-
T.C. ULUDA NVERSTES
LAHYAT FAKLTES Cilt: 12, Say:1, 2003
s. 193-214
Popler Kltr ve Din: Dindarln Deien Yz
Vejdi BLGN Dr.; U.. lahiyat Fakltesi
zet Trkiyede 1990lardan itibaren din yaantda nemli deiimler
gzlenmektedir. Dindar kamuoyu, bugn iin kat olarak nitelendii baz
davran kalplarndan sratli bir ekilde vazgemi grnmektedir. Bunun
psikolojik adan nemli bir sebebi, dindarn otantik din normlar,
geleneksel din yaay ve modern hayat tarz arasnda kalarak psikolojik
bir atma ve gerginlik iinde kalmas ve bundan kurtulmak istemesidir.
Konunun bu psikolojik alt yapya bal ve birbiriyle ilikili iki
sosyal sebebi vardr: Dinin poplerlemesi ve beraberinde popler kltrn
din evrelere dahil olmas. Ancak bu sebepler erevesinde gzlenen
deiimin kalc olduunu sylemek iin henz erkendir ama bu srecin kalc
etkilerinin olaca muhakkaktr.
Abstract
Popular Culture and Religion: The Changing Face of
Religiosity
We have been observing a significant shift taking place in
religious life in Turkey since the 1990s. Religious people seemed
to have abandoned some of the patterns of behavior, which now they
consider rigid. This article argues that there are two main reasons
for this change. The first one is that the pious has had to choose
a life among the so-called authentic, traditional, and modern lives
that seemed to exclude one another, resulting in a psychological
conflict and tension. The other reason for this change is the
popularization of religion and, in turn, the inclusion of the
popular culture into the religious lives of the people. The
question to be asked at this juncture is whether this change is
permanent. Although it is difficult to give a clear-cut answer to
the question, there are some indications that lead us to believe
that these changes may have permanent effects. Anahtar Kelimeler :
Popler kltr, dindarlk, sosyal deiim. Key Words : Popular culture,
religiosity, social change.
-
194
1. Giri Din birlii, farkl toplumsal yaplar ierisinde, hi
kukusuz, en
nemli ortak noktadr ve farkl kltrlerde benzer davran kalplar
oluturur. Burada toplumsal yapdan kast ettiimiz ey, toplumu
oluturan kurum ve gruplar ile zellikle bunlarn ierisindeki iliki
formlardr.1 Ayn dine mensup farkl kltrlerde, bata aile olmak zere,
hukuk, eitim, bo zamanlar gibi toplumsal kurumlarda nemli
ortaklklar bulunur. Ancak bu ortaklklarn yannda pek ok farklln da
olduu gzlenir. Toplumun tarihten miras ald kltrne, yabanc kltrlerle
ilikisine ve daha genel anlamda da medeniyet seviyesine bal olarak
dinin gndelik hayata yansmas dier toplumlara gre farkllk
gsterir.
slm dininde, gndelik hayat biimlendirme eiliminde olan fkh,
teori ve ilk uygulamalar olarak gelenein ynlendirici roln nemli lde
kabul ederek2 yukarda iaret ettiimiz duruma zemin hazrlamtr. Fkhn,
gelenei bir delil olarak kabul etmesi baz sonular dourur. Bu
erevede, belli bir deiime urayan gelenee bal olarak fkh hkmlerin de
deimesi gndeme gelir. Fkh hkmlerin deimesi bilimsel bir aba
gerektirmektedir ve hkm koymaya ynelik her bilimsel aba dinin
teoriden pratie geirilmesi amacna olumlu bir katk salamaktadr.
yleyse slm asndan dndmzde, kalplaan veya kalplamaya yz tutan
davranlarn bilimsel bir incelemenin konusu olmasyla, gndelik
hayatta gzlenen deiim bir deerlendirilmeye tabi tutulmaktadr. Fkhta
rf ve itihat ilikisi eklinde formle edilen bu durumun, mevcut
deiimi aklamakta veya anlamada yeterli bir metodolojiye sahip
olmadn, hatta bunu, asl alma alan olarak da grmediini
syleyebiliriz. Dolaysyla, konuyu bu adan ele aldmzda, modern
hukukta olduu gibi, fkh hkmlerin aklanmasnda da sosyolojiden
yararlanmak mevcut deiimi anlama konusunda faydal olacaktr.
Dediimiz gibi, bu konu, fkhn alma alannn dna tat iin, belki en
uygun disiplin din sosyolojisi olacaktr. Burada fkhn ele alnmasnn
sebebi, dindar kiilerin mevcut deiimi mutlaka fkh noktasnda ele
almalar ve buna gre bir deerlendirmede bulunmalardr. rnein ileride
ele alacamz mzik ve defile tartmalarnda mutlaka fkh da yer
almtr.
Bu alma, 1990 ncesi ve sonrasndaki 10-15 yllk zaman dilimlerinde
grlen yaklam ve yaant biimlerini ele alarak
1 T. B. Bottomore, Toplumbilim, (ev. nsal Oskay), Der Yay., 3.
bs., stanbul,
trs., s. 119-121. 2 Mehmet Erdoan, slm Hukukunda Ahkamn Deimesi,
FAV Yay., 2. bs.,
stanbul, 1994, s. 235-237.
-
195
Trkiyede son eyrek yzylda dindarlkta gzlenen deiimin ieriini ve
sebeplerini tespit etme ve bir aklama getirmeyi amalamaktadr.
Makale, ele ald rneklerin din adan olumlu veya olumsuz olduunu
tespit etme gayretinde deildir. Yegane ama, mevcut ve pek ok kii
tarafndan gzlenen sreci, herhangi bir deer yargsnda bulunmadan
aklamaktr.
Trkiyede dindar bireyin yaantsn konu alan aratrmalar artmakla
birlikte, belirli bir zaman dilimi ierisindeki deiimi ele alan
almalar yoktur. Aratrmamzda zellikle 1990 ncesi verileri toplamak
iin fkh kitaplar yannda dindar bireyin gndelik hayatna dair
tavsiyeler, nasihatler ve fkh cevaplar ieren dergileri inceledik.
ounluu u anda yayn hayatna devam etmeyen Byk Gazete, Hakses, slmn
lk Emri Oku, Zafer, Sur ve Yrnge dergilerinin farkl din gruplara
ait olmalarna ramen popler kltr ve bo zamanlar konusunda ortak
yaklamlara sahip olduunu grdk. 1990 sonras veriler iin ise
gzlemlerimize ve konuyla ilgili aratrmalara dayandk. Burada
dikkatimizi eken bir husus, Zafer dergisinin 1990 ncesi yaklamlarn
byk lde devam ettirmesiydi. Bu yzden dindarln popler kltrle
birlikte tamamen deiime urad eklinde bir genellemeden kanmak iin,
gzlemlerimize uygun olarak, bu derginin eletirel yaklamlarna rnek
olarak daha fazla yer verdik.
Din yaantda gzlenen deiime gemeden nce konumuzun alt yapsn
oluturan temel kavramlar aklamak gerekecektir.
2. Dindar ve Bilgi Kayna Dindar ve dindarlk kavramlar ne ifade
etmektedir?
Makalede dindar bir sfat olarak deil, bizzat bir isim olarak
kullanlacaktr. Buna gre dindar, hayata bak (dnya gr) ve yaam tarz
olarak dini referans alan kiidir. Dindar, din emir ve yasaklar
yerine getirme gayretindedir, ancak bunlar tam olarak ifa
etmeyebilir. Zira dindarlar, dini yaama dereceleri bakmndan farkllk
gsterirler.3
Dindarlk ise, dindar olma, dini yaama halidir. Dindarlk, kiinin
zel hayatnda veya kamusal alanda din kural ve ritelleri uygulamas
ile kendini gsterir.
Dindarn dinini hangi kaynaklardan rendii sorusu nemlidir. Zira
dindarn bilgi kaynaklar doal olarak dindarln yapsn da
deitirecektir.4 Bunlar ayn zamanda dindarn
3 Din yaantnn kuvvet derecesine gre yaplm bir dindar tipolojisi
iin bkz.
nver Gnay, Erzurum ve evre Kylerinde Din Hayat, Dergah Yay.,
stanbul, 1999, s. 260-262.
4 Charles Y. Glock, Dindarln Boyutlar zerine, (ev. M. E. Kkta),
Din
-
196
davranlarnn meruiyet kaynadr. lkemizde dindarln referans olan ve
birbirinden ksmi olarak farkllaan bilgi kaynandan bahsedebiliriz:
Gelenek, din otorite (din gruplarn nderleri) ve din aratrmalar.
Gelenek, dinin taycs olan kltrel alandr. Burada dinin otantik
olup olmad sorusu nemli deildir. nemli olan halkn din olarak neyi
yaaddr. Sosyolojide halk dini olarak kavramsallatrlan bu yaant
biimi, din aratrmaclar ve reformatrler (mcedditler) tarafndan ksm
biimde hurafelerle karm olarak deerlendirilir. 5
Din gruplar, dier sosyal gruplar gibi yelerinin belirli bir
aidiyet hissi tad gruplardr. Aidiyet, merkezdeki din otoriteden
balayp gittike genileyen bir evreye mensup olmak anlamna gelir.6
Otorite din bilginin kaynadr. Bilgiyi reten, grubun kurucular ve
nde gelenleridir. Bu kiiler vefatlarndan sonra da eserleriyle
otoritelerini srdrrler. Din gruplarda bilgi, gelenein tad bilgiden
farkllar ve bilinli olarak otantiklik iddiasndadr. Burada nemli
olan sz konusu bilginin neden ve nasl retildii deil, grup mensuplar
tarafndan nasl anlalddr. Darya kapal, kendini koruma mekanizmalarna
sahip ve yava deien bu bilgi, grup mensuplar tarafndan en doru
bilgi olarak telakki edilir ve itirazsz kabul grr.
Din gruplarn din bilgi asndan birbirleriyle youn ilikileri
grlmez, dolaysyla bilgi atmas azdr. Gruplar, dierlerinin bilgi
yanllklarn dzeltmek yerine, henz bir gruba mensup olmayanlara bilgi
aktarmay tercih ederler. Ancak gruplarn dini bilgileriyle, nc bilgi
kayna olarak zikrettiimiz din aratrmalar arasnda sk sk bilgi tedahl
ve buna bal atma gzlenir. Din aratrmalar Trkiyede, niversite dndaki
kii ve kurumlarca da yaplmasna ramen, zellikle niversite
bnyesindeki lahiyat Faklteleri tarafndan yaplmaktadr. Bu aratrmalar
ile ortaya konan bilgiler nemlidir, ancak belirli bir din gruba bal
olan veya olmayan halk kesimine ulamakta olduka zorluk ekilir.
rnein, cuma namaznn esasnda on rekat olduu ve cumann shhatinde bir
phe bulunmad ounlukla kabul
Sosyolojisi, (ev. Y. Aktay, M. E. Kkta), Vadi Yay., 2. bs.,
Ankara, 1998, s. 268.
5 Bkz. erif Mardin, Bedizzaman Said Nursi Olay: Modern Trkiyede
Din ve Toplumsal Deiim, (ev. M. ulhaolu), letiim Yay., 3. bs.,
stanbul, 1993, s.275-277.
6 Din grubun kuruluu ve yaps iin bkz. nver Gnay, Din
Sosyolojisi, nsan Yay., stanbul, 1998, s. 257-265.
-
197
edilmesine ramen,7 pratik hayatta hl on alt rekat olarak
klnmaktadr. 20 Temmuz 2002 tarihinde basna yansyan haber buna
rneklik tekil eder. Sakaryada imamlk yapan Hasan Karagzel cuma
namazn drt ay boyunca on rekat kldrm, ancak Cuma deitiriliyor,
eklinde gelen tepkiler zerine il mfts Ahmet ark tarafndan, Diyanet
leri Bakanlndan gr de alnarak eski uygulamaya dnlmek zorunda
kalnmtr.8
Din aratrmalarn din gruplardan ayr bir bilgi kayna olarak
dnmemizin birka temel sebebi vardr. lahiyat Fakltelerindeki
aratrmalar daha bamsz ve derinliklidir. Oysa pek ok din grup,
mensuplarnn temel din bilgileri almasn yeterli grr. Bunun tesinde,
ok sayda din otoritenin ortaya kmas arzu edilmez. Grubun din
bilgilerini karlamak zere yetienler de, cemaat bilgisi dna kacak
bamsz dnme ve aratrma zihniyetinden ounlukla uzaktrlar.
Din gruplarn ortaya k ve oalmalar ounlukla bilgi farkllna
dayanmaz. Yani din gruplar arasndaki bilgi farkllamas yzeyseldir.
Bu yzden yaygn bir ekilde ortak bilgi ve davran biimleri gzlenir.
Dediimiz gibi bu bilgi ve davran biimi gelenekten farkldr ve
otantiklik iddiasndadr. Dolaysyla gelenee ve din gruplara dayanan
dindarl iki ayr tip olarak ele almak uygun olacaktr: Geleneksel
dindarlk ve cemaat dindarl. Bu ayrm din duygunun deil, bilgi ve
davrann farkll esasna dayanr. phesiz her iki dindarlk da tam olarak
birbirinden bamsz ve farkl olmad gibi, pek ok noktada i iedir.
Ancak konunun daha iyi anlalabilmesi iin byle bir tasnifin gerekli
olduunu dnyoruz.
3. Dindarln Deien Yz 1990lar Trkiyede dindarln nemli bir dnm
noktasdr.
Bu dneme kadar geleneksel dindarlktan farkl olarak cemaat
dindarl darya kapal bir grnme sahipti. Bu insanlarn kendi aralarnda
konutuklar ve tarttklar konular geni halk ynlar tarafndan
bilinmiyordu. rnein cuma namazndan sonra klnan zuhr-i ahirin
gerekli olup olmad tartmas bir yana,9 mevcut artlar ierisinde cuma
namaznn sahih olup olmad bile tartma
7 Bkz. Hayreddin Karaman, slmn Inda Gnn Meseleleri, Nesil
Yay.,
stanbul, 1988, c. 1, s. 37-41. 8 Bkz. Akam, 20 Temmuz 2002. 9
Bkz. Karaman, a.g.e., c. 1, s. 37-41. Karaman bu konudaki farkl
grleri ve
delilleri verdikten sonra kendisinin klnmamas ynnde bir kanaati
olduunu syler.
-
198
konusu olmutur.10 Geleneksel dindarlar da bu tartmalardan
habersizdi, zira din gruplara mensup kiiler camiye devam etmek ve
cami dernekleriyle ili dl olmak yerine, daha ziyade kendi evreleri
dahilinde hareket etmeyi tercih ediyorlard. Bir dier husus olarak,
dindarlar, kendi kimlikleriyle kamusal alanda ok fazla boy
gstermiyorlard.* Denilebilir ki, slmn kamusal alanda bu kadar yer
almas, ounlukla din gruplarn istemleri dnda gereklemitir.
1990lara kadar olan dnemi dindar iin bir psikolojik atma ve
gerginlik dnemi olarak nitelendirebiliriz. Birbiriyle uyumayan
birden fazla gdnn ayn anda bireyi etkilemesiyle ortaya kan durum
olarak nitelenen atma11 bireyde gerginlik eklinde tezahr
etmektedir. Zira bir organizma olarak evresiyle uyum salama
durumunda olan insan, atma ierisine girdii zaman psikolojik ve
fizyolojik olarak yorulur. lkemizde olmasa bile, Bat lkelerinde
yaplan aratrmalar, din uygulamalarla ilgili deiikliklerin, dk arlk
puanna sahip olsalar da (rnein boanmann gerginlik puan 73ken, din
uygulamalardaki deiikliklerin puan 19dur) psikolojik gerginlie
sebep olduunu gstermektedir.12
ounlukla geleneksel bilgilerden te bilgisi olmayan dindar,
mensubu olduu grup ierisinde otantik olarak sunulan yeni bilgiler
renmekte ve hayatn buna gre srdrmeye almaktadr. Buradaki atma
dindarn modern yaam tarznn gerekleriyle olduu kadar, dindarn
geleneksel dindarlarla ilikilerinde de yaanr. Dolaysyla atma
alanndan bahsetmek mmkndr: Otantik din yaay, modern yaam ve
geleneksel din yaay. Bu atmada, dier yaam tarzlarnn aksine
geleneksel dindarln belli bir szcs ve somut bir muhalefeti yoktur.
Ancak geni halk ynlarnn bilinaltna yerlemi olan gelenek, ounlukla
sessiz,
10 Sahih olmad noktasndaki bir kanaat iin bkz. Yusuf Kerimolu,
Emanet ve
Ehliyet (slm lmihali), l Yay., stanbul, 1985, c. 1, s. 314-316.
* Din grup liderlerinin kamuoyu nne kmas bu yllara rastlar.
rnein
Esat Coan daha nce mstear isimle yaz yazd slm dergisinin ubat
1990 saysnda resmini yaynlatarak kamuoyu nne km oldu. Ruen akr,
Ayet ve Slogan: Trkiyede slami Oluumlar, Metis Yay., 8. bs.,
stanbul, 1995, s. 45. Fethullah Glen de 25 yl srdrd kamuoyundan
uzak durma davranndan, 1995 ylnda gerek Hrriyet ve Sabah
gazetelerine rportaj vermekle ve gerekse geni katlml iftarlarda boy
gstermekle vazgemi oldu. Uur Kmeolu, Kutsal ile Kamusal: Fethullah
Glen Cemaati Hareketi, slamn Yeni Kamusal Yzleri, (Ed. Nilfer Gle),
Metis Yay., 2. bs., stanbul, 2000, s. 179-180.
11 Doan Ccelolu, nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, 2. bs.,
stanbul, 1991, s. 282.
12 Ccelolu, a.g.e., s. 321-322.
-
199
derinden ve malup olduu durumlarda geriden gelerek muhalefetini
srdrmektedir.
1990lara kadar psikolojik gerginlie sebep olan belli bal
konular, kadn-erkek ilikileri ve bo zamanlarn deerlendirilmesi
zerinde younlamaktadr. Esasnda, zellikle eitli elenme
aktivitelerine geleneksel dindarlar da ekinceli yaklamaktaydlar,13
ancak bunlar kendisi ve yakn evresi arasnda bir atma eklinde
olmamtr. Cemaat dindarl, bunlara ounlukla aka tavr ald gibi, bir
alternatif sunma gayreti iine de girmitir. Alternatif kamu olarak
da kavramlatrlabilecek14 alternatif yaam biimi, dindarn psikolojik
gerginliini bir lde hafifletmitir. Dindar artk, dindarln temel
gstergesi olan ibadetleriyle deil, ayn zamanda dindarln tamamlayan
gndelik davran biimleriyle de farkllam oluyordu. Onun ailesi, aile
ii ilikileri, giyimi, tuvaleti, elenme biimi vs. farklyd. rnein
1970lerden 1990l yllara kadar deien kimi zaman uzun sal, kimi zaman
favorili erkek tuvaletine dindar erkeklerin srekli, nispeten ksa
sal, favorisiz ve mmknse byk ya da sakalla deimeyen bir yapda kar
durduklar gzlenmekteydi. Dindar, hkim olan deil, kendi evresinin
gerektirdii biimleri uyguluyordu. Bu anlay dnemin dergilerinde yle
yer almtr:
Mslman geiniyoruz ama mslmana benzer tarafmz o kadar az ki...
Hepimiz aynann karsna geelim ve halimize bir gz atalm. Surat ya
cascavlak matru (tral), yahut sakalsz da teselli mkfat kabilinden
duglas byk var... Salar derseniz Avrupai modaya gre kesilmi. Bu da
bidat. Bamzda slm bir serpu yok, hepimiz eski zamann ba ak
ingeneleri gibi geziyoruz. (slmda erkeklerin ba rtl gezmeleri
arttr.) Mslman olduumuzun anlalmas iin boynumuza bu adam mslmandr!
diye yafta asmaktan baka are kalmad...15 Bu konunun dindar evrelere
ait yayn organlarnda sk sk
ilendii grlmektedir: Mslman, adm atndan konumasna, giyiniinden
yemek yiyiine, su iiine kadar apayr bir zellik arz eden bir yapya
sahiptir. Kark tiplerden meydana geldiini kabul ettiimiz birka
kiilik toplumda, hatta binlerce kiinin iinde bir
13 rnein iki ky zerinde yaplan bir alan aratrmasnda, dindar
kiilerin
olumsuz tutumlara sahip olmalarna ramen, yine de evlerine
televizyon aldklar tespit edilmitir. Bkz. Erkan Perembe, Toplumsal
Deime ve Din likileri (Ordu linin ki Ky zerinde Karlatrmal Bir Alan
Aratrmas), Doktora Tezi, ASBE, Ankara,1991, s.123, 145.
14 Fatma Karabyk Barbarosolu, maj ve Takva, Tima Yay., 2. bs.,
stanbul, 2002, s. 203.
15 M. evket Eygi, slm Kyafeti, Byk Gazete, Say: 11, 7 Temmuz
1976.
-
200
mslman varsa, dardan bakldnda tannmaldr.16 Hakim yapdan
farkllamay gerektiren bu sylemi, din gruplar iinde yer alan
tarikatlar zerine yaplan bir aratrmada bir denek; Sosyal evrem ve
yaantm deiti, szleriyle, bir bakas da; Giyim tarzmdan balayarak d
grnmde, dilimden balayarak hal ve davranlarmda kkl bir deiim yaadm,
eklinde ifade etmektedir.17
1990lardan 2000li yllara uzanan srete dindarlkta belirli bir
deiimin yaand iddia edilebilir. phesiz akla gelen ilk soru dindarln
deiip deimeyecei sorusudur. Dindarln bir din duygu olarak deiimi bu
almann kapsam dndadr. Ancak dindarln, tezahrleri itibariyle gzlenen
bir deiim yaadn sylemek mmkndr. Zira dindarn, daha nce helal veya
haram olarak kabul ettii uygulamalarda bir farkllama grlmektedir.
Gzlenen farkllamann younluu da dindarln ne lde deitii konusundaki
soruya cevap olacaktr. Aslnda deiim, saylabilir uygulamalarla
snrldr. Bunlarn ounluu da gndelik davran biimlerine aittir. Zaten
bu kadar ksa srede toplumun genelinde byk bir din deiim olmas mmkn
deildir.
90larla birlikte gzlenen deiim, bu dneme kadar dindarn balca
stres konular olarak sunduumuz kadn-erkek ilikileri ve bo zaman
etkinliklerinde ne kar. Buradaki deiim sz konusu psikolojik stresi
atmaya ynelik davran biimleridir. Ancak gzlenen bu davranlarn
arkasnda baz temel sylemler de deimi ya da kaybolmutur. Bunu popler
kltrn din hayata dahil olmas bahsinde greceiz.
Deiim konusunda rnek bir olgu olarak mzik verilebilir. Fkh
literatrnde, zellikle enstrmanlarn ve kadn sesinin caiz olup
olmamas noktasndaki tartmalarla18 ne kan mziin haram olduu
eklindeki kanaatin yaygnlamasndan dolaydr ki,19 dindar iin mzik
sadece Kuran tilavetinden ve defin elik ettii
16 Ekrem Sarolu, Yabanclama, Hakses, Say: 123, Mart 1975, s.
9-10. 17 Erhan Yetik, Tarikatlar ve Dini Hayat, Samsun, 1996, s.
180. 18 Bkz. Sleyman Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, Uluda Yay., 2.
bs.,
Bursa, 1992. 19 Bu dneme ait yazlarda bunun rneklerini gryoruz.
Dnemin ok okunan
bir fetva kitabnda algl mziin caiz olmad belirtilmektedir. Bkz.
Halil Gnen, Gnmz Meselelerine Fetvalar, lim Yay., 2. bs., stanbul,
1983, c. 1, s. 235.
Bir derginin Okuyucu Sorular kesinde ky dnlerinde alnan davul ve
zurnann din adan durumu sorulduunda, def dndaki alglarn yasakland
cevab verilmitir. Bkz. slmn lk Emri OKU, Say: 182, Temmuz 1977, s.
23.
-
201
ilahilerden ibaret kalmtr. Trkiyede 1986 ylna kadar, Klasik Trk
Musikisi ve Tasavvuf Musikisine nem veren birka tarikat ve kk din
evre haricinde, dindarlar mzik dinlemeye olumlu bakmyorlard. 1986
ylnda Zaman Yayncln Mute Destan ismiyle kard bant tiyatrosunda
balama eliinde icra edilen ezgi yer almtr. Din ierikli bir ezginin,
ki artk ilahi formunun dna klmas da ok nemli bir olayd, bir saz
eliinde sylenmesi dindarlar iin beklenmedik bir durumdu. Nitekim
ksa bir sre sonra ayn kasetin, balamann yer almad ikinci bir
versiyonu piyasaya srld. Sz konusu eserin ynetmeni Ulvi
Alacakaptana konuyu sorduumuzda, bize olayn baz kk ama nemli
detaylarn anlatt. Buna gre, eserde Barbaros Ceylan tarafndan
bestelenen ezgilerin yaynlanmas iin fetva bile alnmt, ancak ynetmen
olarak kendisinin kar kmasna ramen, kasetin yapmcs, mzikli bir
kasetle yaplan ticareti doru bulmadn syleyerek balamasz versiyonu
karmt. Alacakaptana gre, balamadan dolay dinleyicilerden gelen
tepkiler nemli boyutta deildi. Zira bu kasetten nce balama,
tiyatroda, brahim Sadri tarafndan yazlan nsanlar ve Soytarlar
isimli oyunda alnm, 100 akn sahnede, tiyatroyu izleyen 70.000
seyirciden kayda deer bir tepki gelmemiti. Yapmcnn din
hassasiyetlerinden kaynaklanan bu durumu, Alacakaptan; ...Takip
eden ilk fuarda bizzat her iki kasetten sattm. Hayde tezgah alt
var, tezgah st var, her kavle gre Mute Destan var diyerek, eklinde
ironiyle ifade etmektedir. Burada her kavle gre cmleciiyle, fkhta
mziin haram veya helal olduu konusundaki grlere atf yapldn
belirtelim. Sz konusu ajans sonraki yllarda bir dzineden fazla
kaset kard. Bunlarn ierisinde mar denilen mstakil mzik kasetleri de
vard ancak hi birinde enstrman kullanlmad. 1989 ylnda piyasaya
srlen Mekkenin Fethi ismindeki kasette ezgiler tekrar bir enstrman
(org) eliinde sylenmeye baland ve bunu dier kasetler izledi. Bu
yllarda yaplan besteler kendine has bir yapya sahipti ve gfte
olarak din konular ileniyordu. Dindar evreler tarafndan kurulan ilk
zel radyolarda da sadece bu mziklere yer veriliyordu. Yani dindar,
mzik piyasasnda bulunan eserleri dinlemiyor, bunun yerine evinde,
dnnde, zel gn ve gecelerinde- alternatif olarak rettii mzii
dinliyordu.
Bugnk duruma baktmz zaman, dindar evrelerin, ounlukla halk ve
sanat mzii olmak zere hemen her tr mzii dinlediini, alternatif
olarak retilen mziin de kendine zg tarzndan zgn mzik, halk mzii,
tasavvuf mzii hatta pop mzie doru kaydn gryoruz. Dindar kiilerin
evlerinde artk, bu kasetler kadar gnn popler kasetleri de yer
almaktadr.
Bu durumun kmsenmeyecek ekilde istisnalar da vardr. Hl baz
dindarlar popler mziklere uzak durmaktadrlar. Kk
-
202
istisnalar olmak zere salt din ierikli mziklere yer veren
mahalli radyolar da vardr. phesiz bu mzikler artk enstrman eliinde
icra edilmektedir. Burada, din otoriteye bal olduu halde popler
kltrn hakim durumuna muhalefet edememekten kaynaklanan paradoksal
durumlar da sz konusudur. Bunun tipik rneini TGRT temsil eder. Bu
televizyon kanal hemen her trl mzik ve klibi yaynlamasna, hatta bu
yaynlardan dolay dindar evrelerden olduka eletiri almasna ramen,
Huzura Doru programnda enstrmansz sylenen ilahilere yer
vermektedir. stelik bu ilahileri ilk zamanlar eitli camilerin amatr
ilahi korolar sylyorlard. Sz konusu kanaln, piyasada profesyoneller
tarafndan, stdyolarda enstrmanlar eliinde hazrlanm ilahi veya
ezgileri yaynlamamasnn sebebi tamamen dindir. Zira bu grubun din
bilgi kayna olan eserde syle yazar: Ses dinlerken, ud, keman, ney,
saz, kaval gibi hibir alg almamaldr. Keyf iin, elence iin her algy
almak ve dinlemek haramdr. Yalnz ... dnlerde davul, def almak her
mslimna cizdir.20 stelik bu esere gre din bir metni bestelemek
gnahn tesinde ayrca bidattir.21 Bu yzden ilahiler kesinlikle
enstrman eliinde okunmaz.
Bu paradoksal rnek phesiz istisnadr. Bugn, zellikle cinsellii da
vurucu ve dinin sylemine aykr rnekler dnda mzik haram olarak
dnlmemektedir. Televizyon kanallar kliplere bu hassasiyetten dolay
yer vermezken, zira cinsel tema ve mesajlar kliplerde youn olarak
kullanlmaktadr, radyo kanallarnda her trl popler mzie, cinsiyet
ayrm yaplmakszn yer verilmektedir. Acaba 10 yllk bir srete ne gibi
sikler, dindarlar bu yaklama tamtr?
Kanaatimizce rnek olgu olarak mzii verdiimiz ama aslnda bununla
ilikili geni bir kmede gzlenen dnce ve davran deiiminin temelinde
ne slm aratrmalarnn, ne de siyas-sosyal konjonktrn etkisi vardr. Bu
iki unsur, deiimin, ardl merulatrma aralar olmutur. Zira, rnein
mzik genelde lahiyatlar tarafndan ciz olarak grlyor ve fakltelerde
din musiki dersleri veriliyordu.22 Ancak daha nce belirttiimiz gibi
bu bilgi, din gruplarn bilgi kaynaklar ile att iin kabul grmyordu.
20 Hseyn Hilmi Ik, Tam lmihl Sedet-i Ebediyye, Ik Kitabevi,
stanbul,
1975, s. 589. 21 Itr Efendi ... slm tekbirini, segh makamnda
bestelemekle, slmiyyete bir
hizmet yapmam, dne bir bidat kardrmdr. Ik, a.g.e., s. 599. 22
rnein 1973-1978 yllar arasndaki Yksek slm Enstits mfredatnda
Meslek Trk Muskisi dersi vard. Mustafa cal, 25. Ylnda Uluda
niversitesi lahiyat Fakltesi, U lahiyat Fakltesi Dergisi, Say:9,
2000, s. 10.
-
203
Trkiyede din yaantda grlen deiimin yukarda bahsettiimiz
psikolojik altyapya bal ve birbiriyle ilintili iki sosyal
sebebinden bahsedilebilir. Bunlar dinin poplerlemesi ve beraberinde
popler kltrn din evrelere dahil olmas olgulardr.
3.1. Dinin Poplerlemesi 1990l yllarla birlikte, lke tarihinde
belki ilk defa olmak zere
din konular youn bir ekilde kamuoyunun nnde konuulmaya ve
tartlmaya baland. Bu tartmalara temel ivmeyi zel televizyon
kanallar kazandrd, yazl basn da buna destek oldu. zlenme oran kaygs
ile din konulara tartma formatnda yer veren grsel ve yazl basnn bu
dnemdeki en nemli dindar aktr phesiz Yaar Nuri ztrktr. ztrk, halk
doru yola armak iin uraan modern bir gezgin vaiz edasyla, 1987de
TRTde balad sohbetlerini dindar evrelere ait olmayan zel televizyon
kanallarndaki sohbetler ve programlaryla srdrd, gazetelerde yazlar
yazd.23 Mstakil programlar yapmamakla birlikte, srekli kendilerine
gr sorulan veya tartma programlarna katlan pek ok kiinin arasnda
kamuoyunun hafzasnda kalan Hseyin Hatemi, smail Nacar, Konca Kuri,
Zekeriya Beyaz gibi isimlerdir. Bylelikle namazdan hacca ve
kurbana, rtnmeden mezarlarda Kuran okunmasna kadar pek ok konu
kamuoyunun nnde lehte ve aleyhte gr bildirenlerle tartld. ztrkten
ayr olarak Kuriin kadnlarn camiye ve cemaate katlmalar konusundaki
klar nemli bir etki uyandrmt.24 Zira bu tartmalar zellikle takip
eden ve etkilenen kiiler ounlukla kadnlard. rnein ztrk, Aye zgnn
dzenli olarak haftada bir konuu oluyordu ve gzlemleyebildiimiz
kadaryla sadk takipilerinin ou kadnlard. Bunun birka temel sebebi
saylabilir. Birincisi kadnlar din bilgiye daha fazla muhtatlar.
Zira Trkiyede kadnlarn, herhangi bir din evreye dahil olmadka din
bilgi elde etme imkanlar erkeklere oranla daha azdr. Erkekler
iinse, gnlk olmasa bile cuma veya bayram namazlarn klma oran olduka
ykselmekte, bu da onlara din bilgi ve tecrbe olarak stnlk
salamaktadr.25 Kadnlar bu imkan yakalayamadklar gibi, rtnme ile
ibadetlerin ifas arasndaki yakn iliki, ister istemez 23 Bkz. A.
Esra zcan, Yaar Nuri ztrk ve Yeniden renilen slm, slamn
Yeni Kamusal Yzleri, (Ed. Nilfer Gle), Metis Yay., 2. bs.,
stanbul, 2000, s. 197.
24 Hatta Kuriin kadna ynelik bu sylemlerinden dolay, Onu slamc
feminist gibi grenler olmutu. ldrlmesinden sonra gazeteci ve
yazarlarn kendisi hakkndaki grleri iin bkz. Milliyet GazetePazar,
30 Ocak 2000.
25 rnein zmir zerine yaplan bir aratrmada hi namaz klmayan
erkeklerin oran % 17.3 iken, bu oran kadnlarda % 37.3e
ykselmektedir. Bkz. M. Emin Kkta, Trkiyede Din Hayat, aret Yay.,
stanbul, 1993, s. 194.
-
204
kadnlarn bir ksmnn din yaantya uzak kalmasna sebep olmutur.
Herhangi bir din evreye mensup olmayan kadnlar bu tartmalar ve
bunun sonucunda oluan duygu atmosferi erevesinde oluan okumalarla
daha fazla din bilgiye sahip oldular. Bazlarnn, geleneksel
bilgilerden teye gemeyen din ilgileri, ibadetleri yerine getirme
eilimi tayan bir din uura dnt. Burada phesiz, ztrkn rtnme ile
ibadetler arasnda sk skya var olan ilikiyi yumuatmas, hatta baz
yerlerde kaldrmas26 nemli rol oynamtr. Dinin poplerlemesinin baz
tezahrlerini kolayca gzlemlemek mmkndr. rnein, ar tuvaletler altnda
olduu halde evinde namaz kldn syleyen kadnlarn artmas bunun sadece
bir tezahrdr. Bir baka rnek ise byk kitaplar veya hipermarketlerin
kitap reyonlarnda Kuran mealleri ve din kitaplara da yer
verilmesidir. Oysa daha nceleri bunlar sadece din yaynlar satan
kitapevlerinde bulunabilirdi.
Kadnn cemaate katlma konusundaki popler tartmalara Karyaka Mfts
Nadir Kuru, 8 Ocak 1998 tarihinde kadnlarla erkeklere ayn safta
cenaze namaz kldrarak fiilen katlm oldu. Uygulama ertesi gn
gazetelerde byk yank buldu. Sz konusu tartma giderek, Kadn niye
cemaate katlamyor, katlyorsa niye erkeklerle ayn safta yer alamyor?
sorular ekseninde insan haklar, kadn-erkek eitlii ve hatta
feminist27 dzleme doru kaymt. Diyanete bal bir mftnn bu uygulamas,
dindar evreler tarafndan, biraz nce saylan problemler erevesinde
dini irin gsterme gayreti olarak dnld. Ancak herkesin elinin altnda
yer alan ilmihallerde bile konunun bu ekilde yer almas28 pek ok
dindar artt.
Dinin poplerlemesinin ikinci ynn ise, tipik bir rnek olarak
tesettr defileleri temsil eder. Trkiyede ilk kez Tekbir Giyim
tarafndan Bayezit President Otelde* 1992 ylnda yaplan29 ve daha
26 ztrk, salarn rtnmesinin Kurann kati bir emri olmadn, kart
cinsin
olmad bir mekanda da istenilen giysiyle ibadet edilebileceini
ifade etmektedir. Bkz. Yaar Nuri ztrk, slm Nasl Yozlatrld, Yeni
Boyut Yay., 10. bs., stanbul, 2000, s. 362-365.
27 Nitekim Kuriin ldrlmesinden sonra bir bayan gazeteci onu
Feministlerin ilk ehidi olarak tanmlad. Bkz. Milliyet GazetePazar,
30.1.2000.
28 . Nasuhi Bilmene ait ilmihalde konu yle aklanr: Aralarnda
direk gibi bir ey veya bir insan sacak kadar bir aklk bulunursa
muhazat namaz ifsat etmez. mer Nasuhi Bilmen, Byk slm lmihali,
Bilmen Yay., stanbul, 1985, s. 152. stelik cenaze namaz tam namaz
saylmad iin kadnlarla erkeklerin ayn safta yer almas caiz grlmtr.
Bilmen, a.g.e., s. 254.
* Defilenin otelde yaplmas da nemlidir. Bylelikle dindar
evrelere ait bir etkinlik, vakf, dernek veya dn salonlarnda deil
lks bir mekanda yaplyordu.
29 Mustafa Karadumanla Yaplan Raprtaj, Zaman, 24 Temmuz
2000.
-
205
sonra eitli aralklarla devam eden bu defileler, din motiflerin
din amalar dnda yaygnlamas ve hatta moda haline gelmesi eklinde
ifade edilebilecek bu tr poplerlemeye tam anlamyla uygundur. Zira o
gne kadar tesettr, rt kadnn kadns grnm ile dikkati ekmeden sosyal
hayatta yer almasn salar eklinde bir felsefeyle savunulurken, bu
defileler ile, toplumun, zellikle de kadn kategorisinin gndemine
oturan ve dindar kadnn toplumda daha k, daha estetik ve gz alc bir
ekilde yer almasn salayacak yeni bir felsefenin ilk adm atlm oldu.
Bylelikle genelde moda kart bir sylem ierisinde olan30 dindarn
kendi modas da ortaya km oldu.
Tesettrn poplerlemesi, kzlarnn rtnmesini isteyen dindar aileler
iin pozitif bir ilev yrtm; ancak ayn zamanda rtl olduu halde din
uuru zayf olarak grlen31 yeni bir sosyal kategorinin ortaya kmasna
sebep olmutur. rtl ama modern yaam biimlerine meyilli bu kiiler,
sinemalarda, spor msabakalarnda, konserlerde, kafe ve parklarda
zaman zaman da erkek arkadalaryla birlikte- yer alarak rtnn
zellikle gen nfus ierisinde yaygnlamas gibi bir fonksiyon da ifa
etmilerdir.
Dinin poplerlemesinin bir baka nemli rnei ise slamc sosyete
olarak adlandrlan bir kategorinin ortaya kdr. Bu kategorinin
mensuplar bindikleri lks arabalar, zengin giyimleri, lks
otellerdeki dnleri, be yldzl ancak muhafazakar kesime ait otellerde
yaptklar tatillerle gndeme geldiler. Muhtemelen tatil olgusunu
dindar evrelere sokan da bu grup olmutur. Medyann ne kard baz
dnemler hari olmakla birlikte, bugn toplumun hafzasnda slamc
sosyeteden ok fazla bir ey kalmadn gryoruz. Ama phesiz toplum, eski
bir babakan olan Necmettin Erbakann aile hayat ve zellikle kzlarnn
dnn hatrlyordur. Daha nceleri rtnn bir g, prestij ve zenginlik
sembol olarak reklam edilmesi konusunda eletiriler sz konusuyken,32
sanki bu eletirilerin zddna olarak 18 Haziran 2001 ylnda raan
Saraynda yaplan dn basnda nemli bir yer tuttu; hatta yln dn olarak
gsterildi. Erbakann kzn koluna alp dn salonuna getirmesi ise pek
batl bulundu; hatta partinin sylemiyle
30 rnein Zafer dergisinin Dnceler sayfasnda Oscar Wildea izafe
edilen,
Moda denilen ey o kadar irkindir ki, onu her alt ayda bir
deitirirler, sz bu anlay ortaya koymaktadr. Zafer, Say: 99, Mart
1985, s. 34.
31 Bkz. Barbarosolu, a.g.e., s. 116. 32 rtl zengin bir kadnn
havaalanndan kp, kouturan kameramanlarn
arasndan uaklarnn kapsn at lks otomobile binmesi eklindeki bir
bart reklam eletiri konusu olmutu. Bkz. Selahattin Yusuf, Bir barts
reklamnn anlattklar, Yeni afak, 24 Nisan 1997.
-
206
tam bir tenakuz olduu dnlp alay konusu yapld.33 Bu sahnelerden
toplumda kalan, pahal tesettr kyafetleriyle lks ve ihtiam iinde
yaayan dindar insana duyulan zenti ve haset karm duygular
olmutur.
Dinin poplerlemesinin iki nemli sonucundan bahsetmek mmkndr.
Birincisi dine ilgi artmtr. Bu bazen merak, bazen mslman kimliini
asgari lde de olsa yaayabilme, bazen de zenti eklinde kendini
gsterdi. Ancak herkes iin ayn sonucun olduunu sylemek gtr. Zira
dinin poplerlemesinin ikinci nemli sonucu, gzlemleyebildiimiz
kadaryla, dine kar baz phelerin uyanmasdr. Kamuoyu nnde din
meselelerin tartlmas, ayn konuda uzmanlarn farkl grler ne srmesi,
stelik zaman zaman toplumun geleneinde yer almayan grlerin baskn
kmas bu pheleri dourmu, hatta televizyon kanallarndaki tartmalarn
ulat rahatsz edici boyut baz aydn ve yazarlarn tepki dolu yazlarna
neden olmutur:
Din; inan meselesidir, fazla tartma kaldrmaz. Ama TV kt, din,
slam, itikat ve ibadet yle tartlr hale getirildi ki, bu tartmalar
izleyenler neredeyse dinden, imandan kar hale getirildi. nne gelen,
uzman veya uzman zannedilen, kendine gre bir itihat yaratr oldu.
Birinin sylediini teki tekzip eder oldu... Konumaclarn kendi farkl
gr ve yorumlar, derken sade vatanda ard, kr kuyuya atlm gibi oldu,
etrafn gremez oldu. Bazlarnn inanc sarsld.34 zellikle geleneksel
dindarla sahip olan ama gndemdeki
tartmalar ciddiyet ve dikkatle takip eden kiilerin
zihinlerindeki sabit deerler yklmaya ve bunun yerine belirsizlik
ikame edilmeye balad. Oysa insanlar bu gibi durumlarda kendi akl ve
hr iradeleriyle doruyu bulma/tercihte bulunma gibi entelektel bir
abaya girmek yerine, bir otoritenin kendileri iin karar vermelerini
arzu etmektedirler. Frommun zgrlkten ka olarak adlandrd bu olgu35
dindar birey iin de geerlidir ve dindar bunu salayamad takdirde
bunalm ve pheye dmektedir.
33 Bkz. Bekir Cokun, Adil Dzen Dndr, Hrriyet, 20 Haziran 2001.
34 Doan Heper, TV'lerde din savalar, Milliyet, 10 Ocak 2001. Yllar
nce Nur
Verginin de ayn konudan ikayeti olarak bir yaz yazdn gryoruz.
Bkz. Nur Vergin, Allahm, bizi profesyonel din tekelcilerinden
kurtar! Yeni Yzyl, 18 Ocak 1998.
35 Bkz. Eric Fromm, zgrlkten Ka, (ev. S. Budak), teki Yay., 2.
bs., stanbul, 1994.
-
207
3.2. Popler Kltr Aralarnn Din Hayata Dahil Olmas Trkiyede din
hayatta gzlenen deiimde birbiriyle ilikili iki
temel sebebin olduunu sylemitik. Birinci sebeple ilikili olarak
ele alacamz ikinci sebep popler kltr aralarnn din hayata dahil
olmasdr. Popler kltr gndelik hayatn tredi kltrdr. Milli kltrden
farkl olarak, belirli kii ve kurumlar tarafndan bugn iin retilir,
ksa zamanda tketilir ve bunlarn pek az milli kltre katkda bulunur.
Popler kltr, gndelik hayatn kolay ve ho bir ekilde geirilmesini
temin eder; bu yzden de kitleleri kontrol altnda tutma konusunda
ideolojik bir ileve sahip olduu iddia edilir.36 Bu kltrn balca
tayclar ise kitle iletiim aralardr. Dindar evreler 1990lara kadar,
gl bir felsefi ve sosyolojik temele dayanmasalar bile, popler kltre
kart bir sylem ierisindeydiler. Bu sylemin arlkl dayanak noktasn
ahlk endieler oluturuyordu. Popler kltrn kitleleri oyalamak gibi
bir fonksiyonu olduu sylenmekle birlikte,37 bu kltr rnlerinin pek
ok noktada dinin tasvip etmedii elerden olutuu gr yazlara daha
fazla yansyordu.38 rnein Fethullah Glenin 1997 tarihli konumasnda,
ahlk dejenerasyona sebep olduu gerekesiyle evde televizyon
bulundurmamay, eer evde varsa ocuklara seyrettirilmemesi gerektiini
tledii grlr.39
Bu dnemde televizyon, dindar evrelere ait basn organlarnda ok sk
gndeme gelen bir konudur. Yazlarn ortak noktas ise televizyonun
teknolojik bir rn deil de, yaplan programlara gre iyi veya kt
olarak deerlendirileceidir. Bu yazlarda, televizyon yaynlarnda mill
ve manev deerlerin yeterince yer almad, aksine ahlk adan uygun
olmayan yerli programlara ve mziinden dinine kadar Bat eksenli
yapmlara yer verildii vurgulanr.40 Ayrca,
36 Popler kltr ve ideolojik ilevi konusunda bkz. Ahmet Oktay,
Trkiyede
Popler Kltr, YapKredi Yay., 2. bs., stanbul, 1994, s. 13-33. 37
Zafer dergisinin Cemil Meriten yapt alnt bu anlay ortaya
koymaktayd:
Televizyon aylak, uuru idi edilmi, hibir zaman okumak ve dnmek
alkanl kazanmam sokaktaki adam iin icad edilmi, bir nevi afyondur.
Cemil Meri, Televizyon Kltr, Zafer, Say: 135, Mart 1988, s. 15.
38 Gayri ahlk olarak deerlendirilen bu programlardan dolay
televizyona kar btnc bir tavr al tavsiye ediliyordu: eytan insanlar
yle aldatabilir: Sen televizyonu al, sadece haberleri ve faydal
eyleri seyredersin, kt programlara bakmazsn. Akll ve firasetli
mslman, blisin bu ivalarna aldanmamaldr. Byk Gazete, Say: 12, 14
Temmuz 1976, s. 5.
39 Sevim Erken, Toplumsal Deimeler Karsnda Tavr Belirlemede Dini
Gruplar: Fethullah Glen Cemaati, Yksek Lisans Tezi, OMSBE, Samsun,
1995, s. 10, 64.
40 rnek olarak bkz. Mehmet Bayram, TVde Be Dakika, Hakses, Say:
162, Haziran 1978, ss. 14-15; Haluk Tun, Televizyon Karsnda, Sur,
Say: 27,
-
208
televizyonun zellikle ocuklar zerinde zihinsel ve psikolojik
adan olumsuz etkilerini konu alan yazlara da rastlanr.41 Anlald
kadaryla dindarlar televizyon yaynlarna kart bir sylem gelitirmek
iin konuyu her boyutuyla deerlendirmekteydiler.
Televizyon programlarna bu kar yaklam, cemaat dindarl yannda
geleneksel dindarlkta da gzlenen ortak bir olguydu. Geleneksel
dindarlar, belli bir din gruba dahil olmadklar iin daha az diren
gstermekteydilerse de tutum olarak olumsuzdular.42 Nitekim bu
dnemde bir dergiye gelen okuyucu sorusu temel anlay gsteren gzel
bir rnektir:
Bazlar hacca gitmeden eve televizyon kuruyorlar. Sonra da hacca
gidiyorlar. Bunlarn haclar kabul olur mu? Cevap: Bunlar birbirinden
ayr eylerdir. Bir gnahn ilenmesi, yapaca bir ibadete dorudan tesir
etmez.43 Futbol, kitlelerin zihinlerini hemen hemen btn hafta
megul
eden bir popler kltr rn olarak grlmekteydi. Bir Zafer dergisinin
orta sayfasn tamamen kaplayan arena fotorafyla verilmek iin mesaj
buydu. Fotorafta seyircilerle tamamen dolu olan boa grei arenas
vardr ve zerinde yle bir yaz yazlmtr: Franko, spanyay bunca yldr
nasl idare ettiniz? diye soranlara, ok kolay oldu, diye cevap
vermitir. Onlar yz binlik beiklerde uyuttum.44 Bu anlay gerei, bir
spor olarak bireysel anlamda futbol oynamaya da, hadislerde yer
almayan ve insan asl gayesinden uzaklatran bir faaliyet olduu
gerekeleriyle ho baklmyordu.45
Bu dnemde dindarlarn konserlerde grlmeleri sra d bir durumdu.
Sur dergisinde yer alan bir haber bu davrann temelinde yatan birka
farkl sebebi bize gstermektedir. Habere gre Ajda Pekkann dokuz gnlk
konserindeki izleyici says ve toplanan paray gren bir okuyucu;
Millet nerelere, nasl para harcyor... Biz dindarlar, dinimiz iin,
neden harcamayalm, diyerek
Haziran 1978, ss. 24-25; Metin Nalakan, Televizyon ve Genlik,
Sur, Say:35, ubat 1979, ss. 34-36; Etem Turan, Nesillerin Bozulmas,
Hakses, Say: 180, Aralk 1979, ss. 12-13. Dnemin yayn organlarndan
Byk Gazetede televizyondan sk sk fitnevizyon olarak bahsedilir.
Bkz. Byk Gazete, Say:1, Ocak 1976, s.28; Say: 3, 12 Mays 1976, s.
8; Say:5, 2 Haziran 1976, s. 8.
41 Bkz. Sefa Saygl, Televizyon ve ocuk, Zafer, Say: 135, Mart
1988, s. 12-13.
42 Perembe, a.g.t., s. 123, 145. 43 slmn lk Emri OKU, Say: 167,
Nisan 1976, s. 18. 44 Zafer, Say: 110, ubat 1986, s. 18-19. 45 slmn
lk Emri OKU, Say: 178, Mart 1977, s. 24.
-
209
evresindekileri hayr ilerine tevik etmi. Dergi bu haberi u
yorumla bitirmektedir: Velhasl, bir tarafta Ajda Pekkann showlarn
seyredenler, te yanda Allahn raz olduu ileri yapmaya alanlar...
Elbette ki herkes bir deildir ve olamaz da.46
Grld gibi bu dnemde konserlere gitmek, daha nce deindiimiz fkh
grlerin yannda, ayn zamanda faydasz bir fiil olarak grlyordu; mmin
ise vaktini ve parasn faydal uralara ayrmalyd. Tatil ve emeklilik
fikrine de olumsuz yaklaan dindarn dnyasnda, Mmin ancak lnce emekli
olur, Mminin tatili olmaz, eklinde sloganvari sylemler sz
konusuydu.
Popler kltr rnlerinin dindar evreye dahil olmas televizyon
kanallarna sahip olma dncesiyle balamtr. 1990l yllardan itibaren
zel televizyon ve radyo yaynlarnn balamas dindar evreleri de
harekete geirmitir. Burada iki saik sz konusuydu. Birincisi, zel
kanallar TRTye oranla ok daha cazip yaynlar yapyor ve insanlar daha
fazla megul ediyorlard. stelik bu kanallardaki mstehcenlik oran
TRTye gre ok fazlayd ve halk bunlardan korumak gerekiyordu.47
kincisi ise kurulacak kanallar iyi bir tebli vastas olabilir, slm
daha geni kitlelere anlatlabilirdi.48
Dindar evrelere ait zel kanallar ykl maliyetlerle kurulduklar
ilk yllarda ok dk izlenme oranlarna sahip oldular. Sohbet, vaaz
gibi din ierikli programlar dier zel kanallardaki programlarla
yaramyordu. Ksa zaman ierisinde bu programlarn alternatif olamayaca
anlald. Halk, hem dier kanallarn zararl yaynlarndan koruyacak, hem
de kanal tantp izlenme orann ykseltecek programlar aranmaya
balannca, dindar evrelerin daha nce kart bir sylem iinde olduu
futbol ve mzik programlar en iyi zm olarak grld. Bylelikle futbol
programlar bu kanallara girdiler. Oysa Zaman gazetesi 1986 ylnda
yayn hayatna balad zaman spor sayfas yoktu.49 On yl gemeden
kanallar yerli ve yabanc liglerden ucuza mal olacak lig ve kupa
malar aramaya ve yaynlamaya balad.50 zellikle iddet sahneleriyle
dolu olan aksiyon filmleri, STVde (Samanyolu TV) mstehcen ierikli
filmlere alternatif olarak sunuldu. Bu dnemde,
46 Sur, Say:33, Aralk 1978, s. 19. 47 Bkz. Yrnge, 12-19 Mays
1991, s. 42-43. 48 Erken, a.g.t., s. 10, 105. 49 Erken, a.g.t., s.
106. 50 Kanal 7nin 1 Austos 1997 tarihli Yeni afak gazetesine
verdii reklamda
Alman Ligi Artk Kanal 7de, deniyordu. Yine 10 Nisan 1997 tarihli
Yeni afakn televizyon sayfasnda Barcelona-Fiorentina mann STVde
olduu yazlyordu.
-
210
filmlerdeki iddetin cinsellik gibi zararl olduu grnn
bilinmediini iddia etmek mmkn deildir,51 ancak anlald kadaryla ayn
derece zararl grlmyordu. iddet ieren aksiyon filmleri bugn sz
konusu televizyon kanalnda hemen hemen yok iken Kanal 7 bu bayra
devralmtr. Devralmtr diyoruz, zira bu kanaldaki filmler birka sene
ncesine kadar gazetelerdeki eletirmenlerin tavsiye ettii filmler
arasna girerken,* bugn bunlarn yerini aksiyon ierikli filmler ve
eski Yeilam filmleri almtr. Kanal 7, yayn aknda erotizme yer
vermezken, iddete yer vermekten hi ekinmiyor. 7 Mays 2002 tarihinde
ana haber blteninde yer alan haber bunun tipik rneidir:
Haberde Meksikadaki bir renci geidi var. Bir kamyonet, ilkokul
ocuklarnn yry yapt esnada hzla ocuklara arpyor ve olay, treni
kameraya alan bir veli tarafndan olduu gibi kaydediliyor. Grntlerde
kamyonetin, ocuklara arkadan gelip arpt an var. Kamyonetin nnde
kalan ocuk birka metre srkleniyor. Bu srada arpmann hz ve
iddetinden dolay gs ileri frlam, ayaklar ve ba geriye doru kaym
durumda. Daha sonraki grntlerde ise, yerde kanlar iinde yatan
ocuklar var. Televizyon kanal bu grntleri olduu gibi gsteriyor.
stelik, o en dramatik an olan arpma an, haberin eitli safhalarnda
5-6 kere tekrarlanyor.
lk kurulduklar yllarda mzie hemen hemen hi yer vermeyen
kanallar, u an, gnn popler sanatlarnn yer ald halk ve sanat mzii
arlkl programlar yapmakta, kadn sesi konusunda eskiden gzlenen
hassasiyet de gzlenmemektedir. Ancak zel radyolarn bu konuda daha
titiz olduklar sylenebilir. Zira din ierikli yayn yapan baz
radyolar popler mzik ve kadn sesi konusunda daha hassastrlar.52
Popler kltrn dindarlar zerinde gl bir dntrc etkisi olduundan
bahsetmemiz mmkndr. Dindarlar, kendi evreleri tarafndan kurulan
kanallar seyredebilme bahanesiyle, nceleri kerhen aldklar veya hi
almadklar televizyonu meru
51 Henz bu kanallar kurulmadan nce dindarlarn filmlerdeki
iddetten de
rahatsz olduu grlmektedir. Bkz. Nesrin Bayar, TRT Milli Kltr
Tahribe Devam Ediyor, Yrnge, 3-10 ubat 1991, s. 42.
* Bu dnemdeki filmler Nabi Avc, Yusuf Kaplan ve Cahit Koytakn
kanal iin zel olarak hazrladklar bir listeden seilerek
yaynlanyordu. Bkz. Yusuf Kaplan, Kanal 7, ne ie yarar? Yeni afak,
24 Haziran 2002.
52 Bkz. Umut Azak, slami Radyolar ve Trbanl Spikerler, slamn
Yeni Kamusal Yzleri, (Ed. Nilfer Gle), Metis Yay., 2. bs., stanbul,
2000,105-106.
-
211
grmeye balamlar; daha sonra bu kanallarda yaplan programlar, bu
programlarda yer alan davran biimleri de zihinlerde merulamaya
balamtr. Oysa daha nce, televizyon yapmlarna kendilerinden-olmayan
gzyle bakyorlar ve genel bir tasvipsizlik iinde bulunuyorlard.
Bylelikle televizyon, amaland gibi bakalarn dntrmekten ziyade, ksa
ama etkili bir srele kendilerini dntrmtr.53 Popler kltr rnlerine
kar hl kart bir sylem ierisinde olan din gruplar bulunmaktaysa
da,54 bunlar artk aznlkta kalmlardr.
Dnen davran biimlerine baktmzda, bunlar bata kadnn kamunun nnde
yer almasnn normallemesinden kadn-erkek birlikteliine, elenme
anlayndaki genel zihniyet deiikliinden futbol ve mzie yaklama kadar
bir deiiklik gsterir. Dindarlar ayn zamanda daha nce sahip olduklar
hem fizik hem toplumsal- marjinal grnmden, kendi kimliklerini ok
fazla ne karmadan tekilerle kaynaarak merulama abasna girmilerdir.
Bu deiimin, hemen hemen her trl sosyal deerin nemini kaybettii bir
dnemde gereklemesi de nemlidir. zellikle zall yllarla birlikte
liberal anlayn benimsendii, dnyada kalc olan tek eyin deiim olduu
fikrinin egemen olmaya balad ve futbol dnda gl bir gndelik
birletirici deerin gzlemlenmedii bir toplumsal dzlemde, dindarlar
da bu deerlerden arnma srecine, dinin geleneksel anlayndan
syrlabildikleri lde dahil olmulardr.
Fakat karmak sosyal faktrlerle desteklenen deiimin temelinde,
esas rol psikolojik bir faktre aittir. Televizyon bu deiime vesile
olan bir sosyal faktrden baka bir ey deildir. Daha nce deindiimiz
gibi dindar birey, dinin otantik yaps olarak sunulan grler, dini
byk lde tayan gelenek ve gelenekten farkllaan modern yaam tarz
arasnda skm, otantiklik iddiasyla hem gelenei, hem de modernlii
karsna alm, bazen her ikisine kar duran, bazen uzlatrc tavr gsteren
psikolojik bir atma ierisindeydi. Bu atmann sonucu olarak ba
gsteren gerginlik, gndelik yaamda zellikle popler kltr rnleri
zerinde younlayordu; zira, yaygn olarak varolan ve kitlelerin genel
beenisine hitap eden bu kltre kar durmak olduka zordu. Televizyon,
bireyin bu psikolojik gerginliini atma yolunda bir imkan olarak
ortaya kmtr. Dindarn ksa srede bu deiime adapte olabilmesinin
sebebi de budur. Eer bu psikolojik gerginlik olmasayd, bu kadar ksa
zaman dilimi iinde bu deiim 53 Benzer bir yaklam iin bkz.
Barbarosolu, a.g.e., s. 220. 54 rnein Zafer dergisi bu konudaki 20
yllk politikasndan vazgememitir.
Trkiyenin nclk kazand 2002 Dnya Kupas sonras yazlan eletirel
yazlar bunu gstermektedir. Bkz. Zafer, Say:307, Temmuz 2002.
-
212
gereklemezdi. Herhalde bu hzl deiimi, Trkiyenin yine son
zamanlarda yakndan tand depreme benzetip, stres sonucu biriken
enerjinin byk bir iddetle boalmas olarak deerlendirmek mmkndr.
4. Sonu Trkiyede 90l yllarda din, Cumhuriyet tarihinde hi
olmad
kadar popler bir konu oldu. Dinin poplerlemesinin yan sra popler
kltrn egemenlik altna ald kitlelerin arasna dindarlar da katld.
Popler kltr, dindarn psikolojik gerginliinden yararlanarak dindarln
grnen yznde nemli deiikliklere sebep oldu. Bu deiimde Trkiyenin
siyasi ve sosyal konjonktryle slm aratrmalarnn etkileri ikinci
derecededir ve bunlar ounlukla mevcut deiimi bir merulatrma arac
olarak kullanlmlardr.
Mevcut deiimi bir kabuk deiimi olarak deerlendirmek ise daha
doru olacaktr. Dindarln harici tezahrlerinde gzlenen bu deiim baz
noktalarda ze de taalluk etmitir, ancak dindarln genel anlamda
deitiini sylemek mmkn olmad gibi, bu srecin 10-15 senelik bir zaman
diliminde gereklemesi de mmkn deildir.
Son sz olarak unu da sylemek gerekecektir ki; ksa bir zaman
dilimi ierisinde gzlenen deiimin kalc olduunu sylemek iin henz
erkendir, ama kalc etkilerinin olaca muhakkak gibi gzkmektedir.
Bibliyografya Azak, Umut, slami Radyolar ve Trbanl Spikerler,
slamn Yeni
Kamusal Yzleri, (Ed. Nilfer Gle), Metis Yay., 2. bs., stanbul,
2000.
Barbarosolu, Fatma Karabyk, maj ve Takva, Tima Yay., 2. bs.,
stanbul, 2002.
Bayar, Nesrin, TRT Milli Kltr Tahribe Devam Ediyor, Yrnge, 3-10
ubat 1991.
Bayram, Mehmet, TVde Be Dakika, Hakses, Say: 162, Haziran
1978.
Bilmen, mer Nasuhi, Byk slm lmihali, Bilmen Yay., stanbul,
1985.
Bottomore, T. B., Toplumbilim, (ev. nsal Oskay), Der Yay., 3.
bs., stanbul, trs.
Ccelolu, Doan, nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, 2. bs., stanbul,
1991.
akr, Ruen, Ayet ve Slogan: Trkiyede slami Oluumlar, Metis Yay.,
8. bs., stanbul, 1995.
-
213
Erdoan, Mehmet, slm Hukukunda Ahkamn Deimesi, FAV Yay., 2. bs.,
stanbul, 1994.
Erken, Sevim, Toplumsal Deimeler Karsnda Tavr Belirlemede Dini
Gruplar: Fethullah Glen Cemaati, Yksek Lisans Tezi, OMSBE, Samsun,
1995.
Etem Turan, Nesillerin Bozulmas, Hakses, Say: 180, Aralk 1979.
Eygi, M. evket, slm Kyafeti, Byk Gazete, Say: 11, 7 Temmuz
1976. Fromm, Eric, zgrlkten Ka, (ev. S. Budak), teki Yay., 2.
bs.,
stanbul, 1994. Glock, Charles Y., Dindarln Boyutlar zerine, (ev.
M. E.
Kkta), Din Sosyolojisi, (ev. Y. Aktay, M. E. Kkta), Vadi Yay.,
2. bs., Ankara, 1998.
Gnay, nver, Din Sosyolojisi, nsan Yay., stanbul, 1998. _______,
Erzurum ve evre Kylerinde Din Hayat, Dergah Yay.,
stanbul, 1999. Gnen, Halil, Gnmz Meselelerine Fetvalar, lim
Yay., 2. bs.,
stanbul, 1983. Heper, Doan, TV'lerde din savalar, Milliyet, 10
Ocak 2001. Ik, Hseyn Hilmi, Tam lmihl Sedet-i Ebediyye, Ik
Kitabevi,
stanbul, 1975. Kaplan, Yusuf, Kanal 7, ne ie yarar? Yeni afak,
24 Haziran 2002. Karaman, Hayreddin, slmn Inda Gnn Meseleleri,
Nesil Yay.,
stanbul, 1988. Kerimolu, Yusuf, Emanet ve Ehliyet (slm lmihali),
l Yay.,
stanbul, 1985. Kkta, M. Emin, Trkiyede Din Hayat, aret Yay.,
stanbul, 1993. Kmeolu, Uur, Kutsal ile Kamusal: Fethullah Glen
Cemaati
Hareketi, slamn Yeni Kamusal Yzleri, (Ed. Nilfer Gle), Metis
Yay., 2. bs., stanbul, 2000.
Mardin, erif, Bedizzaman Said Nursi Olay: Modern Trkiyede Din ve
Toplumsal Deiim, (ev. M. ulhaolu), letiim Yay., 3. bs., stanbul,
1993.
Mustafa Karadumanla Yaplan Raprtaj, Zaman, 24 Temmuz 2000.
Nalakan, Metin, Televizyon ve Genlik, Sur, Say:35, ubat 1979.
Oktay, Ahmet, Trkiyede Popler Kltr, YapKredi Yay., 2. bs.,
stanbul, 1994. cal, Mustafa, 25. Ylnda Uluda niversitesi lahiyat
Fakltesi, U
lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 9, 2000. zcan, A. Esra, Yaar Nuri
ztrk ve Yeniden renilen slm,
slamn Yeni Kamusal Yzleri, (Ed. Nilfer Gle), Metis Yay., 2. bs.,
stanbul, 2000.
ztrk, Yaar Nuri, slm Nasl Yozlatrld, Yeni Boyut Yay., 10. bs.,
stanbul, 2000.
-
214
Perembe, Erkan, Toplumsal Deime ve Din likileri (Ordu linin ki
Ky zerinde Karlatrmal Bir Alan Aratrmas), Doktora Tezi, ASBE,
Ankara,1991.
Sarolu, Ekrem, Yabanclama, Hakses, Say: 123, Mart 1975. Saygl,
Sefa, Televizyon ve ocuk, Zafer, Say: 135, Mart 1988. Tun, Haluk,
Televizyon Karsnda, Sur, Say: 27, Haziran 1978. Uluda, Sleyman, slm
Asndan Msik ve Sem, Uluda Yay., 2.
bs., Bursa, 1992. Vergin, Nur, Allahm, bizi profesyonel din
tekelcilerinden kurtar!
Yeni Yzyl, 18 Ocak 1998. Yetik, Erhan, Tarikatlar ve Dini Hayat,
Samsun, 1996. Yusuf, Selahattin, Bir barts reklamnn anlattklar,
Yeni
afak, 24 Nisan 1997.
