’n ab’q’i de 10 años ex aju’ mya b’a’n tu’n eteqe’ kayil ub’l ex k’ayil tb’aq’ q’aq’.

1.7 Pwaq kye tnam te xq’uqb’il

Toj xob’ajilx, mlay mo nti tun tb’ant tka’yet pwaq qu’n ti’j xq’uqb’il kye xjal. Matzun kub’ kayet jni’ pwaq te Ministerio te Gobernación Mingob) qa aju’ kyuk’il aq’unal lu’ ma txi tka’yi’n aju’ pwaqb’il toj ab’q’i 1986, q ama japon toj 52 myones q’uq’ mo kyisal , ex toj 1996 aju’ tzyu’n toq q’oj, 394 myontoq toj 2006 ex ma japon toj 2015 myon qo chij qa ma japon tch’iy toj kawnaq maj qochi qa toj tu’mel toj ab’q’i lu ma’pelo japon tajlal lu’ ti’j xq’uqil nim xjapona’ twitz tajlal kyi’j il in chi ok kyu’n eleq’ ex tzun xini t.xi toj jawtl ¿ b’ante’ ? ja ku’ q’umji qa nti’ tun tkanun, naq aju’ twitz il nimxte.

2. Mya b’a’nil

2.1 Jun tu’mel te tun t-xi tzyet

Kykyaji tnam at jun chma’b’il kyi’j techukchaqx tu’me’l kyxol xjal, ex ikxju te tkyaqil kojb’il ete’ junjun in chi jaw iq’i’n mo in chi jaw q’ojin, qa myaqe’ in chi ok toj il kykyaqil xjal in el kypa’n kyib’ ti’j il, aju’ min in kyq’o’n kyib’, naq aju’ mya jun kmojx in kneta’ tu’me’l. Aju’ nuk’b’il kawb’il te tnam b’a’n tun tq’o’n jun nab’il kye xjal tu’n tb’ant jun nuk’b’il te jun majx, tun tkane qa a qaq’untl ju’ ex tun kywe’ kywitz xjal qa toj tojx qtanam ex toj tniky’alil ti’j kyajna q’o’na, toj jun yol te aq’unb’il, in tzu kub’ poq’et qa a taq’un nuk’b’il kawb’il te tnam (Poder Judicial) naq kyu’n in che aq’unan junile kynab’l – nk’ulte aju’ oklenj ti’j naq tu’n xjalqo’ qa in qo ok q’o’ntoj jun ti’xti’, mo jun il ex tun qkub’ yaji’n se’nx in tma’n kawb’il q’ma’n te ja’lo; tzmaxi ok b’antel tten ju’ aj tb’aj ka’yi’n twitz

64 Véanse más detalles en Rosada, H. (2009).

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201068

C 8

il ok tzun b’ex toj jupb’il atzun tpakb’al qa naq jun tz’eysb’il wutzb’aj mo ok b’el b’yet xjal te jun majx atzun tb’i lu’ aju’ Justicia Penal toj kyyol mos min tziky’ tna’l qa ete’ txqantl kawb’il kuwqe’ te txqantl tz’eyjsb’il wutzb’aj kye tnam naq a’ qe’ aju’ tun qkux toj jupb’il mo Justicia penal tu’n toklen nuk’b’il kawb’il te qtnam ok b’el ipet ti’yil ok tma’n oklenj lu’.

2.2 Ch’ipub’l twitz kawb’il

Aju jun Tkuwal oklenj ax tzun tkuwal nuk’b’il kawb’il te tnam chab’a xnaq’tza’n, toj jun k’al ab’q’i xima’n tun tch’ixpet twitz kawb’il te tun tok te ak’a’j, ex ekx, qa ati nim pwaq xk’met ex aju’ pwaq te junjun ab’q’i ex junjuntl pwaq in tzaj oni’n toj juntl tnam.

Aju’ tun tel tpa’ntib’ oklenj te aq’0unb’il

(1985 – 1991)

Tej t-xi ttzyet ab’q’i te 80 toj siglo XX se’n tten kawb’il toj Paxil majx lopchi tuk’il oklenj te aq’untl. Ati maj «[…] eju’ oxel kawb’il te tniky’alil ti’j intoq chi aq’unan te jun majx kyxol oklenj te aq’unb’il in toq chi aq’unan mya junx kynab’l naq tun tpaj in toq b’ant jun ti’xti’ kyu’n ma in tzun b’ant, min in b’ant tun kykolon kyi’j xjal ex tzun wa’lqe kywitz oklenj, tuntzun tpaj lu in chi chojona’ xjal toj ewaj, mix a’lo’x jun ka’yil aq’untl ext zun matxitaq kub’ puqli.

Toj 1985, aju’ tb’etb’il kawb’il b’a’toq ta’ya’ (Naq 2.63 Jtisil kyoj 100,000 xjal) eqeku’ju’ ete toj kojb’il, ex atzun alkalt in toq Japón tiqji kawb’il tu’n tb’inchet twitz jun il ex tun tkawin tojx jun tu’me’l aju’ jun tb’eyil aju’ in chex tzaqpet naq tun tu’jil tx’otx’ qa ti’yil xb’aj, aqetzun chaq’enj ex ofi syal ex ajtz’ib’ kye tz’eysbil wutzb’aj ex q’il twutz aq’untl tun tel tniky’tzil txokb’il kye xjal. Toj ab’q’i 1985 ex toj 1991 tej tok aju’ jun junelni oklenj atzuntzu’ xaya tzyeta’ jun tniky’alil ti’j atoq in q’mante aju’ tun tkuwan aju’ pab’iloklenj, aku’xix’ oklenj te aq’unb’il, atzun jun aq’untl majx tb’anil, a) aju’ tun tch’ipet tu’mel aju’ kykaub’il xjal: b) tun tjaw nab’let juntl kawb’il (CC) ex tun t-xi qet kawb’il, ti’j te kolol, ex tun kylet xjal ex tuk’il kawb’il.

Eju’ ch’ixpub’il kyoj ab’q’i 90 (1992-1999)

Toj ab’q’i lu jaw nima’n, twitz juntl, eju’ e pon kanun: a) jun ch’ipub’l te tz’eysb’il wutzj lwiy ok tma aju’ tej tkub’ aq’unet aju’ te joyb’il q’oj kyuk’il tnam kyu’n yol mo tziyj e kub’ yoli’n, ex tej tkub’ pa’yet junjun aq’untl tun tyet, poqol ex b’inchal tten il )aq’untl b’incha’n kyu’n õpleky ex kyu’n Ministerio Público ex organismo judicial, aqetzun chi aq’unanju’) b) ch’ixpub’l aq’unb’il ti’j xim kye b’yol xjal, atzun ati kyxol Codigo Penal (in toq ajb’en toj 1973) atoq in ajb’en kye xjal ( qutz’ij xjal, numtz’al xjal, ex b’yoj xjali’n) jun il se’n te awaj k’ul,ex chuqtel ti’j ajkawil, ex tij kayij u’j toj kuxb’il chuqtel ti’j

twitz tx’otx’ c) Nab’lel xnaq’tzb’il kye ajkawil d) ch’ixpub’l ti’j kyten xjal: se’n toj 1995- 1999 toj binchb’il kawb’il ch’ixpul te Codigo Civil tun tpaj kyoklen ichin ex qya ilti’j tojx kyja. Ex xi b’inchet Ley para Prevenir, Sancionar y Erradicar la Violencia Intrafamiliar.

Ttu’n kyipumalin nima ja toj (2000-2009)

Jun tnejel sigl aju’ jun XXI ex yal qa jun tu’mel se’n tun t-xi b’inchet jun ch’ixpub’l ti’j Procesal Penal ex tun kykuwix oklenj b’incha’nqe’ kye nimaq ja b’incha’nqe’; naq aju’ ati toq jun meb’ayil ma txi toq tzul kanun toj toq aq’untl tun tpaj xim in xi ka’yin ti’j ch’ixpub’l ex tun tkamb’et toq tun tch’xpunet etib’ ex tun tkamb’et kyu’n ex tun tetztoq tzi’ya’n , toj ab’q’i 2003, aju’ jun kolb’il kye k’wal ex kye ne’tz’ k’wal ex tun tjaw nab’let chuq nimaq xjal nim kyojtzqi’b’l , tun kykuwa kyi’j k’wal ex kyi’j ne’ , jaw nab’le’n Fiscalia de la Niñez, atitoq wajxaq kykub’el toj junjun kykab’ tnam (Departamento) ex kyoj kykyaji’n tnam ex jwe’ kya’yb’il k’wal ex kye netz’ nej aju’ chi’yjsb’il lu’, toj 2006 ex te del Instituto Nacional de Ciencias Forenses (Inacif ), a xi ka’yi’n tun tajb’en kye k’wal te ‘qa’nb’il ex te k’upb’il k’wal (Forense infantil) ex jun joyb’il ti’j b’yoj xjali’n, ex etz tz’iya’n toj ab’q’i 22 ch’ipub’il te Código Penal, ex tij wuq kawb’il ja maj tb’anil te 46 il qama kub tib’ncha’n jun xjal, kyxol lu’, ati pa’aj tib’ail, ch’ixpuj il ti’j jowo’n kyi’j qya, ex jun kawb’il eleq’ali’n chmo’n kyib’ xjal toj ex juntl eleq’ali’n ti’j pwaq te mya b’anil.

2.3 Pwaqb’il te kawb’il ex kye tnam

Jni tajlal pwaq in b’aj te Organismo Judicial ex jni in b’aj te tkyaqil ti’xti’ (PIB) aju’ jni te tkyaqil tajlal pwaq te’ le’x qtanam, ma jaw ch’iy le’xju’ 162.5 myon te kyisal mo te jun q’uq’ toj 1995 toj 2208 .7 toj 2008, qo chiku’, ma chi ok junet tajlal oxlajoj maj, atzun qka’yinx qa ma tz’el b’a’n aq’untl lu’ tij Xtisb’il ma txi q’o’n ti’j jun xjal tu’n pwaq lu’ aj t-xi ximet qa o’kx lu’ – naq aju’ kyxim txqan xjal kyoj nimaq ja lu qa ma kamb’et kyu’n.

2.4 Tu’n tb’et tniky’alilti’j

Tu’n tb’etb’il tniky’alilti’j min in qo kyat b’a’ntu’n tpaj nim txqan chmab’il xjal atiyile kyoj tnam, ma ilti’j tun kyten tun kyonin toj tkuwal ex te jun majx ex in kyma’n tun kyonin kuxji te mya tun t-xi q’et jun chojb’il kye xjal lu’ mo tun tchjet qa mlay tz¡onin kyij tnam ex nim tknetl kypwaq xjal te chojb’il. Tu’n tten lu ati te twijil tnam jun tniky’alil ti’j oklenj kye tnam b’incha’n tun Paxil, ex kawb’il b’incha’n toj tu’me’l toj twijil toj chwinqlal toj junelni, tu’n tb’et tniky’alil toj b’asb’il te jun k’al kyaje’ ab’q’i naq aju’ matxi chi jaw anq’in txqan Jueces ex jueza toj qtanam, qe txqan ajleyil te nakb’il ex te magistrados te Corte Suprema de Justicia; naq aju’ tajlal lu min jawni te tkyaqil tnam te twijil.

C 8

69Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, Kolb’il ex aju tniky’alil kawb’il

65 Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento

ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 96, p. 20.

Toj jun plajtl, aju’ jun tb’etb’il sma’nkx toj kytenb’il txqan yol ex anq’ib’il. Se’n tma’n jun tmanil yolil te ONU kyij kyten Jtis ex aj kolol Leandro Despouy, « jun tnachil mo jun mya b’a’n nimxi’x. kyoj junjun kulb’il yol. Nti jun jun xim kyi’j kawb’il jun xnaq’tza’n , jun jyol majen ti’j aq’untl ex malb’il kyi’j inchi pjul yol mo jun aq’unal tmajen ajkawil in yolin toj kab’e’ yol kyoj joyb’il kawb’il. Ex ati junjun mya b’a’n aju’ min chi ok yal pjul yol kyjile jun ch’ix yol qo jaku chi b’o’lj tun kyyolin kyi’j qo’n b’ajsa’nqe’ ex ti’j b’ajsal. se’n qa quqb’ank’ujilxi’x ex qa in kane kywitz se’n toj kyyol, ex aju’ tun kykub’ nimet. »65

2. 5 Tu’n taq’net aju’ jtisb’il: ati junjun q’ma’b’lte

Nim txqan numaq xajl qe ‘ tij aq’untl lu’. Xnaq’tzb’il kyi’j tnam ex qe kawil b’inchañl twitz xim ti’j kawb’il ex ti¡j ch’iyjsb’l tok tk’u’j Ab’yayala q ama tmaxi’x tun tb’inchet ch’ipub’l kyoj kawb’il, a tilb’ilal tun tkuwset aju’ jun ajkawil nimal ti’j junelni oklenj, toj qtanam te Paxil nim in qo ximan ti’j te ja’lo se’n jun ajkawil ja naqx xjalxi’ ex te junelni t-xim ex ajun in

ximan tun tonin kyuk’il xjal te juntl tnam te jlaj, in tjuna’ntib’ nab’l tuk’i’l tun tkuwset nuk’b’il kawb’il te tnam tu’n kykab’il b’inchal te twitz il in ojqelan tniky’alili, kuw ex te kuxji, ti’j lu’ aju’ tun tb’et tume’l, ok xel yek’et qepe’ ka’yilte.

a) Se’n tb’inchji twitz jun il: ma a b’a’n tun t-xi b’inchet tun tb’ant tten tojx tu’mel, ex tun tjapon tun tku’x xjal toj jupb’il, ma ok xel tjaq’, ma ok kyjel kuxju’, mo ok xel ljet q’oj toj chab’ , (ok kyjel ten naq tu’n pwaq tu’n tb’inchet il). Atzun tajla pwaq te b’inchb’il twitz il se’n b’incha’ntoq, toj 1995 ex toj 2008, matzun kyat ten toj 8.0% twitztoq toj 2000 ex toj 2008 tej tjapon toj 14.0% kyxol keb’e’ ab’q’i ul jun myon myajb’a’nil tu’n, min b’inchet lu. Atzun juntl tajlal pwaq te b’inchb’il twitz il toj jun ab’q’i nti’ tajlal akuxi’xju’ junxitel twitz toj 1995- 1999 (6.55%).

Toj jun plantel, toj 2000 ex 2008 aju’ Ministerio Publico (MP) kyaje maj juneltel tb’anil aju’ te kyjyet awal k’ul aju’ (36.9%)

Fuente: OJ, Memorias de Labores. Citado en Monterroso (2010). Véase tabla 8.8 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Número de juecesMiles de habitantes (2006)

Tasa juez por 1,000 h (2009)

Porcentaje población indígena

(2006)

Jueces maya hablantes (2010)

Departamento 1985 1996 2009

Guatemala 99 103 217 2,975.4 0.07 10.9 3

Alta Verapaz 8 14 23 914.4 0.03 88.9 7

Baja Verapaz 2 8 23 245.8 0.09 65.1 5

Chimaltenango 3 16 24 519.7 0.05 74.9 4

Chiquimula 5 10 21 342.7 0.06 13.0 0

El Progreso 2 10 21 150.8 0.14 0.7 1

Escuintla 9 20 26 610.7 0.04 6.6 0

Huehuetenango 3 20 44 986.2 0.04 58.1 2

Izabal 7 7 10 364.9 0.03 26.0 2

Jalapa 3 8 14 279.2 0.05 1.9 1

Jutiapa 3 21 24 426.5 0.06 15.2 0

Petén 5 8 22 441.8 0.05 21.5 0

Quetzaltenango 8 29 50 735.2 0.07 43.6 3

Quiché 4 23 31 769.4 0.04 89.7 9

Retalhuleu 4 8 15 273.3 0.05 19.7 2

Sololá 1 3 8* 361.2 0.02 94.1 15

Sacatepéquez 2 10 24 278.1 0.09 31.9 2

San Marcos 7 27 11 905.1 0.01 35.5 0

Santa Rosa 5 11 21 332.7 0.06 1.0 0

Suchitepéquez 4 20 31 464.3 0.07 37.5 1

Totonicapán 2 5 14 395.3 0.04 96.7 9

Zacapa 2 9 18 215.1 0.08 0.3 0

Total 188 390 684 12987.8 0.05 38.4 66

Tabla 15 Número de jueces (1985, 1996, 2009) y de jueces maya hablantes (2010) por departamento

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201070

C 8

ja twitzju’ kyil aj chojol aju’ (10.1%) twitz aju’ tetwitz tx’otx’ aju’ (11.6%) myaxix nimtwitz q’oji’n atzun (6.0%) aju’ jowoj qya ex (1.9%) aj txi kayet twitz toj 1992- 1999, atzun tipumal tzaj toj kub’l ex xb’ntzu’ ul toj jun.

b) aju toklen jun xjal toj kolb’il ex toj jun tu’mel toj tzuyb’il, kub’ ka’yin til ex makyaj toj jupb’il. Naq tu’n nimtxqan xjal õi ul toj kaw’il min xi k’ujla’n xjal qa jpu’n naq tu’n min xi na’n twitz til naqx jpu’n, aju’ in tyo’n aju’ twitz til ma jun tniky’alil lu’ in aq’ji te xjal , at jun 50.0% in che ayon tun tb’inchet twitz kyilñ

2.6 Tun tb’iyet alq´ali´n

Aju’ malb’enkye matxi txi toj il ti’j alq’ali’n pwaq kyoj b’inchal twitz il ate’: a) aju’ pa’jtib’il tuk’il pi’sil ti’j b’inchb’il kawb’il, in kyb’incha’ ajkawil ex pwaqb’il mya tun t-xi iyb’incha’ pwaqb’il kye aleq’; b) ex aju’ tq’umji kye tz’aqenel aju’ tun t-xi b’inchet jun tu’me’l kuw tu’n tkub’ naj myab’a’nil ex alq’a’n kyij aj il ex tun / tniky’tz’il moj aq’untl kyuk’i’l b’yol xjal; c) ex tun min txi b’incha’n jun aq’untl mo kyxi chq’o’n jun ajtz’i’b’ mo kyuk’il onil.

Namx tun tb’inchet jun kawb’il ja tzajni kyoj yol b’ajni kyu’n xjal te juntl tnam, se’n twitz il mo tun tjaw q’et juntl nim til xjal ex tun tchjet nim jun il lu’ te alq’ali’n ati tchojli toj tz’eyjsb’il witzb’aj, ja’lo ma txi jawx toj jawtl tchojli toj b’ajsb’il ab’q’i, matzun kutz tajlal aju in b’aj lu’ toj tajlal ab’q’i (2010) naq aju’ tb’etb’il lu ma kyat ok tun kyxi’ toj tz’eyjsb’il wutzj. Aju’ alq’ali’n pwaq, qo oje kyat q’ma’n tib’aj lmo’n qe’ xjal twitz il (impunidad) mya naqx tun kyxi twitz il kawb’il, ex aju’ q’mab’il ok tenb’el ex te tb’anil chwinqlal te xim te kawb’il ex te xnaq’tzb’il kye tilb’ilal ati toj qtanam ex tuntkab’et aju’ jun tb’anil qkanb’etz.

2.7 Aju’ jun san kye txqantl tnam chuqtel ti’j lmoj xjal twitz il toj Paxil (Cicig) ex tun tb’ajset lmoj xjal twitz il.

Jaw nab’len tu’n jun yol kyxol Organización de las Naciones Unidas (ONU) y el Gobierno de Guatemala el 12 de diciembre de 2006, la Cicig ex tu’n wi’xin te Paxil toj 12 te b’ajsb’il ab’q’i te 2006 aju’ Cicg jun chma’b’il te juntl tnam mya jyolb’il kawb’il ex mya tun pwaq ati jte’ kyb’et te jutl tnamqe’ ex

te qtanam. Jun sanqe’ tu’n kyonin ti’j Nuk’b’il kawb’il te tnam tu’n tpoq’et aju’ pa’nkyib’ xjal toj kyu’nqe’ mya b’an ajkawilqe’ in chi aq’unan toj waj ex mya b’a’n xjalqe’ ete’ toj ex ati kyaq’unb’iltoj ewaj mo te xq’uqilkye, tu’ntpaj lu’ in chi aq’unan ex in chi jyon ex tun kyku’x toj tz’eyjsb’il witzj ex tojx tu’me’l kyi’j mya b’an xjalqe’ toj toxi’n inche tzalaj, ti’j lu. Ex ati kyoklen tun kyoqxenan ti’j Nuk’b’il kawb’il te tnam tun tok jun kawb’il kye tnam ex jun ch’ixpub’l ti’j kawb’il tu’n kyel eju’ aq’unb’il lu’ mo e xjal ex tun tb’aj tib’aj.

Aju’ Cicg in onin kyuk’i’l PNC ex kyuk’i’l MP ex 57 joyb’il ti’j tkyaqil ex txqan myayi’x nim toklen, 44 ma chi el yal se’n ti’j tun tkuwset ttxu kawb’il tu’n kyjyet b’yojxjali’n ex jun kyyol ti’j ch’ixpub’il kawb’il ti’j jupb’il xjal te il ex tun tkayet aju’ te xob’ajilx mo eju’ jun tnachil, jun kyonb’il kuwxi’x te onb’il, mo tun t-xi q’et toj tz’eysb’il wutzj ex ti’j awaj k’ul, nimaq il ti’j u’b’l ex tb’aq’ q’aq’, chuqtel ti’j alq’aj pwaq kyij xjal in che’x toj juntl tnam te jlaj, eztun chi okel toj tz’eyjsb’il wutzj ex chi okel toj kyq’o’b’ xjal te jun tnam te jlaj, ma chi ok toj B’inchb’il kawb’il te nin qtanam kab’e’ ptz’aj u’j tu’n t-xi ch’ixpet toj jun tu’me’l tuk’il qaqlajoj yol ma b’ant, matzuntz’etz tzaq’we’n kyaje kawb’il: jun chaq’b’il kyij q’aq’ kyuk’ilxi kyb’aq’, chaq’b’il tun tkuwset tz’eysb’il witzb’aj, chaq’b’il teyile junjun teb’eyil tu’n xob’ajilx ex jun chaq’b’il kyi’j b’yoj xjali’n toj b’uyijtib’il kyu’n mya qxjalil aju’ chaq’b’il tu’n Cicg japon b’aj twi’ toj kyaje’ tajlal b’ajsb’il xjaw te ab’q’i 2011.

2.8 Oklenj kye qxjalal ex tilb’ilalchaq kawb’il

L’ex tilb’ilachaq kawb’il toj Paxil in tzaj tm’anqe toj totx’il 66 te Ttxu Kawb’il ex toj Aidpi. Ex Kyajni b’entti’j 169 tun Chma’b’l kye txqantl Nimaq Tnam te Aq’ntl (OIT) Kyib’aj Tnam kye Qwwnaqil ex Ojtxi Njal toj kywijil ex jo toqe’kx tjaq’ tkawb’il junjuntl tnam66 in tzaj kyq’on tu’mel aq’untl ex xim tib’aj ttotx’il wajxaq ex b’eljoj. Toj kyajni Chikb’an Kyu’n le’x Twijil Chamb’il kye Txjantl Tnam Chm’onkyib’ tib’aj Oklenj kye Qwnakyil toj Kytanum, kyajni b’entti’j tu’n Nuk’b’il Kawb’il te Tnam te Paxil toj chma’b’l b’aj kyu’n Twijil Chamb’il kye Txjantl Tnam Chm’onkyib’ toj tq’ijlalil 13 te tb’eljo’ji’n xjaw te ab’q’i 2007, in tye’k’u’n qa e’ qwnaqil tojile kytanam ti kyoklen tun txi kyb’incha’n, ch’iyjsa’n ex tun tkub’ kyaq’una’ se’n tten kykawb’il, ex tun tkub’ aq’unet se’nxku’ kyajni b’nt ti’j kyu’n lex txjantl tnam tib’aj kyoklen xjal.

66 Conforme a la Constitución Política de la República, el Convenio 169 tiene valor superior al orden jurídico interno, por tratarse de un instrumento internacional en

materia de derechos humanos; así ha sido resuelto por la Corte de Constitucionalidad en la Opinión Consultiva del 18 de mayo de 1995.

C 8

71Nuk’b’il Kawb’il te Tnum, Kolb’il ex aju tniky’alil kawb’il

Le’x yol in b’aj ti’j Kyoklen qwnaqil in okx chukchaqxtoj. Juntl ayininxju’ aj tun tjaw sk’o’n mo tun txi b’inchante. Le’x in b’ajkye’ qxjal ex jun chamb’il kye tnam te qwnaqil kyklo’n a tb’i “kyoklen qwnaqil toj tanum” ex “nuk’b’en kawb’il kye qwnaqil toj kytanam” tun ttenile junile kyoklen tu’ntzun tb’ent taq’unji a tka’yin kawb’il. Juntl in tq’on a’ mo aj tkyek’unte tib’ yolb’en te a chukchaqx kychwinqlal xjal te jun tnam. ex aj tul anq’in oklenj juna’nkyib’, junx tuky’l kyoklen junjun. Le’x kyoklen junjun xi in kub’ aq’uneta tun tten junile oklenj, a tzun te oklenj te kykyaqil, aj txi q’et kyoklen elqekuxqechaqtlqe’.

Ikse’nju in q’umji toj tqaqi’n tnaej, naq b’itzxi’ matxi b’aj aq’unet tu’n Paxil tun tukub’ aq’unet kyajnib’entti’j toj 169. Tix tun xi xb’etzet kyoklen xjal te kyakyaqil, ex tu min lay tz’ok q’ona’ kyoklen xjal teyle junjun, noqlo ok k’okel te tmoj.

A Pakb’al Xnaq’tzantib’ ti’j Mya Tjaq’ Tkawb’il Juntl kye B’inchal kawb’il ex Ajkawil b’ajtma’n: «tib’ajtzu’n tilb’ilal kawb’il, qumpetzun matxi txi lq’e taq’unji, nim na’mx txi b’incha’n a in tma’n toj kyajni b’entti’j toj tajlal 169 kye Nimaq Ja te Chamb’il te Aq’untl te junjuntl Kyetnam (OIT) ex totx’il 66 te ttxu kawb’il […]».67 Ikxtzun, in tye’k’u’n qa «[…] in xi tb’inc’an a ti’ in tzaj q’ma’nte tu’n Ninja toj Paxil te Nimaq Chaq’bil kye Nimaq Tnam Chmo’nkyb’ te Oklenj kye Xjal, tun txi ximet qa e nimaq ja te nu’b’il kawb’il tun tkub’ kyb’inchan junx kyuky’il tnom kye qwnaqil, jun xim tij kawb’il kye tnam kye qwnaqil tun tok tnqachal, kyyol, ex se’n kyanq’ib’l, ex toj junjuntl yo tun tten ttxolal aq’untl tun tokx toj a kyoklen qwnaqil toj nuk’b’en te kawb’il te twijil. Toj tzu’n jun tu’mel lu’ tililxi’xti’j tun tten tojxi’x ttxolal ikse’nju’ kyajni b’ent ti’j ti’yil tun txi b’inchet te colbil kye xjal tun junjuntl nimaq tnam. ajtzun tokx oklenj kye qwanaqil jun aq’untl lu tililxi’x ti’j jun txi b’inchet, atzun lu’ ok k’aq’unal tun tel ch’kpuj ti’xti in kub’ e’wan.»68

B’ajsb’il tqanil

A tqanil kub’ni ye’ky’et jun ye’k’b’il se’n tten a Nuk’b’il Kawb’il te Tnam kyepaxil toj tq’ijlalil. In kub’ ka’yet mo in kub’ melt qa jun oklenj lu nyaxi’x kuw toklen tun tpaj jon japon kanun taq’unji kolb’il ex kawb’il kyib’aj xjal. Mixtla’ tun tqe qku’j tu’n aj txi qka’yin se’n kolb’il tu’n kawb’il, nim xim in tzaj kyunile xjal ex layx tun tqe tk’uj ti’j juntl tu’n tpaj ni mil. A Twijil Tnam tajb’il te intxoktxon tun tb’ent taq’unan tojxi’x ttxolil ex tumel te te twijil ti’j kolb’il ex ti’j kawb’il, tu tkub’ aq’unet le’x kawb’il ma chi b’aj tziyan toj tu’jil ex tun txi lqe’ toj kyilb’ilal kawb’il.

Recuadro 4Kykawb’il tnam kye qwnaqil ex tilb’ilalil kawb’il

Kykawb’il tnam kye qwnaqil, «[…] junile kyuky’i’ kawb’il kye txjantl tnam ex tokx jun kyxol a kyanq’ib’l mos, a tajb’enxi’x tun tten nak’bil kyxol xjal toj jun tnam, tu’n ti tun xti tb’ncha’n xjal, in tzaj qe tuky’il chman xim ex txjalal xjal ex twnaqnal toj toj tanq’ibl junjun. Exku’ se’nx kye txjantl anq’ib’il, tiyle ttxolil tun txi kayet tu’ntzun tkub’ kawet […], oklenj tun kykawin tun txi kych’ixpu’n, ex tun tkub’ kyq’on kawb’il tib’aj xjal qa ti il xkub’ tb’incha’n ti’j. Ex ti tu’mel tun txi kawet a ti qama kub’ b’inchaq.»

Tib’ajxi’xtzul lu’ qa te’qe kab’ mo ox tu’mel kawb’il, atzun kyilb’ilala kawb’il ti tun tten te mojtxb’ilte Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tu’n tzun tmante qa txqan anq’b’l te’qe toj ex tilb’ilal qe chaqtl kawb’il kye tnaq kye qwnaqil ex tun tokx toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam, ex toj juntltel a Pwaqb’il te Lex Tkyaqil in Oktz es in Ex toj Nuk’b’il Kawb’il te Tnam.

Fuente: Asíes (2010: 9).

67 Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 98, p. 20.

68 Ibíd., párrafo 123, pp. 24 y 25.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201072

C 9

B’eljoj tnej Taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun txi b’inchet tzaqpib’l xim

A tnej lu’ xi inyolina’ ti’j a tu’mel tzaqpib’il xim ex se’n tu’mel in xi aq’uneta tun Nuk’b’il Kawb’il te Tnam kab’elo tumel se in xi b’incheta ex ja in tzaj qeya’: a nuk’b’en sik’b’il kye k’loj xjal tij oklenj ex kye ajximal tb’anil kye kawil ti’n tnam ex kye Q’il Ttxa’n aq’untl te Ch’iyjsb’il Kye Kykyaji’n Tman ex te Kojb’il. Toj tnejel tb’anilxi’x tu’n in tye’k’un tzaqpi’b’l ti’j xim tu’n intyek’u’ntib’ ex xi’ intzaj qeya’ tib’aj oklenj intzaj q’o’n kye aj kyaw sk’o’n ex tu’mel tok tzaqpi’b’l tun tkub’ aq’unet tu’ntzun tjapon kanuna’ a ti’ in kub’ ximet; tkab’ltel in tma’n tun ttenn kyoklen xjal tun tjaw sky’et ik se’n jun b’incha’n toj Paxil, a tajb’enta tun txi b’inchet tiyi’l in kub’ kyxima’n xjal ex ti’yl ti tun txi kyb’incha’n ajnejenel ti’y ch’ysb’il toj kykojb’il xjal.’inchet, jun tb’i aq’untl tun txi b’inchet tu’ntzun tkub’ aq’unet tilb’ilal kawb’il junile. Ja’lotzun.

In tzaj qe tu’ tb’i te k’loj wnaq ka’yil aq’untlo te ch’isb’ile ex kawb’il ex tten tuky’il oklenj kye xjal ex ti tun tok q’on kyxim toj toklen ti’yil jun ti’xti ti tun txi b’inchet, jun oklenj ti tun txi b’incheta tun tzu toka se se’nxku’ tilb’ilal kawb’il , extzu toj jumplaltel, ti ch’i’n tqanil ti se’n xjaw tmeltz’una tib’ kawb’il tej saj qetukyel tjaq’ tchaq’b’il Ajkawil tnejel xjal ma tz’oktq’o’n tzaqpi’b’l xim ex te’ xb’aj sqitu’n ti’j nak’b’il. In xi lejet tuky’i’l se’n kytent jun k’loj wnaq te ximal te tb’anil ex se’n sk’o’b’l kye ajkawil ex pwaqb’in tin tzaj tchiky’b’a’n se’n Nuk’b’en kye K’loj xjal te Ch’isb’il te kykyaji’n tnam ex te kijb’il (SCDUR) ex ti’ tajb’ena’ tun txi b’inchet oklenj kye xjal tun tten amb’il kye ti’j tb’anil xim ex tzaqpi’b’l ximb’etz kyeku’.

1. K’loj wnaq ka’yil aq’untl te ch’isb’ile ex kawb’il jun ipomalj lu’ tun min lay kub’a tz’ajqiya’ nim toklen jun twutz juntl

k’loj wnaq ka’yil aq’untlo te ch’isb’ile ex kawb’il, toj yol te ch’isb’il kye xjal tun tten mo txi ka’yin ipomal tun tb’inchet

jun ti’xti’ in b’ent tu’nile junjun xjal tuntzun txi kyb’incha’n ex tun kyxima’n tun tok q’on kyxim toj tajlal ti’n tx’ipun toj kychwinqlal; tu’n tzu lu’, nim in xona tuky’il ka’yin tb’anil xim kye xjal. Oqe’kx xjal tuky’i’il kynab’l (exlo o’kx tqanil lu’ toj juntl xim) tuntzun txi kyxima’n tun tkanb’ent jun ti’xti kyu’n kykyaqil ti’yil kyajb’il. Toj juntltel, se’n kyten xjal toj kykojb’il ex aj txi kyaq’una’n junile oklenj ex tun tten ex jun tume’l se’n kyten. Quntzun ti tun txi qma’n qa a’ k’loj wnaq ka’yil aq’untlo te ch’isb’ile ex kawb’il ti tun kymoje: miõ’ti’ te junwtl ti tun tmajun ti’j oklenj te tjunalx. E’ xjal qa to’qe’kx kyxol k’loj wnaq ka’yil aq’untlo te ch’isb’ile ex kawb’il ti’ kyoklen tun kymalun ti’j tmab’nil. Ex tun kyqanin ti’j junile oklenj kye.69

Jun tachb’ajil oklenj kye xjal junile tun tok q’on kyxim toj toklen jun achb’ajil oklenj tun txi tb’incha’n jun ti’xt’i toj tzaqpi’b’l. Qu’mpetzun, aj tjaw ch’i’ajset ja japomniya ch’isb’il kye xjal, qu’mtzun, tib’an tkyaq’il, ti tun tjapon kypomal xjal, tun txi b’inchet ti’yil in kub’ kyxima’an xjal te kykyaqilx. Axi’x taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tililixi’xti’j, tun txi taq’una’n jun tume’l te txolil te aq’untl ti’j tzaqpi’b’l tu’ntzun tok toklenxjal ex tu kyyolin ti’j mo txi kymojtza’n juntl, iksenju’ tun tkub’ kyxima’n ti’yil tuntxi kyb’incha’n te tjunalx mo te kykyaqilx. Se’n tume’l tun txi aq’unet k’loj wnaq ka’yil aq’untlo te ch’isb’ile ex kawb’il, jaku b’ent tun txi ch’ixpet se’n b’inchb’ente Nuk’b’il Kawb’il te Tnam.

2. Chixpu’b’l xim b’entnikuxi’x ti’jTej saj qe ch’ixpu’b’l xim b’entnikuxi’x ti’j te nejel kmoj toj ab’q’i te 1996 te tok toj toklen a ajnejenel te tnam jaw sk’o’n kyunile’ xjal; ex te’ xb’aj toj ab’q’i 1996, te’ xkub’ sqitu’n Yol B’aj te Nak’b’il. A tzaqpi’n xim majx ma chi tzaj qe tuky’i’l q’oj saj toj twijil tnam, matzun kub’ aq’pet sk’o’b’l ajkawil «tzaqpi’n», tojchaq kmoji’n ex mtla elq’anin toj, tukyil xim xjal te toj k’ulqe e tzaj lq’etzuntz tun tb’aj yol kyu’n se’n tun kynajana’ xjal toj tzalajsb’il ex toj nak’b’il. Matzun tul

69 Cleaver, F. (2007: 230).

C 9

73Taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun txi b’inchet tzaqpib’l xim

70 Dahl, R. (1999).

tz’qetzuntzu’ tun tkab’ kmoj te xkub’ siqitun tu’n Yol B’aj te Nak’b’il ex — a’ktoqtzun tb’ajaún— tej ttzyet taq’unet. Atzun lu’ sul kanun tzutzu’ tten qnajb’il tb’ajlenxi’tl q’oj, matzu ttzaj tzyu’n juntl tun tjaw b’inchet xi’x juntl tilb’ila xim te tzaqpi’b’l ex tojxi’x jun ttz’uõal tu’n anq’ib’l kye ajkawil xchi b’aj tzaj e’ye’ tzyulte kawb’il te stz’u’yb’ilkye xjal ex na’mx tb’ent ik in tqani’n jun ak’a’j nuk’b’l kykawb’il twilil xjal chmo’nkyib’.

Dahl70 in tma’n qa tunt ten jun axi’x ye’k’b’il tzaqpi’b’l xim ti tun tten, qa naq ch’i’n, wajxaq tu’me’l tun tqe tk’u’jlalil: a) Tzaqpi’b’l tun qjunan ex tun tokx qq’o’n qib’ toj chamb’il; b) tzaqpi’b’l tun qyokin; c) oklenj te sk’ob’il ajkawil; d) amb’il tun qokx tun kawil mo q’il ttxa’n jun ja te kawb’il mo minchalte juntl ti’xti; e) oklenj tun tten tun qjaw sk’o’n; f ) Tu’mel tu’n qojtzqinte mo tun qb’inte jun tqanil; g) sk’ob’l tojxi’x tzaqpi’b’l ex tojxi’x tume’l ex h) le’x ja te tnam mo te ajkawil, tun tkub’ kyb’incha’n tba’nil xim te ajkawil, ti tun txi kyb’in sk’o’b’l ky’un xjal.

3. Se’n tu’mel b’inchb’ente aj tjaw sk’oj ajkawil ex kye k’loj xjal te jyol kawb’il

Jun tu’mel tb’anilxi’x tu tten tzaqpi’bl xim ex tun tkamb’ent oklenj kyu’n lex xjal ikxtzun tten nuki’b’ente sk’o’b’l in xi b’incha’n. Tuntzun tpaj lu’ in ok ojtzqi’n «tu’mel tun tb’inchji» tzaqpi’b’l xim; iniletzun ttzyu’ntib’ aj tok kytz’i’b’an kyib’, a tun taq’unet tun tye’k’uj (kyyaqilile ex in tq’o’nile tajlal ex kye txjatnl); in tzaj tq’on tqanil ti’ b’ajsb’il ti’yi tun txi kyb’incha’n e’ nuk’b’en sk’o’b’l te oklenj, ex in xi ka’yet kyoklenj xjal ex ximal chmo’nkyib’ tun kyok toj jun k’loj tun tkamb’et oklenj ex jyol kawb’il naqx kye xjalxi’. Alqe in inte ttxa’n, ikse’npetzu’n te Paxil, toj Ninja te Ka’yil te Sk’o’b’l (TSE).

3.1 Ja te ka’yb’il sk’o’b’l kawb’il, kytemb’il xjal toj chma’b’l ex tun tkub’ kytzyu’nkyib’ toj sk’o’b’l

Lex na’b’ab’l ti’j xim toj tchwinqlal twijil qtanum, lex sk’ob’l te kawb’il in kub’ b’incha’n tojxi’x jun tu’mel. Toj tzaqpi’b’l b’atxi txi nk’u’n wuq tu’mel te sk’ob’l te tkyaqil, lojoj in che jaw sk’o’n toj kykyaji’n tnam ex kab’e xjelb’il kye wnaq te twijil tun txi ch’ixpet ttxu kawb’il. Le’xtzun lu’ a xb’aj nk’unte a TSE, toj junjun maj tb’anilxch’i’tl in b’ant in b’ent tu o’nb’il tu ak’a’j aq’unb’il, ojqelb’il ex mtla elq’a’nil toj tij tajlal. Jni’ pwaqb’il kub’ni q’o’n ti’j sk’ob’l TSE matxi jaw ch’iy tajlal pwaq ex tajal min ku’tz ex min jax toj 0.3 y 0.4% tajlal pwaq in kub’ q’on toj jun ab’qi’ tun txi b’inchana (PIB) txol aqb’q’i

2000 ex 2009. Le’x tajlal pwaq te sk’ob’l ajkawil ti’j oklenj ex matxi jax ch’iy tajlal toj 0.06 ex 0.14% te PIB toj ab’q’i 1985 ex toj 2007. Tuntzu’ lu’, ex tu’n txjantl, ch’ixpu’b’l tb’anilxi’x toj ja in kux k’una u’j te sk’o’b’l kye kawil ti’j oklenj te qtanam.

Se’n tun tqeya qk’uj ti’j jun k’loj wnaq in che aq’unan ti’j lu’, ex in b’ent tun txi qka’yin qa naq ch’in —qaj mya toj kykyaqil — in xi ka’yin mo ti tpakb’alil qa nim alq’anil in b’aj kyxol. Nimqe’ xjal in che b’aj chq’o’n te ka’yil ti’j sk’o’b’l kyxolx xjal ex te’qe in che tzaj toj junjuntl nimaq tnam kayil in tzaj kyma’n ti’ in ok kyka’yi’n tojxi’x jun tu’mel ex in chi malun tib’aj se’n in b’aj toj sk’o’b’l tij nejenel ti’ oklenj te ajkawil. Ex ilti’j tun qkane ti’j qa eq’lix tun txi b’inchet, toj lu’, q’oj ti’ sk’ob’l toj kykyaji’n tnam.

Tun kywa’b’an te kyib’ toj sik’b’il jun tumel inile b’ajx b’incha’n toj tnam te tzaqpi’b’l, ex toj jumplajtltel y ch’uyujla tu’n ti tu tten kytemb’il xjal tun tten tipomal le’x toj tkyaqil. Aj tzun tb’aj tchmo’ntib’ le’x sk’ob’l toj tkamaji’n maj tij sik’b’il ajkawil te tnam tib’aj oklenj, ti jun tqanil in etz tye’k’u’n tib’: a kytemb’ilxjal in jutz’paj tten tojxi’x jun txolil. Qjulky’antz qa toj tnejle sk’o’n maj in chi jaw jyet e ajkawil te kykyaji’n tnam, ex nk’ul kawb’il (toj junjunali’n te twijil ex kye nk’ul kawb’il toj le junjun toxi’n tnam); atl te’ tun trel qniky’ ti’j kytemb’il xjl kyuky’i’l qe’ ajkawil jun tu’mel ti’xti tun tkub’ qkayi’n.

Aj tkub’ qka’yin tilb’ilal tqanil tib’aj sk’o’b’l te ab’q’i te 2007, in kub’ qka’yin qa ti jun tlok’il: tij ttemb’il xjal toj tkamaji’n sk’o’bil kye ajkawil ex nim ttemb’il xjal kyoj tnam ex kye’ ttanumil wnaq nimxch’il ab’q’i te kyxnaq’tzb’il. Toj kykyaji’n tnam nimaq qe’ xjal toq’ek toj kykyajin tnam ex nim txa’n kyxnaq’tzb’il.

Gráfica 16 Participación electoral primeras y segundas

vueltas presidenciales (1985-2007)

Fuente: TSE. Véase gráfi ca 9.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

80

70

60

50

40

30

20

10

0

1985 1990 1995 1999 2003 2007

69.3

65.4

56.4

45.3

46.8

36.9

53.8

40.4

58.5

47.2

60.4

48.2

% Part. 1era. vuelta % Part. 2da. vuelta

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201074

C 9

3.2 Se’n tu’mel in che sk’ona’ xjal toj sk’ob’il te kawil ti’j tnam.

Jun tu’mel se’n in che sk’ona’ xjal toj sk’ob’l mo se’n in che kyaja’ a tun tpaj tun kypon kanun toj ja te si’kb’il ajkawil, tu’n naqchaq toka’ ti’j kyja ex kyanq’ib’il kye jun ch’quj xjal, ipomalj ex pwaq, tun kyb’et tun kyxi’ toj sqitul ti’j si’kb’il ajkawil. Miya kxatltej, toj jun amb’il te tzaqpi’b’l a tun kypo’n xjal sqitulte’ ti’j sik’bil kawil nim aq’intl matxi b’aj b’ent kyu’n. Jun tu’mel in xi b’inchet toj si’b’il kawb’il ex tun xi q’et amb’il te xjal tun tjaw tsk’o’n elqe ajkawil tajb’il tun tkyaj, na’mxto sik’b’il kawil te ab’q’i 2003. A jun ja te ka’yil xjal te sk’ob’l te kawb’il xi tb’incha’n jun aq’untl tun «tkux tz’i’b’et xi’x xjal toj u’j» te tnajb’il ex, tu’n tzu’ lu’ ma’tzun txi q’et amb’il kye ja tun tkux kysqituna u’j te sk’ob’l elqeqe e xi b’ichante’ lu’: tuk’ile jun xjal «tkux tz’i’b’et xi’x xjal toj u’j» jaku’ b’en tun tsk’on ex ja nqakuya toka ti’j tnajb’il ja xiniya tma’na. Toj tkab’ aq’untl xi b’inchet tej tkub’ q’o’n ja’ titoq tun kysqituna’ xjal ti’j u’j te sk’o’b’l ( JRV): namxtoqtzun ti’j txaqpi’b’l xim te oklenj, eqe’ju ja te sqitb’il ti’j sk’ob’l xi in chi b’aj kub’ q’o’na kyoj kykyaji’n tnam ja ta’ya xch’aqtlti’xti’, na jete’x; sajtzuntltzu’, le’x tojile’ kykyaji’n tnam xchi b’aj kub’ q’ontzu’ ja te TSE tb’i tok. Ja’lo, a te TSE a tun tkawin tu txi tb’inchan JRV ti’jile kab’e q’o laj k’al te xjal. Toj ab’q’i 2007 ma txi ch’iyjsa’n JRV tu’n ch’ixpu’b’l xtz’ok q’o’n ti’j Kawb’il ti’j sk’o’b’l ex kye chma’b’l kye jyol oklenj te kawb’il tnam (LEPP), tnejelxi’x toj tkyaji’n tnam te Alta Verapaz

3.3 Chaq’b’il te oklenj kye wnaq toj junjun ch’quj xjal te jyob’l oklenj te ajkawil

Le’x tojile junjun maj qama jaw sk’ob’l, lex xjal in che pon kanun ja ti tkub’ sqiteta ti’j u’j ex in kub’ kyma’n elqeqe’ tajb’il tun tjaw tsk’o’n. E’yeqetzu’ u’j in che ik’x tuk’i’l jun tten tun tkub’ u’jet tun juntl tu’mel, tu’n mlay tz’ela’ taq’ux toj kywutz txjantl aq’unal te b’inchal kawb’il, ex kye qe in chi aq’unan toj ja te kawb’il te kykyaji’n tnam, kye ajkawil ex kye tkab’ ajkawil te twijil te twi nin tnam te Paxil. A xjal lu’, ikte’ Paxil, min xikyma’n toj kyb’i, jun tu’mel tun txi kyma’n qa e’jun toqe’kx te q’il txa’n jun k’lojxal te b’an xim mo juntl k’loj wnaq te b’inchal aq’untl. Le’x junjun k’loj lu’ a in ajb’enju’ kyu’n tun kypon toj oklenj, extzun tun txi kyb’incha’n aq’untl kye xjal tu’n xchi b’aj jaw sk’o’n te junk’loj wnaq te ximb’etz te kawil ti’j tnam ex te jun k’loj xjalxi’.

A’ jun sik’b’il ajkawil ti’j oklenj toj tnam kyepaxil ma kub’ b’inchan tun tjab’en te ye’k’b’il kye’ junjun k’loj wnaq te kawil ti’j oklenj; xi’ in tzaj qeya’ ti’j twnaqil mo txqan xim te ch’ixpu’b’l, te ye’k’ul kye tichaq in kyjyo’n nimqe jon chi b’ajx b’incha’n atzutzu xb’enta’ —tun Acuerdos de paz— tun

kyokx kytemb’il tojxi’x jun tu’mel e xchi b’aj ten toj k’ul te b’inchal tb’anil xim ex anq’ib’l ex tun kyxim. A tkayin txaj xim te ch’ixpu’b’l, etzan tu’n jun nab’l, matxi tz’okb’ent, tu’ in xitb’incha’n, te txqan xjal te ximb’et ex nimku’, ex nimaq tten toj sk’ob’l ex tka’yinx tun kyxim tun kychojon tun kykyaj te nejenel tu’n tipomal pwaq mya tu’nte tun kyaq’un in b’ent.

Toj tenejl ab’q’i te tzaqpi’b’l xim toj Paxil, a kyajlal k’loj ximal te kawil tib’aj tnam ma jaw ch’iy kyajlal tun kyok toj sk’o’b’l te laj, toj ab’q’i 1984 (sk’o’b’l kyu’n xjal te twijil tun xi kyka’in kye kawb’il kyib’aj k’loj ajximal te kawil te tnam), ex 23, toj 1995 tojtzul tab’q’iyal te 1985 ex 2007, ni’m ch’ixpu’b’l xb’aj jun tajlal 58 k’loj wnaq te xim te kawil tnam, toj tzu’ lu’ o’kx Democracia Cristiana Guatemalteca (DCG, kyajni toj tab’q’iyil te 1966) ma tipa tojtl sk’ob’l toj 2007, ma japon tun tten toj tlajoji’n maj toj sk’o’b’l toj ab’q’i te tzaqpi’b’l xim.

Aju’ nim tajlal pwaqb’il sul kanun ti’j sk’b’l a sul kanun jun tb’anil tu’n ma chi b’aj oklenj kye k’loj xjal te xim tun kyjyon kawb’il tib’aj tnam, qumpetzun matxi chi ok te joyb’il kyun Chamb’il te Joyb’il ex te Xnaq’tzb’il te Kyten Tnom (Asíes) ex kye Facultad Latinoamericana en Ciencias Sociales (Flacso/Paxil). K’loj xjal ximal te joyb’il kawb’il tib’aj tnam naq te jun kmojqe min tun tok toklen… e’yetzun k’loj xjal ximal te joyb’il kawb’il tib’aj tnam e’ okni kyoklen tzu’õkye tun kyten te jun majx. Qa e’ lu ti tun kyye’k’unte kyoklen wnaq ex min b’ent tb’inchji kyu’n —tu’n junjuntl ti’xti, mo naq te jun kmoj— a tzapi’b’l xim min tz’aqli. Tu’n tzu lu’, a jun tqnil tib’aj tun tok tipomal jun ja te nimaq kyoklen matxi b’aj yoletxi’ ex matxi tz’okxi aq’untl ti’j te ch’ixpu’b’l tun tb’ent k’loj kye xjal te jyol kawb’il ti’j oklenj te tanam, ex min kyej q’et tximaj toj jumplajtl ti’yil qajb’il tun tb’aj ch’ixpet ex se’n tun tb’inchjiya ximb’etz kyun nejenel te jun k’loj

3.4 Elqe in tzaj q’onte pwaq kye k’loj xjal knol kawb’il tij ximal te tnam

Lex yol in b’aj tib’aj elqeqe’ in chi tzaj q’onte pwaq kye k’loj wnaq te jyol kawbil te tnam tba’nilxi’x tun tajb’en qu’n tuntzun txi nky’et elqeqe’ tun kyok te nin ja ex tun xi q’et kyioklen toj tzaqpi’b’l xim. Qa qajb’il te jun Nuk’b’il Kawb’il te Tnam nim tipomal tb’anil tun txi qq’on ch’il pwaq ti’j. Le’x kyoklen ja te nimaq oklenj kye in chi jyon kawb’il tib’aj tnam lay b’nt tun tkyajtltel toj jumplajtl. A ch’ixpu’b’l tib’aj pwaqb’il kyb’aj in chi jyon kawb’il tib’aj oklenj in kub’ qpa’n toj jun tu’mel lu’: Chojb’il kye xjal ex kye naqx xjalxi mo te kyka’b’il.

Chojb’il kye xjal kyu’n k’loj wnaq te jyo’b’l kawb’il tib’aj tnom tb’anilxi’x qun in jaw tyukyi’n: a) junilex oklenj ex jun jotx xjal te tnam tun kyten temb’il xjal tojile’ junjun ipomal

C 9

75Taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun txi b’inchet tzaqpib’l xim

71 Para importantes hallazgos sobre las dinámicas locales, ver Funcede (2004) y Mack, L. (2006).72 El argumento se sustentaba en que los artículos relativos a los Consejos locales violaban la autonomía municipal. El Ministerio de Desarrollo fue perdiendo funcionalidad

durante los siguientes Gobiernos y fi nalmente se suprimió en 1995, durante el Gobierno interino de Ramiro de León Carpio. Fue sustituido por la Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP), a la que se le trasladaron las funciones de dirección del sistema.

te sk’ob’l ex b) ex ttla tun tten jun xjal kamb’al pwaq junx tuky’il k’ayb’il; tojuntl yol, tun tjutz’paja’ ttxu pwaqb’il kye q’inun tun tajb’en tun tkamb’an jun ajkawil mo q’on pwaq te taq’uxil.

Jaku b’aj tch’ixpu’ntib’ pwaq q’o’n kyu’n naqx xjalqexi’, le’x in kub’ kyq’o’n e’ xjal toqe’x tz’ib’anqe toj exqetzun q’ilte ttxa’n, pwaq in tzaj q’o’n kye tun tb’inchji q’mal jyol kawb’il mo juntl kyaq’un tib’ajxju’, ex o’nb’il txantl ti’xti: kyb’etb’il, aq’unb’il tun te pak’et yol te kawb’il, tajb’en yolb’il, ex txqantl. Ex a TSE xtzyetzun tb’inchjitzu’n taq’untz te ka’yb’itz pwaqb’il te junjuntl xjal tib’aj k’loj wnaq jyol kawb’il tib’aj tnam te ttzaj tzyet sk’o’b’l te 2007 —tun tchaq’b’il ch’ixpu’b’l tib’aj LEPP. Tuntzun ak’aj nuk’b’il tun tb’ent tka’yij pwaqb’il kyu’nqe naqx xjalxi’, minxi tb’incha’nci’x.

3.5 Jyojkawb’il kyu’nx toj kytanum

Jun tumel in xi b’inch’an kyoj tnam, jawni b’incha’n tu’nx Nuk’b’il Kawb’il te Tnam,71 eqe’ xjal naqx xjalqexi’ in che jyon kawb’il: jun k’loj xjal te jyol kawb’il tib’aj kykyajin tnam ti kyoklen kyajni q’o’n. e’qe jun k’loj xjal lu’ chmo’n kyib’ te’qekx toj LEPP jun tu’mel chamb’il tun tkab’et oklenj kywutz txqantl k’loj xjal te jyol kawb’il tib’aj tnaom. Lay b’ent tun txi kyq’on juntl kyaq’un qa mya toj kykyaji’n tnam, in jaw kychmo’nkyib’ o’kx aj tjaw sk’o’n ajkawil, min tzaj q’on pwaqb’il kyu’n ajkawil ex min tuwjil kychamb’il tun kyxi lq’e toj kyoklen ti’jxi’tl kykyaji’n tnam.

Le’x xtzaj tzyet sk’o’b’il tij ajkawl te ab’q’i 1985, matxi b’aj b’inchan toj twijil qtanum 962 eqe’ xjal naqx xjalqexi’ in che jyon kawb’il (CCE). Te 1985 ex 2003 a intoq ajb’en tun tjaw ch’iy eqe’ xjal naqx xjalqexi’ in che jyon kawb’il tojile junjun sk’ob’il kye ajkawil tojile junjun ab’q’i; naqpetzulo ate’ toj 2007 a tajlal te CCE tej kytemb’il xjal nim saja jolona’ kyajlal xjal. Le’xqeu kykyaji’n tnam ma chi aq’unan kyi’j xjal naqx xjalqexi’ in che jyon kawb’il e’qe Chimaltenango, Patzún, Txeljub’ ex Salcajá. Ex 81 kykyaji’n tnam na’mx tjaw b’inch’an junx CCE toj ab’q’i 1985 -2007. Le’x tajlal chmo’n a te 2.9 xjal naqx xjalqexi’ in che jyon kawb’il tojil kykyaji’n tnom. a tlajoji’n tqanil kb’elel tkyek’u’n tajlal ajkawil te kykyaji’n tnom chmo’nqe toj CCE.

4. Nuk’b’ente nejelb’aj kye ch’isb’il toj tnam ex kye kojb’il

A’ El SCDUR nuk’b’ente nejelb’aj kye ch’isb’il toj tnam ex kyoj kojb’il a ju jachmob’il te tnam tb’anil in tq’on anb’il tu

tximan ex ntzaqpin xim. Intq’on tun kyjunante kyib’ wnaq toj tkojb’il tutzun eqex chek q’malte ex che b’inchalte tten toj kykojb’il. Jun nukb’ente junan kyxol jachmob’l kye tnam ex kye ti tajawil tun tnik’et xim tij ch’iysb’il, jnix toj tnejin kyoj chmab’l te tzqib’xim te ajkayil te tnam. Xi nxiqeya tij Ttxu kawb’il te 1985, ja ntmana’jnixn kxel b’inchet ex tun xi aq’unet tib’aj ch’isb’il jnix twitz tnam, ex junjun plaj tnam, a tzu tulen pa’b’l aq’untl te ajkayil pwaq tuk’il wnaq te junjun kojb’il tun taq’unet jnix aq’untl tib’aj aq’untl te chwinqlal. In kolchi tunkawb’il te nuk’bente ch’iysb’il toj tnam ex kojb’il. (LCDUR, D.o 52-87).

4.1 Tnejl tqiky’, tej tok tz’aqtze aq’untl ti’j 1987-2002Toj tjweyin xjaw te ab’q’i 1988 a qe nejelb’aj te ch’isb’il kyoj kojb’il e xi myon tu’ ka’yil ttxu kawb’il (CC), tun tpaj junaq’unb’il nya b’an okx q’on tun ajkawil Jorge Serrano Elias,72 ikxtzu xi q’o’ntl ch’i’ntl —txolxi amb’il— anb’il tun tjaw aq’unantl, xi tzyet taq’unet tunchi pwaq te onb’il te chisb’il te kojb’il (FSDC)toj ab’q’i 1993. Qumtzu tej txi yokchet jumajtl aq’untl nya junile xaya, naq te junjun nejelb’aj te nimtnam jun tumel tun twitz aq’untl ex jax b’aja q’oj. Aqe nejelb’aj min e ajb’el te tuntel tzaqpet ex tun kyq’mante. Kub’ kyjq’unkyib’ tun tk’met jnix onb’il te ajkawil te plajin tx’otx’ toj tnam.

A tzu anb’il kye wnaq iksen xim kyun tnam, ten tipumal tb’anilxix toj yol kye b’ant tib’aj ch’isb’il nak’b’il, aqe e onin toj tzqib’xim tun ttzyet aq’unet toj pa’j aq’untl ex anb’il tun tb’inchet aq’untl te. A ti junjun aq’untl xi b’inchet toj ab’q’i 2002 tej tkanb’et chikpub’il te techti’ kykyajil tnam kub’ tb’inchan jun kaw’il tib’aj pa’j aq’untl ex xi b’inchanxix a ak’aj a ntman tib’aj A’ nuk’b’ente nejelb’aj kye ch’isb’il toj

Gráfica 17 Número total de comités cívicos por elección

seleccionada y número de alcaldías adjudicadas a estas

organizaciones

Fuente: elaboración propia con base en datos de la Usac y el TSE.Véase gráfi ca 9.13 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

200

150

100

50

0

1985 1990 1995 1999 2003 2007

50

7

86

8

158

21

169

26

186

27

147

18

CCE Alcaldes

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201076

C 9

73 Castillo, D. (2006).

tnam ex kyoj iksen anb’il tun kyojtzintekyib’ ex tun kkyayin kyib’ wnaq te chukchaqx anq’ib’l, chukchaqx yol, inttzaqpin jnix kye wnaq toj nim tnam tun kytenex tun kyaq’unan tutzun eye che kjawel q’inte twutz, eye che kq’alte tu’n tb’inchet ex tun kychmet tutzun tkub’ aq’unet ti’b’aj ch’isb’il kye kojb’il, kye tnam ex te nim tnam. A tzu ttenkuxju nim toklen a ju anb’il nxi q’et kye qwnaqil ex qe mos tun tjyet tu’mel ex tun xi aq’unet aju tzaqpib’l xim te ch’sb’il, ikx k’okel toklen jnix q’uqb’il te junajtib’il, jniqex chukchaqx anq’ib’l ex chukchaqx yol twutz tnam te paxil.

4.2 Tkab’ tqiky’, tej tkub’ nab’le’n SCDUR

Tej txi qe ku nim ttz’uxal el yal tej tkub’ b’inchet a ju nejelb’al te ch’isb’il te tnam ex te kojb’il, jnix toj kolin te kojb’il, tun tpaj mintoq tok toj tajlal. Toj tnejil ab’qi toj toxin xjaw te ab’qi 2002 tun tpon toj tkyajin xjaw te ab’q’i 2003) tej tku b’inchan 2802 nejelb’aj kye kojb’il te ch’isb’il, atzu 126 nejelb’aj te kykyajin tnam te ch’isb’il (comude). In b’aj ab’q’i te 2006 aqe toj kolin nim te SCDUR b’inchantoq tten tkyaqil, jnix lon te nejelb’al te nim tnam te ch’isb’il (conade) tojxi tzu tniky’altij, jnix wajxaq nejenel te pix tx’otx’ te ch’isb’il (corede) tuk’il k’al kab’e nejelb’al te ch’isb’il te nimtnam (codede), ti tzaqpib’l tun ajkawil kyk’i txqantl xjal. Textzu ju e kub’ b’inchan 286 nejelb’aj te kykyajin tnam te ch’isb’il (comude), a tzu 74% te 332 tnam ikx 12,819 cocode, antq’man tib’al 48% kye kojb’il toj tnam ex b’otz kojb’il junankyten, atzu 23,00 kojb’il ate’.73 Aqetzu kyk’i comude a te kykub’inchan toj xjaw te noviembre te ab’q’i 2009, a ju 84.0% ixtzu toq’el 333 tnam toj tajlal. (tqanil 18).

4.3 Aq’unb’ente a qe SCDUR

Tuntzu tjajlal jawni q’in kyun k’loj xjal te SCDUR toj xjaw te noviembre tky’i diciembre te ab’q’i 2009, a tkayinx qa a b’inchb’ente min aq’unan b’anxix, maqa nya tumelju ikx min

lopchik tij kawb’il, ikx a nuk’b’ente tej txi qe toj tkmojil te tzaqpib’l xim. Tej tkub’ b’inchan aqe nejelb’aj nim xi tixti e ttz’uxal ten, toj tnejel ab’qi te txi qe b’anpun k’loj xjal okx kyq’on kyib’ toj, qaj eye inche q’mante tiyil kxel b’inchet, nyaqetlkye naqxjalqexi inche yek’unte tnam.

Tijtzu a anb’il kye xjal tun tjaw kyiq’in kyib’ tjaw kyiq’in twutz ex tun kyq’mante, sektzun eyex xjal chek b’inchalte tten, b’anqa kyjunal qaj to k’lojin, tililxtij tun qximan qkyaqil tib’aj b’inchb’ente cocode qa matxi tenxi ttz’uxal tun tpaj juntl anq’ib’l te kye mos, ajstz’uyil ex ik’owalqe, yajtzutl pa’jtib’il kxol kolb’il, tuk’il tzutl tla ojtzqib’l kyun ekyej jyo’n, e txqan xob’el kyij xjal tun txi kyb’inchan aq’untl. B’anqa atitoq ojtzqib’l tun xjal, naqtzu a nim toq aq’untl tun txi b’enchet tun tok tipumal jun anq’ib’l te tzib’xim tuk’il tzun tuntxi qe junile anb’il tun kyten xjal toj junjun chmob’l.

4.4 Q’ol pwaq te’ SCDUR

Atzu k’achalte SCDUR nim toklenju tun tb’et ex tun taq’unet. A pwaq tun nimxix tajb’en te tnam tun tok tipumal a ch’isb’il: toj ab’q’i 2007 kub’ aq’unet lajoj a’ xtz’ok q’on tij toj tkawb’il ajkawil: a 11.0% toj ab’q’i 2008 ikx 13.0% te ab’q’i 2009. A toklen xi ta’ya tij b’inchb’ente a tajlal pwaq tun tajb’en, majx in ok toklen jnix jachaq tun tajb’ena.

Aju aq’unb’ente pwaq kye codede ma tz’okyal tuk’il junxichaqtl ttz’uxal toj kolin te chmob’l pwaq, (a ntq’man tun txi b’inchetxix tten jnix kb’ajel tun taq’unan codede) a tzu kub’ni b’inchan a te oknitoj te pwaq xini lpe tij aq’untl, qumtzu tenli tutxi q’et.

4.5 Q’ol chojb’il te SCDUR ex ch’iyjsb’il toj kychwinqlal xjal

A tnejelku a te SCDUR xi tmana tij tun tjaw nimix ch’iysb’il. Qumtzu ti tun tel iq’et aju nya junx toj nab’ab’l toj tnan ex kojb’il. Tun tok meltz’uj tij kynab’l xjal , qa xi xtxi b’incheta tij ch’isb’l xjal. Jaku kub’ yet jun tb’anil tij kawb’il tutzun txi q’on b’anxix a pwaq toj jun jun nimtnam. Naqtzu ti jun xpich’b’il intman qa nim a meb’ayil ex nim a nya junx tij pwaq qumtzu a in onin ju tun min b’eta’ jnix aq’untl. A te sipb’ente pwaq kye nim tnam nya xix b’an taya tun tpaj nya junile taya nim neb’ayil ati kyoj tnam. Lay tz’ok q’et toj tjalal a ju nimtnam te twitz paxil nimxch’itl pwaq inxi q’on te qumtzu matxix kutz meb’ayil toj tnam te Sacatepequez junile taya’.

4.6 Aju’ SCDUR ex se’n tun kymojin kyuky’il qxjalil ma qwnaqil

Tij tzaqpib’l xim kye xjal tzyuna tib’ a SCDUR inxitb’inchan tax nuk’b’ente cocode iksen chmonakyib’ toj kojb’il tun tten

Gráfica 18 Evolución del nivel de conformación de los

Comude por región

Fuente: SCEP (mayo de 2003 y noviembre de 2009).Véase gráfi ca 9.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2003

No. Total de CCE y alcaldías en elecciones seleccionadas

64.7

100.0

80.0

60.0

40.0

20.0

0

58.3

96.0

58.8

79.4

52.6

92.180.0

37.8 34.3

86.3

28.8

79.2

25.0

83.3

Región I Región II Región III Región IV Región V Región VI Región VII Región VIII

2009

C 9

77Taq’un Nuk’b’il Kawb’il te Tnam tun txi b’inchet tzaqpib’l xim

74 Entrevista con Daniel Saquec, PNUD, lunes 16 de agosto de 2010.

anb’il kye tutzu eye che q’mante tij ch’iysb’il toj chinwqlal kye xjal. Toj juntl k’loj a’ in aq’uneta’ inkub’ ch’inaq te junjun wnaq ex tijxi kkyuk’il nejelb’aj kye qwnaqil. A tajb’en toqekx qwanqil toj junjun k’loj chmab’l tun tpaj kuj min xi q’on tklen aqe nejelb’aj kye qwnaqil, tuntzu tpaj ju «[…] toj b’an ax nimqe inche yek’un tij tnam, a kuxni tz’ib’an toj uj te kawb’il maqa min kyyajb’il tun kyten, ixtzu juntl tun tpaj min moje kyxim tuk’il a tajb’il tnam.74

Toj tzu t-txolil comude inxi qkayin qa ateqe inche yek’unte tnam kye qwnaqil tij a ajkawil toj kojb’il, nuk’b’il te chmob’l xjal. Qumtzun kyoj k’lojin te nimtnam, te plajin ex toj tnam te paxil, tla anb’il inxi q’on kye qwnaqil, ikx min xi q’on kye tun eye che q’malte tibaj oklenj te aq’untl te ch’isb’il, iksen tuntxi qanin kye tnam maqa kye kojb’il tib’aj a’ injaw xpich’un twitz tx’otx’ a ju in etz iq’in saq pwaq tuk’il q’an pwaq in etz iq’in tjaq’ wutz , tuky’il tzun in b’aj yajlan qtxu a’ tun in el i’qin tipumal. Majxtzu kyejni q’on toj kawb’il te kykyayi’n tnam ikx toj tuntl kawb’il ti’j yol b’ajni 169 te OIT tuk’il LCDUR ikx tibaj kye qya, in elyal juntaq’uxil te alqe inyek’unkye tuk’il tzu kyqanb’etz tnam kye qwnaqil.

Kyoj b’anpun kojb’il a’ b’inchb’ente nejelb’aj kye qwnaqil (a ntman toj kawb’il k’al oxe qa inxitq’on anb’il yekb’il kye ky’loj wnaq chmonkib’ ex qa junan aq’untl kyuk’il te comude) ma jaw kymujb’ankyib’, e q’oj xjaw tun tpaj a b’inchb’ente te ojtxi aqe teqe jalo, ikx minx b’ent taq’unet a tu tyek’uj kye ajkawil kye kojb’il toqekx kxol comude ex nejelb’aj kye tnam.

A te SCDUR tix tajb’il tun tjunet aq’untl tojxi, kujtzu min kub’ niman a ttzaj qe ch’isb’il kye tnam kye qwnaqil qun in ok tz’on

jun tzqib’xim, nuk’ e tz’ajb’enx ixtzu min xi qanin ti intman aju toj tjalal k’al qaq te jkawb’il tib’aj nejelb’aj te ch’iysb’il te tnam ex te kojb’il tuk’il tzun tej tetzq’man tqanil tib’aj oklenj kye tnam kye qwanqil tun Naciones Unidas toj ab’q’i 2007 maqa a Aidpi. Ikxtzu b’anpun qe tla in moje kyxim, tij a kayb’ente ch’iysb’il kye nejenel nya tu’mel ju ikx min pon kanun tij ch’iysb’il te chwinqlal tuk’il ttzajlen kye tman kye qwnaqil.

5. A nuk’b’il kawb’il te tnam te paxil toj aquntl kye xk’axtlil kye xjal

Toj tnam te paxil a ti tzaqpib’l xim, a ti sk’ojtib’il min tzaj mnyon anb’il kye xjal, ikxpe ati jun tu’mel sen tun kyq’mante toj k’lojin aj txi qe toj tnejel kol, in ok tzmon tib’ tij kykyaji’n tnam te nimtnam tuk’il tzu twutz lex tnam. Toj tzu’ tniky’altij teyile junjun k’loj lon matxi jaw kyiq’in kyib’ ti’j qetqiky’ te petzun chik’pub’l (kawb’il te sk’ob’l kyij jyol kawb’il maqa a techti’ te kykyaji’n tnam) tuk’il tzu tej tkub’ b’inchan (kawb’il te nejelb’aj kye ch’isb’il te tnam ex te kojb’il) xi kyxi b’et chab’a yile inxi q’et ipumalj tun tb’en b’anxix aju nuk’b’ente a anb’il kye xjal. Nya te tu mawtl b’aj tt-xan qe tqiky’ maqa min tzaqliqe a ju b’ajsb’il tqanil, qumtzu a tkayin qa jun kyxol aq’untl a nimxiju matxi lq’e. Jnik’xtzu tij b’in qa a tx’ixpub’l toj kawb’il nya tililtij tun txi q’et toj b’an ax.

B’an tu txi q’met qa matxi txil q’exi aq’untl tij tzq’ib’ xim te anb’il: ma jaw ch’iy a ju tajlal xjal e tz’ib’anqe tun kyxi sk’ol, ikx a ju tun kyxi xjal sk’ol kyij ajkawil, tuk’il tzu ma jaw ch’il tajlal cocode ex comude b’inchankyten, iksen jnitl k’loj te

Gráfica 19 Extrema pobreza e inversión pública mediante los Codede

% Población extrema pobreza 2006 % de la inversión pública

Fuente: Encovi 2006 y Minfi n (2009). Véase gráfi ca 9.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Quich

é

Quet

zalte

nana

go

Solo

lá

Guat

emala

Peté

n

Zaca

pa

Jutia

pa

Chiq

uim

ula

Sant

a Ro

sa

Alta

Ver

apaz

San

Mar

cos

Escu

intla

Jala

pa

Izaba

l

Toto

nica

pán

Reta

lhul

eu

El P

rogr

eso

Saca

tepé

quez

Chim

alten

ango

Hueh

eten

ango

Such

itepé

quez

Baja

Vera

paz

50

45

40

35

30

25

20

15

10

5

0

20

18

16

14

12

10

8

6

4

2

0

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201078

C 9

SCDUR kyk’i txqantl. Tixtzu tixti tun tulkanun kyxolx a tzutl qaj eyex inche b’inchante tten a nuk’b’ente tzqib’ xim.

B’ajsb’il tqanil

A ju tzaqpib’l xim in tyek’un ojlab’l tij q’olte tipumal, a tzu q’olte ti tu txi tq’on ojlab’l te anb’il kye xjal te junile tutzun eyex che k ximalte ikx eyex chek q’malte, k’okel kyyojtzin kxel kykayin, tutzun lay txi b’inchana te nya junile oklenj kye toj ch’isb’il.

C 10

79A nuk’b’il kawb’il te tnam

Lajoj tnej A nuk’b’il kawb’il te tnam

A tnej lu inxi tq’on jun tzaq’web’l kyij xjel tib’aj ¿tiyil xi txi tb’inchan nuk’b’il kawb’il tun tkutz a ju nya junx oklenj ojtxi tuky’il b’inchan toj tnam te paxil, a juntl xi inyolina tij meb’ayil, ikx kyij tnam kye qwnaqil tukil tzu juntl tib’aj kychwinqlal qya? ¿ma matxi txi tjyonxi tumel sen tun tok tipumal tun tb’inchet, tun tokq’et, tun tok toklen ikx tun tb’inchet jun kawb’il tun tok oklenj junile. Toj kmoj kub’ xpich’un ¿se’n matxi tena meb’ayil tuk’il nyajunx? ¿ma matxilo kutz toj kub’l a ju nya junx te ch’isb’il kye xjal? Toj tnejel tnej kub’ b’inchan a qe chek xel b’inchet tib’aj meb’ayil lex te ttzaj qe, e kawb’il, tzqib’xim tuk’il tzu tumel sen tun tch’iyaxixtl. A te xim lu inttza’tzan tib’ tuk’ij chi b’otz tx’ixpub’l kye q’olte meb’ayil. Toj tkab’ tnej xi taya tij nyajun toj nimtnam, xi in yek’unaxix tij tnam kye qwnaqil tk’i kyij qya.

1. Tzqib’ xim tib´aj se’n tun tkutz meb’ayil

1.1 A meb’ayil a yolina

A te meb’ayil xi tzajni qeya’ tij tlok’ ojtxi tun txi tyek’un qa atix tajb’il, tlaxix inb’ant, niky’xa. A qe matxi chex b’inchanxi tun tel senxix meb’ayil, xi intzaj qeya tij xnaq’tzb’ilkyten xjal te ikx tuk’il sociología tuk’il pwaq. Jun xpich’b’il jawq’in tib’aj meb’ayil atzu toj tnam te paxil xi kub’a tij tkayinx a chwinqlal kye meb’a toj meb’ayil. Tla kypwaq, tla ti kxel kwan, tla ja tu kynjana ixtzu timaj inche peyun. A ju yolb’ente meb’ayil xi injawa chmeta’ toj jun xim tun jun qya mam ikchaj. «tla qe qtx’otx’, tla qe qwa te qkyaqil, yab’qoye te qanmiye ikx te qxmilal tuntpaj stz’uyb’il».

Kyoj nimaq tnam te ch’isb’il, ja taya nim in ojqelan (wab’j, ja, xmilal, tuk’il xnaq’tzb’il) naq ch’in xi matxi tz’oka tij tnam, in

ajb’en aju ti’ tz’elpuna meb’ayil. Jun xjal meb’a qa mix tla i ok tun jun jun q’ij maqa qa i kanb’et ch’i b’otz.75

Kyoj tnam eqe «te ch’ijxb’il», iksen Toj Paxil ja’ in xi q’ona nim toklen a ju xk’uxil tij tixti tun kyanq’in xjal twutz tx’otx’, tililtij tun tjet tu’mel tutzun telyal meb’ayil, iksen tten lon a ti ja tzajniqeya meb’ayil tij tniky’aliltij, toj txolil kxela a titun txi q’et jte pwaq tutzun tjq’et ikx tunkyyanq’in xjal. Toj Paxil inche ajb’e tu txi kayet ja xtzaja qeya meb’ayil (NEBI), ikx tu txi kayet tichaq inokqelan kye xjal, jni in ok kyun xjal tu kyanq’in. Lex xpich’b’il xi inchexa tij ja in tzaja qeya meb’ayil.

Qa a ti un otzqib’l te tkyaq’il tib’a meb’ayil un tumel ikx nim tz’elpuna ikx tten tuk’il txqantl qe tqiky’, tla te yol tib’aj oklenj te meb’ayil ikx jni ta’ya’ tun tok toj talalil. Iksen toj juntl tnam, matxi txi b’inchan junjun aq’untl tib’aj meb’ayil tun txi kayin jni taya. A tixi jun aq’untl matxi txi b’inchan tib’aj tun Alkire y Foster (2008), ti’baj joyb’ente ex tun telyal meb’ayil —toj b’anpun tu’mel —76 tu’n tjyet ex tu’n taq’unet meb’ayil.

1.2 Ch’iysb’il pwaq ikx xi tkutz meb’ayil

A’ tkayinx qa tikb’antel kyun tzqib’ xim ex tu’mel sen tun tku’tza meb’ayil. Qumtzu inxi kayet txqantl tu’mel ex tuk’el jtletl tmoj sen tu’n tten ikx tun tok lpe tij tikb’’antel toj tk’uj. Q’anchalxix aj tkub’ xim kyij jnix aq’unb’il maqa jnix nuk’ b’inchan tun chi aq’unet toj tzqib’xim kyoj b’anpun tnam te.

A tzu yek’b’il elni yal tij jnix ojtzqib’l toj kabe kniq’ ab’q’i tun tjyet tu’mel ex jni nuk’ tun tmuch’jsaj meb’ayil toj tnam, qun tlaxix intyek’untib’ iksen aj tjaw ch’iy ikx aj tkub’ b’otzix. Toj jun plajtl a te meb’ayil ikx tz’elpuna iksen nya junile a oklenj teyile junjun xjal tij a aq’punb’ente njix paw ikx njix in ok kyun tnam. Axixlo alqe kyxol kab’e inxi tyek’un sen tun tokx

75 Véanse Ray (1998), UN (2010a), Foster, et ál. (1984).76 Las que se han aplicado corresponden a NBI, tales como calidad de la vivienda, educación, capacidad de generar ingresos, etc.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201080

C 10

77 Véase Paes de Barros, et ál. (2005).

meb’ayil b’inchantl tten tij injaw ch’iy tij in ok toj tnam ikx a in b’aj. Ikx tij jni tipumal toj ttzinunal meb’ayil (xi tzajni xikyeya tij tipumal njix in ajb’en toj ja tuk’il txqantl in ti’xti in ojqelan) tuk’il tzu’ a nay junx toj a’ aj tex sipan pwaq tun tajb’en.77 Toj jtetl yol tuntxi kayel tun tjaw ch’iy toj a tun tkub’ tmuch’jset meba’yil, a ti tun txi lpe jnix tzqib’ xim te sipb’il te pwaq tij, tuntzu tkub’ tij tnam, tun tten junile. Juntltzu a te’ a in jaw ch’iy pwaq, tililtij tun tkub’ muchjset a nya junile tutzun tmuch’jset meb’ayil.

1.3 Toj kawb’il tij meb’ayil

A txu kawb’il toj twitz paxil, tkux toj aqe kawb’il tnejel ntman tutxi b’inchet a tzqib’xim kyij k’loj tnam naq toqekx. A qe tnejel tuk’il tkab’ wiqib’yol in tq’man qa a nik’b’il kawb’il te tnam in xitkayin aq’untl te b’an kye xjal tuk’il tzu ch’isb’il te mojb’ab’l. Ikpetzu a inxi qximan xi inyolina’ naqaku intzaj lq’ella tij ch’isb’il te xjal, in kub’ tq’on tu’n tb’antch’itl a chwinqlal kye xjal tun txi nimjset a’ tixti kb’antal ikx se’n tun xjal. A tzu wiqb’il yol 119, intmanxix a taq’un nuk’b’il kawb’il te tnam tun txi b’inchet b’an kye junjun jaxjal. A te kawb’il kub’ni lon ma jaw b’inchet tij xb’a kub’ sq’itet te nuk’b’il toj ab’q’i 1996 ja ntmana qa tun taq’unet nimxix a ju tun b’otzjset meb’ayil tuk’iltzu nya junile oklenj.

Toj a tijxi tnam toj xjaw te septiembre te ab’q’i 2000 a tzu Naciones Unidas tzaj kytzaqpin juntl kawb’il te ak’aj ab’q’i inxi tq’man kye tnam tun tok kyjunan kyib’ tutzun tkutz tipumal meb’ayil atzu inkub’ tq’on anb’il te jte txol tikb’antel, iksenqe tikb’antel te ch’isb’il te ak’aj ab’q’i aqe ojtzqinqe, tun tjapun b’aj toj ab’q’i te 2015. A tzu tnejel tikb’antel xi inyolina tij “tun tkub’ muchjset a meb’ayil tuky’il weyaj” qumtzu kub’ b’inchet jte ajb’il tejxju, iksenqe “tun tkuz much’jset tuxpe toj nikyjan a tajlal xjal aqe inche anq’in tuky’il jun dólar te junjun q’ij” a jun yek’b’il kq’malte jni jawxniya te tnam te paxil.

1.4 Tb’eyil, tziqb’ xim, ikx tumel tib’aj meb’ayil xi b’inchan toj ab’q’i te 1986

A ju nab’eb’l te tnam te paxil min xi najchaq tij ojtzqib’l te tnam latinoamericana. Nim maj a tikb’antel te pwaq xi inxaya tij tzq’ib’ xim kye xjal ikx tij tzqib’xim tun tkub’ much’jset meb’ayil, tuk’il junjuntl tixti tib’aj jte nuk’ te okni toj te pwaq kub’ ni q’on. (TEC).

A te q’unb’ente a tzqib’xim tex tun tmuch’jset meb’ayil kux q’et te tu’mel sen tun tmuch’jset meb’ayil (ERP), lopchit tij jtetl tnam tij Banco Mundial (BM) tuk’il Fondo Monetariro Internacional (FMI) xi tnejel anb’il tb’anilxix tej ttzyech tchmet t-txan ex tzyet ttz’ib’et jun tqanil jaw q’in toj junjun tnam tib’aj jnichaq in ok toj junjun jaxjal ikx nji in b’aj kyun. (Enig fam), Toj ab’q’i 1989. Atzu juntl xjelb’il jaw tib’aj tu’mel kychwinqlal xjal toj ab’q’i 2000. Xi kub’aja tij juntl xjelb’il lex toj twitz paxil tib’aj tajlal xjal ate ikx sen tu’mel najliqeya toj kyja. Toj ab’q’i 2002. Tuky’il ak’aj kawb’il ikx a tej b’inchan a Encovi 2006. A qetzu yek’b’il te meb’ayil xi tqeya tij talb’exnaq’tz inq’umji tuk’il a tqanil te Encovi 2000 ikx a xjelb’il ikx toj ab’q’i 2002 etz tqanil tb’anil toj majx in okni tmoj aqe yeky’b’il te meb’ayil.78

1.5 Tx’ixpujtib’il te meb’ayil toj b’ajsb’il ab’q’i

A qe chukchaqx echb’il te meb’ayil intzaj tyek’un jtex tx’ixpub’l kyxol ab’q’i te 1989 y 2006 inokq’et qa a’ meb’ayil xi’ nxi echana tij jni nb’aj toj junjun jaxjal, kutzx ch’i b’otz tij wajxaq tajlal, a tzu te meb’a tqyaqilx oxe tajlal te meb’ayil. Aj tkub’ qmojb’an toj ab’q’i 1989 tuk’il 2006, toj juntl yol inxi kayin qa xi tjawx lq’e toj jwe jun t’ak tun tjapun toj qaq t’ak qaq law xjal teqe toj meb’ayil. Toj juntl tajlal meb’ayil te tqyaqilx ma pon toj 62.8% toj ab’q’i 1989 a tzu 50.9% toj ab’q’i 2006. Tk’etztzu qa a’ meb’ayil xi txi toj 18.1 tun tpon toj 15.2%. Ntman qa ikxju a meb’ayil in che b’olj xjal tun e te tnam te qwnaqil toj tajlal te 73.0% meb’aqe a tzu 26.0% toj meb’ayil toj b’ajsb’il echb’il etz.

Kxol tnam te qwnaqil ikx nim txol tkayinx tij meb’ayil. A ju 85.0% te tnam q’eq’chi meb’aqe a tzu 46.0% teqe toj meb’ayil. Naqtzu a xjelb’il jaw min tzaj tyek’un jnixix tajlal meb’a te juntl k’loj xjal, jataya nim q’oj tij wab’j nim toklen. A te meb’a ikxju nimx tz’elpuna kyoj kojb’il, ja najliqeya te kyaje pa’n a qe xjal meb’aqe, atzu nim tnimal najliqe toj meb’ayil.

1.6 Jte xim tib’aj ERP

Aqe tzqib’xim tex tib’aj meba’yil tz’qeku toj nab’eb’l te pwaq ex te kye xjat te twitz paxil. Xi nxiqeya tij tqanil kye xjal tij

Gráfica 20 Proporción de personas con menos de

un dólar diario (*)

Fuente: elaboración con datos de Encuestas de hogares y Segeplan (2006). (*) 1USD PPA. Véase gráfi ca 10.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1989, 20.82004, 21.5

2000, 15.9

2010, ¿?

META: 2015, 10.4

% d

e la

pobl

ació

n

25.0

20.0

15.0

10.0

5.01985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020

C 10

81A nuk’b’il kawb’il te tnam

aq’untl te echb’il tij yoj te Washington kyuk’il k’loj te chmob’l te tijxi tnam kyuk’il nik’b’il kye kawb’il te tnam inxi kyman qa inche tzaj b’aj tij tun xi tjaw ch’iy tipumal meb’ayil toj tnam te ab’ya yala.

B’anqa a tixi matxi lq’e tij a much’jsalte meb’ayin, ati tun tok toklen a ipumalj ikx a aq’untl e tu’mel inxi b’inchan kyun jaxjal tun kyanq’in toj meb’ayil. A xpich’b’il etz tun Banco Mundial toj ab’q’i 2008, aju jni matxi kutza’ toj kub’l a meb’ayil tun tpaj nimqe xjal xiniqe aq’unal toj jun plajtl tx’otx’, nim pwaq intzaj kyq’on toj kyjaxjal. 79

Twutz a tzqib’xim te nuk’b’il kawb’il te tnam tun tmuch’jset meb’ayil ikxsenchaqtl tumel maqa tten tun junjun ajkawil, toj tu’mel tun txi qqanin ¿ma tixwitltzulo meb’ayil naqwitl min xtxi b’inchet aq’untl te tun tmuch’jset meb’ayil? A tzu tzaq’web’l ikju. A tzu sen tzajniqeya, a b’inchb’ente a aq’unb’ente tuk’il ka’yb’ente xim kyun tnam tij meb’ayin nakx toj tu’mel. Kxol jtetl xim qun a b’inchb’ente ikx a aq’unb’ente tzqib’xim te tmuch’jset meb’ayil lopchix tij tnimal echb’il, jawnitzyuntwutz te chukchaqx tu’mel te tijxitnam, min ok q’on toklen a teyilexjunjun tnam. A te lon nyaxix tb’anil min japun tij, jakulo tb’anil naqwitl aqe tzqib’xim atiwtl tipumal tun tjaw kyiq’in twutz toj tnam, b’anpun maj nim tajb’en kxilen a tijxi tanm qaj eqe nuk’b’ente pwaq ikxqe xjal, tun kyeten toj tniky’yal tij te chwinqlal maqa tun txi b’inchet a okni toj nxi b’inchan toj tq’ijlalil jalo toj tnam te Ab’ya yala.

B’ajsb’iltzun a qe xim kyun tnam ajpaxil ati oxe tu’mel tun txi aq’unet maqa tun txi b’inchet a tzaq’web’l te ERP: tun txi q’et anb’il kye xjal, a nya junx tukil ijlajtib’il ikx tzqib’xim tij pwaq kye xjal, ikx a tzqib’ xim kye tzyj tx’otx’ ex ka’yb’itz. A tzqib’xim te tnam (xnaq’tzb’il te xmilal kyky’i txqantl) tililtij tu ttzyuntetib’ tuk’il tzqib’xim te tun tkutz meb’ayin qun a tikb’antel ikx tik’x tzyuntib’. Atzu inq’mante tqal toj twitz paxil matxi lq’e tun txi nimjset twitz xnaqtzb’il ikx te’ teqxmilal, naqtzu a’ nya tun tkub’ much’jset meb’ayil. Tilil tij qe txqantl tzqib’l xim tun tok tq’ontib’ tij nyajunx ikx sen sipb’ente

Figura 15 Municipios según pobreza y pobreza extrema (2002)

Fuente: elaboración con datos de la Secretaría de Planifi cación y Programación (Segeplan, 2006).Véase fi gura 10.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

% de la población

0 - 10

11 - 25

26 - 65

Pobreza extrema

% de la población

6 - 50

51 - 75

76 - 98

Pobreza total

Gráfica 21 Evolución de la pobreza en la población

indígena y no indígena (1989 y 2006)

Fuente: elaboración con datos de ENS 1989 y Encovi 2006.Véase gráfi ca 10.4 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Millones Millones%%

1989 1989 1989 19892006 2006 2006 2006

País, 6.6

País, 51%País, 15%

País, 2.0

Ind, 3.9

Ind, 73%Ind, 26%

Ind, 1.4

N-In., 2.7

N-In., 36%

N-In., 7% N-In., 0.6

5.488%

32%

1.6

1.1

0.5

63%

18%

47%

9%

2.9

2.5

Pobreza extrema Pobreza total

79 Véase PNUD (2008a).

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201082

C 10

80 Véase PNUD (2009a). 81 Uno de los insumos usados para la redacción de esta sección fue la investigación realizada para este Informe por Quemé, R. et ál. (2010).82 La Comisión de Ofi cialización de Idiomas Indígenas clasifi có estos en territoriales, comunitarios y especiales. El xinka pertenece a la última categoría.

q’inumal, ikx a tzq’ib’xim te kayb’il toj mojb’ab’l, iksen tten tz’ib’an toj kub’ni sqitun tij nak’b’il ikx txqantl, matxi txi q’on pwaq kye jtetl k’loj, b’anqa namx tpon yek’ulte tib’ tun tjapun toj 2.0% del PIB.

2. A nuk’b’il kawb’il ikte nejelb’al te nyajunx

2.1 A tten nya junx toj twitz paxil

Ate junx nim toklen kyxol ajpaxil ikx ati tkux toj t-txu kawb’il. Toj tnam te twitz paxil qkyaqil e xjal tzaqpinileqe ikx junx oklenj kye. A qya tuk’il chan b’anqa senkux tten junile anb’il tun txi kye ikx junile oklenj. Xalote jun xjal tun tokq’on tjaq’ stz’uyb’il maqa tun tel ijlan txjalil. Qumtzu a twitz paxil a ju tnamju nim nya jun nchwinqlalix toj tun tpaj tej xtzaj qe jun nab’ab’l te ijlajtib’il toj tnam ikx tu’mel tten pwaq naq jun k’lojx xjal q’elte. 80

2.2 Nuk’b’il kawb’il te tnam kyuk’il tnam kye qwnaqil81

Iksen intman toj junjun pix ximlon, toj twitz paxil jun tnam te chukchaqx anq’ibl, chukchaqxyol, chukchaqx xjal. Atzu tajlal najliqe toj a ju 40.0% tnam kye qwnaqil eqe inche kyek’unkyib’ te maya, xinka tuk’il garífuna. A qe tzu tnam qwnaqil lon inche yolin tojx kyol, te tkyaqil k’al kyaje yol inche yolji atzu k’al kab’e a qe kojb’il te chukchaqx anq’ibl intzu ok tmojb’antib’ garífuna tuk’il xinka.82 A tzu chwinqlal te nimb’il kye qwnaqil, —intman a ojtxi—, ikx atix in okqkayin toj tq’ijlalil jalo toj tnam te paxil. Aju oklenj te junjun tnam ikx anq’ibl toj tzqibl xim toj b’ajsb’il ab’q’i, te txjalal, matxi tzaj tq’on anb’il tuntxi tzyet tun tokxq’on toj tchwinqlal tnam. Inxi q’on a b’otzkye toj tnam, a tzu tzajni qeya tij stz’uyb’il ojtxi qumtzu a tix stz’uyb’il tuk’il ik’owajtib’il.

A qe aq’untl toj tnam tuk’il kye tnam te qwnaqil

A tzu txu kawb’il b’inchan (1985) intq’man qa tij a nuk’ente kawb’il. Toj wiqib’ yol toj tajlal 66 intq’man a b’inchb’ente chukchaqx tnam. «Twitz paxil b’inchan tten tun b’anpun k’loj te xjal najliqe toqek toj tajlal aqe tnam kye qwnaqil xi tzajni poq’liqeya tij maya». Toj tzu tne’j tib’aj «kojb’il kye qwnaqil» intman qa in kolon nuk’b’il kawb’il te tnam toj b’ajsb’il lon. Ikx a ti kab’etl tajlal ikx in yolin tij anq’ib’l, a tlok’ anq’ib’l ikx qetzu nab’abl anq’ib’l. (artículos 57 a 69)

Toj jun najb’il te yol te ak’aj te t-txol nuk’b’il kawb’il te tnam tuk’il tnam ke qwnaqil kub tz’ib’an tun aidpi toj ab’q’i 1996, antman a tnam te paxil iksen b’anpun anq’ib’l chukchaqx yol, ikx chukchaqx xjal. Tmoj tzun a matxi b’enta a kub’ni sqitun toj 2002 tzaj q’man qa matxitoq lq’e tij tej xku b’inchan aqe nejelb’aj te ch’isb’il, ikx te ju xtxib’inchanxixtl a ju techti’ te tnam tuk’il kawb’il «[…] te pa’j aq’untl. Toj ab’q’i 2007 jun tqanil te ajkawil in tman qa tij jte xpich’b’il, b’anpun e mojeya qa naqx a kyaje tjalal te aq’untl tuk’il tnam te qwnaqil, ikx a’ tajlal min ok toj tajlalkyun ajpwaqil. Toj tqanil etz toj ab’q’i 2009 te’ ajtz’ib’il te nak’b’il (Sepaz) ntyek’un e b’anpun tqanil ntman qa a Aidpi a juntl sqitb’enju chab’atel, qumtzu inxi aq’unan kyun jtetl k’loj xjal; ax tqanil intman qa chab’a tel, iksen a tkuwal tij tun tkanb’et a tniky’altij, tun tpaj tlaqe pjulte toj junjun yol kye qwnaqil: a q’olte xnaq’tzb’il te ajkawil kye ajxnaqtzal; a tzaq’wente aqe oklenj te qkyaqil tuk’il tzu tun tkub’ nimjaxnaq’tzb’il maya tuk’il txqantl.

Toj ab’q’i 1985 tuk’il 2009 a t-txu nuk’b’ente ajkawb’il etz tq’on b’anpun kawb’il tzajniqe tij ttxu kawb’il, aq’untl tijxi tnam ikx aq’untl elniqe tij kub’ni sqitun te nak’b’il. Kyxol naj in tman kawb’il te k’ulb’il twitz paxil juntl kawb’il tij convenio 169 te OIT tib’aj tnam te qwnaqil ex txqantl twitz nimaq tnam min lopchiqe, kawb’il tij nejenel te ch’isb’il toj tnam ex kojb’il, techti’ te tnam, chikpub’il tij techti’ te tnik’yaltij aj txi lpe tij ik’owajtib’il, te il,tuk ‘il spitb’il te nak’b’il.

Lex kykyaqil e k’loj te nuk’b’enkye b’inchalte maqa aq’unalte kawb’il qa inche ka’yin qaj inche kolon kyij tnam te qwnaqil, matxi che kub’ q’on tij sq’itun te ajkawil, qum aqe naqx toqekx, iksen tojxite ch’isb’il kye qwnaqil te ajpaxil (fodigua) a tzu jun k’loj wnaq tib’aj oklenj tij tx’otx’ kye tnam te qwnaqil tuk’il tzu kolol kyij qya qwnaqil (demi) tuk’il txqantl. A tzu jun xpichb’il jaw tun Queme kyk’i jtetl tuk’il kub’ tmojb’an b’ixnaq’tz tij kawb’il, kub’ni sq’itun te kawb’il ikx kub’ni sq’itun tib’aj kawb’b’il toj tzu lon tetz len toj ab’q’i 1985 tuk’il 2009 kub’aj qa a nuk’b’il kawb’il te tnam ma

Tabla 16 Desigualdad en los ingresos familiares per

cápita (1989 y 2006)

1989 2006

Gini 0.583 0.562

Participación quintil más rico (%) 2.7 2.9

Participación quintil más pobre (%) 63.3 60.3

Ratio (Q5/Q1) 23.6 21

Fuente: PNUD (2008a). Véase tabla 10.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

C 10

83A nuk’b’il kawb’il te tnam

83 Quemé, R. et ál. (2010). 84 La Iniciativa de ley 4051 obtuvo el 7 de octubre de 2009 el dictamen favorable de la Comisión de Pueblos Indígenas del Congreso de la República.

kutb’inchan un q’ob’l chjonte ikx jun nimajtib’il kye tnam kye qwnaqil naqtzu a namx tok toklen te kykyaqil te tzqib’l xim, te pwaq ex tq’inumal tnam okni toklen toj convenio 169. 83

A qe aq’untl tijxi tnam ikx kye tnam te qwnaqil.

Nim aq’unb’il sqitun kyij tun nuk’b’il kawb’il te tnam te ajpaxil, nim toklen tun jni tipumal ikx ti tajb’en, toj a ju convenio 169 de la OIT TOJ ab’q’ 1989. Inq’maj qa a inkane qun a xi q’onte, tnejel maj, a tten tnam kye qwnaqil tzajni qe twitz tx’otx’, a tz’elpuna tij a oklenj (qe qkyaqil tib’ajxi) intman a se’nchaq tky’i tx’otx’ ikx tq’inumal tx’otx’, iksen tu’mel te tkyaqil q’ij; xi q’on tun tten ipumalj te tkyixkyib’ ikx tzaqpinkyib’ kxol txqantl. A tzu tz’elpuna tnam kye qwnaqil matxi tz’ok te nim txilen yon. A tzu nejelb’aj kye kloj xjal aq’unal tij oklenj kye xjal ikx tzaqpib’l kye xjal kye qwnaqil xi tzyun toj ab’q’i 80 toj tjalal kab’ k’al. Ikx convenio 169 xitb’inchan toj 1989 ikx te aidpi. A tz’elpuna toj oxe aq’unb’il intman qa tnamqe te kojb’il (kojb’il, ikx tnam) matxi ten tuntxi ljetl nab’ab’l qtanam (tej tul akanb’aj tij ul xk’ayb’aj tkub’ etzan) inkub’ q’on b’anpun tun tokq’on teyile junju.

Atzu nejelb’aj te tnam kub’ ttzaq’wen a convenio 169 toj ab’q’i 1996. Jnix a xkanb’et tij tun txi aq’unet te convenio b’otzxi. Jun kyxol lu a ju chik’pub’il tij techti’ te tniky’yal tij toj D.o 57-2002 qa intman a ju il tij ikowajtib’il. Aqe tzu txqantl kawb’il tij convenio. Ate kawb’il tij yoj te tkyaqil inxi tb’inchan tib’aj jnix yol kuxniqe toj convenio. Matxi chex xi tij sqitb’il te kawb’il, etzu lon te tkyaqilx. Min xi q’onxix tqanil b’anxix. Aqe tzu aq’untl namx kyb’ent a ti ju xjelb’il kye tnam jye qwnaqil.84

In ok tmoj a qe aq’untl tzaq’wentl tun nuk’b’il kawb’il te tnam, a ju kub’ni sqitun tijxi tnam tib’aj tun tel jnix tumel ik’owajtib’il. A te aq’unb’il lon a tok toj toklen toj ab’q’i 1969 a tzu twitz paxil xitq’on tipumal toj ab’q’i 1982 tej namxtoq tokq’onxix toj toklen tij yol tib’aj chukchaqx kajl. Te kab’ka’l kab’ oqxenj tun chmuyijtib’il te cend matxi kub tq’onxi qa a nukb’il kawb’il te tnam te paxil toj tab’q’i 1994 ikx 2007 jun 10.0% matxi kub’ aq’unan, atzu nik’jantl te 52.0% naq ch’in. A tzu 38.0% xi taya tij oqxenj tij tun tkub’ aq’unet. Kyxoltzuju intman tun tok tipumal a ju kawb’il tib’aj sk’ojtib’il kye jyol kawb’il tutzun tokxix toklen anb’il kye tnam kye qwnaqil, tun tkub’ b’inchet jnix ntman tij tx’otx’ inxi q’et a ju convenio 169 ikx tuntxi tzaq’wet a ju tz’ajb’enx te kawb’il tib’aj il te yajla tij txmilal xjal tun tkub’ q’et il tib’aj qa xi xtz’ok b’inchana kye qya qwnaqil. Tun tok tmoj a ju kawb’il tib’aj xjelb’il kye qwnaqil ikx aju chik’pub’il te jun kawb’il tib’aj a in etz iq’in q’an pwaq toj wutz tuk’il tne’j toktij a ju xjelb’il namxtoq txi

q’on anb’il tun tetz q’in q’an pwaq toj wutz. Ikx a teqex namx txi b’inchet tib’aj jun ch’ik’pub’l te ju wiqib’ yol laj kyaje te ju convención a ju ojtzqin te jun b’exnaq’tz te ju k’loj xjal tun tk’met ikx tun txi kayeet jnix yol kyxol xjal maqa k’loj xjal tzyunqe tun ikx tun kyu yajlan jnix oklenj xini q’on kye.

Aqe jachmob’il kyuk’il xim kyun tnam

Toj kol lon inxitkayin a ju nu k’b’il kawb’il te tnam qa a jawniq’inte twutz aqe jachmob’il kyij tun kykanb’an tij qwnaqil, inxikykayin oklenj kye, inxikytzaq’wen junjun aq’untl kyejni sqitun tij ton tnam ex tijxi tnam. Kyxol tzuju chekxel qman jte a nimxix kyoklen.

A k’ulb’il yol twitz paxil (ALMG) a tkub’ q’on toj ab’q’i 1990, jun jachmob’l tixtib’, tjunalx in aq’unan a q’ilte ttxa’n ikx eye inche aq’unante tun tok tipumal njix yol twitz tnam te paxil. Kyxol tzu njix tikb’antel a teqe aqe ju aq’untl yokchalte tten ikx b’inchal xpich’b’il tib’al tten ikx tun txi q’et ch’iysb’il kyij yol kye qwnaqil tun txi q’et ikx tun tajb’enqe yol tun txi yek’et, ma yokchet ikx tun tok toklen ex tipumal aqe anq’ib’l toj tnam te twitz paxil; ikx tun tok toklen ikx tun tajb’en e tun tex q’met maqa tun tex ch’ik’b’ab’l toj kab’e yol ikx to junx yol. Ikxtzunju tun chi b’inchet aq’untl te xnaq’tzb’il ex te anq’ib’l ti’baj jun xpich’b’il tib’aj anq’ib’l, tib’al qeyol, ikx nab’ablinxi b’inchan tutzun txi q’et jun onb’il te ajkawb’il ikx kye jachmob’l ate inche onin.

A tzu pwaq te chisb’il kye tnam kye qwnaqil jun chmojtib’il te qyaqil elnitijxi tixtib’ a tzu b’inchb’entetib’ te kab’e tten. A tzu b’inchb’ente tten tun jun nejelb’aj kye tnam, a qe tzu xjaltoqekx toj a’ nejelb’aj kye ajkawil xini q’onte ikx a tikye chmob’l kye qwnaqil xini kyq’on. A tzu kyaq’un a tun txi «[…] yokchet ikx tun tik tipumal a xnaq’tzb’il kye xjal kye tnam kye chan ikx kye qya kye tnam kye qwnaqil, Garifuna y Xinca, injawtch’iyjsan a ipumalj teyile junju xjal ikx te kykyaqil tutzun eyex che kb’inchalte, senktzun ti tb’anil chwinqlal ikx tun tten tnam tojun tzaqpib’l, tij tun tok toj ojtzqib’l tij xnaq’tzb’il ex ximb’inch tla tun tkub’ naj ttzajlen tanq’ib’l. a tzu. Fodigua ti tun taq’un te junankyib’ tuk’il a kloj xjal toj ja kawb’il tib’aj ex tun tel ik’awajtib’il ikx ijlajtib’il kyij tnam kye qwnaqil. (Codisra)

A tzu kolol kyij qya qwnaql (Demi) jun chmojtib’il xmontib’ tij ja te ajkawb’il te nim tnam, a tzu taq’un a ju tun tyokchet ikx tun tch’iyset a qe jtetl chmojtib’il kye tnam ikx te ja te kawb’il, aq’untl tij xim kyun tanm, aq’untl te nuk’et tib’aj tun tklet ikx tun tel jnix tu’mel b’iyb’il ikx te ik’owajtib’il tij qya qwanqil.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201084

C 10

A te Codisra kyxol taq’un a ju tun txi tq’on ttxolil aq’untl ikx tun txi lpe lyij jte jachmob’l ikx aq’unal te nuk’b’il kawb’il te tnam ikx kye jachmob’l kyixkyib’ tutzu txi b’inchet tu’mel tu tel ik’owajtib’il ikx ijlajtib’il ; kb’inchetel xim kyun tnam tun tzu lay tz’oka ik’owajtib’il ex ijlajtib’il, sektzun tun txi ljet ikx tun txi aq’unet tajlal b’ajsalil ikx jte chwinqlal tutzu txi ljet ttxan ikx tu txi q’et kye jachmob’l inche aq’unan tib’aj ik’owajtib’il, tb’inchet jun tqanil tij tten toj tnam te twitz paxil tun tok yek’et twitz k’loj chmob’l tijxi tnam. Xi tq’on xin kyun tnam tun tten b’uyijtib’il ikx tun tel ik’owajtib’il ikx ijlajtib’il twitz tnam. Atzu xim lu kub’ tzaq’wen toj ab’q’i 2006. Kuxni toj qaq k’al aq’untl toj qaq tsutb’il nim tajb’en tu txi b’inchet toj chukchaqx jachmob’l te tnam tun tok q’et jte nuk’ aq’untl tib’aj tun tel ok’wajtib’il ikx ijlajtib’il toj ttxolil aq’untl te Codisra.

A tzu nejelb’aj toj k’loj ja te chmob’l kye qwnaqil te nuk’b’il kawb’il te tnam(CIIE) jun qanb’etz te tzqib’ xim te junajtib’il aq’untl te qanb’etz b’ichanqe kyun junjun yek’ul te k’loj xjal (kykyaqil teyile e k’loj te b’inchajtib’il) a jun tu’mel aq’untl kyun a ju tun txi kyk’uj tij tnqm kye qwnaqil. Toj tq’ijlalil jalo a kyb’et k’al jwe k’loj. A tzu CIIE min tok toj tajlal tun tkolon.

A pwaq te onb’il te jate chmob’l

A onb’il kyk’i xjal ikx te pwaq xini q’on tij tun tok tkuwal ja te chmob’l jun tumel tun tkane a tqanil toj tq’ijlalil. Toj tnejel kmoj a Demi jun ja chmob’l nim txjal toj ttxolil 011 (60.0%), ojtzqin qa nim qe xjal toqekx toj, ikx majx inche ten. Atzutle codisra tuk’il fodigua aqe kyxjal ´naqte jte q’ij inche aq’unan xi taqeya toj 022 tuk’il 29. A tzu pwaq xini q’on kye naq jnix. Toj ab’q’i 2004 ikx 2008 te tkyaqil a xkub’ aq’unan tu jwe k’loj ja chmob’l xi tx’ixpuj txol 0.8% tuk’il 0.15% tij pwaq xi ni q’on te tkyaqil. Toj ab’q’i 2009, te tkyaqil pon toj 1.21% a tzu japuna xi ok q’ona’ tij xnaq’tz’b’il toj kab’e yol.

Aju’ pa’jtib’il in kub’ yajlakye kych’iyjsb’il xjal toj kytanam qxjalil

Toj b’ajsb’il laj ab’q’i ma tok kub’ najinin pa’jtib’il aju’ in kub’ yajlante toj kychwinqlal qxjalil mya awtlte ja junxi’tl kyanq’ib’il awtl ok b’el yajunte anq’ib’l. atzun IDH kye tnam qwnaqilqe’ ma jaw ch’iy aju’ winqi’n (20) talal kye a naq toq tun tajlal te kab’lajoj talal kye xjal ja mya mosqe’.

Aju’ tajlal ch’iyjsb’il kye xjal (IDH) aju’ in q’mante qa nim pa’jtib’il qa nti’ kyipumal xjal lu’ aju txqan pa’jtib’il a in q’mante mo in xi ka’yinte qa elni tpa’ntib’ toj tkuwal tu’n tpaj lu jaw miltz’uj yab’l toj txmilal k’wal tu’n tpaj kyyajil mo aju’ kyxjalal, oktzun b’el qka’yi’n ja tu’me’l qa matza’ toj nim

naq aju’ 43% qe’ k’wal te Paxilqe’ nin yab’e’ kutzni kyalal toj ex tuk’il kyab’q’iyil toj 16% ex in chi yajti toj yab’il naqtzun aju’, tnam kye maya mo indiqe’ ayeqe’ nim yab’il kyi’j oxe kyxol jwe’ k’wal qwnaqil tok meb’ayil toj txmilal atzu jun kyxol kyaje nimxix yab’il lu tok kyij. Ate meb’ayil toj txmilal min tk’mo’n tu’n tten ch’iy xjal toj chukchaq tu’mel ti’xti. Iktzu ok qkayin , a tnimal qwnaqil toj jun jun tnam meb’aqe’ ex nim meb’ayil toj txmilal, qumtzu tz’uõ tu’n kyetz k’wal tjaq’ meb’ayil toj jte’ q’ijtl.

2.3 Aju’ nukb’b’il kawb’il kye tnam tun tten kye qya

A nuk’b’il kawb’il te Tnam ex junile oklenj85

Junilex oklemj te qya ex chan atxix toj 1945 a Nuk’b’il kye jun k’loj tnam (ONU) etz tq’man jun taq’un tib’aj junile oklenj te chan ex qya. Laj k’al xitltoq, toj 1975 tu’n tpaj ten tipumal pa’jtib’il kyxol chan tuky’il qya, atzu chmob’l kye jun k’loj tnam kub’ tb’inchan atzu Mexik a tnejel chmob’l kyu’n lex tnam twitz tx’otx’. Toj ab’q’i lu ok q’on te jun ab’q’i te tok toklen te qya ex etz q’man amb’il te lajuj ab’q’i nuk’bil kye jun k’loj tnam (1976 – 1985) atzu toj tnejil chmob’il etz jun nukb’il aq’untl tun txi b’inchet twitz le’x tx’otx’, tu’n tkanb’et jun ponb’il kyun toj ab’q’i te 1980, ayiletzu aq’untl lu tu’n tokx qya ex tu’n txi q’o’n xnaq’tzb’il te, tu’n t-tzaj q’on taq’un ex tu’n, tu’tten amb’il te toj tzqib’ xim , tu’n tok q’anan, tu t-ten tja, tu’n txi q’on twa ex tu’n tten jun tnuky’el toj tjaxjal ma qa tun tok tq’anan tib’. Ex kub’ b’inchan atzu toj Mexik tib’aj junilex kyoklen kye qya ex tu`n kyonin tij ch’iysb’il ex ti’j nak’b’il.

Toj 1976 nuk’b’il kye jun k’loj tnam (ONU) (toj tujil 39/135) a tzaq’web’lte qanb’etz kyu’n k’loj qya ex ajwi’xin, kub’ kyb’inchan jun k’loj kye qya, tu’n tkayji pwaq (UNIFEM) Atzu kyaq’un in etz kyq’on jun onb’il ti’j tu’mel aq’untl ex pwaq kye jun juntl chmob’l ma k’loj qya tu’n tb’ant maqa tu’n kykuwan ti’j kyoklen extu’n tten jun ak’aj nuk’ tu’n tten kyipumal qya ex tu’n tten jun oklemj. A taq’un (UNIFEM) naqunx kayb’ente ti kb’antel: Tu’n tkayji kyaq’un jun Nuk’ kye jun k’loj tnam (ONU). Ex xi nchi el b’aja tij tu’n tkub’ b’aja a meb’ayil ex tu’n mi tz’elq’ina kyoklen qya, tu’n michi kub’ b’yonatl qya, ex tu’n lay tz’oka a payab’il kyxol qya ex txin, ex nchi onin kyij e nejelen kye qya tu’n kyonina ti’j aq’untl toj tnam.

A tzaj tzyet toj 1975, e yol nchi ok kye qya toj jun jun tnam te twitz tx’otx e tzaj k’len tu’n nuk’b’il kye jun k’loj tnam tu’n Naciones Unidas kub’ kyolin a oklemj kye qya lex te twitz tx’otx’ tu’n t-ten junile oklenj, ex kub’ kyib’inchan a tu’n tb’ent kyu’n a kayb’ente sen jun nuk’b’il aq’untl, tu’ntzun tch’iya

85 Esta sección está basada mayoritariamente en la investigación que Asturias y Mendizábal (2010) realizaron para este Informe. Una versión abreviada de la misma se

publicará como Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010.

C 10

85A nuk’b’il kawb’il te tnam

kyxim qya, atzu b’ant Tb’anil qama tz’elqniky’ ti’j kab’e yol tu’ntpaj nim maj nqokub’ chumj kyi’j: jun a junx oklenj tuky’l junile oklenj. A te junx oklenj tz’elpuna qa ate qya tuky’il chan junile kyoklen ikx ati tu’n txi kyb’inchan jun aq’untl maqa jun tixti jni ma b’ant kyun ex lay tz’el q’in kyoklen, iksen tu’n kyq’on jun kyxim kxol xjal ex lay tu’n txi taqk’un toj kyxim. Ex mlay tun txi q’mante kyun xjal qa mlay b’ent jun aq’untl tu’n. Atzulte junile oklenj tz’elpuna tu’n t-ten junaj tib’il kyxol chan tuky’il qya, tu’ntzu kyb’anta toj kychwinqlal kxol kyjaxjal, ex tu’n t-ten oklemj junile tib’aj kychwinqlal, tuj tnam, tij kypwaq, tij kytzqib’xim ex toj kyanq’ib’l.

A yol b’entni, tib’aj tu’n tel q’in te jumajx toj chukchaq tu’mel a ikjuntl aq’unb’il toj junjuntl tnam kyi’j qya ex toj juntl q’unb’il tu’n junjuntl tnam.

A jun Nuk’b’il kye jun k’loj tnam toj nin kychmab’ilxjal te Naciones Unidas tzaj t-tzaq’wen toj ab’q’i te 1979 a yol b’entnitib’aj tu’n tel q’in te jumajx toj chukchaq tu’mel a ik’owajtib’il kyi’j qya (CEDAW a tb’i toj kyol me’x xjal). A yol b’entni, jun aq’unb’il naj «nim toklen tu’n t-ten a junx oklenj kye qya».oje tz’ok te jun tu’jil te oklemj te qya. Ok tipumal aq’untl lu toj toklen toj toxin q’ij te xjaw te Septiembre toj 1981, te tkub’ tzaq’wen tu’n winqin tnam.86

A yol b’entni kxol tnam tu’n tzun, tkub’ tz’eysb’il twutzj ex tu’n mlay txi b’incheta a b’yojtib’il tij qya, tzaq’wej kyun Nukb’il kye jun k’loj tnam Organización de Estados Americanos toj tqaqin q’ij te xjaw te –septiembre te ab’q’i 1994. Toj tnam te Twitz Paxil kub’ b’inchanxix tu’n techal kawb’il te 69-64 ex ok toj toklen toj toxin q’ij te xjaw te Mayo te ab’q’i 1995.87 A tnam te twitz paxil axjun tok tmoj a jun yol ba’antni, oje tz’aq’unanxi tu’n tb’inchet a jun tqanil aq’untl tun tzyet jun xim, jun b’ajsb’il yol ex tu’n tb’ent tten yol. Ikx tzu juntl nim pwaq nkub’ tq’on kxol oxe ipumalj te Twi’xanil ati toj tnam te paxil ex tu’ntzu tkub’ sipan kxol junjuntl chmob’l, toj tnam ( jun techal ik a jun aq’untlkub’ni b’incha’n te kayilte a b’yojtib’il te qya).

Ikx juntl chmab’il a tb’i ODM 3 axjun tokxtoj jun nuk’b’il aq’untl tu’n tkub’ naja we’yaj ex meb’ayil ikx tu’n t-tentb’anil chwinqlal kye xjal ikxtzun in kub’ tb’inchan a junx oklenj kye chan ex qya ex tu’n tokch’itl toklen qya twutz chan. Jun ponb’il tu’n tkub’naj te junmajx ijlab’il ex tu’n tten oklemj junile toj tnejelxnaq’tzb’il ex kab’xnaq’tzb’il, atzu kub’ni kyximan tu’n txi tzyet toj ab’q’i te 2005 tu’ntzu t-ten junx oklenj toj jaxnaq’tzb’il namxtoqlo tu’n tjapun ab’q’i te 2015.

Ex txqantl ponb’il tu’n tb’ant tib’aj aq’untl ex nyolin tib’aj kawb’il.

Jun kawb’il ati ti’j junb’il kye ichin ex kye qya

Toj Ttxu kawb’il lopchi ti’j junilex oklemj ex ti’j qya. Xi nuqsa’n twitz toj ab’q’i te 1985 okxni oxe kawb’il tu’n txi b’inchet toj tnam: junx oklenj toj kawb’il. Junx oklenj tu’n txi b’inchet tij kawb’il. extu’n lay txi b’inchana ik’wajtib’il. Naqtzu a ntla jun tu’jil tz’ib’an ja ntmanaxix qa lay txi b’inchet a ik’wajtib’il. A (ntman toj tkyajin totx’il tettxu u’j te kawb’il) ntman qa lexqe xjal najliqe «Toj tnam te Paxil tzaqpinqe ex junx oklenj ti kye. A chan ex qya, axix qa mjeb’ni maqa nya, junile kyoklen, junile amb’il kye ex junile kyaq’un. Layx tz’ok chq’on jun xjal twutz stz’uyb’il ex tu’n tok chq’on twutz juntl tixti qa ntla tu’n tb’ant tu’n. Lex qe xjal ati tu’n tkub’ tniman junjuntl xjal».88

A tu’n taq’unan qya toj yol b’entni ti’j nak’b’il, tzaj tzyet toj ab’q’i te 1994. Tuky’il jun kyxim tib’aj najb’il, tb’anil chwinqlal, anq’ib’l, xnaq’tz’b’il, aq’untl. Iktzu tumel lu okxa toj nuk’b’il aq’untl kye tzqib’ xim, a kayb’enteksen tchwinqlal qya ex sen tu’n txi q’ona jun onb’il tu’n tb’anta lex tx’uyb’iltwutz tnam. Nim yolb’il okx kyq’on qya kywutz jun Chmob’l kye naqxjalqexi (ASC) naq oxe jaw sk’o’n toj jun yol b’entni tib’aj nak’b’il. A lo tnejel a jun yolb’il tib’aj oklemj kye qwnaqil ex chi ka’yin qwnaq’il, tzaq’wen toj ab’q’i te 1995. A tkab’ a jun yolb’il tib’aj kayb’en pwaq toj tnam ex oklemj kye aq’unal, atzu toxin a jun yolb’il tib’aj tu’n tok toklen ipumal kye naq xjalqexi. tzaq’wenqe toj ab’q’i te 1996.

A Ajwi’xin t-tzaq’we tu’n tkub’ tb’incha’n b’a’npun aq’untl kse’en qe: tu’n tkub’ naja ik’owajtib’il ex tu’n txi tkayin qa in ok u’j te kawb’il toj toklen, ex tu’n tel toklen aye kawb’il qa ati ijlab’il tokkyi’j qwnaqil. Tu’n tkub’ jun kawb’iltu’ntzu txi kayin a qa nchi ok tzyun qya kyun chan tu’n tkub’ q’on jun tz’eysb’il twutzjex tu’n txi q’on chan toj ja tekawb¡il qa ma tz’ok tzaqpaj tij jun qya qunaqil. Ex tu’n tkub’ b’inchan jun ja te kolb’il kye qwnaq’il, tu’ntzu tetz q’ma’n tnab’l qya ajtxi’ q’olte tqanil, Ex tun tkub’ puqli yol b’entni, tib’aj tu’n tel q’in te jumajx toj chukchaq tu’mel a ik’owajtib’il kyi’j qyaex tu’n tok toj toklen a q’mab’ente tib’aj tu’n tel q’in te jumajx a ik’owajtib’il tij, tu’n tok ojtzqin a jun k’loj xjal te OIT TOJ YOL 169 nchi aq’unan tij ik’uwajtib’il tu’ntzu kyxi kawilte qa ti jun qya tok toj b’yoltib’il, ex tu’n tok tkub’ tzaq’we’n oklemj kye qwanqil. Lex lu tokx toj jun chmob’l tu’n txi xnaq’tzet twitz lex tnam, tu’ntzunkyb’ina ex tu’n kypitzky’aj xjal qa atitl

86 Después de la Convención de los Derechos del Niño es la convención internacional de derechos humanos que cuenta con más ratifi caciones.87 Esta Convención, que especifi ca las obligaciones del Organismo Judicial (artículo 7, literales d, f y g) y del Organismo Legislativo (artículo 7, c, e y h), en su artículo

1 defi ne legalmente la violencia contra la mujer así: «Artículo 1.- Para los efectos de esta Convención debe entenderse por violencia contra la mujer cualquier acción o conducta, basada en su género, que cause muerte, daño o sufrimiento físico, sexual o psicológico a la mujer, tanto en el ámbito público como en el privado». Esta defi nición es la que debe aplicarse en los instrumentos y normas legales de derecho interno.

88 los Acuerdos de paz incluyeron medidas para el adelanto de las mujeres.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201086

C 10

oklenj kye qya tu’n kyaq’unan kyxol naqxjalqexi’, tu’n lay b’aj ik’owajtib’il ex tu’n t-ten junx okenj kxol qya te toj kojb’il kyuk’il te toj tnam.

Tu’n tok etzan ak’aj tzqib’ xim kyu’n nuk’b’il toj jun jun tnam, tu’ntzun tonet aq’untl te qya toj oklemj ex ipumalj kye chmab’il kye naq xjalqexi. Tun tten jun jachmab’il kye nuk’b’il kye qya toj kojb’il ex toj tnam. Tun tten ipumalj kye qya nik’u’n kyten ex mya nik’u’n kyten, toj tkyaqil tu’mel.

Jun jun chaqtl aq’untl tu’n txi b’incha’n tu’n tten junx oklemj kye qya ex kye chan, toj ja, toj aq’untl, toj ch’iysb’il, toj kychwinqlal toj tnam ex ti’j kytzqib’ xim, tuntzun tten junx amb’il te qya tuky’il chan, tu’n tten kypwaq junile, kytx’otx’ ex kyti’xti tu’n tch’iy tojxix ttxolil. Tu’n tten xnaq’tzb’il ex k’amxnaq’tzb’il, ja, b’an chwinqlal, aq’untl ex nuk’bil.

Txilen qe tb’inchaj jun tzqib’ xim tun tonet qya (1986-2009)

Toj amb’il te 1986-1999 nel q’anchalin txilen qe tb’inchji tzqib’ xim tun tonet qya. Tu’ntzun txib’incha’n kawb’il tku’x toj txu u’j te kawb’il te 1985 atzun k’loj kye qya tok tmoj ASC. A ja te aq’unb’il kye qya toj tnam (Onam) Atzun jatz’ib’ te nuk’b’il aq’untl. (Segeplan) ex a jatz’ib’ te aq’untl toj tnam te t-xu’jil twi’xil tnam (Sosep) Ma ten kyipumal toj chukchaq tu’mel tu’n kyonin kyi’j nuk’b’il kye qya. Toj yol ok kyi qya toj Tnam kub’ kynab’en jun ak’aj tzqib’ xim, naqtzun a ntl’a jun tzqib’ xim b’anxix b’inchb’ente tu’nwtl ttena kypwaq. Toj 1990 eqe Onam tuky’il Segeplan kub’ kyb’incha’n jun

tnejel tzqib’ xim tib’aj qya ex jaxjal, tu’n tch’iy ex tu’n tkub’ puqlitoj tnam te Twitz Paxil. Atzun tzqib’ xim lu a ntjyon tu’n tel a mya junx oklemj tkuqex kyoj u’j te kawb’il toj tnam, tu’n tokjun majtl oklemj te qya ex jaxjal toj tnam te Twitz Paxil, toj ttzinunal ex junx oklemj: tu’n tch’iy kyaq’un qya toj nuk’b’il, tzqib’ xim, aq’untl, tu’n tten tipumal txnaq’tzb’il qya, k’amxnaq’tzb’il kye ajtzqil, tu’ntzun tten jun taq’un tb’anilxix, extzun tu’n tten tpwaq, ex tu’n tten jun onb’il te qya tu’n taq’un. Tu’n tokq’anan qya tojxix tu’mel toj tkyaqil kmoj te tchwinqlal. Ex tu’n kyxika’yin k’loj qya e’ nimxix yab’il tok kyi’j.ayetzunttxolil nchin txoktxonxix e’: junx oklemj ex aq’untl te qya (tchwinqlal qya Toj kawb’il ex toj tnam), xnaq’tzb’il, b’a’n chwinqlal, aq’untl ex nak’b’il. Toj 1991 eqe ak’aj aq’unal toj ja te kawb’il min kub’ kytzaq’we’n tu’n tok te jun tzqib’ xim. E’tzun aq’untl ti’j tzqib’ xim kyi’j qya ma b’et ex ma ch’iy jun jun aye lu: Nuk’b’il aq’untl te ch’iysb’il (Plades) 1992-1996 ex 1996-2000; tzqib’ xim toj tnam ex nuk’b’il aq’untl ti’j junile oklemj ex amb’il te qya(PEO, 1998); Chukchaq nab’l ti’j tzqib’ xim ch’iysb’il ex tun tkub’ puqli toj tnam te Twitz Paxil. (PNPDMG), lextzun kayb’ente aq’untl lu kub’ni b’incha’n toj jun taltqan toj twuqinlaj kayb’ente. twuqinlaj kayb’ente.

Binchb’ente jun tzqib’ xim tu’n toneta qya (2000-2009)

Toj tnejel tqiky’ amb’il te laj ab’q’i 2000- 2009 ma b’ent aq’untl ti’j tzqib’ xim tun tonet qya. A jatz’ib’ te jakawb’il kye qya (Seprem) kub’ b’inchan te tb’ent tten yol toj tu’jil 200-2000, jun kyxol taq’un tu’n tb’ent a tu’n tch’iy PNPDMG ex PEO 2001 2006. Atzun ajb’en kyu’n aye aq’untl xchi b’a kub’

Figura 16 Cronología de la elaboración de documentos de política para la promoción y el desarrollo de las mujeres

Fuente: elaboración propia. Véase fi gura 10.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Convención Belem do Pará

Conferencia del Cairo

IV Conferencia Mundial de la Mujer

Protocolo Faculativo CEDAW

Onam/Segeplan

Política nacional para el desarrollo y promoción de la mujer y la familia

en Guatemala.

Sosep/Onam

Política nacional y Plan de equidad de

oportunidades1998-2001

FNM

Propuesta nacional ejes de desarrollo

económico y desarrollo social

Segeplan

Política nacional de promoción y desarrollo

de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad

de oportunidades 1999-2001

Seprem

Política nacional de promoción y desarrollo

de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad

de oportunidades 2001-2006

Seprem

Política nacional de promoción y

desarrollo integral de las mujeres

2008-2023

Actualización

Seprem

Política nacional de promoción y

desarrollo integral de las mujeres y Plan de equidad

de oportunidades 2008-2023

Evaluación externa de la

Política nacional de promoción y desarrollo

de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad

de oportunidades 2006-2007

Declaración deViena

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

C 10

87A nuk’b’il kawb’il te tnam

qka’yin. Atzun taq’un jachmob’il lu tu’n tb’inchet jun moj xim tu’ntzun tb’enta jun tzq’ib’ xim kyib’aj kab’e tzqib’ xim teqe toj tx’uyb’il aye (Gomariz y Jovel, 2007: 79) Tu’ntzun tkub’ b’incheta lu etzaj tchmo’n nuk’b’il kye qya, tu’ntzun tkub’ b’incheta jun tu’jil te Tzqib’xim toj Tnam.

Atzun ajb’en tu’n tb’icheta aq’untl toj jachmob’il SEPREM a jun k’loj q’mal nab’l, ja nche aq’unana jachmob’il tu’n tnimjset tzqib’ xim, kyu’n nuk’b’il aq’untl tojxix txolil. Juntl tkolil aq’untl tuky’il ch’iysb’il te PNPDMG a moj aq’untl ky’un junjun jachmob’l te twi’xanil tu’ntzun tb’enta aq’untl kye qya b’inchan ky’un Demi, Onam, FNM, Sosep tuky’l Seprem

Tu’ntzun tel twitz tjwe’yin totx’il te kawb’il ti’j oklemj kye qya toj 2005-2007 kub’ b’inchan jun xjelb’il tib’aj ch’iysb’il te PNPDMG. Kyu’n jachmob’il te twi’xanil toj ab’q’i te 2000-2007 atzun toj tkab’ kub’ b’incha’n jun xjelb’il ti’jxi lu. Atzun jun b’ajsb’il oxe tten: b’inchb’ente jun tzqib’ xim, ach’iysb’ente ex a twitz aq’untl atzun tnejil tzq’ib’ xim lu toj tnam oje b’ajka’yinxi twitz atxix te tetz b’incha’n Ttxu U’j te Kawb’il toj 1985 ex nim oqxenb’il tzaj q’o’n tu’n tch’iya, aye tzun lu yajxitl kyokx q’o’n toj tzqib’ xim te tnam tu’n tkub’ chik’b’et ex tu’n tch’iyset oklemj te qya. (PNPDIM 2008-2023) Atzu’n ximb’ente tu’n tok tipumal ex tu’n tkyej tib’xtib’ toj o’laj ab’q’i.

Tu’ntzun tel twitz kub’nib’inchan toj kawb’il te oklemj kye qya toj tjwe’yin totx’il, atzun Sepremtoj toxin tqanb’e’tz (2008-2012) Xi qe tb’inchaj jun ak’a’j nuk’b’l te junile oklemj ex amb’il toj 2008. Toj jun nim chmab’il, chukchaqx ka’yb’ente toj jte’ q’ijtl, ex b’antni tten tuky’il PNPDIM (2008-2023).

Min ch’iy qya toj tchwinqlal tu’n tpaj mya junx oklem

Atix toklen pa’jtib’il kyxol qya tky’i chan toj tnam te Twitz Paxil. Kab’e q’umb’ente mya junx oklemj: a tajlal ch’iysb’il kyxol chan tky’i qya(IDG) ex ipumal kyxol chan tky’i qya (IPG) a IDG ikx tten ikte IDH naqtzun a’ o’kx toj mya junx oklemj kyxol chan tky’i qya. Ate IPG ntyek’un aq’untl toj chukchaq amb’il toj tnam ti’j mya junx oklemj kyxol chan tky’i qya a toj tjunk’al tkab’in tilb’ilal ch’iysb’ente taq’un qya tuky’il te chan b’inchan tu’n IDG. Nb’ent tka’yji ja ta’ya pa’jtib’il toj aq’untl ti’j pwaq. Toj xnaq’tzb’il ati jun pa’jtib’il. kse’n aj kyitz’ji’ k’wal a’ tnimal txinqe.

A IDG in kub’ tye’k’un mtla’ junile oklenj ex ti in ulkanun tu’n toj IDH, ikse’n in kub’ tye’k’un toj tilb’ilal te 23. Exlo qa nim in kub’ kyxol chan ex qya, ex in kutz ko’pj, toj ab’q’i 1989 ex 2006 nim in kub’ tye’k’untib’ toj kojb’il kyxol qwnaqil.

Ate ch’iysb’il toj qchwinqlal nim nela, ati junjun kyxol nim kyoken tu’n tq’anchalin tichaq junxitl ati kyxol chan tuky’il qya. A IPG ntyek’u’n aq’untl toj chukchaq amb’il te ximb’ente aq’unb’ente pwaq. A tnimal mya junx oklem kyxol chan tky’i qya ati xim nyek’una toj yol nok. Namx tkub’ajxi mya junx oklemj toj amb’il kyejni q’o’n: tu’n tpaj toj k’loj xjal te twi’xanil naq winqi’n qya toqe’kx, kyxoltzun winqi’n qya lu kyaje qwnaqilqe,toj tzun k’loj lu wajxaqlaj toj wuqk’al xjal nche aq’unan toj, atzun oxe toj qaqlajk’al ajk’al, kyxol tzun lu

Gráfica 22 Ratio mujeres / hombres en indicadores de

desarrollo humano

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras ofi ciales.Véase gráfi ca 10.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1.00

0.00

EVN, 1.10

Escolaridad, 0.94

Alfabetismo, 0.84

Ingresos, (PIB), 0.31

Gráfica 23 Comparación del IDH e IDG según etnicidad y

área geográfi ca (1989 y 2006)

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras ofi ciales.Véase gráfi ca 10.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Total

0.800

0.700

0.600

0.500

0.400

0.300

0.200

1989

1989

1989

1989

1989

2006

2006

2006 2006

2006

Urbana Rural Indígena No-indígena

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201088

C 10

naq qaq qya toqe’kx (kyxoltzun qaq qya lu naq jun qwnaqil) toj ab’q’i te 2003 eten kyaje qya toj k’loj xjal te twi’xanil kyxol wuq toj kab’k’al chan. Toj 2007 japun kyajlal qya toj wajxaq atzun kye chan ku’tz kyajlal toj oxe toj kab’k’al.

Ikyininx kayb’enteju’ kyxol le’x jachmob’il ex junjuntl ka’yb’ente pwaq toj tnam. Naq oxe qya Ajwi’xinqe, jun tok te tkab’wi’xin , kab’e tkab’ ajtz’ib’il atzu jun tkab’ ajka’yil aq’untl. Lex qe lu qwinaqilqe. Qu’mtzun a kayb’ente tajlal tqanil tu’n Segeplan, kyxol junlaj oxlaj k’al toj oxeq’o’ toqe’kx toj CODEDE, toj lex tnam, naq wuqlaj toj wuqk’al qya toqe’kx,kyxoltzun qya lu naq oxlaj toj oxk’al qwnaqilqe.

Jun jun pa’jti’il ti’j pwaq junx ka’yb’ente toj ipumalj te qya. Aj tkub’ ka’yet kytx’otx’ ex kyti’xti kyxol ab’q’i te 2000 tuky’l 2004. Qa ma tz’el qniky’ ti’j ate qya ch’ib’o’tz te tti’xti qa ma tz’ok qmojb’an tuky’il te chan.

Jupb’il aq’untl

A xjelb’il kyib’aj aq’unb’in ntq’ma’n b’a’nxix kyoj aq’untl tu’n kyb’ent ex kyoj ponb’il qa ati’ tu’n tkub’ b’o’tzix meb’ayil. Atzu’n tzqib’ xim ti’j pwaq min japun ti’j aq’untl tu’n tb’ent toj tnam. Qa ma tmojb’a tib’ a ab’q’i te ch’iysb’il te pwaq tuky’il amb’il te meb’ayil (1989-2006). Ch’iy pwaq toj jun jun ab’q’i japun toj 3.6%. naqtzun a’ a meb’ayil toj ab’q’i lu japun to 1.2%. ayetzun junjun ajw’ixin ma tenkye kytzib’ xim kyex

tu’n tkub’ b’aja meb’ayil ex min xi kyka’yin aq’untl tzajlen qe. Yajxi’x tzun ma tz’ok tzqib’ xim toj tnam te Twitz Paxil tuky’il oxe tu’mel aq’untl tu’ntzun tlq’eya taq’un jun k’loj a tb’i ERP: Toklen kyaq’un xjal; mya junx oklemj ex ijb’iltib’il; ex tzqib’ xim tib’aj pwaq te tnam, o’kixtzun oklemj kye aq’unal. Jun tzqib’ xim toj tnam (xnaq’tzb’il, b’a’n chwinqlal, ex jun juntl) tilil ti’j tu’n kyxonte kyib’ tuky’il tzqib’ xim tib’aj tu’n tkub’ b’aj meb’ayil, tu’n tb’aj junilex kb’antel kyu’n.

A amb’il te jun winq’in ab’q’i, ate tkub’ b’incha’n tnejil tzqib’ xim ti’j oklemj te qya min b’ant tojxix tu’mel. Toj tnejil junlaj ab’q’i, tu’n tpaj ntla’ jun tzqib’ xim tu’n twi’xanil qu’mtzun min b’et tzqib’ xim kyoj jachmob’il ti’j junilex oklem toj tnam. Kyoj tzun wuq aq’untl ti’j tzqib’ xim toj tnam min b’et b’a’n xix tu’n tpaj aq’unb’il ti’j nuk’b’il aq’utl te talb’e xnaq’tz ti’j tzqib’ xim toj jachmob’il. Kyojxitltzun b’ajsb’il kab’etl ab’q’i anjtz jun majtl ti’j xim tu’n t’paj kub’ b’incha’nxix juntl tzqib’ xim te tnam ex kub’ni tzaq’we’ntl. Qu’mtzun xlo’ti b’ant kyon oxe ab’q’i te tkub’ b’incha’n PNPDIM 2008-2023 Tzmaxi te tetz tzaq’we’n juntl toj 2009.

Kyoj b’ajsb’il amb’il te lajuj ab’q’i matxix tz’elch’itl tipumal mya junx oklemj kyxol qwanqil. Naqtzun a’ pa’jtib’il atix toj chukchaq amb’il toj chwinqlal ex toj tnam. Chitzun ak’aj yek’b’il ti’j chiysb’il toj tchwinqlal xjal tun (IDH) te tnam te Twitz Paxil, qa matxi chin ch’iy qwnaqil toj kychwinqlal naqtzun a’ qama chin ok qmojb’a’n kyuky’il mos nejliqex mos kywutz.

C 11

89Atwi’xanil yek’ulte ch’iysb’il toj tchwinqlal xjal

A jun pa’n lu ntzaj tyek’u’n jun tla tqanil tib’aj jun tu’mel kse’n tu’n tb’incheta jun Twi’xanil a’ ntxoktxon toj tnam te Twitz Paxil tu’ntzun ttena jun ch’iysb’il toj kychwinqla xjal nimxix ex tu’n mi tenatl mya junx oklemj. Ntzaj tq’am junmajx a junjun tu’mel nkane toj kywitz tu’n tb’enta aq’untl. Ati tu’n kyxmonte kyib’ tnam kyuky’il jachmob’il teqe toj tnam tu’ntzun tkamb’eta. A twixanil ati tu’n txi tb’inchan eqe tzu’n xjal ati tu’n kyqaninte.

A’ jun tnej lu nyolin kyi’j jachmob’il te twi’xanil qa mya b’an nuk’b’enkyekse’n qe jun jun jachmob’il min chin aq’unan b’a’nxix ex okx nejenel nq’mante ti’ tun txib’inchet. Toj kab’ex yol, ate meb’ayil tenate tnam lu ex kye ipumalj te nam tuky’il tzqib’ xim, kye nimb’il ex tu’m mi kyej tzaqpeta b’uqb’il k’u’j.

1. Tten ti’jxi tnam

Toj tq’ijlalil, a jun qanb’etz tu’n tpaj jun ak’aj aq’untl te Twi’xanil nxi tb’incha’n ch’ixpub’il tib’aj lex pwaq ex tib’aj tzqib’ xim ti’jxi tnam. Atzun anb’il te txilenqe’ lu a te tzaj tx’uyj tapi toj tun tnam a tb’i Berlín toj ab’q’i te 1989. Ate tex pax twitz qwaq toj k’wik te junilex oklemj, naqach nimxix toklen toj tchwinqlal xjal. Q’ma’n kyu’n nimaq ximal, xi qe jun meb’ayil toj twi’xanil, mya o’kx meb’ayil ex axjun junilex oklemj toj tnam, tuky’il lu jun onb’il tu’n jun xim ja min ok tq’ona tib’a twi’xanil toj tzaj tq’ma’n ttz’uõal nuk’b’il aq’untl ti’n tz’ib’ente ex ximb’ente tu’mel twi’xanil njawx tnimjsa’n taq’un kyoj lajuj ab’q’i kyajniqe, tu’n tpaj min b’ent tka’yji taq’un tnam ex tu’n tchjontetk’as kye txqantl tnam.

Toj Tk’uj Ab’ya Yala, a’ meb’ayil tu’n tpaj k’as kye txqantl tnam tu’n oqxenb’il tzajniq’on tu’n k’loj xjal te Twi’xanil te Washington, ja okxni q’o’na xim tu’n tten ch’ixpub’il kyoj twi’xanil, a tajb’en tu’n tq’anchalin ja tu’n tja’puna xk’aõle’n toj k’wik ti’jxi tnam. Machex o’nin kab’e aq’untl toj Ab’ya Yala, jun a’ kayb’ente tjapumel aq’untl te tzqib’ xim tzajni

q’o’n toj aq’unb’il te k’wik. Atzun tkab’in, tu’n tkub’ b’o’tzix taq’un twi’xanil ti’j pwaq. A Tnam te Twitz Paxil, tu’n tpaj xi tokslan yol b’entni kyu’n k’loj xjal te Washington min xten ch’iysb’il atzun twi’xanil ma ch’iy toj nuk’b’il ex txolil.

A’ tqanil toj ab’q’i te 2010 tu’n aq’untl ti’j pwaq toj Tku’j Ab’ya Yala (Cepala) ntzaj tye’k’u’n aq’untl mya ti’j twi’xanil. Eb’ajel q’ancha’lin jun jun jachmob’il nche aq’unan ti’j ch’iysb’l te Tnam. Atzun k’as ati tu’n tpaj pa’jtib’il toj nuk’, mya junx oklemj ex mya junile oklemj atxi’x ojtx’i. ati jun ak’aj b’entni toj b’ajsb’il ab’q’i tib’aj aq’untl ntxoktxon te twi’xanil tib’aj pwaq ex toktq’on ti’j qa min b’ent taq’unaj ka’õjel tu’n, qa min b’ent tel mya junx oklemj, tu’n tok toklen xnaq’tzb’il ex q’inumal toj ch’iysb’il ex tu’n txi tb’incha’n toj jun nim amb’il. Na’mxtaq tok toj meb’ayil ti’j pwaq (toj 2008) B’a’ntaq tu’n tkub’ yoli’n Tw’ixanil tuky’il k’aõjel. Atzu’n ja’lo a kyaq’un tu’n tten ch’iysb’il, toj junile oklemj. Toj kab’ex yol atin tu’n tzaj anq’in toj kyanmi tu’n tb’en jun twi’xanil te tiptnam ti’j tzaqpib’il, tu’n tpaj jun kyaq’un kyka’b’il tib’aj junx oklemj.

2. Tnam te Twitz Paxil: Jun twi’xanil tililxixti’j ex ati tu’n tb’ant.

A’ ntzaj tzyeta tipumal tnam te Twitz Paxil, ti’j kyajb’il le’x xjal, ati tu’n tten jun tzqib’ximb’inchan te Twi’xanil, kse’n qajb’ila tu’n tten twi’xanil, nyolji jun aq’untl tu’n tb’ant xi’x nela ti’j ti’xti matxi tz’iky’ toj qtanam, ti’xti tu’n tb’ant toj amb’il ja’lo; ex qajb’il tu’n tb’ant tx’uyb’il. A ttxolil tun tb’enta’ tu’n twi’xanil a’ ch’iysb’il tchwinqalal xjal a’ nkub’ ximan toj tqanil min xi q’ma’n tu’n tch’iy tojxix txolil naq junx. Atzun ka’yb’entexix twi’xanil qa nim tx’u’yb’il toj ex jaku’ b’ent tjikb’et. Min xi b’incha’n qu’mtzun a’ ka’yb’enkye jachmob’il elni lq’eqe ti’j twi’xanil te Twitz Paxil. Ate kayb’ente tu’n txi b’inchet tkyaqil tojxix tu’mel. Tililxlo ti’j tu’n txi ka’yet toj tkyaqil tu’mel ex toj tkyaqil amb’il.

Tjunlajoji’n tnej Atwi’xanil yek’ulte ch’iysb’il toj tchwinqlal xjal

TKYAJIN TNEJ IV ATWI’XANIL YEK’ULTE CH’IYSB’IL TOJ TCHWINQLAL XJAL

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201090

C 11

3. A Twi’xanil tajb’il tnam te Twitz Paxil

Ate toj amb’il ja’lo a ntxoktxon jun Twi’xanil tu’n tonin ti’j ch’iysb’il toj tchwinqlal xjal toj le’x ku tnam. Atzun xim ti’j kse’n tun tena jun ch’ixpub’il te twi’xanil nimxix matxi lq’eya twitz jun junmajtl kse’n toj ka’yij pwaq, txolil ex ka’yb’il aq’untl; ex ati tu’n tel qniky’ ti’j qa tililxti’j tu’n kyten junjun tzqib’ xim. Ate twi’xanil b’ampun tten atzun aq’untl xi’ lopchiya kyi’j jk’ulte ttxa’n ex tzyulte, jaku’ qochi kyi’j wnaq ( jyol kawb’il, nuk’b’il, yeky’b’il xjal) atzun kyxim, kyipumal ex a’ kyajb’il nyek’unte kyb’e. axtzun ak’aj ch’ixpub’l xq’onte tipumal k’aõjel, tojtzun lu a’ twi’xanil te Tnam te Twitz Paxil ma b’aje’l junjun taq’un, toklen, taq’unb’il, tu’ntzun lu xtz’ela tipumal, toj tq’ijlali tililxlo ti’j tu’n tjyet jun tu’mel tu’ntzun tten b’a’nxix, ex tu’n txi anjsa’n junjun kyxol xche b’ajel q’I’n te, nchin onin ti’j ch’iysb’il. Aj tkub’ q’ma’n tu’n tten jun twi’xanil kuwxixa nten jun tzaq’web’ilte, jun b’uqb’il k’u’j, alo’ nkane tu’n tipumal elo’:

• Tkuwal aq’untl: tu’n kyten jachmob’il, tb’anilxix ti’j jun k’loj tzqib’ xim, kuwxix (Tu’n tb’inchet tzqib’ xim toj tnam) ex kuwxix (tu’n tximji kyaq’un).

• Kawil aq’untl: a’ ka’yil kawb’il te tja wi’xin mawtl kawin ti’j aq’untl tojxix tb’anil, a’ nela’ toj kywitz tnimal xjal tu’mel joyb’il te junilex oklemj (kawil aq’untl,te t-xe’chal) a’ b’inchb’ente le’x aq’untl(kawil aq’untl te tajb’en)

• Tky’ tpwaq: awtl twi’xanil xtzaj q’onte oklem tu’n tten pwaq nim tu’ntzun tkanun tu’n tb’inchji aq’untl ex tu’n tten junile oklemj toj ch’iysb’il te tzqib’ xim.

• Tib’xtib’: tu’n txi b’incha’n kyu’n jyol kawb’il ex kyu’n aq’unal, aj kyok toj oklemj tu’n kyjunan ti’j jun xim nim twi’tz a’ kyekyajb’I ma qa a’ kyk’loj ex aj tkub’ jun ak’a’j xim xi’ chin el b’aja’ tu’n kyaq’unan ti’j tnam.

• Toj tzinunal: le’x qe tu’mel xche b’a kub’ qka’yin may nche b’a kub’ tz’pet qa min xtxi b’inchet jun tb’anil aq’untl. Ex tu’n txi ka’yin b’a’nxix toj ex ti’jxi jachmob’il, ti’j aq’unb’ente pwaq, b’inchb’enkye aq’untl, ex tzun tu’n tkub’ jun tz’eysb’il twutzj ma min xb’ent.

• Tu’n tten jun Twi’xanil te oklemj: toj le’x jun twi’xanil kuwxi’x ati tu’n tten oklemj toj, ex le’x qe ajwi’xin ex eqe nchin kub’ kawi’n ati tu’n txi kyb’incha’n kawb’il ex tu’n tkub’ kyniman oklemj.

4. Q’ob’il xim

Nim q’ob’il xim te ch’ixpub’il ntzaj q’o’n toj tqanil, ntzaj toqxenan jun ch’ixpub’il toj Ttxu U’j te Kawb’il, atzun ximb’ente Ttxu U’j te Kawb’il ex ch’ixpub’il ati toj tnam te Twitz Paxil atxix toj ab’q’I te 1985. Ex ximanxtoq tu’n txi ch’ixpetjun jun kawb’il toj.

4.1 Nuk’b’il tuky’l kye aq’unal

Junjun ch’ixpub’toj k’loj b’inchal

Ati jun pab’ltib’ij toj pixin nab’l tqanil te k’loj b’inchal oji kub’ tb’otzjsan a taq’un tjunalx te nuk’b’ilte. Teyilexchaq te jujun kawb’il nxi tb’inchan taq’un ex tun tonin kyij tk’loj. Qumtzun atzu xb’antju tun junajtiab’il jon tzaqpin jutl ch’ixpub’l qumtzun naq jnix onb’il kyun txqantl kuky’il jun tnej te nejinel toj niky’ajchaq.

Jun ak’aj kawb’il te k’loj b’inchal ti tun tten junajtib’il ex onijtib’il kye k’loj kyuk’il chukchax ja kyuky’l txqantl k’loj, iksen toj nejilb’aj ti toj niky’iajchaq ex kyuky’il kykyajin tnam atzu jan ntena ex ja nb’aja, atzu sen tun xi b’incheta a tu xi jyet tun tten junx, tijxitl jun tnej, tuntzun tajb’en a ti nb’ant tun Nuk’b’il kawb’il te tnam jun k’loj ti tipumal ex kb’antel tun, tuky’il onb’il kye xjal ex tx’otx’, tuky’il junjun onb’il teyle junjun. Atzu tumel junilexchaq nililtijqe toj jun tx’uyb’il iksen tten wab’j, a matxi b’ant toj kojb’il te tkyiaqil, a chwinqlal ex a xnuljsajtib’il. Atzu tliltij, a tun xi iklet a tun tkub’ naj meb’ayil, a tun tkub’ botzjset a pajtib’il, a tun xi aqunet sen tun txi laq’b’eta es tumel te tx’uyijtib’il, aju anq’ib’ toj nk’b’il te tkyaqil ex a tumel sen tun tzayeta ky’ayil k’ul.

Sen in aq’unana

A Nuk’b’il kawb’il te tnam tla jun tumel altl ninq’anchal a tu tla jun ak’aj ch’ixpub’l tumel. Nchi ch’exb’en kawil ex tuky’il, atzute Nuk’b’il kawb’il te tnam tiltij tun tten junx eju tja, kyuky’il xjal junxqe ex nimaq kyxnaq’tzb’il tuntzun kyonin tun xi ljet xim a ti toj nim amb’il, qon e mimaq kyokleju tuntzun tkanb’et a xim tun tch’iy xjal.

Toj Paxil, ayilexju aj tok jun ak’aj kawil kxel tch’ixpun tumel aq’untl, ex nchex kych’ixpun aq’unal tuntzun tkyaj kykub’el e ju nchi okx kyuky’il. Atzu ntzaj tq’in lon nb’aj tyalan junjun tumel b’antnitl ex a te pwaq, extzun jun ch’ixpub’l altl toj a tnimal e ja b’antniqe nkub’ kyajun aq’untl nkub’ chmet toj tumel banxix, a tlaqexix, nxi tz’ajqi, ikxtzujuntl, a tnamb’l chmob’l, tililtij tun xi ljet tex xim kyu’n tnam.

C 11

91Atwi’xanil yek’ulte ch’iysb’il toj tchwinqlal xjal 91

A ntqanin Nuk’b’il kawb’il te tnam ak’aj tajb’il tun tkub’ b’inchet jun ak’aj kawb’il tu tajb’en tu tokx jun tumel tililtij iksen tun tkub’ a xnaq’tzb’il te kayb’ilte jnix aq’untl, axixtzu toj k’loj te niky’ajchaq, tun xi nimjsan a) ttz’uxal tumel tun kyjyet xjal toj nimaq aquntl, atzu ja laya tz’oka toklen teyle junjun, ni e nchi jyon kawb’il; b) tun xi q’met amb’il, aj xi q’met a amb’il nim, ikysen te jun kolb’il nim; c) a chojb’ilkye, toj tumel ninq’anchal ex a junjuntl tumel sen tun kyxnaqtzana tuky’il chojb’ilkye. Tililtij tun xi kayet, toj jun kawb’il lon tumel ik’omajtib’il te b’an tu xi txiya kyij nimq xnaq’tal mayas ex kye qya tun Kyaj toj jun kub’elj nim toklen ex ati lex a jnix tumel chwinqlal. A tu tkub’ tzaq’weta kawb’il ati tu txi te tkyaqil Nuk’b’il kawb’il te tnam ex tu tkub’ b’inchet junjun kawb’il maqa tumel.

4.2 Tu’n tten kawb’il toj ttx’otx’al nin tnam

Qa ikyju toj kwentij xnaq’tzb’il kub’ni b’inchet toj u’j lon in tzaj tyek’un a aji lq’e ti toklen, chi k’okyil yalel yek’b’ilte tipumal a Nuk’b’il kawb’il te tnam. A Nuk’b’il kawb’il te tnam jon kanun tun kykayij a taq’un kyoj kykyajin tnam, atzu ja teqeya xjal toj tnam teqe toj tnimal, tib’xtib’te jun k’loj xjal maya. Atzu tajbilte aq’untl lon tun kyten xjal ti tk’u tij lon ex tuky’il pwaq nimx.

Tuntzun a Nuk’b’il kawb’il te tnam ti tun xi tkayin tiyil tun xi tb’inchan sen tun klq’eya eju xjal ex sen tun tb’otzjseta a aq’pujtib’il a tajb’il: a) kxel b’inchet a aq’puj Nuk’b’il kawb’il te tnam toj jujun pix ja namx taq’unana ex tun xi onet qa ti toj junjun pix ja naqunana nya tojxix tumel; b) chi kxel onet eju tnam naq jnix taq’un b’ant, ja taya meb’ayil, a pajtib’il ex ek’owajtib’il xi taya kuky’il teqe toj kojb’il e ju tnam maya; c) onilte a tumel kyojile junjun ja ex a nok q’et tij tx’otx’ kyoj tkykyajin tanam, tuky’il jun amb’il nim.

4.3 Aju’ jun xim te pwaqb’il te ch’iyjsb’il kychwinqlal xjal

A Nuk’b’il kawb’il te tnam ak’aj jaku tzik’ toj jun x’uyb’i aj xi kayin tumel tu tten junx lex tumel a ja ktzajila pwaq, kay tu tkyaj miytl tla tixti te tuntzun lay xi tb’inchan a taq’un a ti tnejil, a nxi q’on te, toj tq’ijlalil, a tu maxi ch’iy tnam. ti tu tchojon, a junjun tumel a nxi kayin jni q’inumal nok tun tnam toj junjun ab’q’i; atzujuntl, a jni tajlal tij q’inumal naj a Nuk’b’il kawb’il te tnam jaku b’an tu tjaw tchmon, a jni tkayinx tten xim a ti kxol a tzu min tzaqpinte tu tkawin tun kykawb’il. A Nuk’b’il kawb’il te tnam te Paxil jun ipumalj tlaxix toklen tun b’otz tipumal tun tjaw tchmon txan pwaq ati. Xi noj tteq’inatib’ toj jun tolin b’ajnitl: b’otz nel tqanin ex ya toj tumel nxi tqanina, a tzaj q’onte jon najb’in tun ex, tzujuntl jon najb’en tun toj tumel. A ti maj nxi tb’incha tnch’in xtilun, atzutzu nxi tq’ona twa naq njaw tnab’len

naqx tun xi kyq’man junjun qa nxi tb’omchan tu xi tkayin a chojb’ilte tpwaq tnam jaw chmet. qa lexqe ti tun kychojon jon xi kyb’inchan, nku b’anjxix a Nuk’b’il kawb’il te tnam, a kun’ b’otzjsante tipumalju tun xi tqanin tu kychojon. ikytzu tumelju nkub’ jpeta jun tolin.

Sen nxi sipeta a jnix nok. A tu tkub’ b’otzjset meb’ayil ex a pab’l tib’ij jon tnan jun tumel sen tu tb’anta ninq’anchal ex tu ttipa tla tumel tu xi kayin b’anxix tu tzaj tman a tipumal sent u xi tzipana a pwaq toj Paxil.

Senx xini tman a junajtib’il tu xi kayeta, jun tumel tililtij ntzaj chik’b’anxix a tu tten tipumal te Nuk’b’il kawb’il te tnam jun tumel sen tun tenena. A txolil xi ni tb’incha jun tumel kye tnejil k’loj te tnam nkyjyon tun tb’inchet a chamb’ilte, ja ntzaja ex ja npona e tixti a Nuk’b’il kawb’il te tnam a ti te. K’wel b’inchet ja kxel tzyeta ex ja k’onila kyxol Nuk’b’il kawb’il te tnam tuky’il tnam tuntzun xi tzqitun txolil xim sen kayb’ilte. Tla juntl xim tanq okx sen tu xi tonina tun tkub’ b’incheta jun Nuk’b’il kawb’il te tnam mim tipumal, sen kub’ ximeta, tu tok tq’on jun tipumal nimxix jaku b’antl tun tik’x te jun tumel tu xi tzyet te junx ex tu tokx toj tnam.

Jun b’an xim tu xi kayet tumel sen tun tela chwinqlal b’anxix, lay txiya tzaqpib’l tu lay txi kayeta jun tiqatz tu tchojon te tkyaqil tu tch’iy tuntzun tkamb’et eju tnik’janil kch’iyel senkux a noktz kyun chi onin nimx. Ntzaj tman a tel aq’pet a nel qanet, aj xi nimax a tenjil onb’il, chik’li a nb’eta te nb’aj; lextz lon, sen tun tu tajb’ena tu tb’antl jun aq’ib’l tun kychojon nimxixi najb’ena kye nchi qaninte ex e nchi chjonte. Tu tb’ant a nxi kayinte tumel ja nxi chjeta pwaq (SAT) tu taq’unan toj tumel b’an, toj txolil, tuntzun tzaj tzaq’wen a ju Nuk’b’il kawb’il te tnam ati lex toj tkyaqil tnam.

Jun txolil nxi kayinte tok toj junjun aq’unb’il qa kub’ taq’unan a jnix tixti’ te tkyaqil, a tu xi kayet tkyaqil ex tex tnam tuntzu lay tzul kanuna tun kyub’ tz’eyjset twitz a jnix taq’uxil nb’aj, a tzaj tq’in a tz’elpuna toj jun Nuk’b’il kawb’il te tnam nyolin.

4.4 Kolb’il ex oklenj junx

A tnejil xi ni tzyet tix tajb’il tu xi onet ex tu ttenxix nuk’b’il kyxol junnun ja e nchi xk’ayin kxolx tij kolb’il ex a tu tten oklenj junx, tu tjaw ch’iy sen tu xi lq’ella jun tumel xi toka tij k’loj te kolb’il ex a oklej junx, tuntzun tknet te tkyaqil toj txolil ex b’antnitl, tunztun xi q’et te Nuk’b’il kawb’il te tnam e aq’unb’il tililtijqe tutzu tb’ant taq’un ati toj txi u’j. a tumel tib’aj sen tu tch’iya xjal te Ab’yala 2009-2010 ntchiyjan a txoli xim aj tkub’ tkayin tumel te kolb’il te xjal ex oklenj junx kye tnam ex tu tjyet tumel sen tu kch’exb’ena.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201092

C 11

92

C 3

A tumel te tyaqil tu txi lq’e a kolb’il ex a junx oklenj

Toj jwe laj te abril te 2009 xi lq’e b’anxix ate oxe kawil teqe toj Nuk’b’il kawb’il te tnam tuky’il nejenel te k’loj tye kawil MP) tuk kysqitun a tumel te tkyaqil sen tu tlq’eya a kolb’il ex oklenj junx. A tumel lon a ti toj tyol te junxichaqtl xi taya tij sen tu tjyeta nak’b’il, a ch’ixpub’ xim, a tumel tzeyjsb’il wutzj. E xim tuky’l ja nchex kayinte b’iyojtib’il, a tun ipumalj tok tij a tu tniq’anchalix tichaq nb’aj, sen aq’uneta te junx oklenj ex tu xi q’met te kawb’il tij a ja yolina. Intzu xi kayet a xim te tak’b’il ex te junx oklenj te jun aq’untl te jalo ex tu tten tun Nuk’b’il kawb’il te tnam. nok tq’on tij “tililxix tij tu xi onet a aq’ib’l de yol ex a tumel sen tun tb’anta toj nak’bil e tx’uyb’il, e nchi tzaqpinte tun t-ten tx’uyb’il, ex ik’owajtib’il te tnam, a ya junx oklenj, b’iyojtib’il ex a tu lay tz’el yala a tixti nb’a kub’ b’inchan, a nab’l tanil nkub’ tchwinqlalin a tam te Paxil a ntzaj tq’in tuky’il a tu tkub’ b’aj jnix ma xi b’aj tchmon tanam kuky’il juntl ja teqe toj Nuk’b’il kawb’il te tnam.

A u’j lon ntzaj tq’on jte tumel:

• tok tojtzqin a tumel te tkyaqil sen tun tch’iya a kolb’il ex a junile oklenj jun tnejil txolil te Nuk’b’il kawb’il te tnam toj tumel ton,a nok q’onte te jun amb’il tu xi ch’ixpet a txol kolb’il ex junx oklenj toj Paxil, tun kyxi kayet te jun tkyaqil nb’et.

• kyxel onet a txolil tu tq’nax xim te tumel te jun b’e ti tu tb’et toj tuntzun a Nuk’b’il kawb’il te tnam Paxil kb’antel tu xi tjyet txolil tipumal tu tb’et a tumel te tkyaqil kolb’il ex a junx oklenj, atzutzu nxi tzyeta a tun t-ten ex tu xi tb’inchan sen tu tb’tzjseta te b’iyojtib’il ex tu b’inchet tumel sen tu tb’aja a taq’uxil chava ximan.

•Te jun tumel te maxi tzik’ tu t-ten tu xi b’incheta, a xim te tkyaqil te kolb’il ati tu tkub’ tb’inchan tuntzun awtl Nuk’b’il kawb’il te tnam. tu a kayilte tumel se tu taq’unana a tumel te tkyaqil te kolb’il. Ikxtzuju tajb’il a tu tkub’ tzaq’wen a u’j b’inchalte a tzajni q’man ti xim te kolb’il.

• Interpretar el contenido de este Acuerdo como el resumen de una vasta dinámica de discusión multisectorial generada durante el período 1999-2009, en el contexto inmediato y posterior a las negociaciones de paz.

• tel tnik’chil a ti tz’ib’an toj tumel ikysen te b’otz tumel te jun sqchan te tol te tkyaqil toj amb’il 1999-2009, tojx txolil jaloxix ex a tzeltij aj tjyet tumel nak’b’il.

• kmky’etil a qa tililtij tu xi onet ex ljet a kykub’el kye jnix teqe toj u’j te kawb’il toj ttxolil a tumel te tkyaqil te kolb’il, tnejilxix tu txi b’inchet a tu tajb’en te tkyaqil te kolb’il, tumtzun tzaq’we taq’un tu xi tkayin a kokb’il.

• oqxenalte, tu tok tmoj ttz’uxal tu tkanb’et a aq’untl b’anxix te tumel xjal xi ni q’et tu tzaj kyq’on onb’il te kolb’il, tu tzaj tq’on a onb’il ti tajb’en tu tkub’ es tu taq’unan a nim ja te xnaq’tzb’il te jyob’ tumel a nak’b’il (Inees) a kayilte, a ntman kawb’il toj ttxolil a tumel te tkyaqil te kolb’il, a kayilteju te tkyaqil, aq’unb’il ex bo’ant tun a ntzaj tq’on Nuk’b’il kawb’il te tnam. tuntzu kyb’inchet, ex tu xnaq’tzn tuky’il tu t.-ten toj jun xnaq’tzbil tu tb’antxix tu xjal ex tu txi tb’inchan toj sen tu t-tena naky’b’il toj tnam.

• tu tknet qa tililtij tu xi q’met tu xi b’inchet a tumel sen xi ni q’meta te onb’il tun nchex kayinte nak’ib’il, tu txi b’inchetxix tu tkub’ te jun yek’b’il tu tq’mante sen tu tay xi b’incheta, jun tumel a ntzaj q’mante tu xi xpich’et b’iyojtib’il chab’a b’inchan ex a txolil a tipumal banxix b’inchb’enkye ex nxi kyb’inchan tu tkayij a tumel eleq’in tuky’il a taq’uxil chab’a b’inchan ex a k’ul taq’ux nk’ayji. Tuky’il, tu tkub’ b’inchet ja tu kyxi kayet ex onet e ju nchi b’aj b’iyon; tu tkub’ jun tumel kxel b’inchat ex jun tu tb’ant tu xi kayeta tu tkleta ex toneta, tu tyonte sen tu xi q’meta jun xim te tkyaqil sen tu t-tena nak’b’il.

• tu t-tzaj nayet a toklen tu ti jun joyb’il, xi kayet kye onin nchjet te nak’b’il ex nim xim, tu tilk tqon toklen a tu tkub’ ttzaq’wen tal kawb’il kxel b’inchet te tumel te tkyaqil jnix b’an xim xi ni kayin toj kawb’il tok toj. Bajsb’iltzu, kxel q’et amb’il te ntanina tu b’ajset okx a xim tu lay tzula il, aj xi b’inchet a tumel lon tu txi b’inchet ex tu tb’anta tu xi kayet a tumel te tkyaqil kolb’il, axix tu taq’unan b’anxix tu xi kayet tnam.

• ti tz’elpuna a tu xi b’inchet a tumel,a ntman txolil a ti te tnejil, ikysen a tililtij te u’j te tnam a te nak’b’il ex te junx t-ten, kub’ni b’inchan sen tman txolil qa jon ok tchq’onxix tu txi junx, ikx, sen qa ma lq’eya toj a nqanji, jaku b’ant junjun tume tu texa ttx’uk naqa junile jaku, chi onin tu tb’otzjset a b’e tu tpon ti tun tumel te tkyaqi kolb’il ex te jun oklenej.

Te jun tumel te maxi tzik’ tu t-ten tu xi b’incheta, a xim te tkyaqil te kolb’il ati tu tkub’ tb’inchan tuntzun awtl Nuk’b’il kawb’il te tnam. tu a kayilte tumel se tu taq’unana a tumel te tkyaqil te kolb’il. Ikxtzuju tajb’il a tu tkub’ tzaq’wen a u’j b’inchalte a tzajni q’man ti xim te kolb’il.

C 11

93Atwi’xanil yek’ulte ch’iysb’il toj tchwinqlal xjal

Ch’ixpub’l te nak’b’il ex a ipumal tij jnix taq’uxil

A Paxil tajb’il jun tumel te junx oklenj xtilun, nin tipumal, ojqil, tzaqpin. Taq okx tumel ju sen jaku tzaq’unana tu xi tkayin jnix ntqanin tnam tu tok qe kyk’uj kyij ja ex kyij nejliqe kywitz. Kwentijxi tumel oji xi b’inchetxi, toj txolil lon, atxix te tkub’ sqitun tij nak’b’il, a tu tu mitl a taq’unb’il a xi niq’on ex a onb’il toj jun tnam tlaxix tumel te jun tnam junx. B’ante a xi b’incheta a txolil a tz’eysjb’i a toktz toj 1992, oktq’on a tu tb’antxix a taq’un sen txokil, a tyol a kayinte tnam (PNC), a ja te tz’eyjsb’ witzj , ex a tumel sen tu tjyeta a nklonte tkyaqil, e kawil mimaq kyoklen te kayilte a junx olenj (CSJ) ex e toqex toj ja xiya qanb’etz, ja taya a ja te klolte tkyaqil jnix il (IDPP) kyuk’il e tokx toj ja te kawb’il (CC). E ch’ixpub’ lon ti tu kykanb’et ja pomniya toj u’j ex tu kyjaw ky’ixjich’itl tu til jun impumalj te tumel ati ak’aj, texjun Nuk’b’il kawb’il te tnam nyolin.

A kyajni junan kyib’ te tumel a junx oklenj tokx toj: a) tzaqpib’il, axix, ti tu tb’ant ex tu tten toj jnix nxi b’inchet toj tx’otx’. Lay tzaqpet tu tten jun tumel tjunalx qa te kykaqil e kawil timaq kyoklen ex toqekx toj nchi tolin tij qanb’etz tu kyxi ch’exb’et toj jwe ab’q’ichaq (oxe laj e kawil, senkux) b) tu tkub’ a tumel axix: ntzaj q’man tu tkub’ ximet ex ch’ixpet a tqanil tumel axix tu xi kayet a tzaqpib’il ex a tu tten junx kye nchi q’amte b’ajsb’il yol es e nimaq kawil: tu kyjaw sk’et es tu xi q’et, a tzyulte chixpunte, a tu xi kayet aq’untl kye nimq xnaq’tzal, ch’ixpub’l ex a tu kjax lq’e. c) tu payet a tumel axix tij se xi kayeta jnix tumel: a tu txi tb’incha ti nxi tman tu txi tqanin tu tu tel lq’e ti aq’untl tu txi qanet a jnix tume sen tu xi kayeta jnix tumel. d) kxel kayet a junjuntl xnaqo’tzb’il: a xnaq’tzb’il kayin tiltij tu tten jnix tkyaqil toj iksen te jun q’analte yol b’ajsb’il toj jun u’j atixix.

4.5 Q’anb’il kye xjal ex xnaq’tzb’il

Q’anb’il xjal

Toj 2008, a PNUD, tuky’il onb’il te MSPAS kyuk’il junjuntl ja, a tumel chwinqlal toj Paxil: ¿ja ma qoqexa?, jun kayb’ilte okx tq’on toj a tu xi xpich’et a tnam, a yab’il ex a kymlen, wab’j, jni pwaq tzajni q’on te, chi kxel b’inchante naqx te xim. Kab’e ab’qixitl tik’len, a yek’il tqanil lon ntzaj tnantl a tnejilchaq yol tzajni q’man e ekub’ b’inchet toj te tkub’ xnaq’tzet ex nxi tmantl a qa tilixix jun chmab’l tu tik’x a tumel a chwinqlal te tnam, nya okx te te jun k’loj naq’una te tnam. kyxol tumel tzajni q’onqe teqe: a) k’wel b’otzix a tu yek’b’ilte ch’ixpub’l kye nya b’anxixqe kxol txolil tun a tu onet a MSPAS, a kwentij tu tajb’en te tkyaqil ex tu xi b’inchet tumel chwinqlal b’anxix; b) k’wel b’inchet yek’b’il tu xi klet tchwiqlal tnam, tililtij ex a kye k’wal, kuxun, niq xjal, kye xjal a ti jun pix te kyxmilal yab’anxix ex kye tla kyaq’un; c) tu

tten a yek’b’il tumel tu xi klet a ktzajil q’onte tuntzu lay b’aja nimxix pwaq toj chwinqlal.

Tu qyolin ti’j a tlaxix tumel te anq’ib’l, nkub’ ximet a jte tume kxel b’inchet: a) tu tb’ant te jun kmoj a tla kywa, tu tok kayet e ju k’loj kye xjal jaku chex toj, tu tb’ant a sen xi b’incheta ex tu xi b’inchet toj amb’il nim te aq’untl tu xi kayet; b) tu xi kyayet ti xb’ajte a sen xi sipana a tu tla tij wab’j, k’wil b’inchet a u’j a tu tten wab’j ex ati tkyaqil tajb’il xmilal xjal toj tnam tu xi tb’inchan tu xi tq’on jnix nkyqanin e xjal te toj Paxil; c) tu xi kayet a tzaj tman nyolin tkyij tnam junan kyib’ tib’aj a oklenj tu tten wab’j, ex tokx toj a tu txi onet a tumel ntzaj q’man ex a tu xi q’meta tu tililtij wab’j tu tkub’ b’inchet tu tumel tu kyjaw ky’isji txunku kuw junx tuky’il a tzaq’wib’lte te.

Xnaq’tzb’il

a nxi q’et ti xnaq’tzbpil te jun b’e tililtij tuntzu tch’iy xja ate tnam te paxil ex tu tkub’ b’otzjset meb’ayil es a ya junx oklenj qxolx okxtzu noka a tixix tz’elpuna tzaqpin toj nim amb’il. A tililtij na te jun kmoj tajb’il xim te xnaq’tzb’il te nim txew tuntzu tzaqpi tun xi ljet a te ch’ixpub’l te xnaq’tzb’il xi nela tij xi ni q’man es kayinqe tu a tumel te nak’b’il tumtzun tten a toklen xnaq’tzb’il es tu tzaj kytzaq’wen a jnix k’ulel toj XXI . E xim lon q’mantl tun nchi yolin e toqex toj tkyaqil ikysen te a tumel te tkyaqil xnaq’tzb’il (CNE) tuky’il a tumel xnaq’tzb’il tajb’il nimaq tzaq’web’l nya okx kyij tixti, tijxix a txan tumel, en chi q’mante sen, al quk’il, jakuyil ex tu sen aq’unb’il kxel b’inchante.

A kayb’il te tkyaqil xnaq’tzb’il ati, q’man tun chq’ob’l yek’b’il 12 - 91 tla txolil. Kxel tb’inchantzutzi, a CNE tuky’il kayilte xnaq’tzb’il txi kb’inchan a tumel tu tzaqpij a tu xi b’inchet a txolil xnaq’tzb’il. Ikyx sen xim es a txolil te tkyaqil tajb’ilx tu tokx tumel tu tjpet a tzaqpinte txuyb’il kyij k’wal ex kuxun toj k’ojb’il, kye junjun pix tx’otx’ aj kxi xpich’un elni pa’nqe, kyij tnam maya, qya, e kyij xjal en nchi aq’in toj meb’ayil ex xjal junxiqechaql. A xnaq’tzb’il nim ojtzqib’l q’in tun tuntzu xi lq’e te xim te txolil xnaq’tzb’il b’anxix ex a nya b’anxix. Toj aj xi kayet a toklen xnaq’tzb’il, lay tu xi b’inchet naqxtu a ti jun ja te xnaq’tzb’il qa tla jnix nqanin, a tu xi q’et ex tu tok noj toj b’anxix tumtzun tq’et xnaq’tzb’il toj. Jnix tajlal ja te xnaq’tzb’il jawni tuky’il a qa nxi kayin kyun xjal tojx nxi kyb’inchan tun a “nim tumel tij xnaq’tzb’il” (nxi tljon a tumel sen kxel oneta iksen a wab’j toj ja xnaq’tzb’il, aj xi q’et u’j, txan aq’unb’il, ex junjuntl tixti.) tu tajb’ent tu txi b’inchet ex tu tch’iy tumel tun tzaqpinte e onb’il b’anxix ex tu tajb’en toj amb’il. Nim toklen tu xi kayet a tumel b’anqexix ex xtilunqe tu xi b’inchet e onb’il ex a tu xi kye tnam kye ajxnaqtzal kyuky’il ajxnaq’tzal.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201094

C 11

Aj kub’ yolet xim es a tiyi tumel te xnaq’tzb’il toj kab’e yol tajb’il tu xi kayet b’anpun tumel: k’wel kayet a yek’b’ilte sen kxel aq’uneta tij a nkyqanin ex kyajb’il tnam maya ex te junjuntl seno je tz’ajb’enaxi toj tujuntl tumel; tu xi b’inchet xnaq’tzb’il tu txi kayet a chukchaqx yol ex a junxichaqtl te nkyjyon yol nchi chixpuj tij junx yol maya ex ti junx yol te kyiyol saq xjal, tun tik’x toj kwentij yol te kab’e; tu xi ljet tij xnaq’tzb’il aj txi tzyetku te tkyaqil, tok tkab’i xnaq’tzb’il ex toj toxin. Tililtij a a xnaq’tzb’il toj kab’e yok EBI sen ojtzqina a tumel xnaqtzb’il toj Paxil, ntzaj q’manjumajtl toj xtilun iksen qe juntl tex twitz tx’otx’ oji txi kyb’inchan jun xnaq’tzb’il te chukchaqx anq’ib’l toj kab’e yok (EIB) nkyej tq’on chab’ayinib sen tten e okni lq’eqe tij, te jun kmoj tu tch’xelan, tuntzun xi lq’e tuky’il tipumal ex tij txim ak’aj tij juntl tb’e. toj lon, nb’anta a tume jun xnaq’tzb’il junx ex b’anxix, a ti loklen tij txolil a ch’ixpub’l te anq’ib’l ex yol toj jun tnam ya junx.

Axix te tzyet taqunaj jun k’loj junx te txi tman ex tu tok ojtzqin a txolil ch’ixpub’l te xnaq’tzb’il, toj 1998, a Nuk’b’il kawb’il te tnam oji kanb’et tun txi ljet a ch’ixpub’l te u’j. kub’ b’inchet jun txolil yol sen tu xi ch’ixpeta a U’j, kub’ b’inchet a U’j te tkyaqi ja xi ni tzyeta (CNB) te tnejil tten, xikb’il xnaq’tzb’il, tnejil xnaq’tzb’il, toj tkab’in tnej ex jujuntl toxin tnej b’ajsb’il xnaq’tzb’il; kub’ tzq’wet a tu tch’iy e txolil b’antniqetl. Ex tu xi b’inchet a CNB toj jaxnaq’tzb’il tix tajb’il; nix tu txi q’meta ex tu kyxnaq’tzet, oqekx, e ajxnaq’tzal tz’qeku okxniqe to aq’untl; tuky’il tu xi lpe a kayb’ilte tumel a tu xi lq’e ex ti kb’antel tu’n.

A tu tb’ant a b’anxix xnaq’tzb’il, jalo kub’ni kayin toj tumel jnixi maxi b’ant kyun xnaq’tzal tij u’jin ex a te ajlab’l, tokxtzu toj a ti tajb’il xim te xnaq’tzb’il nimxix toklen tuntzun tjaw a sen tu tch’iya a xjal e ak’aj k’loj namx kyul toj Paxil. Tijxitl a ch’ixpub’l te xnaq’tzb’il te tnejil itz’jlen (tu tkub’ toj tkyaqil a xikyb’il xnaq’tzb’il ex a tenjil xnaq’tzb’il tuky’il junjuntl), a tnam tajb’il tu tch’iy ex ljet a ch’ixpub’l te xnaq’tzb’il te tkab’in itz’jlen, iksen a tu tb’an okxju ex tjunalx b’anxix, tu tkub’ ten ex tu tch’exb’en a k’loj a ti toj niky’ajchaq.

4.6 A tuj Nuk’b’il kawb’il te tnam toj

Kwentij jan xi ni lq’eya tu xi b’incheta tokx a Nuk’b’il kawb’il te tnam onilte a jnix nxi b’inchet toj nak’b’il. A ntzaj tq’in, ya tililxix tu tten txan xim qa nyaxixju, qa xi nqo yolina tij tumel iksenqe jte lon:

Ch’ixpub’l toj tumel sen tu tjyeta jun kawil ex kye jyol kawb’il Reformas al sistema electoral y de partidos políticos

A kawb’il tu tjaw jyet ex te jyol kawb’il b’anaxix (1985) kub’ b’inchan toj 2004 kwentij ch’ixpub’l nim kyoklen naq ch’i

b’otzqe; a ch’ixpub’l te 2006 naqokx oktq’on tu txi b’inchet. A k’loj te tnam kub’i tb’inchan junjun tumel a ti kwentij ch’ixpub’l toj, namx kykub’ tzaq’wen, teqe junjun nim kyoklen toj kyaje txolil qan jun ch’i b’otz yek’b’il lon a) kuk’b’il kye nchi jyon kawb’il: tu xi jet tu xi kayet a aj tkub’ b’inchet te jyol kawb’il, tu xi jun xim atitl toj tkmojil te aj tz’ib’et a 0.04% te chi ktemb’il toj tu xi kayet a jni tajlal xjal toj tb’ajsb’ilin tz’ib’il te sk’ol. b) tten kawb’il aj tzyet sk’ojtib’il: xi nyolina ti b’anpun tumel, tuk’il jun a nq’onte pwaq aj tb’aj jnix nb’aj kyb’inchan en kyajb’il tu kyok te kawil a tzyet sk’ojtib’il, njaw tch’iyjsan a ntzaj tq’on USD2.00 aj tpon toj 3.00 tu jun u’j aj tkub’ sqitun atitl ex ntzaj tman jun tumel tu txi kayet sen najb’ena jnix ati tijxitl. c) toj a tumel jnix nxi b’inchet to sk’ojtib’il: ntzaj tman jun tajlal lay tu tch’ixpet te 140 yek’ulte tnam, tijtzu 112 chi kjawil jyon tun tumel tu tjaw sk’on (teyle junjun pix tnam) ex 28 tu a txolil te tkyaqil (ikx tz’eta a 25.0% a tkyaqil lex chi kykawil tojx). d) kawb’il nim toklen te sk’ojtib’il luky’il tuky’il: ntzaj kyq’man a tililtij tu txo onet a tu tel tpa’n tib’ tuk’il jun pwaq nim atl junjun ab’q’i ex tu tkub’ b’inchet ak’aj q’untl kxel b’inchet ikysen tu tkub’ b’inchet a ja te xnaq’tzl te sk’ojtib’il (Ince) tuky’il a ja te kwentij nchi jyonte kawb’il te xnaq’tzb’il te jyol kawb’il (Imep) tu tzaqpet tu tyolin ex tu tten tnam. ntzaj tman tu xi b’inchet jnix a nyolin tij chmob’l ninq’anchalqe, tumtzun xi kayet qa b’anqe tuk’il tuky’il nimb’il te u’j nxi kayinte ex a tumel b’antni 169 te OUT kyib’aj tnam maya ex e ojtxi qeku toj tnam kyb’xkyib’tl.

Tu jnix tajlal ch’ixpub’l tij kawb’il te sk’ojtib’il ex te nchi jyon kawb’il, ti kyaje tumel ja tajb’ila tu kyxi kayet: a) xtilun toj tumel pwaq toj sk’ojtib’il; b) tu tkub’ b’otzjset kyajlal e nchi kawin ( tu tten jun tajlal b’otz twitz jalo tu tpon lq’e tij 80-120 kawil) tu tkub’ b’inchet tyil kqanetel nimaq toklen kye nkyman tun kyok; c) kyk’b’ilte tojx es toj tkyaqil?: tu tb’aj jun yol tib’aj tb’anil a ti toj tumel mimaq te tkyaqil maqa yek’b’ilkye toj tkyajin tnam tutzun tten yol kyun xjal; d) tu tten txolil a ch’ixpub’l kye junjun k’loj (tu tkub’ b’incheta toj tzuxal a q’oj ati kxol junjun k’loj); e) tu law tzaqpeta tu kyten kayil ex e kawil toj junjun kojb’il; h) tu tkyaj pwaq kye qya ex kye tnam maya te jun tumel te axix a ntzaj oninte junjuntl tnan tu tkub’ b’otzjset a jnix tla tun tten yol tun kyten xim.

Se’n tten Desarrollo Urbano y Rural (SCDUR), mo toj juntl b’inchb’ente tun kyten xjal

A SCDUR nkub’ tb’inchan juntl ak’aj ex ntqanin jun kyek’ilte kb’antel iltij tu tyolin tnam, jun tumel qama tz’aq’unan b’an, ntonin a chwinqlal te yol. A ti txolil ex tumel tojile junjun ex te tkyaqil, toj departamento, tkyajin tnam, ex tojx. jon nok tq’on onb’il tij tumel oji tzik’, qun e kawil nchi q’man jon xi kyik’len e tumel chwinqlal te xim a tajb’il, toj juntl tumel xi ni q’met, jun xjal k’atz ex tjunalxixl, nb’ant txqan

C 11

95Atwi’xanil yek’ulte ch’iysb’il toj tchwinqlal xjal

tumel tun tu xi tkayin, jun tnab’l ktipa ex ntk’mon txqantl yol. Juntl q’unb’ente jnix, nyolin b’anxix toj ipumalj a ti toj niky’ajchaq, onb’il tojx ex tnam tx’ukx, toj ja ntzaj tzyeta.

Tliltij tu tb’aj a sqach te ex ojtzqinqe a nxi kb’inchan lex jyol kawb’il toj niky’ajchaq atzu a tumel te jni pwaq kye k’loj te tojile sen pana tib’ tnam ex tkyajin tnam. ti tu tk’let a jnix nkub’ ximet toj tkyaqil te jun tu xi nimax ja pomni b’aja tx’otx’ ex toj tkub’el. Tuntzun tb’ant, tumel a tu xi kayet atl tun tnam, b) tu kub’ b’inchetxix a nojb’alye tu taq’unana ex tu tkub’ chmet a jnix xim te tkyaqil kyun sen tu xi b’inchet ntzaj tonin a Cdede, tuky’il, ex juntl, a tu tok mojb’et a b’ajsb’il lon tuky’il ja toqekxa kawil, aj ttzyet tb’inchjite xim kxel q’et; c) tu xi q’met ex onilte e tuk’b’ilte tu tyolin Conadur toj b’e aj tb’inchet te jni ktzajil q’on te jun tumel b’axix q’unb’ente kye xim ja k’okyila tun tzaj tzaq’wen tumel ktma jnix tokx toj k’loj; d) kyxnaq’tzet xjal tu kyten tu kyiyolin ex tu ti b’inchet qanb’ilte kye jnix tumel xim; e) tu tten a junajtib’il kxol Cocode,Comude ex e aq’unb’il toj k’loj te kawil ex ja te nkawin toj niky’ajchaq.

4.7 Meb’ayil ex a ya junx oklenj te xjal chan ex qya

Toj tlok’ yek’b’il te tu tch’iy xjal ja nok yala tumel te junx oklenj, a tqanin, toj jun plaj, a tu tb’aj tib’aj a tla tililtij kun’ kypan kwentij xjal toj tq’ijlalil ex, toj juntl, a tu tkub’ b’otzjset a pajtib’il kyoj xi ni qman kye chi tzaj oninte tu tkub’ b’otzjset a tu tch’iy xjal. A meb’ayil jon tzaqpin tu tch’iy xjal, a junxitl aq’ib’il ex a ya junx toklen qya tukyil chan, e tzu juntlju. A Nuk’b’il kawb’il te tnam. ti jun tuj nim toklen te tu tkub’ b’otzjset a meb’ayil ex a ya junx oklenj to xim ex tumel te tkyaqil toj nim amb’il. Atzu jalo, nkub’ yolet junjuntl tumel xi ni lpe ti tzaj tman PNUD tuky’il Cepal tz’qekuyninqex.

A tumel te meb’ayil, a tajb’il tun tkub’ tb’inchan jun txolil yol kye tnam tuntzun xi lq’e junx tuky’il Nuk’b’il kawb’il te tnam, te jun toj tnam ex k’ayb’il tun tjyet jun tumel sen tun tlq’ella tu tokx toj. Atzu xkanb’et tun xim, q’mal, ch’iyjsalte ex kayilte jun tumel sen tu tch’iya te nim amb’il tun xi b’inchet tumel sen tu tkub’ naj meb’ayil ex tu ttkub’ b’otzjset a ik’owajtib’il, toj jun tumel tokxile toj a njyon sen tu tch’iya xjal atl q’ij tu xi kayet e jnix kojb’il. Kye tnam maya ex e qya. Toj txolil aq’untl, a ti toklen tun kyxi ljet tumel te tkyaqil sen tu tch’iya kojb’il ex a tu xi tzyet a jun kawb’il sen tu kch’iya kojb’il, a tumel toj tnam a nxi q’ona pwaq q’matl nchi onin tu tb’otzix meb’ayil kyoj kwentijx tnam te Ab’yala . e junjun tumel, a jun xi tzyeta toj Paxil toj 2008, tiltij tun xi tb’inchan junjun tumel tuntzun tten ex taq’unan b’anxix: a) tiltij tun tb’ant tu lay kyej tzaqpija; b) jnix ntzaj tixti a tij chwinqlal ex xnaq’tzb’il, ati tu tjaw tch’iyjsan junjun tumel aq’untl ex tu kyanq’in toj jun tumel b’an; c) ajtzu tb’aj amb’il kub’ni ximan a tu xi q’on

pwaq tzajni q’man, e kuxun xi saj onin (etznitl xnaq’tzb’il kyun) ti tumel sen tun tokyala kyaq’un; d) a tu kjaw sky’eta e chi kxel onet tiltij tun xi kayet b’anxix. Senkux ntqanin junjun tnam, ti tu xi kayet, ikysen te Paxil, a tu tix yol ex anq’ib’l e nchi aq’unan kye xjal ex jujuntl ja xi ni tq’ona tyol kye tnam maya e nchex tkayin Nuk’b’il kawb’il te tnam. a amb’il nim xi ni q’on iltijxix.

Toj tumel a junajtib’il te xjal, eju tumel ti tu kyok mojb’et lex a toj tchwinqlal ja kxel tzyeta, pwaq, amq’ib’l jnix tkyaqil, ktzajil kyq’on tumel xnaq’tzb’il,chwinqlal, a jinix te pwaq, te aq’untl, ak’aj mimajtib’il te junajtib’il ex tun tzaqpin tun tkub’ chwinqlet toklen qya. Tu xi kayet tichaq a nok stz’uyinkye qya mayas. Toj tnejil tumel nok q’onte toklen qya toj 1990, jnix te tyek’uj a (PNPDIM) tuky’il nuk’b’il aq’untl te junajtib’il 2008- 2023(PEO), toj 2009, maxi tzik’ lq’e kab’e jun k’al ab’q’ixi tu tok tilil tun tkub’ tumel te nim amb’il. Tiltij tu xi ljet aq’untl aj tel ch’exb’en junjun nejenel, tu xi kayet tu t-ten tu tch’iy ex tu tkunb’ kayet aq’untl atl. Ex tu tkub’ b’inchet nuk’b’ilte aq’utl tu tajb’en lojile ab’q’i tuntzun xi kayet juntl b’e toj jun ch’ixpub’l te kawil, atzu lon tu xi b’inchet tu tb’et, tumel kyijxitl junjuntl ja tuky’il onb’il toj junjun k’loj tu xi jky’et ch’il tumel kychwinqlal qya toj ja najlaqeya ex to tkyaqil tnam; tu tkub’ b’inchet tajlal a jni onb’il ntq’on Nuk’b’il kawb’il te tnam tu tkub’ naj a nel pankye qya tuky’il chan.

5. Ti’j jun Twijil kawb’il kye tnam

Atzu tten xi nela tij tumel tkux toj txolil lon aju Nuk’b’il kawb’il te tnam jaku ex tililtij toj tnam te Paxil, toj tq’oijlalil te jaqb’il toj tq’ij a tu ti, oktzu jaku jun Nuk’b’il kawb’il te tnam ntqyonile jnix xim. Qumtzun a toklen, a nku nej tun kwentij tumel nim kyoklen tun tixti nb’ant kyun ex a ti nimajtib’il, nonin tun jun tipumal kwentij xjal. A tb’i tu tok, toj Maqa tun tzaj tnan a tb’i, toj yol te PNUD, jun tumel te xjal. Maqa tun txi q’metl a tb’i kwentijmaj tz’ajb’enxi, jun Nuk’b’il kawb’il te tnam ti tupumal tun axix ex tipumal. A tun tch’iy xjal ya okxtzu ntmate toj tqky’ nxi tmlona a IDH, xnaq’tzb’il, chwiqlal tuky’il a nok, a Nuk’b’il kawb’il te tnam ti tu txi tb’inchan junjuntl xim tu tjaw tjqon ak’aj ex junile tumel den tun tb’anta, tzaqpib’il tun tzky’iet, tun tokyal tumel te kyaqil. Chukchaqx tumel, atzu sen tun tlq’ella xjal tu xi tb’inchan a Twijil kawb’il kye tnam tu txi ch’iyjset tumel ex tipumal chi konol kij jujun tnam maya, uky’nitnalqe ex ik’omanqe.

Atzu Twijil kawb’il kye tnam in ximet te jun Nuk’b’il kawb’il te tnam ak’aj a kub’ b’incheta te nim amb’il jaku txi tzyet jalo. Tutzu naj, kwentij tumel sen tu xi b’incheta, junjun xi tun ktzaja toj Nuk’b’il kawb’il te tnam atzu junjuntl kxol tnum. Tiltij tun xi b’inchet toj jun tumel b’anxix atzu kb’antel tun tlok’ ateqe toj ja tzaj tzyeta a Nuk’b’il kawb’il te tnam;

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/201096

C 11

ikyxtzuju, ti tu xi tkayin a tiyil k’ulel qon ate tnam jon ok niman, ateqe xjal maya ati kyanq’ib’l junxichatl. Kykab’il tumel nxi kjyon tumel. A b’ichb’ilte Twijil kwb’il kye tnam chukchaqx okx kb’antela aj tkub’ b’otzix tlok an nok kayet tij sen nchi kub’ stz’uyina ex nchi ajb’ena eju tnam maya tun ya junilechaq ex intzu tyek’un jun tumel tnejil te ik’omajtib’il.

Tiltij tun tkane aju nonin tij Twijil kwb’il kye tnam ntzaj tman tun txi toj jun ayumel ak’aj, ikyx a tnum kyolil, an ntqanin tnam maya ex nya mayaqe. A tun tkub’ tx’uyet a tlok’ colonial ex a ik’omajtib’il nya okxtzu q’ojate te amb’il, ikyx te ipumalj tuky’il q’oj. Atzu Twijil kwb’il kye tnam, sen kub’ kayeta toj INDH 2005, te jun ipumalj kb’antel tun xi tyek’un es tu xi tman eju chukchaqx nchi jaw b’ant ex nchi yokchi toj tnam. A chukchaqx ipumlj junxitl chaq kye ju ipumalj kye mos, ikyx junxichaqtl iky sen te jun ipumalj maya, chukchaqx, jujunchaqtl tumel, toj jun Twijil kwb’il kye tnam, najb’en junxichaqtl chaq’b’il, a nxi kayinte tumel oklemj chmon (oklenj kye tnam maya ex junjutl oklenj kye junjuntl k’loj) ex teyle junjun (te kyaqil).

A Nuk’b’il kawb’il te tnam jalo jaku kub’ tb’inchan tumel tun tonin tun tkub’ b’otzix a aq’pub’ti b’il ex ik’omajtib’il kye tnam maya, ekysenqe jte lon: a) tun tjaw ch’iyjset a tumel aq’untl tuk’il anq’ib’l kye tnam maya, a tumel chwinqlal, ja tuky’il jun tumel chwinqlal banxix ex toj tumel; b) tun tok tojsqin a tumel axix kye tnam maya, a chukchaqx tumel axix ex a nxi kyb’inchan tejlexchaq, tuky’il tun kyxi b’inchet eju tixti toj tumel., tuntzun kyjyet xjal tun xi kman toj kyol teylex chaq te junjun kloj maya tuky’il tun tjaw ch’iyjset eju chi kyolil tij tnam kyoj ja teqeya kwentij maya; d) kwelil yeky’et chukchaqx anq’iab’l tuky’il chukchaqx yol toj tumel xnaq’tzb’il tukyil chwinqlal; e) tun xi b’inchet a tiklen a tun tok toj tajlal tun tyolin a maya toj sen tten junjun k’loj tun tjaw jyet nijilb’aj tuky’il k’loj teqe toj tnam, toj sk’ojtib’il, toj amb’il te aq’untl te tnam toj jun kub’elj nim toklen; f ) tun tkub’ myet aju tumel te ik’omjtib’il, joj jun tzalasb’il maqa axix jakuyil; g) tun xi yeky’iet jakuyil taya chukchaqx anq’ib’l; h) k’wel kayet a xnaqo’tzb’il ton kab’e yol, tuntzun xi kayet jun tumel sen tten tnam ti tajb’il ex ti ntqanin tnam maya ex te tkyaqil tnam te paxil tun xi kayet tun xi lq’e lex toj tnam; i) k’wil b’inchet ex tun tch’iy tumel te ik’omajtib’il te b’an tun kyonin tij toklen, ex tun tten aj tpon b’aj te xnaq’tzb’il kye b’otz ex kye nimq k’wal kyuky’il kuxun kye tnam maya. Lexqe oklemj ex tumel tiltij tun Kyaj te qya maya, qun tokx jalo te jun yeak’il te ik’omajtib’il toj tnam.

6. Tz’ib’b’en tib’aj ch’xpu’b’l te Nuk’b’il Kawb’il te TnamToj tum te Paxil, eju nchi yokchante ch’ixpub’l ikqe te kab’e tipumal a’ maqa ch’ixpub’l jon ninq’anchal tun txi kayet, atzu

nin tnum in xi tljon sen tten. A tnejil. Tun nokx tz’on tib’ a jun ik tb’i tzaqpib’ltib’ij te Washington. Tojtzu jun tqiky’ lon, a Nuk’b’il kawb’il te tnam ok q’on te jun ipumalj te onil, b’ajnitl b’otzjsalte a ju taq’un tun txi tkayin a k’aybil ex nok tilil a tu tkub’ b’inchet tuky’il tun tokx toj tkyaqil twitz tx’otx’ tuntzun, aj tzaj sqitun tij U’j te nak’b’il toj 1996, b’aj jun yokchijtib’il junxilt te b’inchal qanb’etz te yol ex tun kyox chukchaqx anq’ib’l. Ex etz jun kawb’il te k’loj nb’inchante aq’untl tuntzun xi b’incheta a tx’uyb’ilte a tipumal a tb’inchalte a aq’untl ex e ju nchi ajb’en te jun k’loj nchi aq’unan tij tx’otx’, a ela tniky’chil eju nchi onin toj txolil chwinqlal tuky’il xnaq’tzb’il ex a k’aybo’ilte jte nim koklen nchi aqunan te Nuk’b’il kawb’il te tnam. B’ajxa. Ni jalo ojiwtl kub’ tzaq’wen ch’ixpub’l te junx toklen tuwtl tjan tch’iyjsan a tun tten junx a tipumal.

Atzu tkab’in kxi tjae toj k’loj a ja aq’uneta a ju tten a k’axjel tzapin (atzu a k’ulel tun namx tninq’anchalix) a taq’ux ktb’inca rij pwaq te tkyaqil, lex tun kxim kawb’il toj niky’ajchaq kye tnam nimaq tun tklet tij kyq’inumal, namx tb’ant ten ex namx tok kqon kpaj tun kximan tij jun txuyb’il nim. Atzu jun tumel okni lq’ech’itl eju kloj tumel tz’qekuqex te Mèxico, tuk’il jun tumel te ch’ixpub’l tun tzaj tzyet toj nim kawb’il ex tun tkub’ tzq’wen jun tumel te ch’ixpub’il te Nuk’b’il kawb’il te tnamm.

7. Ch’ixpu’b’l Nuk’b’il Kawb’il te Tnam jun tumel tun tjaw b’ent kytanum xjal A tun txi q’met tun t-xi q’et ch’ixpu’b’l tib’aj le’x jaku tz’ajb’en te tun ttzaj tilj txjantl il tunt tkub’ tpantib’ le’x xjal te’eqe toj tnom ex tuntzu tkub’ tx’uyj le’x chamb’il, ikse’n te jun xnaq’tzb’il ti’j b’etb’il. Ex jaku tz’ajb’en te b’etb’il te ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal ex tun tok toklen kywnaqil xjal. Jun techal tun txi b’inchet lu’ te’qe: jun tumel tun tzaj tzaq’we’n te tkyaqil kyk’uj tun txi b’inchet, tun txi chewjset toj ex tun ti’k’x q’et toj jumplajtl te q’uqb’ank’ujil tu’n qa ti tchwinaqlal; b) jun q’i’b’l ttxa’n aq’untl tun tkub’ taq’una’n, ex qa te tkyaqilx ex kye jun jottx, mya te tjunil; c) jun tb’etb’il jun aq’untl toj b’inchb’ente, jun tb’e xnaq’tzb’il (metodología) ex eju’ chi ok b’elex toj te aq’unb’il ex jaku’ b’ant tu’n tun kyokx q’et toj jun tnejel kol kyuk’ilqexi’x aq’unal ex eju’ in chaq’enjqe’; d) ex jun xjal onil twi aq’unal atzun okel te tkuwal jun chma’b’il ex kye nejelj te kyxolilex, aju jun Nuk’b’il kawb’il te tnam ex naq tu’n ajkawil aju’ tok toj kawb’il te ja’lo ja’ku’ txi tqani’n te Naciones Unidas, naq tu’n ati tojtzqib’l tun tyolin kyuk’i’l xjal te nin tnam ex tun tetz jun nab’l toj twi’ e) jun tkuwal ok okel tun kyuk’ilan tojx juntu’me’l kyuk’i’l jun kychmab’l xjal kye te kytanam qxjalil, ex juntl chma’b’il naq kye tnam kyoj kojb’il ex twi nin tnam tun tten akuxi’xju ttun taq’unan kyoj ja najle’ ex tun taq’unan toj q’e’l.

C 11

97Atwi’xanil yek’ulte ch’iysb’il toj tchwinqlal xjal

Aj tjapon aq’untl ex aju’ ti’yil tz’elpona’ akuxi’xju’, ex kyajb’il tun tok kyipumal ti’j toj twijil tnam tun t-xi qe ti’j jte’ txolyol, ex lwiy in kane toj kywitz xjal ex ok chi tzalajel xjal ti’j, ex naqx tun tkyaqil kyanmi xjal ex eju’ aq’untl tojxix jun tb’anil aq’untl kuyilex tib’inchji te chixpub’il nimaqja ex naq aju’ tun kyonin xjal, ex at jun ti’xti’ b’a’n tun tok toj tajlal kye kychma’b’il xjal ex q’mal tpakb’al jun ipumalj ikyju’: jun aq’untl te tun kymojb’et kynab’l tnam junx tuk’il Nuk’b’il kawb’il te tnam ex qa ilti’j tu’n kysaqchan ex b’ajxa’ chi saqchan kyuk’il jun qtij xjal in chi jyon kawb’il ex tun tb’aj yol ti’j ttenb’il wi’xin.

Qa ma kub’ qq’o’n, mo jun txokb’il kyxolilex junjun nimaqja ex chma’b’il kye tnam ojtzqi’xi’x ex qa in yek’un kyij tnam, ex tun tten ajkawil mo wi’xin ex (kye nimaq oklenj te Nuk’b’il kawb’il te tnam , aj tpon toj tq’ab’) tu’n jun yol kye tnam, tun tel pa’yet junjun yol te ti’yil in kub’ yolet se’n aju’ junjun in ojqelan se’n qa min stz’el b’a’n jun ti’xti’ min stz’el b’a’n, qa jaku ten jun tipumal tun t-xi b’inchet jun mantel qa jun aq’untl nim toklen ex te in ojqelan ex qa ati juntl amb’il

tu’n tktet ex se’n aju’ amb’il ttxolil yol kyajni toj aq’untl tun t-xi b’inchet twijil tnam.

Toj jun tb’etb’il lu’, a in xi ka’yet aju jun ak’a’j ti’xti’ te Nuk’b’il kawb’il te tnam naq tu’n t-xi qe ti’j joyb’il ti’j Nuk’b’il kawb’il te tnam taq’un ex ti’yil ok xel tb’incha’n ex tun toktoj tajlal aju’ kayij yol te chixpub’il qa matxi toq b’ent tten, ex q ama chi kub’ mlet kyojtzqi’b’l ti’j ch’ipub’l te Nuk’b’il kawb’il te tnam kyoj junjuntl tnam te jun plajtl, in xi q’met juntl aq’unb’il tex ch’ipub’l te moj xim te Nuk’b’il kawb’il te tnam ja in pon tk’ujlail ex ok b’antel. Aju’ jun tqanil lu in xi q’met naq tu’n in ojqelan jun ch’ixpub’il te Nuk’b’il kawb’il te tnam te ja’lo ex tun tok te jun Nuk’b’il kawb’il te tnam te ak’a’j, ex te junile oklenj, (kuw mo kuj, tojx jun tume’l, ex akuxi’xju’, ex tuk’il jun pwaq, tun taq’net toj jun õtilun, te oklenj) te kykyaqil xjal ex te yukb’il te ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal aju’ Paxill: te Nuk’b’il kawb’il te chiyjsal kyanq’b’ilk xjal atzun jun txokb’il te twijil tnam tib’aj Nuk’b’il kawb’il te tnam ex jun aq’untl te ch’ixpub’il.

Informe nacional de desarrollo humano 2009/201098

Tu’m

e’l

ja in

chi

q’u

mla’

Tu’me’l ja in chi q’umla’

Acevedo, C. (2007). Gasto público social y procesos presupuestarios en Centroamérica. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales (Icefi ).

Acuerdo sobre identidad y derechos de los pueblos indígenas, 31 de marzo de 1995. 1997. Chimaltenango, Guatemala: Editorial Saqb’e.

Adams, RN. y Bastos, S. (2003). Las relaciones étnicas en Guatemala 1944-2000. Guatemala: Cirma, 566 pp.

Alesina, A. y Tabellini, G. (2005) Why is fi scal policy often procyclical. NBER Working paper 11600. Cambridge, MA.

Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). «The Human Development and Capability Approach» en Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan.

Álvarez, V. (2004). Ilusiones y desencantos, situación de los docentes en Guatemala. Guatemala: Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso).

Arévalo, B. (2002). «De la teoría a la práctica: refl exiones sobre la seguridad democrática». En: Seguridad democrática en Guatemala: desafíos de la transformación. Arévalo, Bernardo (ed.), 2002. Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso), Guatemala. pp. 19-85.

Arévalo, B. (2008). De las milicias al gran cuartel. Texto provisional de la tesis doctoral, fotocopia.

Asíes (2010). Valoraciones sobre pluralismo jurídico y el sistema jurídico propio de los pueblos indígenas. Mayén, G. (redacción de informe fi nal). Programa de Acceso a la Justicia.

Asíes (2007). Análisis del proyecto de Presupuesto de Ingresos y Egresos del Estado 2008. Con el apoyo de la Fundación Konrad Adenauer.

Asturias, M. y Mendizábal, B. (2010). «Análisis de políticas públicas sobre mujeres y equidad de género en el período 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

Ball, P. et ál. (2005). Violencia institucional en Guatemala 1960-1996: una refl exión cuantitativa. Nueva York: Centro Internacional para Derechos Humanos y American Association for the Advancement of Science. 167 pp.

Bendix, R. (1961). Estado nacional y ciudadanía. Buenos Aires: Amorrortui Editores.

Boman, P. y Velásquez (2003). «Estudio de contexto del movimiento indígena de Guatemala y sus organizaciones», en Folleto Vicepresidencia de la República y Segeplan (p. 29). Guatemala.

Bremmer (2009). «El capitalismo de Estado alcanza la mayoría de edad, ¿se acerca el fi n del libre mercado?», en Foreign Affaires, Vol. 9-3.

Cabrera, O. (2010). La sostenibilidad de la deuda pública de El Salvador y Guatemala. El Salvador: Banco Central de Reserva.

Castillo, D. (2006). Un diagnóstico participativo de institutos de ciclo básico por cooperativa y una estrategia para mejorar la calidad de sus servicios. Informe de consultoría elaborado en el marco de la Asistencia Técnica con Fondo Japonés para la preparación del proyecto Mejoramiento de la Calidad y Ampliación de la Secundaria. Guatemala: Ministerio de Educación.

Centro de Estudios de Guatemala (CEG, 2009). Situación en seguridad, justicia y DDHH. Documento en línea: www.ceg.org.gt/fotos/situacionseguridadjusticianov09.pdf

99Glosario de términos estadísticos

Tu’m

e’l

ja in

chi

q’u

mla’

Cepal (2010). La hora de la igualdad. Brechas por cerrar, caminos por abrir. Trigésimo tercer período de sesiones de la Cepal. Brasilia, Brasil.

Cien-Cipe (1997). «Educando por la paz». Serie de documentos «Hacia la paz y el desarrollo», Guatemala: Centro de Investigaciones Económicas Nacionales (Cien). Documento electrónico disponible en: http://www.cien.org.gt/index.aspx?menu=3&indice=93

Cien/Usac-Efpem/Prodessa/Flacso (2010). La formación de docentes en Guatemala: Proyecto apoyo al diálogo y negociación para las reformas educativas de segunda generación. Serie Textos para el Debate Educativo. Texto núm. 1. Guatemala: Editorial de Ciencias Sociales.

Cleaver, F. (2007). «Understanding agency in collective action», in Journal of human development, Vol. 8, Number 2, July 2007, Routledge Taylor and Francis Group, UNDP, pgs. 223-244.

Clegern, W.M. (1994). Origins of Liberal Dictatorship in Central America: 1865/1873. Colorado: University Press of Colorado.

Codisra (2010). Sitio ofi cial de la Comisión Presidencial contra el Racismo y la Discriminación contra los Pueblos Indígenas en Guatemala. Disponible en: http://www.codisra.gob.gt/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=56

Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1983). Informe sobre la situación de los Derechos Humanos en Guatemala, Documento 47, p. 96. OEA/Ser.L/V/II.61.

Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1984). Informe anual de la Comisión Interamericana de Derechos Humanos 1983-1984. Documento 10. OEA/Ser.L/V/II.63.

Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH) (1999). Memoria del silencio. Documento electrónico disponible en: http://shr.aaas.org/guatemala/ceh/mds/spanish/toc.html

Congreso de la República de Guatemala (2005). «Feminicidio en Guatemala: crímenes contra la humanidad, investigación preliminar». Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG).

Congreso de la República http://www.congreso.gob.gt/archivos/decretos/2008/gtdcx18-2008.pdf

Consejo de Derechos Humanos (2009). Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, p. 20.

Consejo de Derechos Humanos (2010). Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Ofi cina en Guatemala, Documento ONU A/HRC/4/49/add.1, 3 de marzo de 2010.

Copare (1998). Diseño de la Reforma Educativa. Guatemala: Cholsamaj. Comisión Paritaria de Reforma Educativa.

Cottom, H. (2004). Análisis crítico del sistema nacional de salud en Guatemala. [Versión electrónica] Guatemala, Quetzaltenango: Maestría en Gerencia de la Salud Pública, Universidad Rafael Landívar. [Fecha de consulta: 10 de febrero, 2010] Documento electrónico disponible en: http://www.url.edu.gt/PortalURL/Archivos/03/archivos/Analisis%20Critico%20del%20Sistema%20Nacional%20de%20Salud%20en%20Guatemala..pdf?sm=c60

Dahl, R. (1999). On Democracy. Yale University Press, USA.

Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan.

Díaz, E. (1998). El Estado de derecho y sociedad democrática. Madrid: Taurus.

Dictionary of New Zealand. «Biography: Sheppard, Katherine Wilson (1847-1934)». Documento electrónico disponible en: http://www.dnzb.govt.nz/dnzb/

Dudley, SS. (2010). Drug Traffi cking Organizations in Central America: Transportistas, Mexican Cartels and Maras. Woodrow Wilson International Center for Scholars.

Estrada, E. (2010). «Estructura y funciones del Estado 1986-2007». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

Flores, W. (2008). ¿Así funcionamos? Colección El Sistema de Salud en Guatemala, ¿hacia dónde vamos?, 4. Guatemala: Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo. 104 pp.

Foster, J., Greer, J. y Thorbecke, E. (1984). «A Class of Decomposable Poverty Measures». En Econométrica, 42.

Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010100

Tu’m

e’l

ja in

chi

q’u

mla’

Fuentes, E. (1990) El principio de equidad y la estrategia de la progresividad real en el impuesto sobre la renta personal. Documento electrónico disponible en: http://www.eumed.net/textos/07/efq-equidad.htm.

Funcede (2004). «Comportamiento electoral municipal de Guatemala». Documento electrónico disponible en: http://www.funcede.org/joomla/attachments/075_Estudio17.pdf

Galo de Lara, C. (1996). Descentralización educativa en Guatemala. Guatemala: Asíes-Preal (mimeo).

Giddens, A. (1985). The Nation State and Violence. A Contemporary Critique of Historical Materialism. Cambridge: Polity Press, vol. II, cap. III.

González O. (2007). Historia de la educación en Guatemala. Sexta edición. Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos.

Guerra Borges, A. (1988). Apuntes para una interpretación de la Revolución guatemalteca y su derrota en 1954. Anuario de Estudios Centroamericanos.

Hernández Mack, L. y Miranda, J. (2010). «Las políticas de salud en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

Herick, T. (1974). Desarrollo económico y político de Guatemala durante el período de Justo Rufi no Barrios (1871-1885). Guatemala.

Hintze, O. (1975). The historical Essays. New York: Oxford University Press.

Holden, R. (2004). Armies without Nations, Public Violence and State Formation in Central America, 1821-1960. Oxford: Oxford University Press.

Icefi (2005). Refl exiones sobre la tributación en América Central. Boletín de Estudios Fiscales núm. 3. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

Icefi (2008a). La tributación directa en América Latina, equidad y desafíos: el caso de Guatemala. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

Icefi (2008b). Rigidez fi scal en América Central: los casos de Guatemala, Costa Rica y Honduras. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

Icefi (2009). Marco conceptual para el análisis del presupuesto orientado a la niñez y adolescencia guatemalteca. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

Icefi -SAT (2009). Historia de la tributación en Guatemala, desde los mayas hasta la actualidad. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

INE (1995). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2002a). XI Censo nacional de población y VI de habitación. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2002b). Encuesta nacional de empleo e ingreso, Enei. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2002c). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2006). Encuesta nacional de condiciones de vida, Encovi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2007). Indicadores para análisis de género. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2008-2009). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2009a). Manual de transversalización de género y pueblos en la producción Estadística de INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2009b). Marco conceptual para enfocar estadísticas de género en el INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE (2009c). Marco conceptual para enfocar estadísticas de pueblos indígenas. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

INE-Celade. (2010). Base de datos. Guatemala.

101Glosario de términos estadísticos

Tu’m

e’l

ja in

chi

q’u

mla’

La Hora (2009). «Entrevista a Gabriela Núñez». Guatemala, diario La Hora, 20 de agosto de 2009, p. 7.

Lakshmann, I. (2005). Cocaine’s new route: Drug traffi ckers turn to Guatemala. Boston Globe.

Lazzetta, O. (2007). Democracias en busca de Estado, ensayos sobre América Latina. Rosario: Homosapiens Editores.

Mack, L. (2006). 20 años de procesos electorales municipales en Guatemala. Guatemala: Flacso.

Marquardt, B. (2009a). El Estado de la doble revolución ilustrada e industrial (1776-2008). Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores.

Marquardt, B. (2009b). Historia universal del Estado. Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores. Universidad Nacional de Colombia.

Meny, Y. (1999). La globalización de la corrupción. Año 4, núm. 16. Argentina.

Mineduc (1991-2008). Anuarios Estadísticos. Guatemala: Ministerio de Educación. Documentos electrónicos disponibles en www.mineduc.gob.gt

Mineduc y Usaid/Diálogo para la Inversión Social (2008). Índice de avance educativo municipal 2002-2006. Guatemala: Ministerio de Educación.

Ministerio de Finanzas Públicas (2008). Manual de clasifi caciones presupuestarias para el sector público de Guatemala.

Ministerio Público (2008 y 2009). Memorias de labores. Guatemala.

Minugua (2003). Acuerdos de paz de Guatemala. Guatemala: Misión de Verifi cación de las Naciones Unidas en Guatemala. 242 pp.

Monterroso, J. (2010). «El sistema de justicia en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

Monterroso-Rivas, O. (2009). «Institucionalidad y políticas públicas para el desarrollo rural». En Revista Cepal, núm. 97, abril de 2009, pp. 155-171.

MSPAS (1997). Lineamientos políticos, estratégicos y programáticos para la reforma del sector salud de Guatemala. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 56 pp.

MSPAS (1999). Guatemala: la experiencia exitosa de la extensión de cobertura. Guatemala: Sistema Integral de Atención en Salud, Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 11 pp.

MSPAS (2009a). Informe de actividades del MSPAS sobre salud de pueblos indígenas. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 45 pp.

MSPAS (2009b). Indicadores de extensión de cobertura, 2009. [Archivo electrónico, ppt]. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social [Fecha de consulta: 29 de enero, 2010] Disponible en: http://www.mspassias.gob.gt/presentaciones/INDICADORES%20EXTENSION%20COBERTURA%202009.pps

Oacnudh (2008). Las recomendaciones de los órganos de tratados a Guatemala. Evaluación del cumplimiento de las observaciones fi nales emitidas por los órganos de tratados de Naciones Unidas al Estado de Guatemala entre 1994 y 2007. Guatemala.

OIT (1989). Convenio 169 de la OIT sobre pueblos indígenas y tribales en países independientes.

Pacto fi scal para un futuro con paz y desarrollo 2000. Guatemala.

Paes de Barros, R., et ál. (2005) Crecimiento con equidad: la lucha contra la pobreza en Centroamérica. PNUD, IPEA. NY: UN.

Pásara, L. (2002). Reforma y desafíos de la justicia en Guatemala. Estudios Jurídicos del Centro de Investigación y Docencia Económicas (Cide), México D.F.

Paunovic, I. (2004). Evaluación de sostenibilidad de la deuda pública en los países de la región norte de América Latina frente al aumento de las tasas de interés internacionales. Ofi cial de Asuntos Económicos. México: Comisión Económica para América Latina.

Pinto, JC. (1996). Nación, caudillismo y confl icto étnico en Guatemala (1821-1854). Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos.

PMA/Cepal (2006). Análisis del impacto social y económico de la desnutrición infantil en América Latina. Resultados del estudio en Guatemala. Guatemala.

Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010102

Tu’m

e’l

ja in

chi

q’u

mla’

PNC (2010). Informe Anual 2010.

PNUD (2004). Informe de desarrollo humano 2004. La libertad cultural en el mundo diverso de hoy. Madrid: Ediciones Mundi-Prensa. 299 pp.

PNUD (2004a). La democracia en América Latina, hacia una democracia en América Latina. New York.

PNUD (2004b). La democracia en América Latina, hacia una democracia de ciudadanas y ciudadanos. Guatemala: Magna Terra Editores.

PNUD (2005). Diversidad étnico-cultural: la ciudadanía en un Estado plural. Informe Nacional de Desarrollo Humano 2005. Guatemala.

PNUD (2008a). Guatemala: ¿una economía al servicio del desarrollo humano? Informe Nacional de Desarrollo Humano 2007/2008, Guatemala.

PNUD (2009a). Abrir espacios a la seguridad ciudadana y al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano para América Central. Bogotá.

PNUD (2009b). La economía no observada, una aproximación al caso de Guatemala. Cuaderno de Desarrollo Humano, 2007/2008, núm. 4.

PNUD (2009c). Superando barreras: Movilidad y desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano, 2009. Madrid, Barcelona, México: Grupo Mundi-Prensa.

PNUD (2010). Informe regional sobre desarrollo humano para América Latina y el Caribe. Actuar sobre el futuro: romper la transmisión intergeneracional de la desigualdad.

PNUD (2010). La verdadera riqueza de las naciones: caminos al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano 2010. Madrid, México: Ediciones Mundi-Prensa.

PNUD (2010). Guatemala: hacia un Estado para el desarrollo humano. Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010. Guatemala: Magna Terra.

Porta, Laguna y Morales (2006). Tasas de rentabilidad de la educación en Guatemala. Serie de Investigaciones Educativas, Vol. 1. USAID/Diálogo para la Inversión Social en Guatemala.

Quemé Chay, Rigoberto, et ál. (2010). «Políticas públicas sobre pueblos indígenas y equidad étnica, implementadas por el Estado guatemalteco». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

Ramírez, E. (2006). Por una política fi scal contra cíclica. México: tesis doctoral Facultad de Economía, Universidad Nacional Autónoma de México.

Ray, D. (1998). Economía del desarrollo. Trad. E. Rabasco. Barcelona, España: Antoni Bosch ed.

Rosada-Granados, H. (2009). «Guatemala, hacia un sistema nacional de seguridad y justicia». Informe de consultoría en el marco de la elaboración del IDHAC 2009/2010. PNUD Bogotá.

Sazo, E. (2010). «Apoyo en investigación para la tercera parte del INDH 2009/2010». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

Segeplan (2006). Guate solidaria rural. Estrategia de reducción de la pobreza. Guatemala: Serviprensa.

Segeplan (2010). Tercer informe nacional de avances en el cumplimiento de los Objetivos de desarrollo del milenio (inédito). Guatemala.

Sepaz (2009). Avances sobre el cumplimiento de los Acuerdos de paz. Presidencia de la República de Guatemala.

Sen, AK. (2000) Desarrollo y libertad. Trad. E. Tabasco. Colección Documento. Barcelona: Planeta.

Sotelo, I. (1996). El binomio Estado y utopía en fi losofía política: teoría del Estado. Madrid: Trotta.

Stiglitz, J. (1998) Más instrumentos y metas más amplias para el desarrollo. Hacia el Consenso Post-Washington. Trad. Joan Prats. Documento presentado a la Conferencia Anual de WIDER (Helsinki).

Taracena, A. (1997). Invención criolla, sueño ladino, pesadilla indígena: los Altos de Guatemala, de región a Estado (1740-1850). Guatemala-San José: Editorial Porvenir y Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica.

Taracena, A. Punteado sobre la problemática histórica de la independencia y la participación de Guatemala en la República de Centro América, ponencia escrita, inédito.

103Glosario de términos estadísticos

Tu’m

e’l

ja in

chi

q’u

mla’

Tilly, C. (1975). The Formation of National Status in Western Europe. Princeton: University Press.

Ul Haq, M. (1995). «The human development paradigm». En Refl ections on Human Development. New York: Oxford University Press.

Unicef/Demi (2007). Mírame. Situación de la niña indígena en Guatemala. Guatemala: Magna Terra. 96 pp.

Unicef y PNUD (2007). La niñez guatemalteca en cifras. Compendio estadístico sobre las niñas, niños y adolecentes guatemaltecos. Guatemala,159 pp.

United Nations (2010a) Rethinking Poverty: Report on the World Social Situation 2010. Department of Economic and Social Affairs. New York: UN.

United Nations (2010b). The Millennium Development Goals Report 2010. New York: UN.

USAID/Diálogo para la inversión social en Guatemala (2008). Análisis de Política No. 1. ¿Quién fi nancia el sistema de salud en Guatemala? Documento electrónico disponible en: www.proyectodialogo.org

Verdugo, J. (1995). Neoliberalismo y política de salud en Guatemala, período 1986-1994. Tesis para optar al grado de Maestría en Medicina Social, no publicada. Ciudad de México: Universidad Autónoma Metropolitana-Unidad Xochimilco.

von Hoegen, M. y Palma, D. (1999). Los pobres explican la pobreza: el caso de Guatemala. Guatemala: IDIES. 2da. edición. 210 pp.

Woodward, RL. (2002). Rafael Carrera y la creación de la República de Guatemala, 1821-1871. Guatemala: Plumsock Mesoamerican Studies/Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010104

Ak’a

’j Yo

l

Ak’a’j Yol

Castellano / Español Signifi cado Castellano /Español Signifi cado

Densidad Tipumal Centro America Tk’u’j Ab’yayala

Estadistica Tajlal tqanil Edición Ch’ixpul tten tz’ib’a’n

Estado Nuk’b’il kawb’il te tnam Impresión Tz’b’a’n u’j

Prologo Kyqanil yol Ofi cial Kye kawil

Tabla Txolil tajla Publicación B’inchb’il u’j

Municipio Kykyaji’n tanam Politicas Publicas Xim kyu’n tnam

Teritorio Tq’inumal tnam Sinergia Chu’chaqx mo ila’x in tzaja’

Historia Namb’a’l tqanil Coordinación Moj aq’untl

Emergir Anq’il Ofi cial Técnica Administrativa Ka’yij Pwaq kye kawil

Europa Jun plajtl tx’otx’ Investigación Jyoj Tqanil

Indice Kyajlal Transferencia Okni toj

Metodologia Tal tb’e xnaq’tz Extrema pobresa Meb’ayil

Burocracia K’loj aq’untl kye kawil Pluralismo Juridico Junelni kawb’il

Capitulo Tnej Discriminación Ik’owajtib’il

Derecho Plural Twijil oklenj Urgencia Ojqelb’il

Formación Xnaq’tzal tu’me’l Estado Plural Twijil kawb’il kye tnam

Presencia At/ ati Consejo de Desarrollo Nejelb’aj kye ch’isb’il

Economia capitalista Jamjoni’n Partidos Politicos Jyol kawb’il

Sociedades de Occidente Okni tnam Sociedad Civil Naqxjalqexi’

Ciudadania igualitaria Junx oklenj Estamentos

Divisiones en las clase Sociales Pa’jtib’il kyxol q’inun ex meb’a PDH Colb’il kychwinqlal xjal

Sección Kol Confi anza Q’uqb’ank’u’jil

Abordar Tzyetel (tzyetel yol) Transparemcia Qchiky’un

Infl uencia Tzaj sb’en Nación Kyxjalal Tnam

Democracia Tzaqpib’l xim Dináca Sak’

Agencia Xk’ashtlil Gestion Qanb’il Pwaq

Equidad Junile oklenj Flexivilidad Kuylexchaq

Decentratización Pa’b’l/ pa’j aq’untl Interés Nimtk’ujlalil

Seguridad Kolb’il Técnico/trabajador Twi’ aq’unal

Síntesis Junb’il tqanil Intrínseca Akuxixju’

Paxil: tu’mel Aq’untl kyu’n Twijil Tnam Chmo’n te Ch’iyjsb’il ex kykanab’ te ch’iyjsb’il toj tab’q’iyil te ja’lo

Paxil: tu’mel Aq’untl kyu’n Twijil Tnam Chmo’n te Ch’iyjsb’il ex kykanab’ te ch’iyjsb’il toj tab’q’iyil te ja’lo

Junb’il TqanilJunb’il TqanilTqanil te twijil qtanum te Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

Aju’ jun Tqanil te twijil tnam te ch’isb’il kyexjal 2009/10 kub’ kykayi’n jun kyaq’un xi kyb’incha’n toj taq’un nukb’il kawb’il kye tnam te Paxil toj q’ma’b’il te ch’iyjsb’il kyanq’ib’il xjal toj b’ajsb’il jun k’aljo’ mo jun k’al jwe’ toj kynel tnej toj jun na’j tpakb’alil, jaw yoli’n tej tjaw anq’in jun ak’a’j kawb’il toj junjun aq’untl toj axi’x te xnaq’tzb’il kye kawil twijil tnam kye te ajpaxilqe’ ex tun kyuk’ilan kawb’il tuk’il ch’iyjsb’il xjal. Toj tkab’ tnej kub’ ka’yet se’n tten aju’, aq’unb’il kye ajkawil ex tuk’il t-xim pwaqb’il te kye ajkawil. Ex in mlet tmalel talal kawb’il kyoj kyja tnam se’n tma’n ttxolil yol qa ati oxe’ kymalel(ete’k kyu’n ajkawil ex tuk’il ypwaqb’il atioxe’ tu’me’l (aju’ kyq’anb’il xjal, xnaq’tzb’il ex juntel) ex kub’ mojb’et kyuk’i’l eju’ ekub’ b’inchet ti’j ch’iyjsb’il kye xjal, aju’ in tma’n kyi’j meb’ayil ex kyi’j junjuntel toj toxi’n tqiky’ qa aju’ taq’un nuk’b’il kawb’il qa in kub’ kyka’yi’n qa nim kyoklen ti’j jun axi’x kolb’il kye xjal (aju’ jun kolb’il ex ti’j tniky’alilti’j ex tun tpakb’et akuxi’x tipumal ti’j q’anaj jal ex ti’j xnaq’tzb’il ex kye nimaq k’ayil ex te junelni oklej tun tb’ajset prowil mo e meb’ayil ex chukchaq kyten xjal toj kychwinqlal se’n (eju’ tnam qxjalilqe’ ex qe’ qya) tojtzun tkyaji’n in tyek’una’ tun aju’ nuk’b’il kawb’il ex tun tjaw miltz’uj te jun nuk’b’il kawb’il kye tnam ex tun taq’unan ti’j ch’iyjsb’il kye tnam. Atzun b’ajsb’il aju’ jun tkab’ in yolin ti’j pwaqb’il ja’loxi’x, ti’j xnaq’tzb’il, ti’j q’anaj xjal, kyi’j tnam, ex kolb’il kyi’j xjal ex tu’n tka’yin nuk’b’il kawb’il ti’j.

jun b’uyb’il te Jqanil te twijil tnam te ch’iyjsb’il xjal 2009/10 in yolin toj junjun tx’aq yol toj jun laj tx’aq tqanil. Ikyx tten se’n aju’ pab’ente tqanil ati toj tx’qaji’n. ex qe’, tilb’ilal, tajlal ex chi ka’yin tajlal se’n te akuxi’xju’ atzun in jyet aju’ tzyub’ente kyten aju’ b’uyb’ente aq’untl junx tuk’i’l tqa-nil ex tu’n kymojb’et kynab’il yol tz’ib’a’nqe’ toj tnimal.

Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010Tqanil te twijil qtanum te ch’iyjsb’l kye xjal 2009/2010

Tqan

il te

twijil

qta

num

te c

h’iyj

sb’l

kye

xjal 2

009/

2010

Tqan

il te

twijil

qta

num

te c

h’iyj

sb’l

kye

xjal 2

009/

2010

Síntesis MamSíntesis Mam