UDK 949.713 Is tra »18«

POREŠTINA SREDINOM 19. STOLJEĆA

B ernard S tu ll i

Teritorij i uprava

Č etrd ese tih godina, d ak le i uoči če trd ese to sm e , p o d ru č je je P o reštin e upravno-po litičk i p re d s ta v lja lo te r ito r ij k o ta rsk e o b la s ti Poreč. Taj je u p rav n i k o ta r obuhvaćao ove općine: Poreč, D račevac, F ušk u lin , P reseka , V abriga, M ušalež, M ugeba, Ž bandaj, T ar, V rvari, N ova V as, V rsa r, F o n tan a , G radina, Sv. L ovreč Pazenatičk i, Sv. M ihovil n ad L im om i B ad em a. To je , zapravo , većim d ije lom b ilo i trad ic io n a ln o p o d ru č je p o rečk e k o m u n e k ro z duga p re t­h o d n a s to ljeća . M alo je b ilo p ro m je n a u to j u p rav n o j cje lin i, i v rlo k ra tk o ­tra jn ih , za p rv e a u s tr ijsk e , p a fra n c u sk e v ladav ine i p o če tk o m d ru g e a u s tr i j­ske u p rave , t e tijek o m re fo rm i 1848— 1853. god.

Od n a jv ažn ijih p ro m je n a spom enim o:Za p rv e a u s tr i jsk e v ladavine god. 1800. ta d a šn ji je k o ta r P o reč o b uhvatio

ne sam o o p isan u P o reš tin u , nego i p o d ru č ja M otovuna i N ov ig rad a .1 Za fra n ­cuske u p ra v e p ro v ed en e su m nogo te m e ljitije ali k ra tk o tra jn i je re fo rm e: p rem a d e k re tu o d 22. X II. 1807. is ta rs k o se p o d ru č je d ije lilo n a d v a »distrik- ta«: koperski, s 4 »kantona« (K oper, P iran , B uzet i Poreč); rov in jsk i »dis- tr ik t« , s 3 »kantona« (R ovinj, V o d n jan i Labin). U »kanton« P oreč sp ad a le su općine: Poreč, M otovun, V ižinada i V rsa r, a ta d a šn jo j općini P o reč p r ip a d a la su m jes ta : M aj, V rvari, N ova Vas, Ž bandaj, D račevac, M ušalež, V alkarin , F u­šku lin , Jasenov ica, K irm en jak , M ugeba, K o n tija , T ar, V abriga i P re se k a .2

P rem a a u s tr ijsk o j u p rav n o j s is tem atizac iji 1818. god. k o ta r je p o rečk i uz P o re š tin u zahvaćao i p o d ru č je N ov ig rada ,3 k o je je za tim izdvojeno u p o seb n u u p ra v n u jed in iou .

R ad ik a ln ije su b ile i re fo rm e iz 1849. god. k ad a P o reč p re s ta je b it i s jed i­š tem k o ta rsk e u p rav n e o b lasti, te uz T a r i Sv. L ovreč p o s ta je te k je d n a od

1 P. Kandler, Indicazioni per riconoscere le cose storiche del Litorale. Trieste 1855, 184; L’Istria , a. I, 1846, 159.

2 Bollettino del Regno d’Italia. No. 38.3 L’Istria, a. II, 1847, 135—136.

7

http://library.foi.hr

tzv. »m jesnih« opć in a na P o reštin i, a sve tr i podložne ta d a šn je m k o ta rsk o m k a p e tan a tu u R ovinju . M eđutim , već se 1853. god. v raća up rav n o u re đ e n je po k o jem u je Poreč nanovo s jed iš te k o ta rsk e u p rav n e v lasti za trad ic io n a ln o p o d ru č je P oreštine, na k o jem u su tzv. »m jesne općine« Poreč, V rsar, Sv. Lo­vreč, T ar i Nova Vas, a c je lin a se k o ta ra d ije li n a 17 »poreznih općina« i to: Poreč, V rvari, M ušalež, F ušku lin , M ugeba, D račevac, T ar, N ova Vas, V abriga, P reseka, Sv. Lovreč, Ž bandaj, B aderna , V rsar, F u n tan a , Sv. M ihovil n ad L im om i G rad in a .4

Dakle, uz k ra ć e p rek id e , P o re š tin a se u v ijek o d rža la kao p o seb n a k o ta r­ska u p rav n a cje lina . Uz to , u ovom su razd o b lju češće in ic ija tive iz P oreča d a ta j g rad p o s tan e u p rav n o s re d iš te i za c je lin u Is tre . P okušavalo se već 1822. god. da se s jed iš te zap ad n o is ta rsk o g o k ru ž ja iz T rs ta p ren ese u Poreč. Z atim , od 1837. do 1839. god., p a ponovno 1842. i 1844. god. iz P o reča p o tječu ak c ije da se s jed iš te c je lokupnog is ta rsk o g o k ru ž ja iz Pazina p ren ese u Poreč. O pet se o novom sred iš tu is ta rsk e u p rav e i p redv iđenog p o k ra jin sk o g sabo ra ra sp ra v lja i 1848— 1849. god., k ad a je b ilo i g lasova da se z a s je d a n ja toga sab o ra a lte rn a tiv n o o d ržav a ju u razn im gradov im a Is tre , n p r. u K opru , P i­ranu , P oreču, R ovinju , P azinu i L ab in u .5 T ada n ije b ilo odaziva na p rijed loge i zah tjeve iz Poreča. No, u novoj u stav n o j i u p rav n o j s is tem atizac iji 1860/61. god. ipak je n a Poreč p ao izbo r za s jed iš te »P okrajinskog sabora» i »Pokra­jin sk o g odbora« . B ečka je v lad a o p ravdavala n a p u š ta n je Pazina tim e da tam o »nedostaje p o tre b a n sm ješ ta j za članove sa b o ra«!6

T erito rij je P o reštin e n a s jev e ru im ao r ije k o m M irnom p riro d n u g ran icu p re m a k o ta ru B uje , a n a ju g u L im sk im k an a lo m p re m a k o ta ru R ovinj. Na ju g o is to k u je g ran ica s k o ta ro m V odn jan , a n a is to k u s k o ta rev im a M otovun i Pazin (vidi p riložen i segm en t k a r te p o rezn ih k o ta rev a i opć in a iz 1825. god .).7

K o ta rsk i je o rgan u p rav e i n a P o reštin i, kao i n a o sta lo m is ta rsk o m p o ­d ru č ju ostao p rv o step en i u p rav n i o rgan , i to če trd ese to sm e i k a sn ije 50-ih godina. Is to tak o , on je kroz čitavo to razdob lje , k o n tin u iran o , m ješo ­v iti up ravno-sudsk i o rgan , j e r će do konačnog raz d v a ja n ja u p rav e od sudstva , i u p rvo j in s tan c i, doći te k re fo rm am a 1867/68. god. u A ustro-U garskoj Mo­n a rh iji .8 Uz takav s is tem sk i položaj i u lo g u k o ta rsk e ob lasti općine su i na P o reštin i, i p r i je i poslije če trd ese to sm e, o sta le sam o te r ito r ija ln i pom oćni organi p rek o k o jih je k o ta rsk a o b la s t p ro v o d ila neke svoje izvršne funkcije . N a takve pom oćne izv ršne poslove b ila je dak le svedena i u loga h rv a tsk ih »župana« i »podžupa« u selim a P o re š tin e .9 N a to m e n ije n iš ta izm ijen io ni

4 B. Stulli, Istarsko okružje 1825—1860. Prvi dio. Pazin — Rijeka 1984. Posebna izdanja Hist. arhiva u Pazinu i Rijeci, knj. 8. Tabela br. 8, str. 156.

5 Parenzo. Per l’inaugurazione del nuovo palazzo del Comune. Parenzo 1910, 277. i sljedeće.

6 B. Stulli, n. dj., 39—40.7 Uebersichtskarte der Steuer-Bezirke des Ku stenlandes, 1825. P rim jerak u

Arhivu JAZU. Rkp. ostavština Skampić. Kroz povijesni razvitak ponajviše je gra­ničnih sporova bilo između kom una Poreč i Motovun. Među njihovim stanovni­štvom bilo je uvijek najviše poslovnih i ostalih životnih veza.

8 B. Stulli, n. dj., 39.9 9 dugostoljetnoj tradiciji »župana« i »podžupa« na hrvatskom selu Pore-

štine vidi, uz ostalo, i: P. Kandler, Cenni al forestiero che visita Parenzo. Trieste 1845, 22.

http://library.foi.hr

su stav glavnih o p ć in a i p o d o p ć in a p r ije č e trd ese to sm e ,10 miti su stav tzv. m je ­sn ih općina iz razd o b lja neoaipso lu tizm a.11

O perativ i i e fik asn o sti a u s tr ijsk e v lasti n a jb o lje je odgovarao o p isan i sis tem sk i položaj k o ta rsk ih o rg an a v lasti k ao te m e lja e fik asn o sti n a te ren u . Tu je e fik asn o st o n a o sigu ravala i p o p u n ja v a n je m važn ijih fu n k c ija u svim a p a ra tim a k o ta rsk ih v las ti d ilje m is ta rsk o g o k ru ž ja p o v je rljiv im osobam a p o d rije tlo m izvan Is tre , p o tp u n o s tra n im a is ta rsk o j zem lji i g lavnom d ije lu n jen a h rv a tsk o g i slovenskog stanovn ištva . D osljedn i cen tra lizam u p o tp u n ja ­vao je efek te u p ra v lja n ja p o že ljam a v lad a ju ć ih iz Beča. N ikakva in te resa n ije im ala ta v last da decen tra lizac ijo m n a općine u s tu p i n ek a v ažn ija ovla­š te n ja o pć inam a u k o jim a b i n p r. h rv a tsk o stanovn ištvo sela P o reš tin e došlo do riječ i. P o tpuno su s tim e b ili sug lasn i v lad a ju ć i d ru š tv en i slo jevi zem lji­šn ih p o s jed n ik a i trg o v aca k o jim a je jo š m an je odgovaralo neko su d je lo v an je h rv a tsk o g se lja š tv a P o reš tin e u u p ra v lja n ju .

O pisano sp o red n o značen je općina n ije , dakako , s tv ara lo p ro b lem a oko o b likovan ja n jih o v a te rito r ija ln o g p ro s tra n s tv a . U m eđ u v rem en u , u spostav o m k a ta s tra tijek o m p rv e polovine 19. st., fo rm ira n e su p o rezn e općine k o jih će te r ito r ij i u tje c a ti na k a sn ije o b likovan je u p ra v n ih op ć in sk ih zajedn ica. Po­d ru č ja su se tih po rezn ih općina ob likovala p re m a p riro d n im u v je tim a i po­sjedovn im o d n osim a, ali i p re m a sm išljen im sm je rn icam a državne v lasti. Re­zu ltira lo je to velik im raz lik am a u p ro s tra n s tv u p o rezn ih o p ć in a n a P o reštin i, pa tak o 50-ih godina opć in a Ž bandaj se p ro s tire n a 5398 ju ta r a i 1329 klaf- te ra , a opć in a Sv. L ovreč 5340 ju ta r a i 1341 k la fte r; s lijed i im B ad e rn a s 4200 ju ta r a i 162 k la fte ra , p a P o reč s 3342 ju t r a i 265 k la fte ra , te V rsa r s 2761 ju tro m i 851 k la fte ro m i N ova Vas k o ja zap rem a 2620 ju ta r a i 1193 k la f­te ra ; za tim niz p o rezn ih opć in a im a p ro s tra n s tv o od o k o 2000 do oko 1000 ju ta ra (Tar, G rad ina, Sv. M ihovil nad L im om , P reseka , P u n tan a , F ušku lin , M ugeba i V abriga); konačno , jo š su m an je pov ršin o m porezne općine: M uša­lež s 868 ju ta r a i 1109 k la fte ra , D račevac s 554 ju t r a i 1437 k la fte ra , a n a j­m an ja je p o rezn a općina V rvari sa svega 333 ju t r a i 876 k la f te ra p o v rš in e .12

U crkveno j o rgan izac iji tra d ic ija je do 50-ih godina 19. st. fo rm ira la n a P o reštin i 10 k a to ličk ih župa, i u ovom s lu ča ju sa zn a tn im raz lik am a po veli­čin i n jih o v a te r i to r i ja i po b ro ju s tanovn ika . Po to m b ro ju v je rn ik a red o slijed je župa sljedeći: P oreč (Poreč, V rvari i M ušalež — 2890); Sv. L ovreč (1025); T ar (Tar, V abriga i P resek a — 893); V rsa r (742); B ad ern a (657); Ž bandaj (581); Nova V as (497); F u šk u lin (F uškulin , M ugeba i D račevac — 316); G ra­d ina (G rad ina i Sv. M ihovil n ad L im om — 295), te župa F u n ta n a (253 v je r ­n ik a ).13 Od n a js ta r ij ih v rem en a s re d n je g a v ijek a P oreč je k o n tin u iran o i s je ­d iš te b isk u p ije . O na je u 19. st. u š la s g ran icam a k o je su obuhvaćale ne sam o

10 Uoči četrdesetosm e na području kotara Poreč svega su »dvije glavne opći­ne« i to:

Poreč — s podopćinam a: Poreč, Vrvari, Maj, Vabriga, Tar, Preseka, Nova Vas, Žbandaj, Dračevac, Fuškulin, Mugeba i Mušalež.

Vrsar — s podopćinama: Vrsar, Funtana, Gradina, Sv. Lovreč, Baderna i Lim.11 K otar je tada podijeljen na pet »mjesnih općina«, i to: Poreč (Poreč, Vrvari,

Mušalež, Fuškulin, Mugeba, Dračevac); Tar; Nova Vas (Nova Vas, V abriga i Pre­seka); Sv. Lovreč (Sv. Lovreč, Žbandaj i Badem a); Vrsar (Vrsar, Funtana, Sv. Mi­hovil nad Limom, Gradina).

12 B. Stulli, n. dj., 156.13 Isto.

9

http://library.foi.hr

cije lu P o reštinu , R o v in jš tin u i M otovunštinu , već i B uzeštinu (B uzet, Roč, Lanišće, Z ren j, Sovin jak , V rh, Račiće, D raguć, G rim alda, H um i d io Zam aska) do d ije ljen u jo j 1788. god. M eđutim , tu B u zeštin u je izgubila bu lo m L o cu m beati Petri od 30. VI. 1828. p ap e Leona X II, ko jo m je p ro v ed en a reo rg an iza­c ija is ta rsk ih b isk u p ija , p a je to m p rilik o m , uz o sta lo , p o rečk a b isk u p ija s je ­d in jen a s p u lsk o m .14 U dosta dugom razd o b lju od 9. I. 1819. do 9. IV. 1827. bila je n ep o p u n jen a p o rečk a b isk u p sk a sto lica , a o d 1827. do 1857. god. za­p rem a je A ntonio Petean i, T alijan iz G orice ,15 ko jega će tek 1857. god. n a s lije ­d iti jed an H rvat, i to J. D obrila.

I feudalne su gospoštije b ile duge tra d ic ije n a P o reštin i. No V rsa r je kao tak v a gospoštija p o rečk e b isk u p ije sek u la riz iran u pog ledu u p rav e tim p o ­d ruč jem , i to već p o tk ra j 18. s t. A u s tr ijsk a v la s t poslije 1813. god. n ije obno­vila p a trim o n ija ln u u p rav u i sudstvo na is ta rsk im feudim a, osim k o ta ra Be­laj u istočnoj Is tr i , gd je ga je zad ržala na č itavom to m k o ta rsk o m p o d ru č ju sve do 1848. god .16 T im e n iti na P o reštin i uoči 1848. god .n ije b ilo p a tr im o ­nija ln e u p rav e i su d stv a na feud im a u F u n tan i, G radin i, Sv. M ihovilu nad L im om i dr. U prava i sudstvo b ili su već p o tp u n o podržav ljen i n a čitavom p o d ru č ju P oreštine . F eudalno j gospodi to n ije b io o s je tn iji g u b itak je r je država preuzela troškove u p rav e i sudstva, a n jih o v opći d ru š tv en i položaj i u tje c a j n ije p ra k tič k i h itn ije o slab ljen . Jed an od n a jo č itijih o d raza te č in je ­nice je s t p o s to jan je do 1848. god. p o sebn ih sudova, »priv ileg iran ih sudova« (fo ru m privilegiatum) za p lem stvo i k ler. U R ovin ju se nalazio tak av sud nadležan i za P o re š tin u .17

U razd o b lju od 1813. do 1848. god. A u strijsk a je M o n arh ija u velikom d ije lu svo jih p o k ra jin a n as tav ila p od rža v l jen jem u p rav e i sudstva , a nakon toga, tijekom neoapso lu tizm a, pogotovo je u p o tp u n ila tak v a n a s to ja n ja . Is to v rijed i i za n jen e težn je unifikac ij i u p rav n o g su s tav a i sudskog u re đ e n ja , što v lada juć im a iz Beča polazi n aro č ito za ru k o m ta k o đ e r u razd o b lju spom enu­tog neoapso lu tizm a 50-ih godina. S ta ro m g rad sk o m p lem stv u i d ije lu s ta ro g m unic ipalnog g rađ an stv a to n ije odgovaralo je r n isu o lako zabo rav lja li svo ju d ug o sto lje tn u vladavinu Porečom i P o reštinom . O datle, uz ostalo , i n jihove određene s im p a tije p rem a »Sv. M arku«, tj. p rem a p ro g lašen ju rep u b lik e u V eneciji 1848. god., i o č ito v an ja želje da jo j se p rik lju č e o čeku juć i od toga obnovu svog dom inan tnog p o lo ža ja na u p rav i P o reštinom , a uz is to v rem en u ja sn o iskazanu opo rb u »niže klase« p ro tiv takv ih težn ji »gospode« iz g rad a P o reča .18 A u strijsk a je d ržavna v last lako suzb ila takva n a s to ja n ja n a s ljed ­n ika s ta ro g m unic ipalnog v lada jućeg slo ja , no, dakako , ne n a k o r is t »niže klase« P oreštine, već u ulozi trećega, i to ulozi a rb itra ko ji u čv ršću je svoju v last koristeć i, uz sve ostalo , ta k o đ e r i k lasne su p ro tn o s ti u d ru š tv u Po­reštine .

14 A. Merlić, Granice biskupija u Istri. »Ladonja«, list istarskih župa, 1/1984, str. 11.

15 O biskupu Peteaniju vidi: B. Milanović, Is tra u osvitu Narodnog preporoda (1797—1860). Pazin 1960, 105, 106.

16 B. Stulli, n. dj., 14. i sljedeće.17 Isto, 19'—20.18 Pobliže o tome u našem poglavlju: »Društveni i politički odnosi«, te doku­

m ent od 26. IV. 1848. citiran u bilješci 62. Citirani term ini preuzeti su iz tog dokumenta.

10

http://library.foi.hr

Is to v rem en o a u s tr i js k a d ržavna v last č in i zn ača jan i da lekosežan u s tu p a k s ta ro m m un ic ip a ln o m v lad a ju ćem slo ju tim e š to n a s tav lja tra d ic ijo m p re t­h o d n ih s tra n ih v ladav ina u Is tr i , t j. m le tačk e i fran cu sk e , p a održava i n a ­d a lje ta lija n sk i jez ik kao služben i jezik . O državan je toga jez ik a u navedenoj fu n k c iji b ilo je , ne sam o dalekosežn i d ruštveno-po litičk i u s tu p a k s ta ro m m u n ic ip a ln o m v lada jućem slo ju i d ije lu g rad sk o g s tan o v n iš tv a ko ji se p r i ­k lan ja ta lijan sk o m n acionalnom p o k re tu , već i m oćno i efikasno sred stv o u d a lja v a n ja p re težn e većine stan o v n iš tv a P o reštine , t j . h rv a tsk o g stan o v n i­štva od svakog ak tiv n ijeg u d je la u jav n im poslov im a i uopće u društveno- -po litičkom životu.

Bez u o čav an ja i uvažavan ja op isan ih o k o lnosti ne m ože se sh v a titi su ­š tin u i m ehan izam a u s tr ijsk o g upravno-po litičkog su stav a ne sam o u P ore­š tin i, već u čitavoj I s t r i i D alm aciji k roz 19. st.

Stanovništvo

P ris tu p ačn i izvori om ogućavaju nam za c je lin u k o ta ra P o reštin e ovaj p reg led k re ta n ja s tanovn ištva:

Godina 1818.19 1837.20 1840.21 184122 1846.23 1853.24 1857.25 1861/62.26

Kuća 1321 — — — 1340 — — 1631Stanovnika 6216 7575 7633 7633 7905 8149 8173 8089

P odaci iz 1840. god. i 1857. god. su n a jp o u zd an iji, a osta li, iak o m an je egzaktn i, p ru ž a ju ip ak ug lavnom rea ln u sliku općeg dem ografskog tre n d a n a P o reš tin i u navedenom razd o b lju . Is to v rije d i i za o sk u d n ije p o d a tk e o k re ta n ju s tan o v n ištv a po općinam a, p r i čem u su o p e t n a jp o u zd an iji podaci iz 1840. god. To je s ljedeći isk a z :27

19 Haupt-Ausweis uber die Eintheilung des kiistenlandischen Gouvemements Gebietes in Kreise, Districte, Bezirke, Haupt- und Unter-Gemeinden, dann iiber deren H auser und Seelen Anzahl im Jahre 1818. s. 1. s. a.

20 B. Stulli, n. dj., 48. gdje se prem a izvorima navode dvije različite brojke za cjelinu istarskog okružja u god. 1837.

21 Isto, prem a zapisim a istarskog Okružnog poglavara F. Grimschitza iz 1842. god.

22 N. Krebs, Die Halbinsel Istrien. Landeskundl iche Studie. Geographische Ab- handlungen. Bd. IX. Heft 12. Leipzig 1907, 152. gdje au to r navodi baš god. 1841.

23 P. Kandler u časopisu L’Istria , a. I, 1846, 155. Podatak je objavljen 1846. god., ali au tor ne navodi na koju se godinu odnosi.

24 B. Stulli, n. dj., 50, prem a Allgemeines Reichs-, Gesetz- und Regierungsblatt ftir das K aiserthum Oesterreich. Jhrg. 1853, str. 1310, 1312. Isti broj od 8149 stanov­nika navodi P. K andler za god. 1851. Vidi: L'I stria, a. VII, 1852, str. 28, 31.

25 B. Stulli, n. dj., 5222, p rem a rezultatim a državnog popisa od 31. X. 1857.26 Isto, 165, u tabeli br. 13. Podatak je objavljen 1863. god. bez oznake na koju

se godinu odnoS l. Očito je preuzet broj prisu tnih stanovnika prem a državnom popisu iz 1857. god.

27 Za god. 1818. isto kao u bilješci 19.Za god. 1840. i 1853. v. B. Stulli, n. dj., 56, 156 (tabela br. 8).U statistici za god 1853. općina Maj je uklopljena u općinu Poreč!

11

http://library.foi.hr

1818. god. 1840 god. 1853. god. 1818. god. 1840 god. 1853. god.

Poreč 1930 2425 2744Sv. Lovreč 804 758 1025Vrsar 547 701 742Baderna 469 613 657Žbandaj 509 554 581Nova Vas 340 467 497Tar 405 454 493Funtana 199 225 253Preseka 139 203 195

Maj 139 167 —Vabriga 133 165 205Gradina 116 148 155Lim 90 116 140Dračevac 87 114 118Fuškulin 55 97 99Mugeba 77 93 99Mušalež 95 67 75Vrvari 74 66 71

Ako su podaci iz 1818. god. točn i, ta d a je o d te godine p a do p o tk ra j 30-ih godina o stv aren u P o reštin i v rlo zn ača jan p r ir a s t s tanovn ištva . M eđu­tim , još n isu p rovedene v e rifik ac ije s ta tis tik e iz 1818. god. i d o p u n sk a is tra ž i­v an ja k o ja jo š n eo phodno p re d s to je . U svakom slu ča ju od 30-ih do p o tk ra j 50-ih godina d in am ik a je toga p r i r a s ta ra v n o m je rn a , kao i u najvećem d ije lu k o ta rev a is ta rsk o g o k ru ž ja uz s ta lan p r ir a s t s tanovn ištva . P o reč n ije izuzetak p o p u t Pazina, ko ji kao u p rav n o sred iš te o k ru ž ja b rže n a p re d u je i b ro jem stanovn ištva, ili L ošin ja , gd je tak av n a p re d a k p o tiče p o m o rsk a ekspanz ija L ošin jana, ili Pule, gd je izg rad n ja glavne ra tn e luke M onarh ije 50-ih godina ubrzava d inam iku d o se ljav an ja u ta j grad .

P rem a sad ašn jo j p r is tu p a č n o s ti sačuvan ih arh iv sk ih izvora te šk o je reći kolik i je b io p riliv stan o v n iš tv a iz u n u tra šn jo s ti I s tre n a p o d ru č ju P oreštine . U svim su zem ljam a, p a ta k o i u Is tr i , p r iro d n i ž ivo tn i in te re s i i odnosi do­vodili do k re ta n ja p u čan stv a »na p u tu iz u n u tra š n jo s ti ka obali«. P o reštin a n ije im ala solane p o p u t P iran a i K opra, n iti izg rad n ju ra tn e luke k ao Pula, pa da tim i sličn im gospo d arsk im fa k to r im a p riv lač i veće m ase ra d n e snage na svoje po d ru č je . Ipak , kva lite ti n je n a t la za u sp je šn u ag ra rn u p ro izv o d n ju n isu b ili nevažan čin ilac za d em o g rafsk a k re ta n ja , no to je p ro b lem i p re d ­m et da ljih is traž iv an ja dem ografsk ih p r ilik a n a te r ito r iju is ta rsk o g o k ru ž ja u 19. st. U tekućim poslovn im i općeživo tn im k o n ta k tim a izvori b ilježe n a j­v iše veza P o reštine s p o d ru č je m k o ta ra M otovun, n a ro č ito s n jegovim g ran ič ­nim općinam a kao što je općina V išn jan .

Po gustoći n ase ljen o sti u is ta rsk o m o k ru ž ju p redvod i o ba ln i p o jas od T rs ta do P iran a na zapadno j, a o d R ijeke do L ovrana n a is točno j is ta rsk o j obali. Za n jim a zao sta je obaln i p o jas od S av u d rije do V rsa ra , dak le i o b a ln i po jas P oreštine . P rem a p o p isu iz 1857. god. n a jveća je g ustoća n ase ljen o sti na p o d ru č ju k o ta ra P iran , gd je je dolazilo n a u k u p n o j površin i o d 1,88 kva­d ra tn e m ilje čak 7764 s tan o v n ik a po jed n o j m ilji; u k o ta ru K oper 5530 po m ilji na u k u p n o 5,31 m ilje ; u lo š in jsk o m k o ta ru p o m ilji 3425 n a uk u p n o3,04 k v ad ra tn e m ilje, a u P oreču 2174 s tan o v n ik a po m ilji n a u k u p n u po v r­šinu čitavog k o ta ra o d 3,76 k v ad ra tn e m ilje , š to je značilo da P o reštin a zauzim a tad a oko sedm og m je s ta m eđu svim k o ta rev im a is ta rsk o g o k ru ž ja .2*

28 B. Stulli, n .d j., 52, donosi za sve kotareve podatke o površini, te o apsolut­nom i relativnom bro ju stanovnika. U pogledu m jere riječ je o austrijskoj milji, a jedna takva m ilja iznosi 7585 m.

12

http://library.foi.hr

N ajveća je g ustoća n ase ljen o sti, dak ak o , u općin i Poreč, kako zbog sam og g rad a k o ji sam im a više od jed n e če tv rtin e u k u pnog s tan o v n iš tv a k o ta ra , tak o i zbog visokog s tu p n ja k u ltu re tla n a to j općin i; ona ob u h v aća oko 9 % p o d ru č ja čitavog k o ta ra , a na n je n u je p o d ru č ju živ jelo o k o 35 % u k u p n o g stan o v n iš tv a k o ta ra Poreč. U tak v im o m je rim a (p o s to tak p o v ršin e p re m a po­s to tk u stanovn ištva) s lijede da lje ove općine P o reštine : V rsa r 7,5 % : 9,5 %; T ar 5,4 % : 6,2 %; D račevac 1,5 % : 1,6 %; V rvari 0,9 % : 0,9 %; V abriga 2,8 % : 2,3 %, te u općin i F u n ta n a 3,8 % p re m a n e š to p re k o 3 %. Takvo je b ilo s ta n je u o b a ln o m p o ja su P o reštine . U o p ć in am a n jen e u n u tra šn jo s ti ovakav je red o slijed : P resek a 4,1 % : 2,8 %; N ova Vas 7 % : 6,3 %; M ušalež2,4 % : 1 %; F u šk u lin 3 % : 1,3 %; M ugeba 3,1 % : 1,3 %; B ad e rn a 11,3 % : : 8,3 %; Sv. Lovreč 14,3 % : 10,3 %; G rad ina 5,2 % : 2 % ; Sv. M ihovil n ad Li­m om 5 % : 1,5 %, te na k ra ju n a jn ep o v o ljn iji je odnos, tj. n a jm a n ja gustoća n ase ljen o sti n a p o d ru č ju opć in e Ž bandaj k o ja zap rem a 14,5 % od u k u p n e p ovršine k o ta ra , a im ala je te 1840. god. sam o 7,5 % stan o v n iš tv a p o rečk o g k o ta ra .29

R aspoloživi s ro d n i pod ac i iz 1853. god. ne p o k azu ju n ek e b itn ije p ro ­m jene u g o rn jo j slici s ta n ja iz 1840. god. O b ilježja su sljedeća: većina općina im a p ro s ječan , ra v n o m je ra n p r ira s t s tan o v n iš tv a k akav je i u najvećem d ije lu o s ta lih općina is ta rsk o g o k ru ž ja ; izuzetak je opć in a Sv. Lovreč, ko ja je jed in a p o stig la iz raz itije povećan p r ira s t s tanovn ika , p a je on 1853. god. iznosio 12,6 % od u k u p n o g s tan o v n iš tv a po rečkog k o ta ra ; opć in e D račevac, F ušku lin , M ugeba, M ušalež i V rvari im a le su o s je tn ije m an ji p r ira s t , a općina P resek a s tag n ira u b ro ju svo jih stanovn ika .

P rem a p o p isu iz 1857. god. općina Poreč je im a la 3114 s tanovn ika . U spo­re đ u ju ć i s 2592 s tan o v n ik a u 1840. god. to je p o ra s t p re m a općem is ta rsk o m p ro s jek u . Od o s ta lih o p ć in a P o reš tin e jed in o je u Sv. L ovreču d in am ik a po­ra s ta i d a lje n ešto u b rzan ija , p a je sam o ta o p ć in a p re š la g ran icu o d 2000 s tanovn ika , dosegavši 2210 s tan o v n ik a u 1857. god .30 U P o reš tin i kao c je lin i d em o g rafsk a k re ta n ja ne p re laze o s re d n ju d in am ik u .

S ta tis tič k a analiza p o tv rđ u je d a je g u stoća n ase ljen o sti p rv enstveno zavi­sila o k v a lite ti tla i n jegovoj pogodnosti za a g ra rn u p ro izvodn ju , a u tom e je , kako je već naglašeno , n e p rije p o rn o p red n jač io o b a ln i p o ja s P oreštine .

I n a P o reš tin i je b ila v rlo čes ta ž ivo tna p ra k sa po ko jo j je p o d o sta zem ljo rad n ik a živjelo, stanovalo , u velik im n ase ljim a , s re d iš tim a općina , pa i u g rad u P oreču. K ako je to uzrokova lo zn a tn ije gu b itk e v rem en a za od lazak na ra d n o p o lje i za v ra ć a n je kući, tijek o m druge polovice 19. st. p o treb e rac iona lizac ije u p o ljo p riv red i dovele su u I s tr i do p o m ican ja s tan o v n iš tv a iz g radova i većih n ase lja p re m a selu. N a P o reštin i kao da k asn i ta j p roces, j e r N. K rebs jo š 1907. god. tv rd i d a je tam o o n jo š u to k u .31

O sre d iš tim a opć in a nem am o do sada b liž ih p o d a tak a . M ožem o u tv rd iti da su to trad ic io n a ln a s red iš ta , i d a se nova ne jav lja ju . N ed o sta ju i d e ta lj­n iji podaci o seosk im n ase ljim a, osim za god. 1840. k ad a uz 18 opć in a o k ru žn i

29 Površine općina vidi kod: B. Stulli, n. dj., 156. tabela br. 8, a broj stanov­nika po općinam a Poreštine 1840. god. u istom djelu, str. 56, p rem a zapisim a okru­žnog poglavara F. Grimschitza.

30 B. Stulli, n. dj., 52.31 N. Krebs, n. d j , 155.

13

http://library.foi.hr

poglavar is ta rsk o g o k ru ž ja navodi za P o re š tin u jo š 52 seoska nase lja , tj. ukupno 70 n ase ljen ih m je s ta .32 Izvan g ru p ira n ih sela i na P o reštin i p o s to je »stancije«, kao p o ljo p riv red n a g o sp o d arstv a p o n ek ad i v rlo u d a lje n a o d užeg seoskog po d ru č ja .

Oko god. 1820. Poreč je b io g rad s 328 kuća i 2090 s tanovn ika . Po tom b ro ju s tanovn ika tad a je b io na sedm om m je s tu u Is tr i , gd je je m eđu n jen im gradovim a predvod io Rovinj s 9600 s tanovn ika , a na d rugom m je s tu p o d o sta je za n jim zao sta jao P iran sa 6150, dok je K oper b io tek treć i s 5120; s lijed io je , od gradova u u n u tra šn jo s ti, V o d n jan s 3500 stanovn ika , pa s o bale Izola 2780, te na šestom m je s tu ponovno je d a n g rad iz u n u tra šn jo s ti I s tre , i to Žm inj s 2560 stanovn ika. N akon toga dolazi tek P oreč kao p o sljed n ji is ta rsk i g rad s p rek o 2000 stan o v n ik a . U n astav k u , g radove s više od 1000 stanovn ika predvode Pazin s 1615 i B u je s 1533, p a U m ag s 1158, M ilje s 1100 i M otovun s 1004 stanovnika. O stalo su m je s ta isp o d 1000 stanovn ika . M eđu n jim a iz P o reštine spom enim o: Sv. Lovreč s 830 kuda i 830 stanovn ika , te V rsa r sa 100 kuća i 500 stan o v n ik a .33

Oko god. 1840. is ta rsk i o k ru žn i pog lavar F. G rim sch itz sv rstav a Poreč m eđu »gradiće«, tj. u k a teg o riju n ase lja za jedno s N ovigradom , Pulom , Oso- rom , K rkom , K astvom , Lovranom , L abinom i sl ., dok je u k a teg o riju »gra­dova« u b ro jio sam o R ovinj, P iran , K oper, V odn jan , M ali Lošinj j C res.34 P re ­m a državnoj s ta tis tic i iz 1851. god. g rad je P oreč im ao 2641 s tan o v n ik a .35 N iti kasn ije , tijekom 50-ih godina, n ije p o ra s t porečkog s tan o v n ištv a brži, ali je ip ak sta lan .

Prvi p reg led s tru k tu re stan o v n iš tv a P o reštin e po zan im an ju da la je a u s tr ijsk a s ta tis tik a tek 1857. god. D akako, sa sv im m an am a p rvog p reg leda i tad ašn jih shvaćan ja , što se dovo ljno o č itu je već izborom ru b r ik a i sistem a-

32 Prem a zapisima okružnog poglavara F. Grimschitza. On očito izostavlja u tom broju ona najm anja naselja, kakva je obuhvatio francuski popis iz 1811. god. nabrojivši poimenično 114 naselja na Poreštini u teritorijalnom opsegu koji je obuhvaćao kasniji ko tar Poreč. Vidi o tom e: I. Erceg, K retanje stanovništva u bivšoj mletačkoj Istri za vrijem e austrijskog i francuskog vladanja (1803—1811). Zbornik Zavoda za povijesne znanosti istraživačkog centra JAZU u Zagrebu, vol. 13. Zagreb 1983, 43-44, 46.

33 B. Stulli, n. dj., 48, prem a G. Brodmann, M emorie politico-economiche della c ittà e territorio di Trieste, della penisola d ’Istria , della Dalmazia fu veneta, di Ragusa e dell’Albania, o ra congiunti all’Austriaco impero. Venezia 1821, 111—125.

Kad se već navode ti s tariji podaci, podsjetim o i na one iz 1818. god. prem a izvoru citiranom u bilješci 19, gdje je po općinam a iskazano:

Općina KućaBroj

stanovnika Općina KućaBroj

stanovnikaPoreč 349 1930 Tar 107 405Maj 41 130 Vabriga 33 133Vrvari 14 74 Preseka 30 139Nova Vas 88 340 V rsar 119 547Žbandaj 94 509 Sv. Lovreč 166 804Dračevac 30 87 B adem a 79 469Mušalež 31 93 Funtana 46 199Fuškulin 20 55 Lim 23 90Mugeba 20 77 Gradina 31 116

34 B. Stulli, n .d j., 49.35 Isto, 51.

14

http://library.foi.hr

tizac ijom zan im an ja . U to m p reg led u se izd v a ja ju »sve žene i d jeca ispod 14 godina života« te »dječaci iznad 14 godina«, š to iznosi u P o reštin i oko 56 % od u k u p n o g s tan ovn ištva ; m im oilazi se č in jen ica o k o riš te n ju ženske i d ječ je rad n e snage, a n em a p o d a ta k a o b ro ju i p o s to tk u gosp o d arsk i ak tiv ­nog pučanstva .

N a ta d a p risu tn ih 8089 stan o v n ik a P o reš tin e p reg led isk azu je ove p o d a tk eo zan im an jim a izvan g o spodarsk ih d je la tn o sti: svećenika 21, č inovn ika 58, »vojnika (neaktivnih)« 52, »književnika i a rtis ta« 5, o d v je tn ik a i n o ta ra 2, te san ite tsk o g o so b lja — 17 — što b i u k u p n o činilo oko 2 % od čitavog s tan o v ­n ištva po rečkog k o ta ra . Zatim , u gosp o d a rsk im d je la tnos t im a iskazano je: »zem ljoposjednika« 1546, » ren tije ra« 43, » tvo rn ičara i ob rtn ika« 85, »trgo­vaca« 33 —- š to č in i u k u p n o o k o 21 % c je lokupnog s tan o v n iš tv a po rečkog ko ­ta ra . N apokon, ug lavnom na jam na radna snaga p red o čen a je ovako: »nadni­čara« 564, »pom oćnih p o ljo p riv red n ih radn ika« 543, »pom oraca« i »ribara« 210, »obrtn ičkih« »radnika« 160, »ostalih slugu« 154, te » trgovačkih pom oć­nika« 38 — a sve te k a teg o rije rad n e snage čine ta k o đ e r oko 21 % od u k u p ­nog s tan o v n iš tv a P o re š tin e .36

Ova s ta tis tič k a an aliza o d ražav a p r iro d n i u tje c a j go sp o d arsk e s tru k tu re P o reštin e na n je n d ru š tv en i sas tav i p o tv rđ u je d a je a g ra rn a pro izvodn ja tem elj ž iv ljen ja u P o reštin i.

Gospodarski život

P rije svega m o ra b iti r ije č o p o ljo p riv red i, trad ic io n a ln o a p so lu tn o dom i­n an tn o j g ran i g o sp o d arstv a u P o reštin i. Polazna b i osnova za to ra z m a tra n je m o ra li b it i o p e ra ti i e lab o ra ti p rvog k a ta s ta rsk o g p re m je ra i po rezne p ro ­c jene, p ro v ed en e u is ta rsk o m o k ru ž ju 20-ih i 30-ih god ina 19. st., a dovršena poče tk o m 40-ih godina. M eđutim , ta j a rh iv sk i m a te r ija l jo š ni do danas n ije v raćen iz I ta lije k am o je odnesen za ta lijan sk e v ladavine 1918— 1943. god. M oram o se s to g a o slo n iti na p o d a tk e o 'k u ltu ri tla š to ih je P. K an d le r o b ja ­vio 1846. god. ne navodeći izvor iz ko jega ih je p reuzeo (vidi p rilo žen u tab licu b r. 1), a ko ji se, sva je p rilik a , zasn iv a ju n a sp o m en u to m k a ta s ta rsk o m m a te rija lu .

Od u k u p n e p o v ršin e k o ta ra Poreč, k o ja iznosi 37448 ju ta r a ,37 najveći se dio, i to 15337 ju ta r a odnosi »na šum e za sječu«; »slijedi kategorija« o ran ice »s v inogradim a« sa 6528, pa »pašnjaci« sa 6138, te č iste oranice« s 4738 ju ta r a itd . I le tim ičan pogled na p rilo žen u tab licu (br. 1) ja sn o iskazu je da u P o reš tin i daleko p rev ladava k o m b in iran a k u ltu ra tla . »Čisti« v inograd i za­s tu p lje n i su sa svega 326 ju ta ra , a m aslin jac i sa tek 60 ju ta ra . D om in ira p ra ­s ta ra p ra k sa k o m b in iran ih k u ltu ra , tj. k a teg o rija : »oranice s v inogradim a«, »oranice s m aslinam a« , »oranice s v inog rad im a i m aslinam a«, a p r i tom ne­z n a tn a je k a teg o rija »vinogradi s m aslinam a« (svega 104 ju tra ) . Takvo s tan jei p ris tu p a č n i izvori onem ogućavaju p rec iz iran je p o v ršin a pod vinovom lozom i pod m aslinom . Z bro j svih c itira n ih k a teg o rija k u ltu re tla u k o jim a su za-

36 Isto, 160, tabela br. 9.37 Odnosi se na donjoaustrijsko ju tro koje iznosi 1600 klaftera, odnosno

5755,425 m2. U tekstu rasprave citiram o zaokružene iznose površina.

15

http://library.foi.hr

s tu pan i tak o đ e r i »vinogradi« isk azu je pov ršin u od 7810 ju ta ra , a jed n ak i zb ro j za m asline iznosi 1608 ju ta ra . Dakle, trad ic io n a ln o v in o gradarstvo i d a lje predvodi, a v ino p a donekle i u lje sp a d a ju i m eđ u glavne izvozne p ro ­izvode P oreštine . I za o s ta lu p o ljo p riv re d n u p ro izv o d n ju v rlo su do b ri p re d ­uv jeti je r zbro j svih k a teg o rija zem ljiš ta zasnovan ih n a »oranicam a«, uz čistih 4738 ju ta ra oran ica , da je u k u p n o 12810 ju ta ra , tj. č itavu treć in u u k u p n e površine Poreštine.

Ako po tako zb ro jen im k a teg o rijam a k u ltu ra tla analiz iram o ra sp o d je lu po općinama Poreštine, dobivam o sljedeće s tan je :

U v in o g rad arstv u p red v o d i o p ć in a Ž bandaj s 5344 ju tr a ; n a d ru g o m je m je s tu općina P oreč s 1001 ju tro m , a slijede V rsa r s 800, Sv. L ovreč sa 779, N ova Vas sa 648, p a B ad ern a s 575 ju ta r a na k o jim a su i v inog rad i. Sve o sta le općine P o reštine im ale su ispod 400 ju ta r a takv ih p o v ršin a . P ri tom e V rsa r je jed in a općina k o ja im a č is tih v in o g rad a i to 326 ju ta ra . V in o g rad ar­stvo iz raz ito d o m in ira u c je lin i a g ra ra P o reštine .

U m aslin a rs tv u je n a če lu opć in a P o reč s 503 ju tra , a za n jo m je i o p e t V rsa r s 379 ju ta ra , s tim e da i u ovom slu ča ju kao je d in a o p ć in a im a zn ača j­n ijih č is tih m aslin jak a n a pov ršin i od b lizu 58 ju ta ra . Sve osta le opć in e za­o s ta ju p o d o sta za n jim a je r s ljed eća opć in a T a r im a sam o 143, V abriga 136. te F u n tan a 103 ju t r a p o v ršin a n a k o jim a su uz o s ta lo i m asline. D ruga g ru p a općina P o reštin e su one ko je im a ju ispod 100 ju ta r a takv ih površina . T reću p ak g ru p u čine, p re m a cit. tab lic i (br. 1), one bez k u ltu re m aslina , a to su: D račevac, Fušku lin , G rad ina, Sv. M ihovil n ad L im om i B aderna . M aslinarstvo znatno zao sta je za v in o g rad arstv o m . N a sav je to v an ju o m ogu ćn o sti p o b o lj­šan ja p ro izvodn je u lja 1845. god. p o s jed n ic i se žale k ako zbog »osjetnog po­m a n jk a n ja rad n e snage« kasn i d ov ršen je b e rb e m aslina , a zbog n ed o sta tk a m im ica za m asline da se t je š te n je u l ja ne o b av lja o d m ah p o dovršeno j b e rb i, p a da to obo je zna tn o u tje č e n a s la b iju k v a lite tu u lja . P o sjedn ic i ne v ide m ogućnosti da se te zap rek e tak o lako uk lone ; n a d a ju se da će se u b u d u ć ­nosti b a rem nek i nedo stac i p rev lad a ti povećan jem k u ltu re m aslin a rs tv a i b ro ja tijesk o v a za u l je .38

O ranice, č is te i u k o m b in ac ijam a s v in o g rad im a i m aslin am a zap rem ale su, k ak o je već rečeno , u k u p n o 12810 ju ta r a P o reštine . Po o p ć inam a, na p rvom je m je s tu Sv. Lovreč s 1899 ju ta ra , za n jim Ž bandaj 1577, pa B ad ern a s 1523, te P oreč s 1403 ju tra . O stale općine im a ju ispod 1000 ju ta ra , a p re d ­vode ih: N ova Vas s 877, V rsa r s 837, F u n ta n a sa 663 ju t r a i t d . N apom enim o da je općina Sv. L ovreč o d u k u p n o 1899 ju ta r a u k u p n e p o v rš in e im a la č itav ih 1076 ju ta r a č is tih o ran ica .

38 Hist. arhiv Pazin. Okružno poglavarstvo Istre, kut. 4, br. 54/1845. Dostavlja­jući zapisnik tog savjetovanja u Kotarskom kom esarijatu od 9. VI. 1845. Okruž­nom poglavarstvu kotarski kom esar iz Poreča ponavlja: unapređenje će biti mo­guće kada m aslinarstvo dobije veći zam ah i toliko se umnoži uzgoj m aslina da će vlasnici urediti i vlastite tijeskove za ulje. On tvrdi: sada im a u ko taru »vrlo malo maslinovih stabala, pa i vrlo malo tijeskova za ulje, a svi njihovi vlasnici nastoje da im tijeskovi što više ren tira ju , ne poklanjajući brige proizvodnji boljeg ulja«. Na spomenuto su savjetovanje kao »najvrsniji proizvođači ulja« bili pozvani: Bene- detto i Francesco markizi de Polesini, F. B radam ante, conte Stefano Becich, P. de Filippini, G. A. de Artusi, F. Corner, A. Resar, G. Vidali, M. A. de Borisi, B. de Ver- gottini, F. Iugovaz i T. Radoicovich.

16

http://library.foi.hr

G orn ji pod ac i i o m je r i d a ju o d re đ e n u o r ije n ta c iju i u v id o k u ltu r i tla n a P o reštin i sred in o m 19. st., a sag ledan i p o o p ć in am a govore i o n jihovu g o spodarskom p o ten c ija lu . I o k ru žn i p o g lav a r is ta rsk o g o k ru ž ja u svojim zap isim a iz 1842. god. nag lašava da isu glavni p riro d n i p ro izvodi P o reštin e vino i u lje , a za tim i ž ita rice , p lodov i iz zem lje, o sta lo pov rće i p o n eš to voće. V rijed i sp o m en u ti i n jegovu n ap o m en u kako u c ije lo m p o rečk o m k o ta ru im a sam o jed an m lin , i to b isk u p sk i, k o ji ra d i d o b ro »na k o r is t g rad a i čitavog ko tara« , no, k ako drž i m onopo ln i položaj, d a s u stanovn ic i p r is ilje n i služiti se m linov im a u d ru g im is ta rsk im k o ta rev im a , p a i m linov im a u F u rlan iji.

Analiza raspo loživ ih p o d a ta k a p o k azu je da isu u ovom ra z d o b lju n a je fi­k a sn iji ag ra rn i p o te n c ija li P o reštin e u o pć inam a Poreč, V rsar, Sv. Lovreč i Ž bandaj.

U v in o g rad a rstv u , tak o važnoj dom eni g o spodarskog života, i P o reštin i su, kao i č itavoj Is tr i , na jv iše b rig a zadavale teškoće s p la sm an o m v in a u izvozu izvan Is tre , š to se 40-ih god ina sve o s je tn ije o č itu je . I v last ta d a p r i­znaje da takve te šk o će i »niska cijena« v inu »već d u lje v rije m e u m a n ju ju važnost v in o g rad a rs tv a«.39 O sob ito je te žak u d a ra c nadošao 1853. god. k ad a je bo lest lu žn jače — pepeln ice te šk o p o h a ra la is ta rsk o v in o g rad arstv o i do­vela ga u v išeg o d išn ju o s je tn u k rizu . D akako da je tak v a s itu a c ija s g lavnim pro izvodom P o reštin e im a la snažnog o d ra z a n a opće gospodarsko s ta n je i život P o re š tin e .40

Izvori b ilježe u ovo v rijem e i gorivo i g rađevno d rv o m e đ u glavne p r i­ro d n e p ro izvode P o reštine . Već c it ira n a tre ć in a u k u p n e p o v rš in e po rečkog k o ta ra p o d šum om za s je č u to i p o tv rđ u je . U to m je pog led u daleko pred svim a n a P o re š tin i općina Ž b an d aj, n a k o ju od u k u p n o 15327 ju ta r a takve šum e o tp a d a č itav ih 3157, a za n jo m je Sv. Lovreč te k s 1634, p a B aderna s 1421, N ova V as s 1261, P oreč s 1209 d G rad in a s 1095 ju ta ra ; o s ta le im a ju takve p o v ršin e dspod 1000 ju ta ra , n o ip a k izm eđ u 928 (Sv. M ihovil nad L im om ) do 415 (V abriga), a p o s lje d n je su n a to j lje s tv ic i o p ć in e M ušalež (228), D račevac (220) i V rv ari (72 ju tra ) . D rvo iz tih šum a, uz vino, glavni je izvozni p ro izvod P o reštine . T reb a u z e ti u o b z ir d a od 50-ih god ina n a d a lje ra s te važnost d rv a kao izvozne robe , j e r se povećava p o tro š n ja za g rađevne i in d u s tr ijsk e sv rh e , a n e o p a d a n iti p o tra ž n ja za ogrjevm im drvom . O datle, p oslije 1848. god. sp o ro r je ša v a n je tzv. šu m sk ih se rv itu ta , uz o tp o r s ta r ih v lasn ik a šu m a i n jih o v ih n a s to ja n ja d a š to m an je u s tu p e n a k o r is t se lja š tv a i d a š to m an je »izgube«. N a ža lost, n e d o s ta ju p o d ac i za p ro su d b u da li je u ra z m a tran o m ra z d o b lju b ilo p ro m je n e u ra z m je ru izm eđ u o b rad iv ih p o v rš in a zem lje p re m a on im a p o d šum om .

39 Prem a cit. zapisim a okružnog poglavara F. Grimschitza.40 Pobliže o tome za cijelo istarsko okružje vidi: B. Stulli, n. dj., 63. i slje­

deće. Teško je u tvrd iti koliki je bio pad proizvodnje vina n a Poreštini. Im a nekih procjena po kojim a je cijela Is tra 1840—1848. god. davala prosječno 220000 hl vina, a 1858. god. tek 170000 hl, pa 1869. god. čak samo 85000 hl. Nadalje, da je 1844. god. 1 hl vina stajao 4,20 fiorina, a za napada bolesti loze d do 70 fiorina, da bi se kasnije dulje zadržala ta cijena na 30 fiorina! Vidi: Geschichte der oesterreichi- schen Land- und Forstw irtschaft und ih re r Industrien 1848—1898. Bd. 2. Wien 1899, 28.

2 17

http://library.foi.hr

Za s to ča rs tv o su ta k o đ e r b ili po v o ljn i p r iro d n i u v je ti P o reštine . Čisti su p ašn jac i zaprem ali 6138 ju ta ra , »pašn jaci s drvećem « 750, a »livade« 398 ju ­ta ra , š to u k u p n o čin i 7287 ju ta r a ili nešto isp o d jed n e p e tin e od c je lo k u p n e pov ršine P oreštine. P redvodi o p ć in a Sv. Lovreč s 1591 ju tro m , p re d Bader- nom s 1145, a s ljedeća je općina Ž bandaj s 557 ju ta ra ; zatim tek slijede: Poreč s 474, Sv. M ihovil nad L im om s 472, T ar s 447 i V rsa r s 409 ju ta ra ; ostale općine im a ju ispod 400 ju ta ra , a ponajim anje su ta'kve površine u općinam a M ušalež (139), V rvari (74) i D račevac (66).

P rem a raspo loživ im p odac im a s ta n je je stočnog fo n d a na P o reštin i bilo:

Goveda Ovaca Svinja Koza Konja M agaradi

1846. god.41 1105 9869 1768 — 161 274

1857. god.42 2057 10291 2248 267 194 554

O včarstvo je i na P o reštin i g lavna g ran a s to ča rs tv a ; od p ro izvoda koje daje izvori is tiču vunu . G ovedarstvo je pon a jv iše vezano uz p o tre b e stoke za vuču, kao i d ru g d je u Is tr i . M ože se re ć i da je i c je lin a s to ča rs tv a zapravo p rije svega u fu n k c iji pom oći p o ljo p riv red i. Po o včarstvu p o rečk i je k o ta r na trin aesto m m je s tu u za jedn ic i k o ta rev a is ta rsk o g ok ru ž ja . Isp a š iš ta P oreš­tine k o ris ti u zim skoj ispaši i »nekoliko tisuća« ovaca iz sjev ern ih k o ta rev a , tj. iz B uzeta i P odgrada, te iz g ran ičn ih p re d je la ta d a š n je vo jvod ine K ra n j­ske. Za tu ispašu vlasnici z em ljiš ta u b iru daću » trav a rin e«.43 Ta je s ta ln a go­d išn ja m ob ilnost s to čara , t r a ju ć i v jekovim a, u tv rd ila je d n u u o b iča jen u p ra k su u odnosim a in te re s iran ih s tran ak a , a li je n e izb ježno d o n o s ila i p o d o sta gospo­d arsk ih i p rav n ih p rob lem a; no is to v rem en o je i ja ča la sta ln e životne veze m eđu seljačk im m asam a sjeverne i s re d n je I s tre s on im a uz zap ad n u is ta r ­sk u obalu .

U p o m a n jk a n ju k v an tita tiv n ih p o k aza te lja u glavnim g ran am a p ro izvod­n je o ukup n o m nam e fe k tu g o sp o d arstv a P o reštin e govore pod ac i o p o rezn im p ro c jen am a i b ro ju oporezovan ih , ko ji su ob jav ljen i 1846. god. N jihova ana­liza pokazu je da je p o rečk i k o ta r, iako po p ovršin i n a če trn aes to m m je s tu u is ta rsk o m o k ru ž ju , već na petom po god išn jo j p o rezn o j p ro c jen i. P redvodi k o ta r M otovun sa 117741 fio rinom , n a d ru g o m je m je s tu K o p er sa 116837, pa B uje s a 114766, te Pazin sa 100149, a za tim na p e tom m je s tu k o ta r P oreč sa 100142 fio rin a itd . (vidi p riloženu tab licu b r. 2). Is to v rem en o po b ro ju o p o re ­zovanih, P o reštin a je na p e tn aes to m m jes tu , š to govori o k o n cen trac iji po­sjed a u razm je rn o užem k ru g u v lasn ik a iak o p ro m e t zem ljom n ije rijed ak .

Z anim ljivu sliku da je i p reg led p o rezn ih p ro c je n a po o p ć in am a P ore­štine, ta k o đ e r ob jav ljen 1846. god. (vidi is tu p riloženu tab licu b r. 2).

41 Prem a podacima P. Kandlera u časopisu L’Istria , a. I, 1846, 155. Za koze nema podataka.

42 Po državnom statističkom popisu od 31. X. 1857. Vidi pregled za sve kota- reve istarskog okružja kod B. Stulli, n. dj., 161, tabela br. 10.

43 Po zapisima okružnog poglavara F. Grimschitza.

18

http://library.foi.hr

P osebno je zn ača jn a an a liza n a osnov i s ljed eć ih e lem en a ta za svaku općinu:

Općina% od

površnine cijelog kotara

% od građevinskog

zem ljišta cijelog kotara

% od stanov­ništva cijelog kotara

% od porezne procjene

cijelog kotara

Poreč (sa selom Maj) 8,92 19,26 34,87 13,73Sv. Lovreč 14,26 14,86 10,20 11,31V rsar 7,37 2,80 9,43 9,16Baderna 11,21 7,57 8,25 8,69Žbandaj 14,40 13,92 7,45 12,75Nova Vas 6,99 8,47 6,28 7,51Tar 5,37 6,95 6,11 4,80Funtana 3,75 1,52 3,03 5,25Preseka 4,13 3,56 2,73 3,43Vabriga 2,75 3,13 2,23 2,76Gradina 5,12 1,70 1,99 3,63Sv. Mihovil nad Limom 4,95 4,32 1,56 3,36Dračevac 1,48 1,27 1,53 2,28Fuškulin 3,01 1,70 1,30 2,66Mugeba 3,09 4,23 1,26 3,30Mušalež 2,32 3,39 0,90 3,89Vrvari 0,88 1,35 0,88 1,49

K ako se vidi, ii ova analiza sv jedoči da općine Poreč, V rsar, Sv. Lovreč i Ž bandaj p redvode u o s tv a r iv a n ju p ro izv o d n ih v rijed n o sti.

Iz d osada p r is tu p a č n ih p o d a ta k a n e m ože se zak lju č iti k o lik o su odno si na feudaln im d o b rim a do 1848. god. u tjeca li n a p ro izvodnost d n a u k u p n a o s tv a ren ja p ro izvodn ih v rijed n o sti, a u ra z m je r im a p re m a o sta lim p o d ru č ji­m a P oreštine , gd je n ije b ilo feu d a ln ih odnosa, već je p rev lad ao k o lo n a t i s l . , te slobodn i seljaci.

I s ta je tešk o ća p r i p ro c je n i k a k o je i ko liko p ro v ed b a zem ljišnog ra s te ­re ć e n ja (G runden tlassung , esonero del suolo) 50-ih god ina d jelovala n a p a d p ro izvodnosti, tim više š to se p ro ces te p ro v ed b e isp rep liće s težom k rizo m v in o g rad a rs tv a izazvanom bo lešću vinove loze od 1853. god. n ad a lje , a k tom e i nizom n a re d n ih godina.

K onačno, o u d je lu p o ljo p riv red e u c je lin i g o spodarskog živo ta govore i n a p rije d c itiran i podaci o s tan o v n iš tv u p o zan im an jim a iz 1857. god. U raču ­nam o li, naim e, ka teg o rije : »zem ljoradnici« , »nadničari« i »pom oćni p o ljo p ri­v redn i radn ic i« , to iznosi 2653 osobe, a to znači oko 33 % o d ta d a š n jih 8089 s tan o v n ik a P o reštine . Taj o m je r dovo ljno govori o slaboj razv ijen o sti o sta lih g ran a gospodarstva .

O pisu jući k o ta r P oreč 1842. god. o k ružn i p o g lavar is ta rsk o g o k ru ž ja ne p rid a je n eku važnost m o rsk o m -rib a rs tv u P o reštine . P ri u tv rđ iv a n ju ko lič ina soli po p o v lašteno j c ijen i za sv rh e so lje n ja r ib e 1853. god. iz P o re š tin e je uzeta u o b z ir sam o o p ć in a P oreč za k o ju se navodi da im a 107 r ib a ra . M eđu­

19

http://library.foi.hr

tim , do d ije ljen o jo j je 400 cen ti soli, ipa su p re d n jo m b ile sam o općina Ro­vinj s 2000, P iran s 1000 cen ti i K oper s 500, a iza općine Poreč slijede: Cres (350), M ali Lošinj (300), te O sor, Medu lin i M ilje s po 200 cen ti i td .44 P rem a tim p o k aza te ljim a iz 1853. god. r ib a rs tv o ! ip ak n ije b ilo tak o bezn ačajn a g ran a gospodarskog života b a rem u o ba ln im p re d je lim a P oreštine .

O brti n isu b ili razv ijen i iznad n a jn u žn ijih dom aćih p o treb a . Svega 85 o b rtn ik a i 160 »obrtn ičk ih radn ika« n a č itavom k o ta ru , po s ta tis tic i iz 1857. god., p o tv rđ u je takvo s tan je . P očetkom 60-ih god ina se čak tv rd ilo k ako je o b rtn ič k a d je la tn o st to lik o zaosta la da se stanovn ic i ne b i m ogli o d jen u ti n iti o bu ti da ne dolaze n a P o re š tin u o b rtn ic i iz K ran jsk e ko ji izvode o b r t­n ičke radove, a o d jeća da se d ije lom k u p u je i u T rs tu .45

Iz c itiran e s ta tis tik e p rovedene 1857. god. p ro izlazi da u k o ta ru Poreč im a s to tin ja k pom oraca . O b ro d a rs tv u n em a d e ta ljn ih raspo loživ ih p o d a tak a . P om orsk i se p ro m e t obav lja u p e t luka: P oreču , V rsaru , T aru , Č ervaru i u L im skom kanalu . G lavni je p red m e t p o s lo v an ja trg o v in a v inom i drvom . Dok se trgov ina drvom sta lno održavala, d o tle je p ro m e t v inom , k a k o je već n a ­glašeno, opao 40-ih godina zbog tržn ih p rilik a s n isk im c ijen am a, a 50-ih godina zbog b o lesti vinove loze. Lučkii p ro m e t fik s ira n je u o b jav ljen im sta ­tis tik am a 1858. god. a li sam o za lu k e P oreč i V rsar. U p o rečk o j su luci poslo­vali i jed ren jac i i p aro b ro d i, a u v rsa rsk o j sam o je d re n ja c i. B ro jčan o iska­zan b io je to sljedeći p ro m et:

U do lasku u Poreč: 764 je d re n ja k a s ro b o m v rije d n o s ti 269000 guldena, te 204 p a ro b ro d a s robom v rijed n o m 37000 guldena. U od lasku iz Poreča: 784 je d re n ja k a s ro b o m od 152100 gu ldena v rijed n o sti, a 204 p a ro b ro d a s robom od 5500 gu ldena v rijed n o sti.

U do lasku u V rsar: 392 je d re n ja k a s V rijednosti uvoza o d 11900 guldena. U od lasku iz V rsara : 386 je d re n ja k a s ro b o m v rijed n o sti 152300 guldena. Drvo je čin ilo znača jn i s tav ak u izvozu p rek o v rsa rsk e luke. T a izvozna roba i donosi ak tivu p ro m e tu k ro z lu k u V rsar, n a su p ro t pasiv i k o ju iskazu je porečk i p ro m e t u ko jo j je v rijed n o s t uvoza sk o ro d v o stru k o veća od v r ije d ­n osti izvoza u 1858. god.!

S ta n je ko p n en ih p ro m e tn ic a n ije p o tica lo življi trgovačk i p ro m e t u n u ta r P o reštine i sa su sjed n im kopnen im k o ta rev im a Is tre . Svega dvije glavne ceste im a k o ta r Poreč p očetkom 40-ih godina. Jed n u , od P o reča do Nove Vasi, te do gran ice k o ta ra M otovun, a k o ja za tim p ro laz i k roz V išn jan i ide d o K aroj- be. D rugu, u p rav cu Vižimade opet u m o tovunskom k o ta ru , i to p re k o K ašte- lira i Sv. N ed jelje , a k o ja se kod V ižinade sp a ja sa is ta rsk o m »poštanskom cestom «. O bje su k o ta rsk e ceste , tj. o d ržav an e tro šk o m k o ta ra P o reč .46 T ije­kom 50-ih godina m alo se povećao b ro j tih cestovn ih p ro m e tn ic a .47 M eđu dosta b ro jn im sa jm ov im a d ilje m is ta rsk o g o k ru ž ja zab ilježen je i je d a n go­d išn ji sa jam u Poreču, i to na dan 21. s tu d en o g a .48 B ro j trgovaca u k o ta ru

44 Cjelinu popisa vidi kod: B. Stulli, n. dj., 151, tabela br. 7.45 B. Stulli ,n. dj., 116, prem a publikaciji: Istrien. H istorische, geographische

und statistische Darstellung. Triest 1863.46 Po zapisima okružnog poglavara F. Grimschitza.47 Pobliže o tome: B. Stulli, n. dj., 126.48 Isto, 119. Prem a podacim a iz razdoblja 1847—1860. god.

20

http://library.foi.hr

1857. god. n ije velik: 33 trgovca i 38 trgovačk ih p o m oćn ika . U glavnom su k o n c e n tr ira n i u g rad u P oreču . M eđutim , u tje c a j trgovačkog kap ita la , a p o ­sebno lihvarskog k a p ita la i na P o re š tin i je m oćan. O n da je važan b iljeg ne sam o op isan im o b iljež jim a gospodarskog živo ta već i d ru štv en im odnosim a na P o reštin i.

A u strijsk a je d ržavna v la s t čv rs to d rž a la u ru k a m a u p ra v lja n je svim do­m enam a života, ali za u n a p re đ e n je gospodarskog živo ta Is tre m alo je š to poduzim ala. S lab i su b ili e fek ti od o so b ito sti ca rin skog rež im a n a p o d ru č ju is ta rsk o g o k ru ž ja .49 A trak tivno tršćan sk o trž iš te n ije b ilo u d a ljen o , a li je na n jem u b ila o š tra k o n k u ren c ija iz d ru g ih p o d ru č ja u p ro izvod im a kak v e je n ud ila i Is tra ; k tom e, is ta rsk i je p ro izvođač zav isan od dom aće trgovačke m reže, kao dužn ik dom aćih trgovaca, sp u ta n i o g ran ičen u n a s tu p u na tršć a n ­skom trž iš tu . U dom eni a g ra rn e p ro izvodn je , n a jvažn ijo j za P o reštin u , d ržav ­na je pom oć jed n ak o s lab ašn a i bez e fek a ta ko ji b i b ili sp o m en a v rijed n i.50 Feudalci i veći zem ljo p o sjed n ic i ta k o đ e r su in e rtn i. C jelina g o spodarskog su ­s tava kao da ih zadržava u tak v u s ta n ju da se i on i zadovo ljava ju osredn jo - šću. S lobodn i seljaci, ne tak o b ro jn i, gosp o d arsk i su n e jak i za sam osta lne p o jed in ačn e m je re u n a p re đ e n ja p o ljo p riv red n e p ro izvodn je . O stalo se ljaštvo , n a jb ro jn iji p ro izvođači, u takv im je zav isn im o d n o sim a d a je onem ogućeno u v lastito j ak tiv n o sti, pa tak o i u m ogućim ak c ijam a u n a p re đ e n ja ag rarn e p ro izvodnosti; d ije lom je n jegova n eak tiv n o st i o b lik spon tan o g o tp o ra p o ­sto jećem gospodarsk o -d ru štv en o m sustavu .

R ezu lta ti d je lo v an ja svih fa k to ra b ili su: ž iv o ta ren je u o sred n jo s ti; ra š i­ren o st k o lo n a ta i s ro d n ih odnosa ko ji su tip ič n i za od ržav an je o s re d n jo s ti p ro izvodn je u ag ra ru kao glavnoj dom eni gospodarskog života; ne s tv a ra se m a te rija ln a osnova n iti p o d s tre k za razv itak d ru g ih g ran a gospodarstva , kao o b rta i s l. O sred n jo s t u g o sp o d arsk im a k tiv n o stim a neizb ježno d je lu je n a već op isane o sred n je trendove d em o g rafsk ih k re ta n ja . R azum ljivo da se sve to m oralo o d ražav a ti i u d ru štv en o j s t ru k tu r i P o reštine , u d ru š tv en im i p o litič ­k im o d n osim a, pa i na s ta n je tih o d n o sa u raz d o b lju s red in e 19. st., raz­do b lju inače tak o važnom po p eča tu k o ji m u je davala č e trdese to sm a u to li­kim drug im zem ljam a i p o k ra jin a m a .

D ruštveni i politički odnosi

0 d ru štv en o j s tru k tu r i u Istr.i 1846. god. iz jasn io se P. K an d le r tv rd n jo m : »Pojedinci se ra z lik u ju na g rađ an e i n a p lem iće , te n a one ko ji su iz jedna­čeni sa p lem stvom kao što je to k ler, pa i gospoštije , ove p o to n je i onda k ad a ih ne p o s je d u ju p lem ić i.«51 To je točno , ali se og ran ičava uglavnom sam o na g rad sk e d ru š tv en e s tru k tu re . T ek sa se ljaštvom , daleko n a jb ro jn ijim i gosp o d arsk i n a jvažn ijim fak to ro m , dob iva se p reg led c je line, s tv a rn a s lik a d ru š tv en e s tru k tu re .

G ospoštije n isu b ile b ro jn e na P o reštin i. Već sm o ih ra n ije n a b ro jili šest. Jed n a je , i to Vrsar, feu d a ln o d o b ro k o je uoči če trd ese to sm e p r ip a d a C. k.

49 Isto, 40—41, o stan ju carinske linije u istarskom okružju.50 Isto, 70, o prim jerim a pomoći u sjem enju. O anketi koju državna vlast pro­

vodi radi poboljšanja proizvodnje u lja 1845. god.; vidi: Isto, 66. K tom e i tekst ove rasprave uz bilješku 38.

51 Vidi: L’Istria , a. I, 1846, 122.

21

http://library.foi.hr

K om ori. Sv. M ihovil nad L im o m je feu d o b ite lji C oletti, p o d rije tlo m iz Tre- visa u Ita liji; p rigodom s tje c a n ja to g a feu d a jo š im je m le tačk a v last 1772. god. dod ije lila titu lu conti, n o sam o m uškoj; lozi.52 Gradina je feu d a ln o dobro o b ite lji Califfi, p lem ićk e o b ite lji p o d rije tlo m iz I ta lije , a s a s je d iš te m u R o­v in ju . Funtana je feu d o b ite lji B orisi, p o d rije tlo m , k ak o izg leda iz B ara , još 1617. god. p rim lje n a u p lem ićk e v ijeće g ra d a K opra , g d je jo j je i sjed ište . Kontija , u općini Mugeba, feud je o b ite lji B ecich iz Poreča, s titu lo m conti. K onačno, Tar je b io feudalno d o b ro v en ec ijan sk e p a tr ic ijsk e o b ite lji G rim ani. Sveukupno, to je b ila m ala g ru p a feu d a laca n a v rh u d ru š tv en e lje s tv ice u P o reštin i gd je je s ta ln ije b o rav io tek m a n ji d io te g ru p e .53

P lem ićkih Obitelji, č iji su m u šk i članovi b ili v ijećn ic i g rad a P oreča i p o ­rečk e kom une, k roz p ro te k la s to ljeća p a d o 1806. god., b ilo je m alo već po an ag ra fu m le tačk e države za p e to g o d iš te 1771— 1775. god. Svega 18 o b ite lji .54 A u strijsk a v last poslije 1813. god. n ije o d m ah p rizn a la n jih o v p lem ićk i s ta tu s , već je d o n ije la p ro p is p o k o je m u te o b ite lji m o ra ju za traž iti takvo p rizn an je . P ostu p ak se provod io u razd o b lju od 1816. do 1834. god., a za tim je 1836. god. o b jav ljen pop is o b ite lji k o jim a je p o tv rđ en p lem ićk i s ta tu s .55 Iz P o reča ih je 25 za traž ilo i dob ilo p o tv rd u .56 Svi su s e o n i p o s lu šn o p o k o rili d ik ta tu a u s tr i j ­ske v lasti, p a zam olili, dobili i k o ris tili p o tv rd u p lem ićkog s ta tu sa . N ikakva trag a n eko j o p o rb i ili o tp o ru A u strijsk o j C arevini i n je n u zah tjev u za v e rifi­k ac ijo m i p o tv rđ iv an jem i n a js ta r ije g p lem stv a . N a ju g led n ija i n a jm o ćn ija ob ite lj po rečkog m un ic ipalnog p a tr ic ija ta Polesin i d o b ila je od a u s tr ijsk o g carskog rež im a ne sam o p o tv rd u svo jih jo š m le tačk ih t i tu la p lem ića i m arki- za, nego su nešto k asn ije (1871. god.) dobili od A u strije i t i tu lu b a ru n a .57 A u strija se oduživala kući P olesin i č i j i je p re d s ta v n ik god. 1814. ovako p o ­zd rav ljao ponovnu u sp o stav u a u s tr ijsk e v la s ti n a d čitavom Is tro m :

» ( ...) Da je I s t r a im a la p riv id n o p ra v o izbo ra svoga su v eren a , i u je d i­n je n ja s d rugom n acijom , ne b i m ogla u č in iti d ru g o nego zam oliti da je

52 D. Klen, Fratrija . Feud Opatije Sv. Mihovila nad Limom u Is tri i niegova sela (XI—XVIII. st.). Rijeka 1969, 57, 83, 84.

53 Podaci iz zapisa okružnog poglavara F. Grimschitza. Uz to: A. Benedetti, Vecchia nobiltà giuliana. Roma 1933; isti, Fondam enti storici e giuridici della no­biltà giuliana. Roma 1935; G. de Tatto, Feudi e feudatari nellTstria veneta. Atti e memorie della Società is triana di archeologia e storia patria . Vol. LI—LII, 58. i sljedeće.

54 B Benussi, Parenzo nell’evo medio e m oderno. Parenzo 1910, 52.55 Postupak je vođen od 1. I. 1816. do 31. X II. 1834. Odlukom G ubem ija u

Trstu br. 1318 od 20. I. 1836. objavljen je »Popis«. Reproducirao ga je A. Benedetti, Vecchia nobiltà giuliana. Roma 1933, 12—-15.

God. 1833. bilo je zatraženo objašnjenje od viših austrijsk ih državnih vlasti o položaju i pravim a »komunalnog plemstva«, tj. o članovima nekadašnjih plemić­kih gradskih vijeća u Kopru i Poreču, pa je Dvorska kancelarija iz Beča 29. XI. 1833. (br. 27258) objasnila: » ... i članovi bivših plemićkih vijeća Kopra i Poreča, koji su već postigli potvrdu svog plem stva, i oni koji će tu potvrdu još steći, im aju se sm atrati za plemiće austrijske carske države, i njim a, u pokrajinam a gdje plemstvo uživa izuzeće Od vojne službe i privilegiranO sudstvo, p ripadaju bez ika­kva ograničenja te prerogative kao svakom drugom plemiću.« Vidi: S. Mitis, Alcuni documenti dell’Archivio capitanale di Pisino (1810—1860). Parenzo 1924, br. 254.

56 Iz Kopra 52, iz Rovinja 10, iz P irana 6, iz Vod njana 4, iz Buzeta 4, iz Uma­ga 1, iz Vižinade 1, iz Baške na K rku 1, iz B uja 1. Vidi: A. Benedetti, n. dj.

57 G. de Totto, U patriziato di Capodistria. Parenzo 1939, 63—64.

22

http://library.foi.hr

prim i naju zv išen iji c a r A ustrije , z a š titn ik , p a c if ik a to r, ko ji je zaštitio i um i­rio E vropu , i zaveo u n jo j red . I s t r a n ije m ogla zaželjeti d rugog s je d in je n ja nego sa slavnom au stro -n jem ačk o m n ac ijo m , k o ja je , sm je š te n a u s red iš te Evrope, b ila sko ro od p o če tk a izvorom ko ji š iri u č itavom svom opsegu s ja j­ne z rake svih v rlin a i svih v rijed n o sti ( . . . ) Jed an od n a jra d o sn ijih i n a jzn a ­m e n itijih d a n a ko ji se m o ra zab iljež iti z la tn im slovim a u an a lim a Is tre , ne­dvojbeno je onaj dan k ad a je I s t r a p r id ru ž e n a i in k o rp o r ira n a A ustrijsk o j C arevini ( . . .)«58

K ada izvori govore o d ru š tv en o m slo ju ko ji je iz jednačen s p lem stvom , m isli se na k le r i na č in jen icu da su p lem stvo i k le r uživali tzv. p riv ileg irano sudstvo ( fo rum priv ilegiatum ) do 1848. god., te n a o d ređ en a p o d av an ja — daće, š to ih je i c rkva u b ira la od stanovn ištva . Za 40-e godine nem am o to čn i­jih p o d a ta k a o b ro ju c rk v en ih osoba n a P o reštin i; tek d ržavna s ta tis t ik a iz 1857. god. p rec iz ira n jih o v b ro j na 21, a sva je p r ilik a d a ih i d ese tak godina ra n ije n ije b ilo m nogo m an je .

G rađ an i su i b ro jč a n o i gosp o d arsk i u t je c a ja n d ru š tv en i sloj n a P o reštin i, p rije svega kao zem ljoviasn ici, re n tije r i i trgovci. To n ije novo g rađ an stv o d ru štv en e epohe k o ja nadolazi, već se rad i o s ta ro m m un ic ip a ln o m g rađ an ­skom sloju . N jegov dio, k a o nosilaca trgovačkog i lihvarskog k a p ita la već je k roz d u lja p re th o d n a razd o b lja zadobio sve zn ača jn ije g o spodarsko -đ ruštvene pozicije, š to je davalo p o seb n o ob iljež je i g o sp o darsko -d ruštven im odnosim a na P o reštin i uoči če trd ese to sm e.

Seljaštvo , daleko n a jb ro jn ija d ru š tv en a sk u p in a P o reštine , sač in java lo je i p red 1848. god. više slo jeva: od p o d an ik a n a feuda ln im dobrim a, p rek o raz­m je rn o b ro jn ih o b ite lji u ko lo n a tsk o m i k o lo n a tu s ro d n im odnosim a, pa p o ljo p riv red n ih ra d n ik a i nad n iča ra , do s lo ja slobo d n ih se ljak a — zem ljo ­p o sjedn ika ; p o n ek ad i v iše č lanova is te o b ite lji u ra z n im ag ra rn im odnosim a. P rem a o n d ašn jim v ladaj uč im sh v a ć a n jim a p o n a jm a n je s u d ržav n e i o sta le s ta tis tik e k v an tita tiv n o p rec iz ira le te slo jeve se lja š tv a , p a u p o k u ša jim a da se ti o m je ri u tv rd e b it će p o tre b n a još m noga is traž iv an ja . G ospodarsk i su ­stav i razv itak dovodio je sve š ire m ase se lja š tv a u sve veću zav isnost ne sam o o m oćn ijim v lasn ic im a zem lje , već n a ro č ito o trgovačkom i lihvarskom kap ita lu . P onajv iše se to zbivalo kroz s ljed eću sve š iru g o sp o d arsk u p rak su : p ro izvođač uzim a na ve resiju , u za jam , sjem e i d ru g a s re d s tv a za p ro iz ­vodnju , ili h ra n u za svoje uzd ržavan je , ili obo je , do nove lje tin e ; r i je tk o je u s ta n ju da n am iri svoje obveze iz nove b e rb e i žetve, a d a ne m o ra ponav­lja ti svo ja zaduživan ja; gotovo po p rav ilu , iako postepeno , o n zapada u veće po teškoće i povećane dužničke odnose; dolazi i u takve s itu ac ije da se u

58 Della riunione dellTstria all 'Im pero dell’Austria. Discorso del Sig. Marchese G. P. de Polesini, nobile delle c ittà dellTstria, presidente e socio d’illustri accade­mie, dedicato a Sua Eccelenza il Sig. conte Francesco di Saurau, intim o consigliere di stato di Sua I. R. Apostolica Maestà Francesco I . . . Trieste 1814, str. 3, 7. Pole­sini k tome sm atra i naglašava da je austrijsk i car »herojskom snagom, uz ogrom­ne žrtve, s najvećom m udrosti i nepobjedivom hrabrosti, svladao najp rije soci­jalnu pa zatim političku anarh iju naroda, kraljevina i carstava«, pa da je u tom sklopu također utvrdio »vječnu sudbinu Istre«, i to Istre, koja da je do tada bila »iznemogla, kao udo odvojeno od vlastita tijela«! (Isto, 4—5). On ne zaboravlja, naravno, posebno naglasiti kako je zaslugom cara Franje I. »došao dan kada je ponovno uspostavljen u najljepšem i najsolidnijem obliku socijalni sustav«!

23

http://library.foi.hr

tekućo j godini već zadužu je n a ra č u n p r iro d a iz s ljedeće godine; tom e pogo­d u ju češće s lab ije ro d n e godine i n e r ije tk e teže nerod ice ; zaduženost i zavi­snost ra s te , p o stepeno do bezizlazn osti; dolazi do g u b itk a d ije lo v a p o s je d a u k o ris t v jerovn ika , ako je dužn ik sam o sta ln i v lasn ik , a i z a p ad an ja u kolo- n a tsk e obveze, u sve p o tp u n iju g o sp o d arsk u i d ru š tv en u zav isnost o v je ­ro v n ik u .59

U to m razd o b lju p red če trd ese to sm u jed in o je is ta rs k o se lja š tv o p ru ža lo zn ača jn iji i d je lo tv o rn iji o tp o r v lad a ju ćem go spodarsk o -d ru štv en o m i p o litič ­kom sustavu . P oprim alo je to ob like u sk ra ć iv a n ja u rb a r ija ln ih p o d av an ja te isp la te n ep o sred n ih poreza, p a se v la s t za p ris iln o u tje r iv a n je služi vo jnom egzekucijom . T ako je b ilo i tije k o m je sen i 1844. god. k a d a d ržavna v last razm a tra , u d rugoj polovici lis to p ad a i poče tk o m m jeseca s tudenoga, da li će b it i b o lji e fek t u p o treb o m sp o m en u te v o jn e egzekucije ili e fikasnom p lje ­n idbom im ovine dužn ika . Sačuvani su o tom e izv ješta ji iz k o ta rev a B elaj, Podgrad , Pazin, B uje , M otovun, V odn jan i L o šin j.60 Za k o ta r P o reč n em a sačuvana izv ješta ja , ali jed v a m ože b it i su m n je da su i u to m k o ta ru b ila rasp o lo žen ja i p ra k sa d ru k č ije negoli n p r. u su sjed n o m m o tovunskom k o ta ru .

B una u Lupoglavu 1847. god. posv jedoč ila je rasp o lo žen je velike većine is ta rsk ih se ljaka . T ijekom sam e 1848. god., o so b ito u m jesecu tra v n ju , o p e t su zn a tn a p re v ira n ja ne sam o u L upoglavu, već i u d ru g im p red je lim a . D ržav­ne v lasti p ro c je n ju ju k a k o »posto je ind ic ije« d a slična g ib an ja se ljačk ih m asa m ogu izb iti i »u m nogim d rug im m jestim a« ; ra z m a tra se p r im je n a p rijek o g su d a uz k o n s ta ta c iju da to neće ići »bez v o jn e a s is ten c ije«.61

C jelinu ta d a šn je s itu ac ije n a P o reš tin i izv rsno i lu s tr i r a ju č in jen ice oko fo rm ira n ja i d je lo v an ja »N arodne straže«. U m jesto d a ta N aro d n a s tra ž a b ude in s tru m e n t novih težn ji i re fo rm i če trd ese to sm e , n ju s tv a ra a u s tr i jsk a d ržav ­na v last da bi očuvala p o sto jeć i red i m ir. U k o n k re tn o j s i tu a c iji to je fo rm i­ra n je izgledalo u P o reštin i ovako: u g rad u P o reču N aro d n u s tražu sač in jav a ju 162 čovjeka s o ru žan jem od 40 p u ša k a s b a jo n e tim a , š to su p rip a d a le d o tad a ­šn jo j općinsko j straž i, a neko lic ina im a i v la s tite lovačke puške; n a selu se P o reštine ne osniva N aro d n a s traža , već se o s ta je n a p o sto jeć im općinsk im stražam a , p o n eš to uvećanim , s o ru ž jem o d og ran ičenog b ro ja p riv a tn ih lovač­k ih pušaka . Z apov jedn ik tih snaga n a č itavoj P o reštin i, im enovan o d državne v lasti, b io je — feudalac conte S te fano Becich. V last u s tra je n a to m e da se seosk im stražam a ne d a je n ikakvo o ru žan je , već da one o s ta n u p r i o d re đ e ­nom b ro ju svojih lovačkih p u š a k a !62

59 Vidi o tome: B. Stulli, n. dj., 73.60 Hist. arhiv Pazin. Okružno poglavarstvo Istre. Dopis Okružnog poglavarstva

br. 322 od 4. X. 1844. upućen na tih 7 kotareva, a zatim izvještaji kotareva: Buje (20. X. 1844. br. 119); Podgrad (24. X. 1844. br. 119); Pazin (26. X. 1844. br. 90); Motovun (31 X. 1844. b r 124); V odnjan (5. XI. 1844. br. 141).

Isto, ad br. 206/1848. u dopisu Nam jesništva iz T rsta 2. IV. 1848, upućenom Okružnom poglavarstvu u Pazinu.

62 Isto. Izvještaj kotarskog kom esara iz Poreča br. 954 od 22. IV. 1848. Brojno stan je u odredim a općinskih straža bilo je sljedeće: T ar 62, Nova Vas 40, Žbandaj 27, Preseka 12, Maj 12, Dračevac 12, Mušalež 11, Mugeba 10, Vrvari 8, Fuškulin 7, V rsar 80, B adem a 30, Funtana 20, G radina 19 i Sv. Mihovil nad Limom 8.

24

http://library.foi.hr

Č injenice o feu d a lcu kao zapo v jed n ik u če trd ese to sm ašk e N aro d n e straže , te o s tra h u o d ikakva o zb iljn ijeg n ao ru žav an ja se ljak a , dovoljno govore o s tv a rn o s ti č e trd ese to sm e n a P o reštin i. S tra h o d p o k re ta se ljačk ih m asa d i­ljem A u strijsk e M onarh ije p ris ilio je i v lad a ju će u to j d ržavi da donesu za­kon o d 7. IX . 1848. o u k id a n ju feu d a ln ih te re ta . U I s tr i , p a i n a P o reštin i, n ije tad a b ilo novog lib e ra ln o g g rađ an stv a k o je b i se u o č i če trd ese to sm e zauzim alo u p rilo g takve re fo rm e ili b i je b a re m pozdrav ilo na je se n 1848. god. n a k o n š to je u s lijed ila »odozgo«. U m jesto toga p o s to ja la je g ru p a in te ­lek tua laca, ug lavnom iz red o v a m un ic ipa lnog g rađ an stv a , k o ja se u p rocesu nacionalnog k o n s titu ira n ja o p re d ije lila za ta lija n sk i n ac io n a ln i p o k re t, is t i ­cala pov ijesn e veze I s t r e s V enecijom , p o zd rav lja la 1848. god. u sp o s ta v u re ­p u b lik e u V eneciji, uz želje za ponovn im s je d in je n je m Is tre s V enecijom . Već i p r i je 1848. god. p u b lic is tičk i p ro p a g ira ju id e ju o ta lija n s tv u čitave Is tre , u sp rk o s n jen o j slavenskoj većin i p učanstva ; to je b ila i o so b ito om ilje la teza zače tn ika ta lijan sk e ire d e n tis tič k e h is to rio g ra fije u I s tr i C arla de France- sch ija , k o ji tu p ro p ag an d n u tezu v a r ira u n izu č lan ak a u tršć a n sk o j š ta m p i.63 I s ta je teza n e š to k a sn ije c je lo v itije re z im ira n a u p oznatom članku : »0 n eop­h o d n o sti da slavensko p u čan stv o I s tre p o s ta n e ta lija n sk o «.64

U g rad u P oreču n ije b ilo g lasn ijih zagovorn ika takv ih ideja . P ov jerljiv i po litičk i izv ješta ji a u s tr i jsk ih d ržav n ih v la sti tijek o m če trd ese to sm e govore: o po rečko j g ru p i »nem irn ih ljud i« , 10— 12 osoba k o je d a gaje »osjećaje za V eneciju« (29. II . 1848);65 o neko lic in i lju d i u P o reču ko ji a g itira ju za re p u ­

63 Vidi: A Carlo De Franceschi. Atti e m em orie dellla Società is tr ia n a . . . Voi. XL. 1928, fasc . II, s bibliografijom njegovih radova.

64 Objavljeno u: Almanacco istriano, a. I. Venezia 1851, 75—82, potpisano inici­jalim a »Z. M.«. P rim jera radi, nekoliko teza toga članka:

— Talijani žive u Is tr i združeno u većim ili m anjim , značajnijim m asam a, a»Slaveni« raštrkani, u m anjim skupinam a diljem Istre, posvuda odijeljeni Ta­

lijanima.— Talijani im aju jezik koji spada među najkulturnije , jedini jezik kojim se

piše u Istri; oni im aju spomenike i nacionalne velikane kojim a mogu b iti ponosni; oni im aju povijest. N asuprot tome, »Slaveni« nem aju književnog jezika, nem aju spomenika niti povijesti; oni su iskorijenjeni ogranci nekih obitelji koje su im nepoznate; međusobno su različiti, bez nacionalne sveze koja bi se mogla nazvati općom, razlikujući se odijevanjem , domaćim običajim a, životnim navadam a, po dijalektu i po vjeri.

— Za bilancu civiliziranosti nije bitan broj ljudi nego moć koja može biti veća u jednom pojedincu negoli u tisućam a ljudi. Talijanski elem ent m ora biti favoriziran svim sredstvim a, »kako bi se njegovi dobrotvorni u tjeca ji široko ras­prostrti, pa da se pospješno ostvari djelo prirode«!

— U dobrim i spontanim odnosima treba da se »manje kulturne klase pri­rodno oslone na one civiliziranije i prosvjećenije, prihvaćajući korisnu i časnu nadmoć potonjih«.

— Usprkos ustavnom pravu svakog naroda na svoj jezik: »bit će svakako razum na stvar odreći se jednoga prava koje je u opreci sa stvarnom i trajnom koristi; p rim jeri ljudi koji su se spontano asim ilirali brojn i su u povijesti«.

— Na prigovor da će i »slavenska« ku ltu ra napredovati, i neće ostati na »sa­dašnjem« stupnju, odgovara se: istovrem eno će i talijanska kultu ra dalje napredo­vati tako da će uvijek osta ti odnos »kao između dječaka i čovjeka«!

65 S. Mitis, n. dj., br. 296.

25

http://library.foi.hr

bliku u V eneciji šireći a la rm an tn e glasine, a k o ji da su pob jeg li u V eneciju (17. IV. 1848);66 o tom e da je dan Sv. M arka u P oreču p ro ša o m irno , da n ezn a tan b ro j P orečana im a »en tuzijazm a za ta lija n sk u s tv a r i n a ro d n o st« , a da se iz »niže klase« ču je češće k a k o će on i p rv i d a ti le k c iju »gospodi« ako se usude na n eku »d em o n strac iju u k o r is t Sv. M arka«, tj. u k o ris t rep u b lik e u V eneciji (26. IV. 1848);67 o tom e da je više Porečana, kako bi izb jeg li nova­čenju , p reb jeg lo na ta lijan sk e ra tn e b rodove k o ji su ta d a k rs ta r ili i uz zapad- n o is ta rsk u obalu (2. VI. 1848)68 i s l . Sve s u to za c je lin u P o reštin e sam o p e ri­fe rn a i sp o red n a zb ivan ja bez o s je tn ij ih posljed ica . Tek poslije 1861. god., nakon što je u Poreču s jed iš te p o k ra jin sk o g sab o ra i p o k ra jin sk o g odbora , iz toga će se g rad a tak o đ e r š ir iti sve ag resiv n ija an tis lav en sk a p ro p ag an d a , po­tičući n ac iona lističku m ržn ju i p ro d u b lju ju ć i jaz izm eđu slavenske većine i ta lijan sk e nacionalne m an jin e u Is tr i.

K ada su se tijek o m 1848. god. jav ili glasovi o ev en tua lnom p rik lju č e n ju Is tre p o k ra jin i K ran jsk o j, po rečk i je b isk u p Petean i u dva n a v ra ta vodio delegacije državnim v las tim a p ro tiv takv ih p lanova i težn ji. N a zak ljučke N arodn ih zah tijev an ja i H rv a tsk o g sab o ra o u d ru ž iv an ju -i I s tre u za jedn icu h rv a tsk ih zem alja ,69 n ije b ilo [direktnog re a g ira n ja je r su se au to n o m ašk e i p ro ta lijan sk e g rupac ije u I s tr i o s lan ja le n a č in jen icu da a u s tr ijsk a d ržavna v last ne želi n ikako takva p r ik lju č e n ja , p a d a će ih svakako i onem ogućiti.

Po nacionalno j p rip a d n o s ti na P o reštin i ap so lu tn o d o m in ira h rv a tsk o pučanstvo . To m o ra d a p rizn a i o k ružn i p o g lavar is ta rsk o g o k ru ž ja u svojim zap isim a iz 1842. god., nazivajući tu većinu slavenskom , d o sljedno stav u vla- da ju ć ih u A u strijsko j M onarh iji i n jihove b iro k rac ije , k o ja ni u I s tr i n iti u D alm aciji tad a n ikako ne nalazi H rvata! K oris teć i tezu o tzv. razgovornom jez iku isti poglavar tv rd i d a su stan o v n ic i P o reča i V rsa ra T alijan i. N aglasio je , doduše, da su S laveni ta k o đ e r ii stanovn ic i oba ln ih o p ć in a P u n tan e , T ara i V abrige. H rv a ti P o reštin e n em a ju svoga jačega g rađ an stv a k o je b i p red v o ­dilo naro d n im p rep o ro d o m i n ac iona ln im p o k re to m , ali veći dio svećenstva pom aže očuvan ju h rv a tsk e n a ro d n o sti. 0 to m e sv jedoči i č in jen ica da se već sp om enu ti zagovornici ta lijan izac ije h rv a tsk o g se ljačkog p u k a u I s tr i o b ra ­ća ju i svećenstvu kao fa k to rim a »u č ijim ru k a m a sve leži«, o p tu žu ju ć i ih da od ržavan jem h rv a tsk e p r ip a d n o s ti se ljačk ih m asa dav a ju p re d n o s t » ignoran­ciji i p red rasu d am a« o d b ija ju ć i ta lija n sk u civ iliz iarnost; da b iv a ju »instru-

66 Isto, br. 418. Jedan izvještaj od 21. IV. 1848. tvrdi da su Piran i Poreč »naj- nevjem iji gradovi Istre«, no iz cjeline se sačuvanih dokum enata nikako ne može izvući takav zaključak (Isto, br. 436).

67 Hist. arhiv Pazin. Okružno poglavarstvo Istre. Izvještaj kotarskog kom esara br. 69 od 26. IV. 1848. upućen Okružnom poglavarstvu u Pazinu. U jednom vojnom izvještaju od 28. IV. 1848. tvrdi se da je u Poreču sin m arkiza Polesini »glavni prom otor nereda« (vidi: S. Mitis, n. dj., br. 469). Izvještaj kotarskog kom esara iz Poreča od 24. V. 1848. ističe da u Poreču »vlada apsolutni mir« (Isto, br. 522).

68 S. Mitis, n. dj., br. 550. Općina je Poreč prethodno zatražila suspenziju nova­čenja (»leve«) na svom području, ali je guverner iz T rsta 27. V. 1848. to odbio (Isto, br. 536). Odgoda novačenja i sm anjenje poreza, to su dva glavna i opća, jedno­dušna zahtjeva stanovništva čitavog istarskog okružja tijekom 1848. god.

69 Vidi pobliže: B. Stulli, Oko pripadnosti kvarnerskih otoka 1848/49. i 1861. god. Vjesnik Hist. arhiva u Rijeci i Pazinu, sv. XXV, Rijeka 1982.

26

http://library.foi.hr

m en ti m ržn je i tu đ ih am bicija« ; da »siju neslogu m e đ u b raćom «, te da »izazi­va ju s t r a s t i«!70

O pism en javan je i opće p ro sv jeć iv an je š ir ih slo jeva p u čan s tv a tra jn o je b ilo v rlo u sp o ren o i sasv im nedovoljno . Za k o ta r P oreč im am o p o d a tk e sam o iz 1840. god. T ada je p o s to ja la je d n a o sn o v n a ško la za d je č a k e i d jevojčice u g rad u Poreču; je d n a s ro d n a ško la u V rsaru , ali sam o za d ječake . O kružni k ap e tan a! im a n a m je ru osnovati u Sv. Lovreču »za sada« b a rem tzv. tr iv ija ln u školu, k a o i je d n u za če tiri su s je d n e župe, tj. za V abrigu , T ar i P resek u — tv rd i u svojim zap is im a ta d a šn ji o k ru žn i p o g lav ar is ta rsk o g o k ru ž ja . Uz to , podaci za c je lin u is ta rsk o g o k ru ž ja dov o ljn o i lu s tr ira ju i s ta n je u d e ta ljim a . U god. 1831. c ije lo je is ta rsk o p o d ru č je im alo: je d n u g im naz iju s 80 đaka; 56 škola (glavne, tr iv ija lne i d jevojačke); 53 »opetovnice« s 1893 đaka; sve­u k u p n o 28367 šk o lsk ih obveznika, o d k o jih je p o h ađ a lo škole sam o 5478. S ljedećih je godina ta j o m je r bio: 1832. god. 28109: 5366, u 1837. god. 28213 : 4961; u 1840. god. 28678 : 3521 itd . U god. 1847/48. b ilan ca je ovakva: jed n a g im nazija sa 111 đaka; 94 škole (glavne, tr iv ija lne i d jevojačke); 66 ope- tovnica« s 2063 đ aka; u k u p n o svih šk o lsk ih obveznika 32633 a fak tičk i je pohađa lo škole 8470 đ a k a !71 T ijekom 50-ih god ina to se s ta n je m alo poprav ilo , u sp rk o s a d m in is tra tiv n im m je ra m a d ržavn ih v lasti. N epovo ljne g o spodarske p rilik e sve više u tje č u na t r a jn o velik i p o s to ta k d jece k o ja n e p o h a đ a ju škole. N am etan jem n jem ačk o g jez ik a i u šk o ls tv u d ržavna v la s t p o tiče tak v e tre n ­dove s ta n ja i razv itka , a p r id ru ž u ju jo j se k rugov i ta lija n sk o g i ta lijan iz ira - nog g rađ an stv a in z is tiran jem n a ta lijan sk o m n astav n o m jez ik u u svim ško­lam a. G lagoljaštvo je i n a P o reš tin i bdio živo jo š i k roz p rv u po lo v in u 19. st. P osv jedoču je to i p r im je ra k g lago ljaškog m isa la iz V abrige, a p o s ljed n jim se svećenikom — g lago ljašem s m a tra A. V elović iz V abrige (um ro 1847. god.). Porečk i je b isk u p A. P etean i 24. I I I . 1857. p isao goričkom n ad b isk u p u d a u njegovoj b isk u p iji n em a v iše u b ogosluž ju »glagoljskog jez ik a«.72 P o litika o d ržav an ja ta lijan sk o g kao službenog jez ika , p a i kao nastavnog u školam a, b itan je i n e izo stav an dio a u s tr ijsk o g u p rav n o g su stav a u I s tr i i u D alm aciji,

70 Almanacco istriano, a. I. Venezia 1851, 82.Kako su talijanski »liberali« u Is tri zam išljali da će se riješiti slavenske ve­

ćine u Is tr i tim e što će se Slaveni neminovno i m irno potalijančiti, vidljivo je također i iz p ism a što ga dr. Luigi B arsan piše 30. X. 1848. svome bratu , a u kojem uz ostalo kaže: »(...) L'Is tr ia è s ta ta e dev’essere sem pre italiana e gli Slavi che vivono nella campagna, dispersi e senza civili istituzioni, s i italianizze­ranno un po’ alla volta e senza difficoltà, senza im por loro colla forza la nostra nazionalità; da se s ’accosteranno a noi e con noi si fonderanno. Essi abbisognano di noi, ed una buona educazione elem entare li persuaderà sem pre più ad avvici­narci, locchè meglio si conseguirà cangiando tu tto l’a ttual clero e sostituendovene uno più istru tto e nazionale (...)« Vidi: C. De Franceschi, M emorie autobiografiche. Archeografo triestino, vol. X II della III serie. Trieste 1925—26, str. 241. Dakle, b itan preduvjet za uspjeh procesa u kojem u će istarski Slaveni postati Talijani jest u tom e da se iz Is tre ukloni čitavo postojeće svećenstvo koje održava osjećaje narodne pripadnosti u istarsk ih H rvata i Slovenaca i da se to svećenstvo nado­m jesti novim klerom talijanskih nacionalnih osjećaja. Svakako, i citirane teze vrlo dobro karak teriziraju tzv. »liberalizam« tadašnjih predvodnika talijanskog nacio­nalnog pokreta u Istri.

71 Tafeln zur S tatistik der oesterreichischen Monarchie. III-er Jhrg. 1831. Tafel 54; isto, V-er Jhrg. 1832; isto, X-er Jhrg. 1837; isto, X III-er Jhrg. 1840; isto, fur die Jahre 1847 und 1848. Zweiter Theil. Wien 1853. Tafel 19. Kustenland.

72 B. Milanović, n. đj., 101, 295.

27

http://library.foi.hr

sustav a pogodovanja m an jin e na š te tu h rv a tsk e većine stanovn ištva . Š to je takvo od ržavan je ta lijan sk o g jez ik a b ilo i d a lje tra jn o sred s tv o ta lijan izac ije d ije la h rva tsk o g p u čan stv a , to a u s tr ijsk u v last n ije b rin u lo ; o n a tu talijan iza- c iju p o kušava zam ijen iti jed in o germ anizacijom .

Već ran ije sp o m en u ti zakon o u k id a n ju feu d a ln ih te re ta o d 7. IX . 1848. u k inuo je podložništvo i sve te re te ko ji p ro iz laze iz podložništva. Bez nakna­de u k in u te su obveze iz osobnog pod ložn ištva . Uz naknadu u k in u te su p ak one rad n e obveze, te d a v a n ja u n a tu r i i u novcu, k o ja je uživalac zem lje m orao d av a ti zem ljišnom gospodaru , o v lašten iku dese tin e ili g o sp oštijsko j v lasti. Zakon posebno spom in je da se uz n a k n a d u u k id a ju i p ra v a d rv a ren ja i paše, te s lužnosti pod ložn ika gospo štijam a, a da bez n ak n ad e p re s ta ju p rav a ko šen ja trav e i paša , ikoje zavise od gospodske v lasti n ad seosk im općinam a, kao i ispaša na u g a ru i na s t rn j iš t im a .73

Taj je zakon nesu m n jiv o donio o d ređ en a o lak šan ja d o ta d a šn jim feuda l­n im podložnicim a. M eđutim , p u tem obvezne novčane nak n ad e , pa o d red b am a p rovedben ih p ro p isa o zem ljišnom ra s te re ć e n ju (G runden tlassung , esonero del suolo), te složenom i d u g o tra jn o m p ro ced u ro m toga ra s te re ć en ja , kao i n o rm iran jem tzv. šu m sk ih se rv itu ta tek u god. 1853— 1860. i 1871, b ila su znatno u m an jen a oček ivan ja i p ra k tič n e g o sp o d arsk e p o s ljed ice i e fek ti. Tako je b ilo posvuda, p a i u I s tr i i n a d ije lu P o reštin e gd je je b ilo feu d a ln ih odno­sa. N a p o d ru č jim a I s tre su položaj se ljak a o težavale k tom e jo š i česte ne- rod ice 50-ih godina i k riza v in o g rad a rs tv a zbog n ap ad a lužn jače na v ino­vu lozu.

N a položaj se velikog d ije la se ljačk ih m asa jo š teže od raz ila č in jen ica što če trd ese to sm a n ije n iti d irn u la u k o lo n a tsk e i n jim a s ro d n e odnose , tako raširen e baš i n a P o reštin i, a tak o efikasne u ja č a n ju go sp o d arsk e i d ru štv en e zavisnosti se ljaka o zem ljišn im gospodarim a. Is to je ta k o n e ta k n u to m o sta la , i da lje jača la , sve teža zav isnost se lja š tv a o trgovačkom i lih v a rsk o m k ap i­ta lu . S ustav n eo ap so lu tis tičk e v ladavine 50-ih god ina n esm iljen o je u čv rstio takve sp o n e zav isnosti i neslobode. D akle, n a P o reš tin i su re fo rm e č e trd e se t­osm e donije le se lja š tv u m alo o lak šan ja . To je u je d n o značilo da su do tad a gospodu jući d ru štv en i slo jevi m a lo izgubili na svom d o m in an tn o m po ložaju . Iako je Opći g rađ an sk i zakon ik kao tem elj p ravnog živo ta u 19. st. po ticao sve slobodn ije ra sp o lag an je p riv a tn im v lasn ištvom , fak to ri s tv a rn o g gospo­darskog s ta n ja sp u tava li s u i og ran ičavali takvo rasp o lag an je š irokom k rugu zavisnih ljud i, a pogodovali su tak v u ra sp o la g a n ju užem k ru g u većih zem lji­šn ih p o sjed n ik a i trgovaca.

F ak to ri zem ljišnog p o sjed a i poreznog cenzusa, u v rš te n i m eđu tem elje au s tr ijsk o g državnog i u p ravnog sustava , uz fa k tič n u zav isnost i neslobodu većine se ljačk ih m asa, o sigu ravali su gospodu juć i položaj sp o m en u tih d ru ­š tven ih slo jeva u gospodarskom i d ru štv en o m životu P o reštin e i tijek o m 50-ih godina 19. st.

U sporedo s p rovedbom zem ljišnog ra s te re ć e n ja tih 50-ih god ina o č itu ju se i ten d en c ije većeg p ro m e ta zem ljiš tem , p a d a lje p o jav e tzv. z am jen e zem ­

73 Vidi tekst zakona u: Gesetze und V erordnungen. . . 76. Bd. Wien 1851 285—288. Usporedni tekst na njem ačkom , talijanskom , slovenskom i hrvatskom jeziku objavio je, kao proglas, i Gubernij za pokrajinu Prim orje 13. IX. 1848. pod br. 17721/20956.

28

http://library.foi.hr

ljišn ih p arce la , k o jim a se p rik riv ao zelenašk i g rabež v lasn ištva zem lje iz ru k u se ljak a . Tegobe ;se povećavaju već v išek ra tn o sp o m en u tim n ero d icam a u tom razd o b lju 1850— 1860. god., te k rizo m v in o g rad arstv a . K o lonat se širi, a kao a g ra rn i o d n o s k o ji vod i p ro s ječn o j p ro izv o d n ji, n e s tim u la tiv an , on sprečava tak o p o treb n o u n a p re đ e n je p o ljo p riv red n e p ro izv o d n je . N agom ilane gospo­d arsk e tegobe u razv itk u do k ra ja 50-ih godina, p a n a p rije d o p isan a d in a ­m ika dem o g rafsk ih k re ta n ja , kao i d ru š tv e n a s tru k tu ra p o s ta tis tic i iz 1857. god., dovo ljno svjedoče, dovo ljno p o tv rđ u ju gore navedene tv rd n je .

O snovna su p ro tn o s t izm eđu većih zem ljo p o sjed n ik a i trgovaca s jed n e , a većine se ljačk ih m asa s d ruge s tra n e , k a o b itn o o b iljež je d ru š tv a n a Po­reštin i, ne sam o da i d a lje tra je , već se u p ro cesu 50-ih godina sve više p ro ­d u b lju je .

To b i b ile važnije k a ra k te r is tik e s ta n ja u k o jem u P o re š tin a d očeku je tzv. obnovu ustav n e ere 1860/61. god.

Tablica br. 2I S T A R S K O O K R U Ž J E

PREGLED KOTAREVA PO NJIHOVOJ POVRŠINI, GODIŠNJOJ POREZNOJ PROCJENI I BROJU OPOREZOVANIH

KotarPovršina Porezna

procjena u fiorinim a

Brojoporezovanihju ta ra klaftera

Motovun 54203 1004 117741 4675Koper 53949 186 116837 10814Buje 46271 1429 114766 3977Pazin 72264 1174 100149 4686Poreč 37448 272 100142 2524Vodnjan 68093 1536 91148 4478Piran 18897 1376 80981 3493Podgrad 93689 1301 76311 3992Buzet 59400 1351 66252 4069Rovinj 27536 653 63502 2633Krk 74437 747 56642 9114Pula 38714 907 55802 3032Cres 79010 298 46333 4496Labin 42625 1069 43636 2509Volosko 38725 1524 37770 6627Belaj 44736 932 36796 2376Lošinj 9754 512 12099 2909

29

http://library.foi.hr

K O T A R P O R E Č POVRŠINE I POREZNE PROCJENE PO OPĆINAMA

Tablica br. 2 — nastavak

OpćinaPovršina

% od ukupne površine

kotara

Porezna procjena

% od ukupne porezne procjene

kotaraju ta ra klaftera fiorina karan tana

Poreč(sa selom Maj) 3342 565 8,92 13750 50 13,73

Žbandaj 5394 654 14,40 12754 16 12,75

Sv. Lovreč 5342 1348 14,26 11312 2 11,31

Vrsar 2761 225 7,37 9173 44 9,16

Baderna 4198 942 11,21 8701 41 8,69

Nova Vas 2619 62 6,99 7525 54 7,51

Funtana 1406 1382 3,75 5259 17 5,25Tar 2010 62 5,37 4807 21 4,80Mušalež 868 1024 2,32 3897 41 3,89Gradina 1919 738 5,12 3633 5 3,63Preseka 1520 1383 4,13 3433 10 3,43Sv. Mihovil nad Limom 1854 902 4,95 3372 25 3,36Mugeba 1158 1100 3,09 3305 23 3,30Vabriga 1033 421 2,75 2768 44 2,76Fuškulin 1128 1413 3,01 2669 36 2,66Dračevac 555 29 1,48 2284 13 2,28Vrvari 333 822 0,88 1492 40 1,49

Prema podacima iz djela: P. Kandler, Indicazioni per riconoscere le cose storiche del Litorale. Trieste 1855, str. 170, 173; te u časopisu L’Istria , a. I, 1846, str. 357.

30

http://library.foi.hr

R i a s s u n t o

IL PARENTINO VERSO LA METÀ DEL XIX SECOLO

B ernard Stulli

Verso il 1848 la zona del Patentino e ra un te rrito rio ammdnistrativo-politico del d istre tto di Parenzo, che com prendeva i comuni di Parerrzo (Poreč), Dračevac, Foscolino (Fuškalin), Preseka, Abrega (Vabriga), Musalez, Sbandati (Žbandaj), Tor­re (Tar), Varvari (Vrvari), Villanova (Nova Vas), Orsera (Vrsar), Fontane (Fun- tana), Gradina, San Lorenzo (Sv. Lovreč), San Michele sul Leme (Sv. Mihovil na Limu) e M ompaderno (Baderna). Pochi furono i cam biam enti in questa am m ini­strazione, che avvennero precedentem ente e durante la riform a del 1848—53.

L’au to rità distrettuale fu perm anentem ente l'organo am m inistrativo di prim o grado e cioà un organo m isto amministrativo-giudiziario, e solo la riform a costituti­va del 1867—68 portò alla definitiva separazione degli organi am m inistrativi da quelli giudiziari. N ell'am bito di questa stru tturazione i comuni furono solo organi territoriali sussidiari, attraverso i quali il d istre tto portava a term ine alcune sue funzioni. In tali funzioni sussidiare erano presenti anche le figure del «giuppano» (župan) e del «sotto giuppano» (podžupan) nei vilaggi croati del Parentino. Certi cam biam enti nella organizzazione comunale non portarono in questo senso ad alcun m utam ento.

Le signorie feudali nel Parentino avevano una lunga tradizione. Orsera, come signoria del vescovado di Parenzo, venne secolarizzata ancora nel XVIII secolo. Dopo il 1813 l’A ustria non rinnovò l'am m inistrazione patrim oniale e il potere giu­diziario nei feudi istriani, m a unicam ente nella zona del d istre tto di Belaj. Così nemmeno del Parentino, verso il ’48, non sussistevano l'am m inistrazione patrim o­niale e il potere giudiziario nei feudi di Fontane, Gradina, S. Michele sul Leme e altrove.

L’andam ento demografico relativam ente a tu tto il Parentino appare dai dati seguenti:

Anno 1846 1857Case 1.340 1.631Abitanti 7.905 8.089

Una dinam ica simile, naturalm ente, è presente anche nei comuni. Però più veloce fu la crescita avvenuta nel comune di Parenzo e quindi nei comuni di San Lorenzo e di Orsera.

Nell’interno del Parentino il p iù popolato era il comune di Parenzo, il che era dovuto sia alla stessa c ittà come all’alto grado di cu ltura che ivi si era sviluppato. Parenzo, infatti, com prendeva il 9 p er cento di tu tto il te rrito rio del d istre tto e abbracciava il 35 per cento della sua popolazione complessiva. La m eno popolata era la zona del comune di Sbandati, che occupava il 14,5 del territo rio d istrettuale e possedeva solo il 7,5 per cento dei suoi abitanti.

Un prim o quadro della s tru ttu ra occupazoniale della popolazione del Paren- tino viene dato dalla s ta tistica sta ta le austriaca appena nel 1857. Degli allora 8.089 abitanti del d istre tto veniva rilevato che il 2 per cento non svolgeva attiv ità econo­miche, m entre in attiv ità economiche erano occupati 1.546 «proprietari terrieri», 43 «redittieri», 85 «artigani», 33 «commercianti», cioè complessivamente circa il 21 per cento della popolazione del d istretto . Per quanto riguardava la m anodopera sala­riata si avevano 564 «giornalieri», 543 «aiutanti lavoratori agricoli», 210 «m arittim i e pescatori», 160 «artigiani», 154 «impegnati in a ltri servizi» e 38 commesSl. Tutte queste categorie costituivano pure il 21 per cento degli abitanti del Parentino. Sebbene non sia completa, tale statistica conferna come la produzione agricola costituisse la base della vita nel Parentino.

Per quanto riguarda il terreno coltivabile nei vari comuni, si rileva che nel Parentino dominava l’antica prassi della coltura m ista. Se ci avvaliamo del totale di tu tte le specie, nelle quali sono com presi i vigneti, si o tte rrà u n totale di 7.810 e tta ri su complessivi 37.448 e tta ri di tu tto il territo rio del d istre tto di Parenzo. Un analogo conteggio per quanto riguarda gli oliveti stabilisce che venivano coltivati

31

http://library.foi.hr

su 1.608 ettari. Cioè la coltivazione tradizionale della vite continuava a dominare e il vino e quindi l’olio venivano a essere tra i prodotti principali di esportazione.

Nella viticoltura in testa si trovava il comune di Sbandati con 5.344 ettari, se­guito dal comune di Parenzo con 1.001 ettari, e quindi da O rsera con 800, San Lo­renzo con 779, Villanova con 648 e così via. Il solo comune di Orsera aveva unica­m ente vigneti per complessivi 326 ettari.

Nell’olivicoltura primeggiava il comune di Parenzo con 503 ettari, e quindi seguiva di nuovo quello di Orsera con 379 ettari. T utti gli a ltri cornimi erano piut­tosto indietro rispetto ai prim i due, e assolutam ente privi di oliveti erano Draće- vac, Foscolino, Gradina, San Michele sul Leme e M ompademo.

Il totale del terreno arativo era di 12.810 e ttari, cioè un terzo di tu tto il te rri­torio del Parentino. Il dirigente circondariale dell 'I s tria , nelle sue note dell’anno 1842, asseriva che i prodotti principali del Parentino erano il vino e l’olio e quindi i cereali, i prodotti della terra, e successivamente la verdura e un po’ di fru tta .

Un’analisi com piuta in base ai dati a disposizione dim ostra che in questo pe­riodo i maggiori p rodu tto ri agricoli nel Parentino erano i comuni di Parenzo, Orsera, San Lorenzo e Sbandati.

Il basso prezzo del vino, principalm ente rivolto aH’esportazione, aveva creato delle gravi difficoltà verso gli anni 40 e risultarono vani i tentativi di piazzare il vino istriano attraverso una apposita azienda con sede a Trieste. Peggiori conse­guenze si ebbero nel 1853 quando le viti vennero infestate dall’oidio, provocando una crisi grave e lunga nella viticoltura, che pesò su tu tta la vita economica.

Le fonti annotano che in questo periodo ebbe anche la sua im portanza l’espor­tazione del legno, combustibile e lavorato, il che era reso possibile dal fa tto che tu tta una terza parte del territo rio del d istre tto e ra coperta da boschi, nei quali gli alberi potevano venire abbattuti.

Per quanto riguarda l’allevam ento del bestiam e esistevano favorevoli condi­zioni naturali. A tale proposito esistono i da ti relativi agli anni 1846 e 1857, dai quali si può rilevare che il num ero dei manzi aum entò da 1.105 a 2.057, quello delle pecore da 9.869 a 10.291. L’allevamento delle pecore fu di grande im portanza in quanto procurava anche un quantitativo di lana che veniva esportata. I pascoli del Parentino venivano sfru tta ti anche nella stagione invernale da «alcune migliaia» di pecore, che provenivano dai d istre tti di Pinguente e di Castelnuovo (Podgrad) e anche dalla zona confinaria dell’allora contea di Kranj.

M ancando indici quantitativi riguardanti i ram i più im portanti della produ­zione, un quadro indicativo dell’effettiva economia complessiva del Parentino ci proviene dai dati riguardanti il gettito delle im poste e il num ero dei contribuenti. La loro analisi stabilisce che, pu r essendo il d istre tto di Parenzo p er ampiezza di territorio al XIV posto nella penisola istriana, era al V posto p er il gettito delle imposte. Nello stesso tempo, p er il num ero dei contribuenti, il Parentino era al XV posto, dal ché si deduce la concentrazione della p roprietà in un circolo ben chiuso di possidenti. Un quadro interessante viene anche dato dall’analisi del get­tito delle im poste nei comuni del Parentino. Prendiam o in considerazione la per­centuale per ogni singolo comune del terreno, di tu tto il d istretto , e quindi la per­centuale di terreno edificato di tu tto il d istretto , la percentuale della popolazione di tu tto il d istretto e, infine, la percentuale del gettito delle im poste di tu tto il d istretto. Ne deriverà che i comuni di Parenzo, di Orsera, di San Lorenzo e di Sbandati figurano ai prim i posti nella realizzazione nel Parentino del reddito pro­duttivo.

Scarsi sono i dati relativi alla pesca lungo le coste del Parentino. I dati del 1853 riguardano 107 pescatori e 400 quintali di sale o ttenuti dal d istre tto di Pa­renzo a prezzo agevolato per salare il pesce. Ma ne ricevette m olto meno di Rovi- gno che ne acquistò 2.000 quintali, di Pirano (1.000 quintali), p u r avvicinandosi al distretto di Capodistria che o ttenne 50 quintali da usare allo stesso scopo.

L’artigianato non era sviluppato in base alle prim arie necessità casalinghe.Il commercio per via m are si svolgeva a ttraverso i porti di Parenzo, Orsera,

Torre e Cervera e il canale di Leme. La m erce era particolarm ente costitu ita da l vino e dalla legna. Il valore delle merci trasporta te era m olto modesto. All’inizio degli anni 40, Parenzo aveva solo due strade transitab ili e tu tte e due erano d istre t­tuali cioè m antenute in efficienza con i mezzi del d istretto . Durante il 50 si aum en­

32

http://library.foi.hr

tò di poco il num ero delle strade Tra le num erose fiere che avevano luogo nel circondario istriano, annualm ente ne veniva effettuata il 21 novembre anche una a Parenzo.

Il num ero dei com m ercianti nel d istre tto nel 1857 non era elevato: 33 com m er­cianti e 38 commesSl. Per la m aggior parte erano concentrati nella c ittà di Paren­zo. Però l’influenza del capitale commerciale e specialm ente di quello degli usurai era molto forte anche nel Parentino. E ciò costituiva una im portan te caratteristica non solo della v ita economica m a anche di quella sociale.

Per quanto riguarda i rapporti sociali va prim a di tu tto accennato alle signo­rie, che nel Parentino non erano molte. Orsera, verso il 1848, apparteneva alla Camera regio-imperiale; San Michele sul Leme e ra feudo della famiglia Coletti, originaria di Treviso; G radina era feudo della famiglia Califfi, nobili italiani che risiedevano a Rovigno; Fontane apparteneva alla famiglia Borisi di Capodistria; Konti, nel comune di Moughebo (Mugeba), era feudo della famiglia Becich di Parenzo, e Torre era feudo della famiglia patrizia veneziana Grimini. In totale, quindi, un piccolo num ero di feudatari in cim a alla scala sociale del Parentino, zona nella quale, in effetti, abitavano pochi di essi.

Ai nobili, che attraverso i secoli, fino al 1806, erano m em bri del Consiglio nobiliare del comune di Parenzo, l'Austria, dopo il 1813, stabilì che avrebbero do­vuto precisare con docum enti la loro nobiltà. Tale ricerca dell’origine nobiliare durò dal 1816 a 1834. Da Parenzo furono in 25 a effettuarla e a ottenerne conferma. In genere tu tti i nobili obbedirono alla disposizione, effettuarono le relative ricer­che, le ottennero e si valsero del loro stato nobiliare. I p iù potenti, tra questi anti­chi patrizi municipali, furono i Polesini, i quali non solo ottennero la conferma del titolo veneziano di nobili e m archesi, m a dal governo austriaco più ta rd i (nel 1871) ricevettero anche il titolo di baroni dell’im pero d’Austria.

La borghesia costui uno stra to num eroso e influente. Prim a di tu tto in veste di p roprietari terrieri, di redditieri e di com m ercianti. Non si tra ttava di una borghesia nuova so rta con l’epoca sociale che stava facendo la sua apparizione, ma della vecchia borghesia municipale. Il loro ruolo di possessori del capitale commerciale e dell'usura, già attraverso lunghi periodi precedenti, aveva portato la borghesia a posizioni economico-sociali sem pre p iù im portanti, posizioni che in seguito vennero m antenute con successo e quindi innalzate.

La popolazione contadina, che costituiva il più num eroso raggruppam ento nel Parentino, verso il Q uarantotto, era form ata da diversi strati: vassalli nei feudi, famiglie in rapporti di colonia o simili alla colonia, lavoratori e braccianti agricoli, contadini liberi proprietari.

Il sistem a e lo sviluppo economico portarono sem pre p iù am pie m asse di contadini ad una maggiore dipendenza dai grandi p roprietari fondiari e dai com­m ercianti e dal capitale d 'usura, a ttraverso la prassi seguente: il p roduttore prende in prestito la semenza e gli a ltri mezzi di produzione, oppure alimenti, oppure tu tto quanto si è detto fino al nuovo raccolto; raram ente è in condizioni di far fronte ai suoi debiti con la nuova vendem m ia e con il raccolto in modo di poter soddisfare i p ropri impegni e di non essere obbligato a rinnovare i p ropri debiti; gradualm ente egli incontra sem pre nuove difficoltà e i debiti aum entano; arriva, quindi, ad una tale situazione p e r cui nell’anno corrente già a ttua degli obblighi sul conto di ciò che tra rrà l’anno seguente; sopravvengono spesso annate difficili e sterili, aum entano gli indebitam enti e la subordinazione, gradualm ente e senza alcuna via d'uscita; giunge così a perdere parte della p roprie tà a favore del credi­tore, se il debitore è proprietario individuale, o cade in un rapporto di colonia, oppure, qualora si tra tti di un colono, in ancora più pesanti obblighi di colonia, in una sem pre più com pleta dipendenza economica e sociale dal creditore.

La situazione complessiva del 1848 nel Parentino è illustra ta efficacemente dalla formazione della G uardia nazionale, form ata del potere statale e com posta nella c ittà di Parenzo da 162 elementi arm ati di 40 fucili con baionetta. Nei villaggi la Guardia nazionale non venne form ata, m a rim asero in vita le già esistenti guar­die comunali, l’arm am ento delle quali era costituito da qualche fucile da caccia di proprietà privata. A com andare tu tti questi raggruppam enti il potere statale aveva nom inato il conte feudatario Stefano Becich. Il potere persisteva nel convincimento che le guardie comunali non davessero venire arm ate, ma solo avere a disposizione un num ero ridotto di fucili da caccia. Il feudatario posto a com andante nel

3 33

http://library.foi.hr

Q uarantotto della Guardia nazionale ma sopra ttu tto la paura di un più ser io arm am ento dei contadini delineano sufficientem ente la situazione esistente in quel tempo e ne costituiscono la specificità essenziale. Di irrisoria im portanza era allora a Parenzo la propaganda di un gruppo di cittadini orientati verso il nazionalismo italiano, cittadini appartenenti ad altre città dell’Is tria occidentale, i quali, ancora dal 1843, attraverso la stam pa triestina, avevano cominciato u n ’agi­tazione a favore dell’italianità dell'Istria, nonostante che la stragrande maggio­ranza appartenesse alla popolazione slava. Le relazioni politiche relative al 1848 dicono di un piccolo gruppo oppure di singoli che a Parenzo sim patizzarono per la proclamazione della repubblica a Venezia e desideravano l’annessione all’Italia. Nella c ittà di Parenzo tale propaganda divenne più aperta solo dopo il 1861.

La legge del 7 settem bre 1848 eliminò la sottom issione feudale nella m onarchia austriaca, e tu tti gli impegni che ne derivavano, m a senza risarcim enti e riaffer­mando gli obblighi derivanti dalla personale subordinazione. Vennero concessi degli alleggerimenti alle sottomissioni feudali. Ma attraverso indennizzi obbligatori in denaro, e quindi disposizione di istruzioni esecutive e con procedure lunghe e com­plesse e infine con la dilazione nel risolvere la cosiddetta servitù boschiva, gli effet­ti economici vennero a essere diminuiti. Sulla posizione di gran parte dei contadini ancora più pesantem ente gravò il fa tto che il '48 non toccò nemmeno i rapporti di colonia e simili. In tal modo rim ase insoluta e si rafforzò la già pesante sogge­zione dei contadini al capitale commerciale e a quello dell’usura. Quindi, comples­sivamente, il 48 recò poco giovamento ai contadini. Il ché nello stesso tem po significa che fino ad allora gli s tra ti sociali dom inanti poco ebbero a perdere della loro posizione dominante.

Le difficoltà economiche sem pre più accum ulatesi fino alla fine degli anni '50 influirono in sommo grado anche sulla dinam ica relativa all’andam ento dem ogra­fico e sulla s tru ttu ra sociale occupazionale. Il contrasto basilare tra i grandi pro­prie tari terrieri e i commercianti da una parte e la maggioranza della m assa dei contadini dall’altra, quale caratteris tica fondam entale, non solo continuò ancora m a nei processi avvenuti negli anni '50 si approfondì.

34

http://library.foi.hr