2

Uniwersytet Rzeszowski

Wydział Ekonomii

STUDIA PODYPLOMOWE

„Mechanizmy funkcjonowania strefy euro”

VI edycja, rok akademicki 2014/15

Anna Bukryj

Nr albumu: 8/2015

Polityka fiskalna Hiszpanii w czasach kryzysu

finansowego

Praca dyplomowa

wykonana pod kierunkiem

dr Władysławy Jastrzębskiej

Przyjmuję pracę

………………………………

Data i podpis promotora

RZESZÓW 2015

Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

3

Oświadczenie autora pracy

Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została

napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z

obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni

autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych

„Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur

związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Data Podpis autora pracy

4

Streszczenie

<Praca obejmuje problematykę polityki fiskalnej Hiszpanii w czasie kryzysu finansowego

w tym kraju. Kryzys finansowy stał sił bardzo ważnym sprawdzianem dla skuteczności

mechanizmów polityki makroekonomicznej ustanowionych w Unii Europejskiej,

a w szczególności w strefie euro. Doświadczenia ostatnich kilkunastu miesięcy wyraźnie

pokazały że zabezpieczenia przewidziane w ramach kryteriów konwergencji oraz w pakcie

stabilności i wzrostu są niewystarczające dla zapewnienia stabilności finansów publicznych

w państwach należących do strefy euro.>

Słowa kluczowe:

<polityka fiskalna, kryzys finansowy, Hiszpania>

TYTUŁ <Spain’s fiscal policy in times of financial crisis>

5

SPIS TREŚCI

WSTĘP................................................................................................................................5

ROZDZIAŁ I. POLITYKA FISKALNA ORAZ JEJ ZNACZENIE W

PRAWIDŁOWYM FUNKCJONOWANIU PAŃSTWA………………………………...6

1.1. Pojęcie, rodzaje oraz instrumenty polityki fiskalnej…………………………………6

1.2. Funkcje oraz cele polityki fiskalnej………………………………………………….8

1.3. Polityka fiskalna w strefie euro………………………………………………………9

ROZDZIAŁ II. TEORIE KRYZYSÓW GOSPODARCZYCH………………………...12

2.1. Pojęcie i rodzaje kryzysów finansowych…………………………………………...12

2.2. Przyczyny kryzysu finansowego……………………………………………………14

2.3. Konsekwencje i sposoby zwalczania kryzysu finansowego………………………..16

ROZDZIAŁ III. OCENA SYTUACJI HISZPANII W CZASIE KRYZYSU

FINANSOWEGO……………………………………………………………………….19

3.1. Ogólna charakterystyka Hiszpanii………………………………………………….19

3.2. Dane makroekonomiczne Hiszpanii w czasie kryzysu finansowego……………….20

3.3. Zalecenia dla Hiszpanii……………………………………………………………..26

WNIOSKI……………………………………………………………………………….28

BIBLIOGRAFIA ..............................................................................................................29

SPIS WYKRESÓW..........................................................................................................30

SPIS RYSUNKÓW ..........................................................................................................30

6

WSTĘP

Od przełomu lat 2009/2010 mamy do czynienia z kryzysem strefy euro, który stwarza

nie tylko zagrożenie dla 17 krajów posiadających wspólną walutę, ale stanowi wyzwanie

związane ze spójnością i funkcjonowaniem całej Unii Europejskiej. Zagraża także

długoterminowemu powodzeniu ambitnego projektu, jakim jest wprowadzenie wspólnej

waluty w zdecydowanej większości krajów UE. Sytuacja takich krajów, jak Grecja, Włochy

czy Hiszpania jest szczególnie trudna. Bez uzyskania pomocy ze strony międzynarodowych

instytucji finansowych i samej Unii Europejskiej, za pośrednictwem Europejskiego Banku

Centralnego, państwa te nie byłyby w stanie spłacać swoich bieżących zobowiązań. Istota

kryzysu strefy euro jest złożona i wielowątkowa, ponieważ jego ostrość wynika zarówno

z określonych przesłanek historycznych i współczesnych, jak i aspektów polityczno-

prawnych, ekonomiczno-finansowych i innych. O ile kryzys roku 2008 był spowodowany

spekulacją na rynkach nieruchomości i nadmierną kreatywnością w zakresie nowych

instrumentów inwestycyjnych, o tyle zasadniczą przyczyną obecnego kryzysy strefy euro było

zbyt liberalne podejście do spekulacji finansowych oraz utrata kontroli władz publicznych nad

działaniami rynków finansowych. Przyczyn kryzysu strefy euro należy doszukiwać się

również w dysproporcji rozwojowej gospodarek narodowych, a co za tym idzie,

niedostatecznej konwergencji między członkami Eurolandu. Analizując przyczyny powstania

kryzysu strefy euro, można postawić pytanie, czy doszło do niego, ponieważ projekt wspólnej

waluty europejskiej był realizowany bez dostatecznego uwzględnienia teoretycznych założeń

unii gospodarczo-walutowej, czy też założenia teoretyczne podczas formułowania tego

projektu zostały spełnione, a inne obiektywne, zewnętrzne czynniki doprowadziły to

obecnego kryzysu.

Celem niniejszej pracy jest ukazanie polityki fiskalnej Hiszpanii w czasach kryzysu

finansowego w latach 2007-2014. Ponadto w pracy została postawiona następująca teza:

kryzys hiszpańskiej gospodarki spowodowany został zarówno przez czynniki wewnętrzne

związane z polityką gospodarczą tego kraju, jak również obiektywne, zewnętrzne

uwarunkowania funkcjonowania światowego rynku finansowego. Osiągnięcie tak

postawionego celu głównego wymagało przedstawienia następujących celów szczegółowych:

- przedstawienia definicji, rodzajów i instrumentów polityki fiskalnej,

- przedstawienia polityki fiskalnej w strefie euro,

- przedstawienia pojęcia kryzysu finansowego oraz jego przyczyn i konsekwencji,

- przedstawienia ogólnej charakterystyki Hiszpanii, a także jej podstawowych danych

makroekonomicznych.

W ramach realizacji celu głównego oraz celów szczegółowych zostały wykorzystane

informacje pochodzące ze źródeł wtórnych oraz pierwotnych. Źródła wtórne obejmowały

literaturę przedmiotu w formie książek oraz artykułów zawierających się w zeszytach

naukowych, a także stronach internetowych. Natomiast źródła pierwotne stanowiły dane

statystyczne z Eurostatu.

W pracy zastosowano metodę opisową oraz metodę analizy. Część zagadnień

zobrazowano w formie graficznej w postaci wykresów.

7

ROZDZIAŁ I

POLITYKA FISKALNA ORAZ JEJ ZNACZENIE W PRAWIDŁOWYM

FUNKCJONOWANIU PAŃSTWA

1.1. Pojęcie, rodzaje oraz instrumenty polityki fiskalnej

Każde państwo potrzebuje określonych środków finansowych do sprawnego

i efektywnego funkcjonowania. Polityka fiskalna rozumiana jako dobór źródeł i metod

gromadzenia dochodów publicznych, jak też kierunków i sposobów realizacji wydatków

publicznych dla osiągnięcia celów społecznych i gospodarczych, ustalonych przez właściwe

organy publiczne1 jest podstawowym narzędziem pozwalającym na wpływ przez państwo na

gospodarkę. Jest to, najogólniej rzecz ujmując, szereg działań i mechanizmów oraz strategii

ekonomicznych, które powinny zapewnić państwu dochody, które pokryją jak największą

część deklarowanych przez nie wydatków. Sprawnie prowadzona polityka fiskalna ma na celu

przede wszystkim ustabilizowanie na satysfakcjonującym poziomie gospodarki narodowej, co

możliwe jest do osiągnięcia np. poprzez wprowadzenie tzw. automatycznych stabilizatorów

gospodarki tj. adekwatny do potrzeb system podatkowy (podatek progresywny, procentowy)

czy system świadczeń socjalnych i zasiłków dla bezrobotnych. Polityka fiskalna jest

historycznie najstarszą częścią polityki gospodarczej państwa2. System podatkowy

determinuje warunki działalności gospodarczej, rozwoju i wzrostu gospodarczego, a przez to

współtworzy warunki życia całego społeczeństwa3. Polega na gromadzeniu i wydatkowaniu

środków budżetowych dla realizacji celów polityki społeczno-gospodarczej państwa.

W literaturze przedmiotu, obok rozważań dotyczących zakresu i formy aktywności

władzy publicznej na rzecz gospodarki, określa się wprost podstawowe funkcje finansów

państwa, którego zadaniem jest zagwarantowanie: po pierwsze, efektywności całości

gospodarki przy ułomności rynkowego mechanizmu alokacji, po drugie, sprawiedliwości,

równości przy nadmiernej dysproporcji dochodów, i po trzecie, stabilności gospodarki

rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu4. Polityka fiskalna winna w równej mierze

służyć zmniejszaniu niestabilności makroekonomicznej w krótkim okresie, jak

i wzrostowi gospodarczemu w długim horyzoncie czasu, szczególnie poprzez zwiększanie

stopnia neutralności ciężarów podatkowych, promocję akumulacji kapitału ludzkiego

i redukowanie nadmiernych dysproporcji dochodów. Badania wskazują jednak, że związek

pomiędzy opodatkowaniem i wzrostem gospodarczym okazuje się znacznie słabszy, niż

można by oczekiwać na podstawie teorii. Wyraźnie zauważalny jest jedynie negatywny

wpływ częstych zmian systemu podatkowego, który skutkuje wzrostem niepewności

warunków inwestowania, ograniczając je tym samym.

Stabilizacyjna funkcja finansów państwa obejmuje działania m.in. mające spowodować

1 Fedorowicz Z., 1998: Polityka fiskalna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań, s. 7. 2 Sokół P. 2005: , Możliwości wykorzystania podatków w oddziaływaniu na procesy społeczne i gospodarcze,

Problemy zarządzania, nr 4(10), s. 175-186. 3 Nojszewska E., 1998: Teoria optymalnego opodatkowania a polityka podatkowa, Gospodarka Narodowa, nr

10(92), s. 21-32. 4 Samuelson P.A., Nordhaus W.D., 1996: Ekonomia, t. 1, PWN, Warszawa, s. 88.

8

osiągnięcie, a następnie utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, przy

jednoczesnym redukowaniu zjawisk negatywnych, tzn. wysokiej stopy bezrobocia

i inflacji oraz łagodzeniu wahań cyklu koniunkturalnego. Mówiąc inaczej, szeroko rozumiane

instytucje państwa stosując w sposób racjonalny, sprawny i efektywny dostępne im

instrumenty polityki społecznej i ekonomicznej, winny przyczynić się do zrównoważonego

długookresowego rozwoju kraju przy optymalnym zaangażowaniu czynników wytwórczych.

Skuteczna realizacja zadań stabilizujących procesy gospodarcze wymaga jednoczesnego

stosowania wzajemnie oddziałujących na siebie instrumentów polityki fiskalnej i polityki

pieniężnej (monetarnej).

Zadaniem narzędzi polityki fiskalnej w tej dziedzinie jest zmniejszanie amplitudy wahań

cyklu koniunkturalnego, tj. hamowanie ekspansji gospodarki w okresie jej nazbyt dużego

wzrostu oraz stymulowanie aktywności gospodarczej w okresie osłabienia procesów

gospodarczych. Podatki, jako główne narzędzie tej polityki, zarówno powodują obniżenie

poziomu dochodów i zredukowanie wydatków prywatnych na konsumpcję indywidualną, jak

i mają wpływ na poziom produkcji, inwestycji i zatrudnienia. Wydatki państwa zaś m.in.

kształtują wielkość popytu globalnego.

W ramach polityki fiskalnej można wyodrębnić dwie podstawowe formy, a tym samym

dwie metody wykorzystania instrumentów podatkowych dla osiągania celów stabilizacyjnych

oraz pozostałych celów społeczno-ekonomicznych. A mianowicie wyróżnia się aktywną oraz

pasywną politykę fiskalną5. Istota tej pierwszej sprowadza się do podejmowania takich

decyzji związanych ze zmianą dochodów i wydatków publicznych, które umożliwiłyby

realizację określonych zadań i uzyskanie zakładanych efektów w danej sytuacji gospodarczej.

Natomiast pasywna polityka fiskalna wiąże się z zastosowaniem odpowiednich instrumentów

ekonomicznych, które samoczynnie reagują na zmianę koniunktury i nie wymagają

podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych, a są wrażliwe na zmiany poziomu

dochodu narodowego, stopy zatrudnienia etc.6.

Z tego też względu w aktywnej polityce fiskalnej, będącej interwencjonizmem

państwowym, za którym stoi cały system podejmowania decyzji o zastosowaniu określonych

narzędzi fiskalnych (m.in. wzrost bądź spadek wydatków publicznych, zmiany

w poszczególnych podatkach) wykorzystuje się metodę dyskrecjonalnego (aktywnego)

kształtowania poziomu opodatkowania podmiotów w zależności od fazy cyklu koniunktury

gospodarczej. Natomiast pasywna polityka fiskalna związana jest z wykorzystaniem metody

automatycznych stabilizatorów koniunktury wkomponowanych w system podatkowy7.

Do automatycznych stabilizatorów zalicza się: podatek dochodowy, podatek od wartości

dodanej (VAT), zasiłek dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych.

Zaletą podatkowych automatycznych stabilizatorów koniunktury jest ich w miarę szybka

reakcja na zmianę sytuacji dochodowej podmiotów, a co ważniejsze, nikt nie musi decydować

o ich uruchomieniu. Ponadto zmniejszają podatność gospodarki na wstrząsy, sprawiając że

aktywność gospodarcza nie spadnie do katastrofalnego poziomu. Wadą jest to, że ich

określona poprzez wcześniej przyjęte regulacje konstrukcja, może być w praktyce życia

5 Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1992: Ekonomia, t. II, PWE, Warszawa, s. 82-84. 6 Krajewska A., 2004: Podatki. Unia Europejska, Polska, kraje nadbałtyckie, PWE, Warszawa, s. 28. 7 Kropiwnicki J., 1976: Teoria automatycznych stabilizatorów koniunktury, Warszawa, s. 258.

9

gospodarczego, ze względu na specyficzny charakter danej sytuacji, niedostatecznie

odpowiednia. W odpowiedzi na tę ułomność pasywnej polityki fiskalnej, władza publiczna

może zastosować bardziej aktywną (dyskrecjonalną) jej formę, jeżeli sytuacja tego wymaga.

Stabilizacja gospodarki może się odbywać przez adekwatne kształtowanie poziomu

wydatków albo stopy podatkowej, wpływając tym samym na poziom popytu globalnego.

W przypadku, gdyby wydawał się on zbyt niski, rząd może go stymulować poprzez redukcję

obciążeń podatkowych, co powinno znacznie silniej aktywizować podmioty gospodarcze, niż

automatyczne stabilizatory koniunktury. W sytuacji przeciwnej, tj. nadmiernie rozgrzanej

koniunktury, można wykorzystać progresję podatkową bądź nałożyć nowe podatki, aby ją

skutecznie schłodzić. Ponadto państwo w ramach działań będących domeną polityki fiskalnej

może również oddziaływać na skłonność do inwestowania i oszczędzania. Nadmierny

fiskalizm zmniejsza skłonność podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych do

oszczędzania, jednakże zwiększone wydatki państwa kreują nowy popyt, w tym popyt

inwestycyjny. Wadą aktywnej metody oddziaływania na gospodarkę jest to, że zastosowanie

jej instrumentów wymaga czasu i wiąże się z długotrwałym i żmudnym procesem

legislacyjnym dotyczącym np. wprowadzenia nowych podatków lub zmian w już istniejących

podatkach. Występować może tu tzw. efekt opóźnień, polegający na tym, że pomiędzy

diagnozą stanu gospodarki a przygotowaniem określonych środków polityki ekonomicznej

upływa tak wiele czasu, że w momencie, w którym narzędzia te są gotowe, układ gospodarki

na tyle się zmienił, iż owe narzędzia są już mało bądź wcale nieskuteczne8.

1.2. Funkcje oraz cele polityki fiskalnej

Zrównoważona polityka budżetowa jest bardzo istotnym elementem skutecznej polityki

gospodarczej. Prowadzenie polityki budżetowej należy do zadań rządu, a jej głównym celem

jest zapewnienie wysokiego poziomu zatrudnienia oraz wzrostu dochodu narodowego. To

powoduje, że rządy są skłonne do nadmiernego zadłużania się, aby sfinansować osiągnięcie

wspomnianych celów. Polityka budżetowa pełni w gospodarce trzy podstawowe funkcje:

alokacyjną, redystrybucyjną oraz stabilizacyjną. Funkcja alokacyjna pozwala na

rozdysponowanie czynników produkcji pomiędzy sektor państwowy i prywatny w celu

dostarczenia dóbr publicznych i społecznych rozdzielanych poza mechanizmem rynkowym.

Istotą tej funkcji jest zatem dostarczanie i wytwarzanie różnych dóbr publicznych. Funkcja

redystrybucyjna z kolei ingeruje w podział dochodów osobistych, za jej pomocą państwo

może zwiększyć te dochody poprzez pomoc socjalną lub je uszczuplić np. nakładając wyższe

podatki. Realizacja funkcji redystrybucyjnej odbywa się przede wszystkim z pomocą danin

publicznych, dotacji, subwencji. Jednak zwłaszcza w okresach kryzysu najistotniejsza wydaje

się być funkcja stabilizacyjna, ponieważ pozwala za pomocą narzędzi budżetowych wpływać

na stabilność makroekonomiczną państwa. Przede wszystkim chodzi o zapewnienie jak

najbardziej stabilnego wzrostu gospodarczego przy optymalnym wykorzystaniu potencjału

ekonomicznego kraju i wymaga ona do jej realizacji wykorzystania również instrumentów

polityki pieniężnej.

W literaturze przedmiotu spotkać się można z różnym podejściem autorów do

8 Owsiak S., 1999: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, wyd. 2., PWN, Warszawa, s. 64.

10

wyznaczenia celów polityki fiskalnej. M. Pietrewicz9 przedstawia politykę fiskalną jako

„część polityki społeczno-gospodarczej wyodrębnioną nie ze względu na specyfikę jej celów,

lecz z uwagi na swoistość środków jej realizacji”. Zdaniem autora polityka fiskalna jest

częścią polityki gospodarczej państwa i jako taka powinna realizować cele przedstawione

przez tą politykę. Cele polityki fiskalnej mogą być oczywiście nieco inaczej sformułowane,

co może wynikać z większej szczegółowości i nieco innych miar zastosowanych do

określenia celów, zawsze jednak muszą wynikać z celów ogólnej polityki gospodarczej

państwa. Takie podejście zwalnia nas z określania hierarchii celów polityki fiskalnej

i przesuwa do określenia celów gospodarczych państwa.

Inne podejście reprezentuje D. Hübner10, która określa wprost cel polityki fiskalnej jako

„kształtowanie zagregowanego popytu”. Cel ten jest jednak na tyle ogólny, że można

przyporządkować do niego inne cele gospodarcze.

S. Owsiak definiując istotę polityki fiskalnej główny nacisk postawił na realizację

określonych celów. Mówi on, że polityka fiskalna polega na wykorzystywaniu różnych

instrumentów, które służą:

1) zaspokojeniu popytu państwa na pieniądz,

2) realizacji statutowych zadań władz publicznych za pomocą zgromadzonych środków

pieniężnych,

3) realizacji pozafiskalnych celów państwa, ale przy wykorzystaniu instrumentów polityki

fiskalnej.

Następnie wylicza cele szczegółowe polityki fiskalnej, takie jak: tworzenie warunków

pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych gospodarki, tworzenie warunków

gromadzenia oszczędności pieniężnych przez optymalizację obciążeń podatkowych,

ograniczenie amplitudy wahań cyklu koniunkturalnego, walka ze skutkami bezrobocia

i promowanie procesu tworzenia nowych miejsc pracy, korekta nadmiernego zróżnicowania

dochodów w społeczeństwie będącego skutkiem działania mechanizmu rynkowego, oraz

łagodzenie negatywnych skutków ubocznych działalności podmiotów rynkowych, które

kierują się przede wszystkim motywem zysku11.

Określając cele polityki fiskalnej do dalszych rozważań posłużyć się można wiązką celów

szczegółowych określonych przez S. Owsiaka, skupiając się jednak na celach gospodarczych

takich jak: tworzenie warunków pełnego wykorzystania zdolności wytwórczych gospodarki

oraz walka ze skutkami bezrobocia i promowanie procesu tworzenia nowych miejsc pracy.

Uwzględnione zostaną również cele społeczne, lecz bez określenia celu dominującego.

1.3. Polityka fiskalna w strefie euro

Istota koordynacji polityki fiskalnej1 i pieniężnej polega na takiej kombinacji tych dwóch

niezwykle ważnych polityk gospodarczych, aby móc osiągać cele związane zarówno ze

stabilności cen, jaki ze wzrostem gospodarczym i zatrudnieniem. Już zatem na poziomie

państwa narodowego długookresowa koordynacja tych dwóch polityk jest sporym

9 Pietrewicz M., 1994: Polityka fiskalna, Wydawnictwo Poltext, Warszawa, s. 14. 10 Hübner D., 1992: Makroekonomiczna polityka stabilizacyjna, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych,

Warszawa, s. 11. 11 Owsiak S., Finanse publiczne..., s. 282.

11

wyzwaniem. Rozpatrując przypadek państw strefy euro należy podkreślić, że w przypadku

polityki budżetowej możemy mówić tylko o koordynacji związanej z wprowadzeniem

pewnych bardziej restrykcyjnych, z bardziej skutecznymi sankcjami reguł fiskalnych do

porządku prawnego UE. Polityka pieniężna z kolei została już w momencie wprowadzenia

euro przeniesiona na szczebel wspólnotowy i scentralizowana przez Europejski Bank

Centralny, natomiast polityka fiskalna pozostała w gestii władz krajowych państw

członkowskich strefy euro. Taki podział był związany z istotą polityki fiskalnej jako bardziej

uzależnionej od specyfiki danego kraju, jego uwarunkowań wewnętrznych, wielość funkcji

które wypełnia. Polityka fiskalna jest też bardziej narażona na wpływ bieżącej polityki

i można zaryzykować tezę, że politykom bardziej „zależy” na posiadaniu wpływu na politykę

fiskalną niż pieniężną. Naturalnie swoboda władz krajowych w prowadzeniu polityki

budżetowej została ograniczona regułami zbieżności finansowej wprowadzonymi w Traktacie

z Maastricht, jednak w praktyce wystąpiły istotne problemy związane z ich przestrzeganiem.

Brak polityki budżetowej w narodowym kształcie strefy euro wynika przede wszystkim

z ograniczonej wielkości budżetu UE, który miałby w tej sytuacji pełnić rolę głównego

instrumentu tej polityki. Jak pisze A. Nowak-Far „Podstawowe ograniczenie to wielkość

budżetu UE, który wynosi ok. 1% PKB i dla którego obecnie obowiązująca decyzja

w sprawie zasobów własnych Wspólnoty przewiduje – w perspektywie wieloletniej–

limit1,24% DNB dla środków na płatności i 1,31% dla środków na zobowiązania. Dla

porównania, wielkość budżetu federalnego Stanów Zjednoczonych czy budżetu Kanady

wynosi w obu przypadkach ok. 20% PKB tych krajów”12. Tak rozumiana polityka budżetowa

byłaby bardzo trudna, jeżeli nie niemożliwa doprowadzenia w strefie euro. Pomijając

wspomniane ograniczenia budżetu UE w pełnieniu jego funkcji jako instrumentu polityki

fiskalnej należy podkreślić silny zapewne sprzeciw poszczególnych rządów na zbyt daleko

idące ograniczenie wpływu poszczególnych państw na swoje polityki budżetowe. Dodatkowo

pojawia się tutaj problem ewentualnego finansowania ze wspólnego budżetu szeregu zadań

tradycyjnie przypisanych państwu jak polityka socjalna, zdrowotna czy emerytalna. Dochodzi

jeszcze kwestia ewentualnej koordynacji systemów podatkowych. Dotychczas harmonizacji

podlegają jedynie podatki pośrednie takie jak VAT czy akcyza w zakresie ich maksymalnych

i minimalnych stawek, natomiast opodatkowanie bezpośrednie należy do wyłącznej

kompetencji władz krajowych13. Zważywszy jakie kontrowersje budzi pojawiająca się od

czasu do czasu propozycja harmonizacji podatku od osób prawnych – CIT, ściślejsza

współpraca w zakresie podatków bezpośrednich wydaje się aktualnie niemożliwa. Nie

oznacza to, że państwa strefy euro miały i mają zupełną dowolność w prowadzeniu swoich

narodowych polityk budżetowych. Ich podstawowym obowiązkiem było przestrzeganie reguł

fiskalnych zapisanych w Traktacie z Maastricht i Pakcie o stabilności i wzroście, które

bezpośrednio dotyczą stanu finansów publicznych i poziomu zadłużenia. Mimo że polityka

fiskalna podlega kompetencjom władz krajowych, to skutki ich działań wpływają na inne

kraje UE i strefy euro mając istotny wpływ na ich sytuacje makroekonomiczną14. Już Traktat

12 Nowak-Far A., 2009: Narzędzia Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu skutkom światowego kryzysu

finansowego, w: Unia Europejska wobec kryzysu ekonomicznego, red. Osiński J., SGH, Warszawa, s. 81–82. 13 http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/pl/FTU_4.18.4.pdf. 12.04.2015 14 Skiba L., 2010: Polityka fiskalna w unii walutowej, w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red.

Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., NBP, Warszawa, s. 12.

12

o UE nałożył na państwa przystępujące do strefy euro ograniczenia w prowadzeniu polityki

fiskalnej. Wprowadzono wówczas reguły fiskalne obligujące państwa kandydujące do strefy

euro do nieprzekraczania maksymalnych wysokości długu publicznego i deficytu

budżetowego stanowiących odpowiednio 60% PKB oraz 3% PKB. Kolejne zasady

wprowadził Pakt stabilności i wzrostu z 1997 roku, znowelizowany w roku 2005, który

obligował kraje strefy euro do realizacji odpowiednich celów budżetowych w postaci

„zbliżenia się do równowagi lub osiągnięcia nadwyżki” w średnim okresie15. Kryzys

gospodarczy z 2008 roku pokazał jednak że zabezpieczenia fiskalne wprowadzone w ramach

wspominanych dokumentów były niewystarczające. Świadczą o tym choćby poziomy

deficytu budżetowego i długu publicznego niektórych państw UE, a w szczególności

członków strefy euro osiągające w przypadku części państw wartości przekraczające

wielokrotnie kryteria konwergencji np. Grecja, Włochy, Irlandia, Portugalia.

W związku z tym w UE rozpoczęła się szeroka dyskusja nad wprowadzeniem bardziej

zaawansowanych mechanizmów kontroli fiskalnej dla państw należących do strefy euro

i znacznego wzmocnienia zarządzania gospodarczego w UE.

15. http://www.ecb.int/pub/pdf/other/10thanniversaryoftheecbmb200806pl.pdf. 22.04.2015

13

ROZDZIAŁ II

TEORIE KRYZYSÓW GOSPODARCZYCH

2.1 Pojęcie i rodzaje kryzysów finansowych

Charakterystyczną cechą gospodarki każdego kraju jest jej cykliczność i związane

z nią, następujące po sobie, wzrosty i spadki koniunkturalne, a kryzysy są jej nieodłącznym

elementem. Współczesna gospodarka światowa jest gospodarką o bardzo ścisłych

powiązaniach pomiędzy poszczególnymi krajami, wahania koniunkturalne jednego kraju

wpływają na inne kraje. Globalizacja doprowadziła do bardzo dużej otwartości gospodarek,

co powoduje przenoszenie się pomiędzy nimi wszelkich zjawisk ekonomicznych zarówno

tych pozytywnych, jak i tych negatywnych. Spowodowała ponadto, że zjawiska kryzysowe są

coraz silniejsze, coraz bardziej odczuwalne oraz coraz szybciej przenoszą się pomiędzy

poszczególnymi krajami. Za ten proces odpowiedzialne są powiązania handlowe, finansowe,

jak i (a może przede wszystkim) panika na rynkach. Historia pokazuje, że to nie brak

synchronizacji między cyklami koniunkturalnymi państw jest największym zagrożeniem dla

krajów, tylko ich nierozważna polityka, brak odpowiedniego nadzoru finansowego oraz

spekulacje.

Kryzys finansowy to zjawisko, które jest nieodłącznym elementem gospodarki. Wraz

z rozwojem gospodarek wzrastała liczba kryzysów oraz ich znaczenie. Współcześnie kryzys

jest postrzegany jako „stały element gry”, wpisany w codzienność aktywności gospodarczej16.

Wzrost ten jest szczególnie widoczny w XX w., w którym w gospodarce światowej

następowały takie zjawiska jak liberalizacja przepływów towarowych oraz finansowych,

rozwój rynków finansowych, deregulacja wielu dziedzin gospodarek oraz postępująca

globalizacja. Każdy kolejny kryzys miał podobne przyczyny, występował nagle, ale po

określonej sekwencji wydarzeń, i rozprzestrzeniał się coraz szybciej na inne kraje. Większość

kryzysów rozwija się w bardzo podobny sposób, według tego samego lub bardzo podobnego

scenariusza. Mają one najczęściej swój początek w bańce spekulacyjnej, która polega na tym,

że cena określonego dobra (np. nieruchomości, akcje) zdecydowanie przekracza jego wartość

rzeczywistą. Naj-częściej dochodzi w tej sytuacji do akumulacji długu i zwiększenia podaży

kredytów w związku z tym, że inwestorzy zaciągają kredyty na zakupy drożejących aktywów.

Zwykle przyczyna tkwi w słabości nadzoru finansowego oraz nazbyt liberalnych zasadach

funkcjonowania systemu finansowego bądź w nadmiernym rozluźnieniu polityki pieniężnej

przez bank centralny17. Jednym z największych i najbardziej dotkliwym w skutkach kryzysem

finansowym był wielki kryzys z końca lat 20. XX w. Stany Zjednoczone po I wojnie

światowej stanęły na czele gospodarki światowej. Odbudowa zniszczonych po wojnie krajów

napędzała przemysł i całą amerykańską gospodarkę, przedsiębiorstwa amerykańskie osiągały

nadzwyczaj wysokie zyski, następowała akumulacja kapitału oraz rosło zainteresowanie

Amerykanów akcjami dynamicznie rozwijających się przedsiębiorstw. Ta wzmożona

aktywność inwestycyjna na rynku papierów wartościowych doprowadziła do powstania bańki

spekulacyjnej pod koniec lat 20. Społeczeństwo amerykańskie lokowało dużą część

16 Wieczerzyńska B., 2009: Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa, s. 17. 17 Mihm S., Nouriel R., 2011: Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo: Wolters Kluwer Polska , Lipiec, s. 35.

14

oszczędności w akcje, a dodatkowo z chęci uzyskania nadzwyczajnego zysku zaciągało

kredyty na zakup akcji. Rosła akcja kredytowa, ceny akcji rosły aż do pęknięcia bańki

i załamania rynku papierów wartościowych18. Konsekwencją tego kryzysu, a jednocześnie

błędne decyzje FED, który zamiast prowadzić ekspansywną politykę pieniężną, postępował

wręcz odwrotnie i ograniczył podaż pieniądza w latach 1929–1933, co doprowadziło do

ograniczenia płynności finansowej i dostępności kredytów, a to z kolei wywołało zmianę

krachu giełdowego w kryzys bankowy, który przyczynił się do głębokiej depresji

gospodarczej19. Kryzys ten miał wpływ na całą gospodarkę światową, gdyż USA wstrzymały

udzielanie kredytów zagranicznych, co spowodowało osłabienie gospodarek krajów

europejskich. Został zahamowany handel z USA oraz pojawiły się spekulacje walutowe, a to

wywołało kryzysy walutowe w kilku krajach europejskich.

Współczesny kryzys gospodarczy, który wystąpił w latach 2008–2009, był jednym

z największych kryzysów, jakie dotknęły gospodarkę światową. Kryzys rozpoczął się

w Stanach Zjednoczonych, po czym przetoczył się przez większość krajów na świecie,

szczególnie wysoko rozwiniętych.

Literatura przedmiotu określa kryzys w różnoraki sposób. Kryzys na pewno nie jest

zjawiskiem ani pozytywnym, ani pożądanym. Pod pojęciem kryzysu kryją się zarówno

załamania gospodarcze wywołane błędnymi decyzjami władz monetarnych, rządów, czy też

spowodowane działaniami spekulantów, jak i naturalne recesje związane z przebiegiem cyklu

koniunkturalnego, który można zdefiniować jako wahania gospodarcze zamknięte

w określonych ramach, to znaczy jako okres od jednej hossy (czyli maksymalnego wzrostu

gospodarczego), przez maksymalną recesję, zwaną bessą, do drugiej hossy20. Kryzys można

określić jako załamanie koniunktury prowadzące do znacznego spadku produkcji i tym

samym do zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego. Kryzysem można też nazwać nagłą

zmianę, załamanie, które powstało na rynku finansowym, związane z brakiem płynności

i niewypłacalnością jednostek uczestniczących w tym rynku, zmuszające władze publiczne do

interwencji. Kryzysy mogą pojawiać się w różnych sektorach, mogą występować na

mniejszych bądź większych obszarach. Powody powstania poszczególnych kryzysów są

różne, tak samo jak ich przebieg i skutki, choć liczne opracowania wskazują na to, że jednak

większość kryzysów wpisuje się w jeden standardowy model.

Kryzys wymaga działania – podejmowania decyzji – zwykle pod presją czasu.

K. Zimniewicz dodaje, że kryzys jest pewnym procesem – ciągiem zdarzeń – przebiegającym

w czasie, który zagraża lub uniemożliwia egzystencję przedsiębiorstwa21.

We współczesnej gospodarce światowej do wyjaśniania zjawisk kryzysowych

wykorzystuje się coraz częściej model Minsky’ego. Upatruje on przyczyn wrażliwości

współczesnego systemu finansowego w następujących czynnikach22:

- zmianie struktury finansowej (z wewnętrznego na zewnętrzne pozyskiwane na rynku

finansowym),

- zmianie w strukturze zobowiązań (wzrost finansowania krótkoterminowego

18 Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys Finansowy XXI Wieku, CeDeWu, Styczeń, s. 20-21. 19 Mihm S., Nouriel R., 2011: Ekonomia kryzysu…, s. 43. 20 Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., 2007: Ekonomia po polsku, CeDeWu, s. 239-240. 21 Zimniewicz K., 1990: Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa, s. 223–224. 22 Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys…, s. 12-14.

15

długoterminowych inwestycji, co powoduje rolowanie tego zadłużenia),

- uzależnieniu spłaty zobowiązań od zdolności do zaciągania nowych (zobowiązania są

regulowane często poprzez ich refinansowanie, czyli zaciąganie nowego zobowiązania),

- dynamicznym rozwoju segmentu nowoczesnych instrumentów finansowania,

- zmianach w koncepcji regulowania rynku finansowego (minimalna ingerencja),

- wzroście skłonności do ryzyka wykazywanego przez instytucje finansowe (wynika to

z chęci osiągania przez akcjonariuszy, właścicieli coraz to większych zysków, lepszej stopy

zwrotu, a także z pomocy ze strony banków centralnych w razie problemów).

Kryzysy są nieodłączną cechą gospodarki światowej. Najczęściej wyróżnia się cztery

rodzaje kryzysów finansowych: kryzysy walutowe (currency crisis), kryzysy bankowe

(banking crisis), kryzysy zadłużenia (debt crisis) oraz kryzysy systemu finansowego (systemic

financial crisis). Kryzys walutowy oznacza zaburzenia na narodowych lub

międzynarodowych rynkach walutowych, najczęściej bezpośrednio wywołane

spekulacyjnymi atakami krótkoterminowego kapitału zagranicznego, objawiające się m.in.

głębokimi spadkami kursów walutowych, rezerw walutowych lub dużymi wzrostami stóp

procentowych. Kryzys bankowy odnosi się z kolei do sytuacji, w której do-chodzi do

znacznego obniżenia ogólnego poziomu kapitału w systemie bankowym, co grozi niedoborem

płynności lub niewypłacalnością banków i zmusza je do zawieszenia wypłaty zobowiązań

i/lub rząd do udzielenia bankom wsparcia finansowego na szeroką skalę, aby temu zapobiec23.

Kryzys zadłużenia zagranicznego jest sytuacją, w której kraj nie jest w stanie obsługiwać

swego zadłużenia zagranicznego, zarówno zobowiązań rządu, jak i firm prywatnych.

Trudności z obsługą długu mogą być spowodowane krótkoterminową utratą płynności (np. w

następstwie nagłego wstrzymania dopływu kapitału lub jego raptownego odpływu,

gwałtownego wzrostu kosztów importu lub spadku wpływów z eksportu) albo długookresową

utratą wypłacalności, która najczęściej ma podłoże strukturalne i oznacza, że kraj nigdy nie

będzie w stanie spłacić swego zadłużenia. Z kolei kryzys systemu finansowego, oznacza

kompletne załamanie się systemu finansowego, jako całości (instytucji i rynków

finansowych), przejawiające się w niezdolno-ści do realizowania jego podstawowych zadań

(w tym przede wszystkim pośredniczenia w gromadzeniu i alokacji oszczędności)

i wywierające bardzo niekorzystny i długoterminowy wpływ na gospodarkę. Do kryzysu tego

najczęściej dochodzi w wyniku rozległego kryzysu bankowego, który swym zasięgiem

obejmuje dużą liczbę ważnych systemowo banków, co destabilizuje funkcjonowanie całego

systemu finansowego24.

2.2. Przyczyny kryzysu finansowego

Kryzys rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, ale rozprzestrzenił się na całą

gospodarkę światową, dotknął wysoko rozwiniętych gospodarek krajów europejskich, jak

również gospodarek krajów wschodzących, gospodarkę Japonii czy Chin. Banki europejskie

były również powiązane z amerykańskim rynkiem kredytów subprime. Problemy pojawiły się

23 Bordo M., Dueker M.J., Wheelock D.C., 2000: Aggregate price shocks and finacial instability: an historical

analysis, NBER Working Papers, No. 7652, Cambridge, s. 71. 24 Mesjasz L., 2003: Kryzysy finansowe we współczesnej gospodarce światowej, w: Międzynarodowe stosunki

gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa, s. 103.

16

m.in. w trzech niemieckich bankach (IKB Duetsche Industriebank, Sachsem LB oraz West

LB), we francuskim BNP Paribas, w brytyjskich bankach (Barclays Bank, Northern Rock,

HSBC, Royal Bank of Scotland) czy w szwajcarskim Credit Suisse. W tej sytuacji Europejski

Bank Centralny zdecydował się tak samo jak FED na interwencje mające na celu złagodzenie

skutków załamania się rynku kredytów subprime oraz przywrócenie płynności rynku.

Takie interwencje zostały podjęte również nieco później przez Bank Anglii25.

Od przełomu lat 2009/2010 mamy do czynienia z kryzysem strefy euro, który stwarza nie

tylko zagrożenie dla 17 krajów posiadających wspólną walutę, ale stanowi wyzwanie

związane ze spójnością i funkcjonowaniem całej Unii Europejskiej. Zagraża także

długoterminowemu powodzeniu ambitnego projektu, jakim jest wprowadzenie wspólnej

waluty w zdecydowanej większości krajów UE. Sytuacja takich krajów, jak Grecja, Włochy

czy Hiszpania jest szczególnie trudna. Bez uzyskania pomocy ze strony międzynarodowych

instytucji finansowych i samej Unii Europejskiej, za pośrednictwem Europejskiego Banku

Centralnego, państwa te nie byłyby w stanie spłacać swoich bieżących zobowiązań.

Istnieje wiele przyczyn obecnego kryzysu strefy euro. Obok błędów w polityce fiskalnej

oraz utrzymywaniu się deficytu budżetowego, pierwszoplanowe znaczenie miały następstwa

światowego kryzysu finansowo-gospodarczego 2008 roku, które negatywnie wpłynęły na

funkcjonowanie światowego oraz europejskiego rynku kapitałowego. Należy pamiętać, iż

głównym elementem światowego kryzysu finansowego było przede wszystkim niewłaściwe

funkcjonowanie wielu banków w USA oraz w Europie Zachodniej, które,

z kolei, osiągały ogromne zyski z różnych form spekulacji finansowych. Również stałe

zadłużanie się USA (dług publiczny w USA wzrósł w ostatnich latach od 60 do 90% PKB)

zwiększył konkurencję na rynku papierów wartościowych między obligacjami

amerykańskimi i członków strefy euro, podwyższając oprocentowanie obligacji europejskich.

Kolejną przyczyna kryzysu w strefie euro było zarazem zaburzenie równowagi strukturalnej

w gospodarce światowej, w której jedne kraje wykazywały stale dodatni bilans płatniczy

i powiększały rezerwy, zaś inne miały ujemny bilans, wskutek czego zadłużały się. Szybki

wzrost eksportu Chin spowodował zgromadzenie olbrzymich rezerw, w skład których

wchodzi m. in. nie tylko dług publiczny USA, ale również krajów europejskich w wysokości

630 miliardów dolarów, w tym obligacji rządu francuskiego, szacowanych na 200 miliardów

dolarów. Nierównowaga wystąpiła nie tylko na zewnątrz UE, lecz również wewnątrz Unii,

gdzie wykształciły się dwie grupy krajów: z nadwyżką w handlu zagranicznym (Niemcy,

Holandia, Austria, Belgia) i notujących deficyt w obrotach bieżących (Grecja, Portugalia,

Hiszpania, Irlandia, Francja, Włochy). Rozbieżna tendencja wzrostu produktywności i płac

spowodowała obniżenie konkurencyjności niektórych gospodarek. Na przykład, o ile

w okresie ośmiu lat przed kryzysem płace w strefie euro wzrosły o przeciętnie 14%, to

w Niemczech tylko o 2%, a we Francji o 17%, Włoszech o 23% i Hiszpanii aż o 26%. Brak

dyscypliny placowej był szczególnie niebezpieczny w krajach tzw. Południa, gdzie wzrost

płac nie był uzasadniony wzrostem wydajności pracy. Ważnymi przyczynami kryzysu strefy

euro były różnicowania strukturalne, powodujące trudności prowadzenia jednolitej polityki

makroekonomicznej przez władze Europejskiego Banku Centralnego. W opinii wielu

ekonomistów, działanie tego banku w latach poprzedzających kryzys finansowy (2008-2010)

25 Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys…, s. 28-30.

17

w nadmiernym stopniu było ukierunkowane na przeciwdziałanie inflacji. Zbyt słabo

uwzględniało ono potrzeby rozwoju gospodarczego. Prowadziło to do długofalowego

obniżenia tempa wzrostu gospodarczego w strefie euro, nadmiernego bezrobocia i obniżenia

konkurencyjności eksportu. Różnice strukturalne między poszczególnymi gospodarkami

przyniosły zróżnicowane skutki prowadzenia polityki monetarnej, co wywołało trudności

gospodarcze na niektórych obszarach, określane jako wstrząsy asymetryczne. Kraje centralne

unii walutowej (zwłaszcza Niemcy), o generalnie lepszej sytuacji makroekonomicznej, miały

w wyniku polityki Europejskiego Banku Centralnego zawyżone stopy procentowe w stosunku

do uwarunkowań własnej gospodarki. Były także narażone na ryzyko importu impulsów

inflacyjnych z krajów o słabszych parametrach makroekonomicznych. Jednak zasadniczym

problemem unii gospodarczo-walutowej jest przede wszystkim kryzys fiskalny, obejmujący

w głównej mierze państwa tzw. grupy PIIGS (z ang.), tj.: Portugalię, Włochy, Irlandię, Grecję

i Hiszpanię. Kryzys ten wynika z nieumiejętnej i nie-racjonalnej polityki fiskalnej państw

strefy euro. Ciągły wzrost wydatków w stosunku do wpływów budżetowych oraz

finansowanie aktualnych zobowiązań ze sprzedaży obligacji państwowych przekłada się na

nierealizowanie kryteriów fiskalnych zawartych w Traktacie o Unii Europejskiej

i w konsekwencji przybliża wizję bankructwa państwa. Dotychczas wprowadzone

rozwiązania, tj. umorzenie części długu greckiego, przekazanie wsparcia finansowego

Portugali, Irlandii czy też Grecji w zamian za reformy gospodarcze stanowią jedynie działania

tymczasowe. Co więcej, niektóre rozwiązania mogą stanowić pewnego rodzaju legitymizację

nieracjonalnej polityki fiskalnej państwa, za którą rządy nie ponoszą żadnej

odpowiedzialności i konsekwencji. Konieczne jest zatem jak najszybsze wprowadzenie

i respektowanie na szczeblu Unii Europejskiej instytucjonalnych form współpracy

gospodarczej, stabilności makroekonomicznej oraz kontroli budżetowej i fiskalnej państw

członkowskich. Jednocześnie warto zaznaczyć, iż problemem dla UGiW nie jest bezpośrednio

Grecja, lecz Włochy, których dług publiczny wynosi blisko 2 bln euro26.

2.3. Konsekwencje i sposoby zwalczania kryzysu finansowego

Kryzys, który początkowo wystąpił na amerykańskim rynku mieszkaniowym przekształcił

się w globalny kryzys gospodarki światowej, którego rozmiary porównuje się

z wielkim kryzysem z lat 1929–1933. Bardzo trudno jest znaleźć jednoznaczną odpowiedź na

pytanie, jaki wpływ globalny kryzys finansowy miał na całą gospodarkę światową. Skutki

kryzysu były szczególnie dotkliwe zarówno dla gospodarki amerykańskiej, jak i dla innych

krajów. Wiele dużych banków oraz instytucji finansowych zbankrutowało, a sektor

niezależnej bankowości inwestycyjnej funkcjonującej kilkadziesiąt lat przestał po kryzysie

istnieć. Większość państw musiała dokapitalizować banki komercyjne, które borykały się

z problemem spełnienia wymogów kapitałowych. Załamały się rynki akcji szczególnie

w USA, Wielkiej Brytanii, krajach strefy euro i krajach azjatyckich. Rynek papierów

wartościowych bazujących na kredytach hipotecznych przestał funkcjonować. Załamania na

rynkach papierów wartościowych przełożyły się na wyniki funduszy inwestycyjnych

i emerytalnych, które gwałtownie się pogorszyły. Handel światowy uległ załamaniu, podobnie

26 Wróblewski Ł., 2012: Kryzys unii Gospodarczej i Walutowej- przyczyny i dotychczasowe rozwiązania,

„Biuletyn Instytutu Zachodniego”, nr 74, s. 3.

18

stało się z inwestycjami czy konsumpcją. Te negatywne skutki dla gospodarki światowej

przełożyły się również na skalę mikro, czyli gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, które

ucierpiały w związku z załamaniem produkcji, wzrostem bezrobocia, spadkiem dochodów,

utrudnionym dostępem do kredytów, szczególnie hipotecznych.

Wystąpiło też wiele innych negatywnych skutków w różnych segmentach gospodarki27:

– upadłości wielu instytucji finansowych (np. amerykańskie Bear Stearns, Lehman Brothers),

znacjonalizowanie tych, które znalazły się na krawędzi bankructwa (np. brytyjski Northern

Rock oraz Bradford&Binglay, amerykański Fannie Mae i Freddie Mac) oraz przejęcia

(Merrill Lynch przez Bank of America, HBOS przez Lloyds, Margan Stanley przez

Mitsubishi);

– wiele banków poniosło straty w związku ze straconymi kredytami i dotknął ich problem

spełnienia wymogów kapitałowych – pojawiła się więc potrzeba dofinansowania tych banków

przez poszczególne kraje (w Europie największe dokapitalizowanie miało miejsce

w przypadku Royal Bank of Scotland oraz HBOS, a w USA w przypadku Citigroup, JP

Morgan, Bank of America Corporation, Morgan Stanley);

– załamanie rynków papierów wartościowych w USA, Wielkiej Brytanii, krajach strefy euro

oraz krajach azjatyckich oraz brak jakichkolwiek ruchów w segmencie papierów

wartościowych opartych na kredytach hipotecznych;

– w związku z załamaniem na giełdach ogromne straty poniosły fundusze inwestycyjne oraz

emerytalne, które inwestują głównie na rynkach papierów wartościowych – spadła wartość

ich portfeli inwestycyjnych, a co za tym idzie wartość jednostek uczestnictwa, wiele z nich

stanęło na krawędzi bankructwa, a kilka zbankrutowało;

– załamanie handlu światowego, spowodowało spadek produkcji, wzrost bezrobocia, spadek

konsumpcji, spadek inwestycji;

– w związku z powyższym ucierpiały też gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa (niższe

dochody, zagrożenie bezrobociem, ograniczenie kredytu zwłaszcza hipotecznego ze strony

banków);

– wzrost wydatków rządowych oraz przyrost długu publicznego – wydatki na dofinansowanie

banków i innych instytucji finansowych, ustabilizowanie rynków finansowych po kryzysie

przybrały nieoczekiwane i nieplanowane rozmiary (największy przyrost długu publicznego

zanotowała w 2007 r. Japonia, później strefa euro i USA).

Podejmując walkę z kryzysem gospodarczym, należy przyjrzeć się nie tyle jego skutkom,

co przyczynom, bowiem to analiza przyczyn wyznacza kierunek i sposoby zmian. Ponieważ

współczesne kryzysy gospodarcze mają charakter globalny, należy dlatego podejmować -

poza tymi indywidualnymi, rzecz jasna - wysiłki globalne.

Jednym ze sposobów walki z kryzysem jest regulacja systemu finansowego w skali

globalnej, zapobiegania ogólnoświatowej nierównowadze oraz nadmiernym podziałom na

rynku światowym. Ponadto, należy wprowadzić rzetelny i kompetentny nadzór bankowy nad

instytucjami finansowymi i zmienić mechanizmy globalizacji. Najczęstszymi zabiegami

stosowanymi do zwalczania kryzysu w ubiegłych latach było: łagodzenie inflacji,

wprowadzanie pakietów antykryzysowych, w celu stosunkowo szybkiego obniżenia cen

27 Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys…, s. 83-120.

19

zmniejszano produkcje rolną28. By zmniejszyć bezrobocie organizowano wielkie roboty

publiczne oraz w miarę możliwości zapewniano pomoc finansową średnim i małym firmom.

28 http://eszkola.pl/wos/walka-z-kryzysem-gospodarczym-sposoby-6477.html 12.04.2015

20

ROZDZIAŁ III

OCENA SYTUACJI HISZPANII W CZASIE KRYZYSU

FINANSOWEGO

3.1. Ogólna charakterystyka Hiszpanii

Oficjalna nazwa państwa to Królestwo Hiszpanii, zwyczajowo po prostu Hiszpania.

Hiszpania położona jest w południowo-zachodniej części Europy, na Półwyspie Iberyjskim

o 504,750 km2 powierzchni, którą dzieli z Portugalią. Poza półwyspem w skład Hiszpanii

wchodzą wyspy Baleary, na Morzu Śródziemnym, Wyspy Kanaryjskie na Oceanie

Atlantyckim i miasta Ceuta y Melilla położone w północnej Afryce. To trzeci kraj europejski

pod względem powierzchni i piąty pod względem ludności. Hiszpanię uważa się za kraj

o łagodnym klimacie z dużym nasłonecznieniem, choć o wielkim zróżnicowaniu

klimatycznym. Pierwsza strefa klimatyczna obejmuje północ kraju, to znaczy regiony takie

jak Galicja, Asturia, Kantabria i Kraj Basków, gdzie deszcze są obfite, lata łagodne, ale zimy

dosyć mroźne. Bardziej na południu, w centralnej części kraju panuje klimat kontynentalny.

W pozostałych strefach nadmorskich, a szczególnie w Andaluzji i na Wybrzeżu

Lewantyńskim, zimy są zazwyczaj łagodniejsze, a lata gorące29. Ludność kraju liczy

45.116.894 osób. Obecnie, jest zameldowanych w Hiszpanii 4.482568 milionów

obcokrajowców, co stanowi około 9,9% całkowitej liczby mieszkańców. Wynikiem napływu

istotnej liczby obcokrajowców i uregulowania ich sytuacji w ciągu ostatnich kilku lat, liczba

oficjalnych rezydentów wzrosła czterokrotnie w porównaniu z rokiem 1998. Jeśli chodzi o ich

rozmieszczenie według regionów, to w Madrycie, Katalonii i Walencji mieszka prawie 60%

wszystkich obcokrajowców. Jest to dowód na to, że szukają oni dużych miast, takich jak

Madryt, Barcelona czy Walencja w celu osiedlenia się i znalezienia pracy. W Andaluzji, na

Balearach i na Wyspach Kanaryjskich liczba ta spada do 22,1%. W regionach północnych

i zachodnich półwyspu zameldowanych jest najmniej obcokrajowców. Ustrojem panującym

w państwie hiszpańskim jest monarchia parlamentarna. Podstawą władzy ustawodawczej jest

Parlament (tzw. Kortezy), podzielony na dwie izby: Kongres Deputowanych i Senat. Na czele

rządu stoi Premier, a głową państwa jest Król. Hiszpania to kraj składający się z 17

autonomicznych regionów: Andaluzji, Aragonii, Asturii, Wysp Kanaryjskich, Kantabrii,

Kastylii - LaManchy, Kastylii - Leon, Katalonii, Walencji, Estremadury, Galicji, Balearów,

LaRioja, Madrytu, Murcji, Nawarry i Kraju Basków, z których każda posiada własny

parlament i Prezydenta. Możemy więc powiedzieć, iż charakterystyczną cechą Hiszpanii jest

jej decentralizacja. Hiszpania odznacza się ogromną różnorodnością kulturową, którą

podkreśla ilość języków będących w użyciu. Językiem oficjalnym dla całego terytorium jest

hiszpański, zwany też kastylijskim, jednak w wielu regionach współistnieje on z innymi

oficjalnymi językami takimi jak baskijski, kataloński, galicyjski czy walencjański,

odpowiednio do regionu geograficznego. 30Chociaż nie są uznane za oficjalne, istnieją także

języki miejscowe o mniejszym zasięgu: asturyjski, zwany też bable, leoński, aragoński

29 http://www.eures.praca.gov.pl/zal/warunki_zycia/hiszpania/Hiszpania1.pdf 10.04.2015 30 http://www.hiszpania-polonia.eu/pl_informacje_ogolne.html 10.04.2015

21

i aranés. Mówiąc wyłącznie po angielsku, niemiecku czy francusku jest bardzo trudno znaleźć

pracę w Hiszpanii, za wyjątkiem niektórych miejscowości turystycznych na wyspa chlub

wybrzeżu. Obowiązującą jednostką walutową w Hiszpanii jest Euro. Import i eksport lokalnej

waluty podlega zgłoszeniu w przypadku, gdy suma przekracza wartość 6.000 Euro (suma

wywożona nie może przekroczyć sumy zgłoszonej przy wjeździe do kraju). Import i eksport

obcej waluty nie jest ograniczony, ale należy zgłosić sumę powyżej 6.000 Euro przypadającą

na jedną osobę i jedną podróż, w celu uniknięcia problemów w urzędzie celnym przy

wyjeździe z Hiszpanii.

Rysunek 1

Hiszpania- położenie w Europie

Źródło: http://www.hiszpania.biz/geografia.php 10.04.2015

3.2. Dane makroekonomiczne Hiszpanii w czasie kryzysu finansowego

Przebieg kryzysu zadłużeniowego w Hiszpanii, ze względu na rozmiary gospodarki

tego państwa, jest szczególnie ważny dla przyszłości strefy euro. Specyficzna charakterystyka

tego kryzysu jest także istotna dla rozważań nad ewentualnymi zmianami instytucjonalno-

regulacyjnymi w europejskiej unii walutowej. Źródłem kryzysu w Hiszpanii był boom

kredytowy i hossa na rynku mieszkaniowym. W czasie recesji bezrobocie urosło do

najwyższych rozmiarów wśród najbardziej rozwiniętych gospodarek świata, a deficyt

budżetowy, dług publiczny i oprocentowanie obligacji gwałtownie wzrosły. Obecnie z jednej

strony wprowadzane są drastyczne programy oszczędnościowe, z drugiej zaś niepokój

wywołuje bardzo powolny wzrost PKB i ogólny marazm gospodarczy31. Hiszpania jest

bardzo dobrym przykładem na to, że kryzys zadłużenia publicznego nie musi być efektem złej

31 http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii 15.05.2015

22

polityki budżetowej. To nie rząd „żył ponad stan”, tylko sektor prywatny finansował

konsumpcję i inwestycje z kredytów. Dopiero gdy światowy kryzys finansowy wywołał

załamanie gospodarcze, budżet publiczny wpadł w pułapkę rosnących wydatków i malejących

przychodów.

Od momentu utworzenia strefy euro do wybuchu kryzysu podstawowe wskaźniki polityki

fiskalnej pokazywały pozytywne tendencje: deficyty rokrocznie malały, przekształcając się w

2005 roku w nadwyżkę budżetową, jednocześnie dług publiczny jako procent PKB szybko się

zmniejszał i z 60% spadł poniżej 40%. Trendy błyskawicznie odwróciły się wraz z wybuchem

kryzysu finansowego. Pojawienie się gigantycznych deficytów (ponad 11% w 2009 roku)

zaprzepaściło poprzednie starania na rzecz redukcji długu i przywróciło go do poziomu ponad

60% PKB.

Za jeden z podstawowych i najważniejszych wskaźników rozwoju uznaje się PKB.

„Produkt krajowy brutto (PKB, ang. gross domestic product – GDP) jest miarą wielkości

produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju,

niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.”32

Wykres 1.

Poziom PKB Hiszpanii w latach 2007-2014 (%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: danych Eurostat.

Analizując powyższy wykres, przedstawiający poziom PKB Hiszpanii w latach 2007-

2014, możemy zauważyć gwałtowny spadek na przestrzeni lat 2007-2009. W roku 2007 PKB

wynosiło 3,5%, natomiast w roku 2009 wartość ta spadła do -3,7%. Przez kolejne dwa lata

odnotowano wzrost wartości PKB i w 2011 roku wynosiło 0,4%. W roku 2012 i 2013 PKB

kształtowało się na poziomie -1,4%. Rok 2014 to ponowny wzrost tego miernika i ostatecznie

32 Begg D., Stanley F., Dornbusch R., 2003: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa,

s. 26.

3,5

0,9

-3,7

-0,3

0,4

-1,4 -1,4

0,8

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015%

Lata

Poziom PKB

Hiszpanii w

latach 2007-

2014

23

był równy 0,8%.

Współczesna polityka finansowa wielu państw oparta jest na zasadzie tworzenia deficytu

budżetowego. Dzieje się tak między innymi wtedy, gdy władze publiczne planują wydatki,

a nie chcą przez to zwiększać podatków nie mając jednocześnie możliwości zrobienia cięć

w wydatkach bo większość z nich to wydatki konieczne. Władze w takiej sytuacji zmuszone

są do zaciągnięcia pożyczek publicznych, których skutkiem jest dług publiczny33.

W literaturze naukowej poświęconej zagadnieniom finansów publicznych zjawisko długu

publicznego nie jest jednoznacznie interpretowane. Istnieją różnice zarówno w kwestii

definicyjnej, jak i obliczeniowej. Niektóre określenia długu publicznego kładą akcent na

podmioty zobowiązań, inne na przyczyny ich po-wstawania lub formy, w jakich są one

zaciągane. Współcześnie nie udało się zdefiniować jednego, powszechnie uznawanego

w teorii ekonomii bezpiecznego poziomu zadłużenia34. Zgodnie z ustawą o finansach

publicznych zjawisko długu publicznego może-my rozumieć jako: ,,łączne zobowiązania

podmiotów sektora publicznego z tytułu zróżnicowanych z ekonomicznego i prawnego punktu

widzenia zdarzeń prawno finansowych, a przede wszystkim niedoborów powstających w

wyniku finansowania nadwyżki wydatków publicznych ponad dochody publiczne

skumulowane w poprzednich okresach; zobowiązania te powinny uwzględniać ich

konsolidację, czyli eliminację wzajemnych przepływów finansowych między nimi’’35. Dług

publiczny w szczególności jest skutkiem zobowiązań państwa (władz publicznych)

powstałych w wyniku36:

- zaciągnięcia bezpośrednich pożyczek oraz kredytów– w zakres pożyczek mogą wchodzić

depozyty różnych podmiotów lokowane na rachunkach władz publicznych,

- emisji papierów wartościowych, które są specyficzną formą zaciągania pożyczek

pieniężnych, a papiery wartościowe są potwierdzeniem stosunków wierzycielsko-dłużniczych

między władzami publicznymi a pożyczkodawcami,

- nieregulowania przez jednostki sektora publicznego wymagalnych zobowiązań.

33 Tobera P., Dług publiczny- istota, przyczyny powstawania, instrumenty finansowania

http://miscellanea.ujk.edu.pl/data/Oferta/Pliki/350_32tobera.pdf 20.04.2015 34 Poniatowicz M., 2005: Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego, UwB,

Białystok, s. 30. 35 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. z 2009 r. Nr. 157, poz. 1240. 36 Owsiak S., 2006: Finanse publiczne…, s. 330.

24

Wykres 2.

Dług publiczny Hiszpanii w latach 2007-2014 jako procent PKB

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: danych Eurostat.

Jeszcze nie tak dawno Hiszpania była jednym z najmniej zadłużonych krajów należących

do Unii Europejskiej. Kryzys gospodarczy który dotknął państwa naszego kontynentu

(głównie leżące w basenie Morza Śródziemnego) sprawił, że jej zadłużenie

w stosunku do PKB przekroczyło średnią unijną. Dług publiczny Hiszpanii spadający

w latach 1996-2007 zaczął narastać w lawinowym tempie, podwajając swoją wartość

w trakcie ostatnich niespełna pięciu lat. W roku 2007 stanowił 39,6 % PKB. Rok 2008

przyniósł niewielki spadek i wynosił on 36,1%. Natomiast z każdym kolejnym rokiem dług

publiczny w Hiszpanii ulegał zwiększeniu i w 2014 roku kształtował się na poziomie 92,1%.

Jedną z podstawowych bolączek gospodarki hiszpańskiej jest wysoki poziom bezrobocia

oraz jego strukturalny charakter. Chociaż kraj ten wielokrotnie borykał się z tym problemem,

sytuacja w której niemal co czwarty Hiszpan pozostawał przez długi czas bez pracy miała

miejsce tylko w połowie lat 90-tych XX wieku. Bezrobocie udawało się stopniowo

ograniczać, głównie za sprawą kwitnącego przemysłu budowlanego oraz inwestycji

realizowanych ze środków unijnych (kraj ten był wówczas głównym ich beneficjentem,

podobnie jak obecnie Polska). W najprostszym, encyklopedycznym ujęciu, bezrobocie to

zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i poszukujących jej37. Definicja

ta nie obejmuje zakresem treściowym całości zagadnienia, lecz sygnalizuje tylko jego istotne

elementy. Jest jedynie generalnym określeniem problemu. W podobny sposób ujmuje

bezrobocie większość słowników. Najczęściej występującymi tu określeniami bezrobocia są:

pozostawanie bez pracy, nie posiadanie pracy bądź czasowe pozo-stawanie bez płatnej pracy,

nie posiadanie stałego zatrudnienia lub niemożność znalezienia pracy. Definicje te są daleko

idącym uproszczeniem, mającym na celu jak najogólniejsze I najprostsze przedstawienie

specyfiki problemu lub zjawiska, w możliwie skondensowanej formie. Bardziej

37 Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1973 r., t. I, s.260.

39,6 36,1 40,2

5460,1

69,2

84,492,1

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

%

Lata

Dług

publiczny

Hiszpanii w

latach 2007-

2014 jako

procent

PKB

25

szczegółowego określenia bezrobocia poszukiwać należy w literaturze, a ponieważ jest to

zjawisko przede wszystkim ekonomiczno-społeczne, to odpowiedzi należy szukać

w tych właśnie dyscyplinach.

Wykres 3.

Poziom bezrobocia w Hiszpanii w latach 2007-2014

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Eurostat.

W 2007 roku wynosiło ono w Hiszpanii zaledwie w okolicach 8,5% (w katalońskiej

prowincji Lleida 3,1%). Pęknięcie tzw. bańki nieruchomościowej oraz globalny kryzys

finansowy sprawiły, że ilość miejsc pracy zaczęła lawinowo maleć. W połowie 2009 roku

bezrobocie wynosiło już 18%, czyli w niecałe 2 lata od osiągnięcia minimum podwoiło swoją

wartość. Według danych statystycznych INE (Instituto Nacional de Estadística - hiszpański

odpowiednik polskiego GUS) bezrobocie w tym kraju na koniec 2012 roku osiągnęło poziom

26,02%. Od końca 2007 roku w Hiszpanii przybyło 4.154.700 bezrobotnych. Oznaczało to, że

bez zatrudnienia pozostawało około 5.965.400 Hiszpanów (o 691.700 więcej niż na koniec

2011) wobec 16.957.100 mających pracę. Zatrważające były dane ukazujące, że prawie

2 miliony rodzin (gospodarstw domowych) nie posiada wśród swoich członków ani jednej

osoby zatrudnionej.

Wybuch kryzysu w Hiszpanii należy wiązać z pęknięciem bańki cenowej na rynku

mieszkań. Początki bańki spekulacyjnej na hiszpańskim rynku nieruchomości sięgają lat 80-

tych XX wieku. Wtedy ceny mieszkań zaczęły rosnąć i robiły to – aczkolwiek w różnym

tempie – aż do 2008 roku. Od przystąpienia Hiszpanii do strefy euro do wybuchu kryzysu

finansowego średnia cena metra kwadratowego w nowym budownictwie wzrosła z 1000 euro

do prawie 3000. Hossie sprzyjały ulgi podatkowe, ale kluczowe było obniżenie stóp

procentowych w związku z przystąpieniem do strefy euro, które zachęcało do kupna

nieruchomości na kredyt. Duże znaczenie miał również popyt ze strony obcokrajowców, dla

których Hiszpania jest bardzo atrakcyjnym miejscem do posiadania rezydencji letniskowej.

Wybuch kryzysu subprime w USA spowodował także pęknięcie bańki w Hiszpanii. Sektor

8,5

11,3

1820,1

21,7

2526,2 25,4

0

5

10

15

20

25

30

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

%

Lata

Poziom

bezrobocia w

Hiszpanii w

latach 2007-

2014 (%)

26

budowlany przeżył poważne załamanie pociągając całą gospodarkę w recesję. W połowie

2009 roku PKB kraju spadł o 4,4% w stosunku do analogicznego okresu w roku poprzednim.

Od końca 2010 roku Hiszpania ponownie notuje dodatnią stopę wzrostu produktu krajowego,

jednak wzrost ten od kilku kwartałów utrzymuje się na bardzo niskim poziomie (0,6-0,8%).

Załamanie na rynku nieruchomości odbiło się na hiszpańskim sektorze bankowym, gdyż

spośród kredytów udzielonych firmom z branży budowlanej kilkanaście procent okazało się

nierentowne. Istotne w tym przypadku sektora finansowego w Hiszpanii jest rozróżnienie

typowych banków od kas oszczędnościowo-pożyczkowych (cajas). Tych drugich nie

obwiązują tak rygorystyczne normy ostrożnościowe i sprawozdawcze jak w przypadku

zwykłych banków, toteż cajas były bardziej narażone na krach w budownictwie. Cajas

przydzielały kredyty hipoteczne klientom, którym banki udzieliły odpowiedzi odmownej,

intensywnie kredytowały też firmy deweloperskie. Kryzys na rynku nieruchomości wpędził

kasy w na tyle poważne problemy, że konieczne okazało się wsparcie ze strony rządu, który w

marcu 2009 roku dofinansował cajas. Największe hiszpańskie banki, jak Santander i BBVA,

były w lepszej kondycji niż cajas, między innymi dzięki restrykcyjnym wymogom ze strony

nadzoru finansowego oraz dlatego, że stosunkowo wcześnie zaczęły ograniczać akcję

kredytową. Szczególnie dobrze okres kryzysu przetrwał Santander – dysponował na tyle

dużymi zasobami, że był w stanie przejąć znaczące zagraniczne banki (między innymi

w Polsce – BZ WBK) i dzięki tej ekspansji stał się największym bankiem w strefie euro. Tym

niemniej na opinii inwestorów i klientów na temat hiszpańskiego sektora bankowego bardzo

mocno zaciążyły problemy cajas. W pierwszej połowie 2010 roku banki zmagały się z runem,

gdyż wiele osób utraciło zaufanie do instytucji finansowych i wycofało swoje depozyty.

W odpowiedzi rząd udzielił bankom dofinansowania, co uchroniło system finansowy przed

upadkiem. Jednym z bardzo bolesnych dla społeczeństwa przejawów kryzysu był gwałtowny

wzrost bezrobocia. Tuż przed wybuchem kryzysu sektor budowlany zapewniał 13% miejsc

pracy. Załamanie gospodarcze sprawiło, że nie tylko w tej gałęzi rozpoczęły się zwolnienia.

Miejsca pracy zaczęły znikać w tempie przekraczającym milion rocznie. W trzecim kwartale

2011 roku stopa bezrobocia wyniosła ponad 22%, co oznacza, że w ciągu 4 lat wzrosła

o ponad 14 punktów procentowych (od najniższego od momentu przystąpienia do UE

poziomu 8% w drugim kwartale 2007 roku), i że bez pracy pozostaje około 4,5 mln osób.

Sytuacja wygląda szczególnie dramatycznie wśród młodych – w grupie wiekowej poniżej 25

lat bezrobocie przed kryzysem było poniżej 20%, obecnie dochodzi do 50%. Liczby te do

pewnego stopnia tłumaczą skalę masowych protestów, które przetoczyły się przez Hiszpanię

w 2011 roku, a których symbolem stała się okupacja madryckiego placu Puerta del Sol. Co

więcej, wzrost bezrobocia przełożył załamanie gospodarcze na kryzys finansów publicznych.

Hiszpański system pomocy społecznej przewiduje hojne zasiłki dla bezrobotnych. W sytuacji

nagłego wzrostu bezrobocia, połączonego z głęboką recesją redukującą przychody

budżetowe, doprowadziło to do krachu finansów państwa. Inwestorzy zaczęli się obawiać, że

Hiszpania nie będzie w stanie regulować swoich długów i zaczęli sprzedawać jej obligacje.

Przejawem zmniejszonego zaufania rynków wobec Hiszpanii jest różnica między

oprocentowaniem jej obligacji i papierów dłużnych państw uważanych za bezpieczne –

w przypadku strefy euro tradycyjnym punktem odniesienia (benchmark) są Niemcy. Co

ciekawe, przez długi czas spread między długoterminowymi stopami procentowymi

27

w Hiszpanii i w Niemczech nie wynikał ze wzrostu oprocentowania obligacji hiszpańskich,

ale ze spadku oprocentowania niemieckich. Widać to wyraźnie w okresie między połową

2008 i początkiem 2010 roku, gdy stopy w Hiszpanii utrzymywały się na poziomie około 4%.

Oprocentowanie długu Hiszpanii i Niemiec zaczęło podążać w przeciwne strony dopiero

w drugim kwartale 2010 roku i ponownie w 2011 roku. Pod koniec 2011 roku różnica

wynosiła około 4 punktów procentowych. Jak więc widać, wzrost oprocentowania obligacji

hiszpańskich nie był drastyczny (około 2 punktów procentowych od wybuchu kryzysu

finansowego), okazał się jednak wystarczająco gwałtowny i duży, by wywołać obawy

o wypłacalność kraju. Wielu ekonomistów oceniało, że oprocentowanie powyżej 6%

w dłuższym okresie czasu okaże się niemożliwe do wytrzymania.

W sierpniu 2011 roku Europejski Bank Centralny po raz pierwszy interweniował na rynku

papierów dłużnych, dokonując zakupów na znaczne kwoty (przykładowe szacunki mówią o

4,5-5 mld euro w pierwszym dniu, z czego jednak tylko część przeznaczona była na obligacje

hiszpańskie). Interwencja EBC jest wyraźnie widoczna na przedstawionym powyżej

wykresie, jej efektem było obniżenie długoterminowych stóp z krytycznego poziomu powyżej

6% do około 5,2-5,25% i utrzymanie ich na tym poziomie przez trzy miesiące. Jednak

w listopadzie 2011 roku oprocentowanie znów przekroczyło poziom 6%, zbliżając się nawet

do 7% (najwyższą stopę procentową odnotowano 23 listopada, tuż po wyborach

parlamentarnych: 6,86%). Duże nadzieje na obniżenie presji wywieranej przez wysokie

oprocentowanie obligacji wiąże się z gigantyczną, niskooprocentowaną pożyczką EBC dla

banków komercyjnych, udzieloną pod koniec grudnia 2011. Istnieje duże

prawdopodobieństwo, że banki przeznaczą uzyskane środki na zakup obligacji państw strefy

euro (w tym Hiszpanii) by zarobić na różnicy pomiędzy oprocentowaniem pożyczki

i oprocentowaniem papierów dłużnych. Zwiększony popyt na obligacje zmniejszy koszt

finansowania długiem. W nowy rok Hiszpania wkroczyła z długoterminowymi stopami

procentowymi na poziomie 5,1.

3.3. Zalecenia dla Hiszpanii

Działania ratunkowe, podjęte przez władze Hiszpanii, obejmowały przede wszystkim

restrykcje fiskalne zmierzające do ukrócenia wysokich deficytów, opanowania relacji długu

do PKB i przywrócenia zaufania inwestorów. We wrześniu 2011 roku wprowadzono do

konstytucji regułę budżetową w postaci limitu deficytu strukturalnego. Począwszy od 2020

roku obowiązywać ma granica 0,4% PKB. Złamanie tej „złotej reguły” ma być możliwe

jedynie w przypadku katastrofy naturalnej, recesji lub innej sytuacji nadzwyczajnej. Poważne

reformy dotyczyły rynku pracy. Podwyższono wiek emerytalny do 67 lat i wiek

przechodzenia na wcześniejszą emeryturę do 63 lat (regulacja zacznie obowiązywać w 2013

roku). Uelastyczniono także reguły zatrudniania młodych osób, przedłużając dopuszczalny

okres zatrudnienia na czas określony oraz wprowadzono nowy rodzaj umów formacyjno-

szkoleniowych na niepełny etat. Zmiany te miały promować czasowe zatrudnienie jako

alternatywę wobec bezrobocia. Zlikwidowano także zapomogę w kwocie 420 euro

miesięcznie przez pół roku dla osób, które utraciły prawo do zasiłku – korzystało z niej ponad

600 tys. osób. Zastąpiono ją niższym wsparciem (350 euro) i uzależniono jego otrzymanie od

uczęszczania na kursy zawodowe. Z końcem 2010 roku zlikwidowano becikowe, wynoszące

28

2500 euro. W 2011 roku płacę minimalną podniesiono w stopniu nierekompensującym skutki

inflacji. W ratowaniu sytuacji budżetowej pomóc miała także prywatyzacja wybranych

przedsiębiorstw publicznych, w szczególności operatora lotnisk i niezwykle popularnej w

Hiszpanii loterii narodowej. Prywatyzacja jednak opóźnia się, gdyż w warunkach kiepskiej

koniunktury uzyskana kwota mogłaby okazać się niska. Partia Ludowa (Partido Popular),

która wygrała przedterminowe wybory 20 listopada 2011, kontynuuje działania

oszczędnościowe. Pod koniec grudnia 2011 nowy premier Mariano Rajoy ogłosił, że szacunki

deficytu budżetowego poprzedniego rządu José Luisa Rodrígueza Zapatero były zbyt

optymistyczne, i że w 2011 wydatki były wyższe od dochodów o 8% PKB, a nie 6%.38

Najważniejsze plany oszczędnościowe ogłoszone przez Rajoya to zamrożenie płac w sektorze

publicznym (obniżonych przez Zapatero o 5%), pozostawienie części wakatów

w administracji, oraz tymczasowe podwyższenie podatków, w szczególności podatku

dochodowego od najzamożniejszych obywateli.

Podstawowym instrumentem przezwyciężania kryzysu w Hiszpanii jest tzw. plan E. Plan

E – Plan Español para el Estímulo de la Economía y el Empleo– „Hiszpański plan pobudzenia

gospodarki i zatrudnienia”, został stworzony jako środek zaradczy na kryzys gospodarczy,

który wystąpił w Hiszpanii, czego wyrazem jest nie tylko spowolnienie tempa wzrostu

gospodarczego, dotychczas najwyższego w „starych” krajach Unii Europejskiej, ale przede

wszystkim bardzo wysoka stopa bezrobocia39. Plan E zawiera wiele rozwiązań

w wielu obszarach uznawanych za fundamentalne dla odwrócenia niekorzystnych tendencji.

Określa się je w Hiszpanii osiami.

38 http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii 22.04.2015 39 Marczak J., 2010: Kryzys finansowy w Hiszpanii. Państwowy Fundusz Inwestycji Lokalnych i Plan E –

Hiszpański Plan Pobudzenia Gospodarki i Zatrudnienia. Wnioski dla Polski, Polskie Stowarzyszenie Finansów i

Bankowości, Łódź, s. 370. http://www.pte.pl/pliki/1/1145/ZN-10_Marczak.pdf 21.04.2015

29

Wnioski

I. Kryzys gospodarczy budzi negatywne skojarzenia. Przede wszystkim wynika to ze

skutków, jakie kryzysy gospodarcze wywoływały do tej pory, zwłaszcza wielki

kryzys gospodarczy z 1929 r. Interwencjonizm państwowy, aktywna rola banków

centralnych, międzynarodowa współpraca, obecnie np. w ramach Unii

Europejskiej, znacznie ograniczyły występowanie i zasięg kryzysów

gospodarczych i ich skutki, ale ich nie wyeliminowały. Niewątpliwie jest to

związane z immanentną cechą gospodarki kapitalistycznej – ryzykiem.

II. Obecny kryzys gospodarczy w Hiszpanii ma bardzo poważne konsekwencje.

Przede wszystkim załamał się sektor gospodarki związany z budownictwem, które

było silnie rozwinięte i napędzało gospodarkę. Było to możliwe dzięki bardzo

popularnym kredytom hipotecznym. Ponadto gospodarka hiszpańska była jedną

z najbardziej otwartych gospodarek europejskich (drugą po niemieckiej)

i realizowane były w niej intensywne procesy inwestycyjne, co spowodowało

wzrost deficytu zewnętrznego wynikający z zapotrzebowania na finansowanie

zewnętrzne.

III. Przykład Hiszpanii może stawiać pod znakiem zapytania zasadność wzmacniania

Paktu Stabilności i Wzrostu. Okazuje się bowiem, że wypełnienie kryteriów

polityki fiskalnej określonych w PSiW nie chroni danego państwa przed

popadnięciem w kryzys zadłużeniowy. Uzyskanie nadwyżek budżetowych

w trzech latach poprzedzających kryzys nie zapewniło hiszpańskiej polityce

fiskalnej wystarczającego pola manewru w okresie recesji. Nie wydaje się więc, by

umocnienie reguł PSiW lub zwiększenie represji za ich nieprzestrzeganie mogło

zapobiec podobnym kryzysom w przyszłości, skoro Hiszpania mogła uchodzić za

wzór przestrzegania kryteriów fiskalnych w unii walutowej. Można też

powiedzieć, że Hiszpania wpadła w pułapkę samospełniającej się przepowiedni.

Gdy inwestorzy stracili zaufanie do tego kraju i, w obawie przed jego

niewypłacalnością, zaczęli wyprzedawać hiszpańskie obligacje faktycznie

doprowadziło to rząd do problemów z płynnością na skutek wysokich stóp

procentowych.

30

Bibliografia

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1992: Ekonomia, t. II, PWE, Warszawa, s. 82-84.

Begg D., Stanley F., Dornbusch R., 2003: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s.

26.

Bordo M., Dueker M.J., Wheelock D.C., 2000: Aggregate price shocks and finacial instability: an historical

analysis, NBER Working Papers, No. 7652, Cambridge, s. 71.

Fedorowicz Z., 1998: Polityka fiskalna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań, s. 7.

Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., 2007: Ekonomia po polsku, CeDeWu, s. 239-240.

Hübner D., 1992: Makroekonomiczna polityka stabilizacyjna, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych,

Warszawa, s. 11.

Krajewska A., 2004: Podatki. Unia Europejska, Polska, kraje nadbałtyckie, PWE, Warszawa, s. 28.

Kropiwnicki J., 1976: Teoria automatycznych stabilizatorów koniunktury, Warszawa, s. 258.

Mesjasz L., 2003: Kryzysy finansowe we współczesnej gospodarce światowej, w: Międzynarodowe stosunki

gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa, s. 103.

Mihm S., Nouriel R., 2011: Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo: Wolters Kluwer Polska, Lipiec, s. 35.

Nawrot W., 2009: Globalny Kryzys Finansowy XXI Wieku, CeDeWu, Styczeń, s. 20-21.

Nojszewska E., 1998: Teoria optymalnego opodatkowania a polityka podatkowa, Gospodarka Narodowa, nr

10(92), s. 21-32.

Nowak-Far A., 2009: Narzędzia Unii Europejskiej w przeciwdziałaniu skutkom światowego kryzysu

finansowego, w: Unia Europejska wobec kryzysu ekonomicznego, red. Osiński J., SGH, Warszawa, s. 81–82.

Owsiak S., 1999: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, wyd. 2., PWN, Warszawa, s. 64.

Pietrewicz M., 1994: Polityka fiskalna, Wydawnictwo Poltext, Warszawa, s. 14.

Poniatowicz M., 2005: Dług publiczny w systemie finansowym jednostek samorządu terytorialnego, UwB,

Białystok, s. 30.

Samuelson P.A., Nordhaus W.D., 1996: Ekonomia, t. 1, PWN, Warszawa, s. 88.

Skiba L., 2010: Polityka fiskalna w unii walutowej, w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red.

Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., NBP, Warszawa, s. 12.

Sokół P. 2005: , Możliwości wykorzystania podatków w oddziaływaniu na procesy społeczne i gospodarcze,

Problemy zarządzania, nr 4(10), s. 175-186.

Wieczerzyńska B., 2009: Kryzys w przedsiębiorstwie, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa, s. 17.

Wróblewski Ł., 2012: Kryzys unii Gospodarczej i Walutowej- przyczyny i dotychczasowe rozwiązania, „Biuletyn

Instytutu Zachodniego”, nr 74, s. 3.

Zimniewicz K., 1990: Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa, s. 223–224.

Źródła internetowe

http://eszkola.pl/wos/walka-z-kryzysem-gospodarczym-sposoby-6477.html, 12.04.2015.

http://www.ecb.int/pub/pdf/other/10thanniversaryoftheecbmb200806pl.pdf, 22.04.2015.

http://www.eures.praca.gov.pl/zal/warunki_zycia/hiszpania/Hiszpania1.pdf, 10.04.2015.

http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/pl/FTU_4.18.4.pdf, 12.04.2015.

http://www.hiszpania-polonia.eu/pl_informacje_ogolne.html 10.04.2015

http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii, 15.05.2015.

31

http://www.psz.pl/120-unia-europejska/kryzys-zadluzeniowy-w-hiszpanii, 22.04.2015.

Marczak J., 2010: Kryzys finansowy w Hiszpanii. Państwowy Fundusz Inwestycji Lokalnych i Plan E –

Hiszpański Plan Pobudzenia Gospodarki i Zatrudnienia. Wnioski dla Polski, Polskie Stowarzyszenie

Finansów i Bankowości, Łódź, s. 370. http://www.pte.pl/pliki/1/1145/ZN-10_Marczak.pdf,

21.04.2015.

Tobera P., Dług publiczny- istota, przyczyny powstawania, instrumenty finansowania

http://miscellanea.ujk.edu.pl/data/Oferta/Pliki/350_32tobera.pdf, 20.04.2015.

Spis wykresów

Poziom PKB Hiszpanii w latach 2007-2014 (%)

Dług publiczny Hiszpanii w latach 2007-2014 jako procent PKB

Poziom bezrobocia w Hiszpanii w latach 2007-2014

Spis rysunków

Hiszpania- położenie w Europie