DESETA GIMNAZIJA "MIHAJLO PUPIN"

P O R T U G A LMATURSKI RAD

Mentor: Učenik:Siniša Vukadinović, prof. Nikola Radić, IV-2

Beograd, maj 2010.

I Uvod

Postojbina svetski poznatih moreplovaca Bartolomea Dijaza, Vaska da Game i Fernanda Magelana, nekada snažna kolonijalna sila sa velikim uticajem, poznat po

gostoprimstvu, fudbalu, fadu i vinima, mali po površini, sa autohtonom nacijom i jezikom, Portugal

danas nazivaju zapadnom obalom Evrope.

Zastava Portugala

Grb Portugala

2

II Geografski položaj

Republika Portugal (ili Portugalija) nalazi se na zapadu i jugozapadu Iberijskog poluostrva u jugozapadnoj Evropi i najzapadnija je zemlja kontinentalne Evrope. Gra-niči se sa Španijom na severu i istoku (ukupno 1.214 km), a na zapadu i jugu izlazi na Atlantski okean (832 km). U sastav Portugala ulaze i dva arhipelaga u Atlantiku — Azori i Madeira. Površina Portugala je 92.391 km2 (spada među najmanje zemlje u Evropi), a prema proceni iz 2009. godine ima 10.707.924 stanovnika. Gustina nase-ljenosti je 114 st/km2. U kopnenom delu Portugala postoji 5 regija, a administrativna podela je na opštine (kojih ima 308) i parohije (ima ih oko 4.000). Glavni grad Portugala je Lisabon.

Karta Portugala Položaj Portugala u Evropi

Portugal se proteže u jugozapadnom delu Pirinejskog poluostrva od reke Minjo na severu do rta Sao Vinsente na jugu u dužini oko 560 km. Najširi je u pravcu zapad–istok oko 180 km. U Portugalu se nalazi i najzapadnija tačka kontinentalnog dela Evrope — rt Roka. Arhipelag Azori udaljen je od Lisabona oko 770 nautičkih milja (1.426 km), a arhi-pelag Madeira udaljen je od zapadne obale Maroka oko 340 nautičkih milja (630 km).

Rt Roka

3

Karta Azora

Karta Madeire

Reljef

Teritorija Portugala predstavlja prirodno spuštanje španske visoravni Mezeta (od 600 do 800 metara) prema Atlantiku. Rečni tokovi podelili su visoravan, koja se spušta prema obali i pretvorili je u grupe bregova.

Reljef na severu i istoku je, pretežno, planinski, dobrim delom visoravan, a na zapadu i jugu su ravnice (nizije). Stepenasto se spušta iz Španije ka zapadu sve do Atlantskog okeana. Planine su delovi španskih planina, koje svojim zapadnim ogran-cima prelaze u Portugal — na severu ogranci Kantabrijskih planina, u centralnom delu Kastiljskih planina, a u južnom delu Sijera Morene. Na severu, između reka Minjo i Douro proteže se oblast Traš-uš-Montiš, pretežno visoravan od 700 do 800 m, s koje se izdiže nekoliko vrhova od 1.000 m do 1.400 m nadmorske visine. U centralnom delu između reka Douro i Težo, pored visoravni i šire nizije duž okeana, pruža se nekoliko srednjeplaninskih lanaca, od kojih je najistaknutiji Sera de Ištrela sa najvišim vrhom Maljanu (1.991 m).

Idući prema moru, prostiru se ravnice sa nadmorskom visinom od 200 do 300 m, a onda i primorski obalni deo.

4

Srednji deo Portugala se razlikuje od severnog. Od Doura do Teža, preko Kvimbre, prostire se izrazita tektonska linija koja uslovljava blage oblike reljefa sastavljene od granita. Tektonika navodi reku Težo da teče ka zapadu, da bi potom skrenula ka jugozapadu. I ovaj deo teritorije preseca nekoliko planinskih la-naca, među kojima se ističe visoka Sera de Ištrela (1.991 m). Na ovom planinskom lancu nalazi se i najviša tačka u kontinentalnoj Portugaliji. Ipak, naj-viši vrh u zemlji je ugašeni vulkan Piko (2.371 m), na Azorskim ostrvima. Od venca Sera de Ištrela od venca Sera de Sintra prostire se Estremadura, koja je sastavljena od mezo-zojskih stena, a pokrivena je oskudnim biljnim kul-turama i slabom šumom. Južno od Sere de Ištrela pružaju se uz ivicu visoravni Mezeta prvo tercijalni, zatim pleistocenski i najmlađi sedimenti. Spuštajući se prema moru ovi sedmienti sačinjavaju visoravan Remaduru. Jugoistočno od ove visoravni pružaju se ravnice Ri-batežo i Alentežo. Te ravnice se lagano uzdižu u visoravan gornji Alentežo.

Jugozapadno od Alenteža pružaju se ogranci Sijera Morene, a južno od njih pruža se visoravan Algarve.

Južno od reke Težo pretežno je ravnica, a na krajnjem jugozapadu izdiže se niska planina Sera di Monšiki (902 m). U celini, reljef Portugala je ispresecan mnogo-brojnim dubokim rečnim dolinama i raščlanjen na niz posebnih delova.

Planinski lanac Sera de IštrelaVrh Maljanu, najviši vrh u

kontinentalnom delu Portugala

Obala Atlantskog okeana duž Portugala je slabo razuđena, pretežno niska, peš-čana i otvorena prema pučini okeana. Samo na ušćima reka Težo i Sado protežu se prostrani zalivi, duboko uvučeni u kopno, sa delimično stenovitom i strmom obalom, a na jugu ima laguna i peščanih sprudova. Oblikovana je rečnom erozijom i plimom.

Satelitski snimak Portugala

5

Obala u regionu Alentežo Obala u regionu Algarve

Klima

U Portugalu se razlikuju dve vrste klime: okeanska i mediteranska. Okeanska klima zastupljena je u Zapadnoj Evropi uz Atlantski

okean. Zone gde je zastupljena okeanska klima su npr. Velika Britanija, Francuska i Pirinejsko polu-ostrvo. Odlike okeanske klime su sveža leta i blage i kišovite zime sa maglom. U oke-anskoj klimi ima dosta padavina u obliku kiše zbog toga što su isparavanja sa Atlantika velika. Padavina ima tokom cele godine.

Mediteranska (sredozemna) klima je svaka klima koja liči na klimu zemalja mediteranskog basena, koji čini polovinu površine s tim tipom klime širom sveta. Osim područja uz Sredozemno more, ovaj klimatski tip preovlađuje u zapadnim delovima Severne Amerike, u delovima zapadne i južne Australije, na jugozapadu Južne Afrike i u središnjim delovima Čilea. Klimu karakterišu vruća, suva leta i prohladne, vlažne zime.

Na severu Portugala, pod uticajem Atlantika, zastupljena je okeanska klima. Karakterišu je blage zime, vlažnija i ne tako žarka leta kao na jugu. Planine na severo-zapadu stvaraju kišnu barijeru oblacima sa Atlantika, pa primaju i više od 1.000 mm padavina godišnje.

U južnom delu zemlje preovlađuju uticaji s Mediterana, pa on ima sušniju klimu od severnog Portugala. Ovde su zastupljena žarka i sušna leta, blage ali vlažne zime, sa srednjom januarskom temperaturom od 10 °C. Godišnja količina padavina ne prelazi 400 - 500 mm.

U unutrašnjosti Portugala leta su vrela i suva, pa su suše uobičajene na istoku, jer planine onemogućavaju kiši sa Atlantika da prodre u unutrašnjost. Uticaj klimat-skih faktora s mora jači je od uticaja klimatskih faktora sa kopna.

Prosečna godišnja temperatura u kontinentalnom delu Portugala varira od 12 °C do 13 °C (u planinskim oblastima na severu) i od 17 °C do 18 °C na jugu (uopšte, na jugu je toplije i suvlje nego na severu). Azori i Madeira imaju suptropsku klimu sa umerenim i kišovitim zimama i većinom suvim i toplim letima.

Ekstremne temperature zabeležene su zimi na planinama na severoistoku zem-lje (-15 °C) i leti u jugoistočnom delu, kada prelaze i 45 °C. Zvanične ekstremne tempe-rature zabeležene su u mestu Panjas de Saude (4. februara 1954. godine) od -16 °C i 47,4 °C u mestu Amareleža u

6

regionu Alentežo (1. avgusta 2003. godine). Međutim, nezvanični rekord drži mesto Sao Žoao da Peskueira sa temperaturom od 50,5 °C, izmerenom 4. avgusta 1881. godine.

Prosečne godišnje padavine variraju od 3.000 mm u planinama na severu i neš-to manje od 600 mm u južnom delu regiona Alentežo. Portugal ima oko 2.500 do 3.200 sunčanih sati godišnje (prosečno 4 do 6 zimi i 10 do 12 leti).

Temperatura morske vode je veća na južnoj obali, gde varira od 15 °C do 16 °C u januaru i od 22 °C do 23 °C u avgustu, povremeno dostižući i 25 °C. Na zapadnoj obali temperatura morske vode je 14 °C do 15 °C zimi i 18 °C do 20 °C leti.

Hidrografija

Rečna mreža je razvijena. Veće reke izviru u Španiji i samo su donjim tokom u Portugalu. Najveće su Težo (duga 1.008 km, u Portugalu 275 km ), Douro (duga 780 km, u Portugalu 322 km), Gvadijana (801 km, u Portugalu 220 km) i Minjo, granična reka na severu (338 km, u Portugalu 76 km). Plovne su Težo i Douro celom dužinom u Portugalu, Gvadijana oko 72 km i Minjo oko 45 km od ušća. Imaju znatan hidroener-getski potencijal, sa najvišim vodostajem zimi, a najnižim leti. Na njihovim ušćima su smeštene najveće luke Portugala.

Reke na Iberijskom poluostrvu

Samo donji tok reke Težo u Portugalu je plovan, dok je srednji tok veoma zna-čajan za navodnjavanje. Brojne brane na reci Težo koriste se za eksploataciju velikog hidropotencijala reke, a tri od njih su veliki rezervoari vode. Na samom ušću reke Težo nalazi se velika luka Lisabon.

Reka Douro izvire u severnom delu srednje Španije i uliva se u Atlantski okean kod grada Porto. Najvećim delom reka protiče zapadno od granice Španije i Portugala, zatim teče jugozapadno i

7

na kraju protiče kroz Portugaliju do svog ušća. Dolina reke Douro specijalizovana je u uzgajanju vinskih sorti grožđa, a u njoj uspevaju i masline. Plovidba je moguća na delu koji protiče kroz Portugaliju, pošto mnogobrojni brzaci i povremene poplave to sprečavaju. Osim toga, reka Douro je sa svojim pritokama zbog velike količine vode važan izvor hidroenergije. Na reci se nalazi hidrocentrala Miran-da. Veliki ekonomski značaj ima sistem navodnjavanja koji je izgrađen na ovoj reci. Duž obale su se nanizala brojna ribarska sela.

Gvadijana izvire kao gornja Gvadijana u Španiji. Reka teče prema jugu, obra-zujući grupe manjih jezera, zatim skreće u pravcu severozapad i ponire otprilike na udaljenosti 5 km od reke Zezere. Na pojedinim delovima reka čini prirodnu granicu Portugala sa Španijom. Gvadijana donosi veliku količinu vode i sedimentnog mate-rijala na ušću, ali jaka struja u Kadijskom zalivu zahvata taj materijal i prenosi ga suprotno smeru kazaljke prema zapadu. Zbog toga su se na ušću razvila dva naselja - Isla Kristina i Ajamonte, važne izvozne luke. Gvadijana se uliva u Atlantski okean.

Sliv reke Težo Sliv reke Douro

Sliv reke Gvadijana

8

Vinogradi u dolini reke Douro Vinogradi u slivu reke Minjo

Flora i fauna

Biljni svet je zbog obilnih padavina bogat i raznolik. Preovlađuju četinarske šume, zatim hrast, kesten, eukaliptus i akacije. Na jugu je raširena makija. Znatne povr-šine su pod livadama i pašnjacima.

Šuma plutnjaka u regionu Algarve Šuma evropske breze

Škotski bor Španska smreka Srebrna jela

Zaštićene oblasti u Portugalu uklju-čuju jedan nacionalni

Prirodni park Montesinjo na severoistoku Portugala

9

park, 12 prirodnih parkova, 9 prirodnih re-zervata, 5 prirodnih spomenika i 7 zaštićenih regija. Portugalsku floru odlikuju klimatska i geografska raznolikost. Iz ekonomskih razloga drveće četi-nara, kestena, plutnjaka, hrasta, nara i eukaliptusa je vrlo rašireno. Životinjske vrste su različite i uklju-čuju lisice, zečeve, lasice, iberijske risove i vukove, jazavce, tvorove, divokoze, divlje mačke, kameleone, mungose, mrke medvede i mnoge druge.

Zbog toga što je najbliži Africi, Portugal je važno mesto gde se zaustavljaju mnoge ptice prilikom migracija iz Evrope do Afrike u jesen ili u suprotnom pravcu u proleće (na primer, na rtu Sen Vinsent ili planini Mončik). Portugal ima oko 600 vrsta ptica; na ostvrima postoje neke američke, evropske i afričke vrste, dok na kontinentu postoje samo evropske i afričke vrste ptica.

U Portugalu ima više od 100 vrsta rečnih riba, od džinovskih evropskih somova do sićušnih endemskih vrsta koje žive samo u određenim jezerima. Neke od njih su vrlo retke. Morske ribe su raznovrsne i ima ih na hiljade vrsta, a uključuju, pored ostalih, sardine, tune i atlantske skuše.

Postoji mnogo endemskih vrsta insekata, koji se mogu pronaći samo na nekim mestima u Portugalu, a drugi su više rasprostranjeni, kao što su jelenak i cvrčak. Na Azorima i Madeiri postoji mnogo endemskih vrsta (kao što su ptice, insekti, slepi miševi, puževi i puževi golaći), koje su evoluirale u jedinstvene vrste zbog izolovanih položaja.

III Istorija(VII vek p.n.e. – XIV vek)

Tokom istorije, prostorima današnjeg Portugala prolazili su i zadržavali se mnogi narodi i civilizacije − Iberi, Kelti, Feničani, Kartaginjani, Grci, germanska pleme-na, Mavari, i ostavili trag u ovoj zemlji. Istorija Portugala je veoma bogata mno-gobrojnim događajima − naseljavanjima, osvajanjima, ratovima, rušenjima, pobunama.

Na osnovu arheoloških nalaza

zna se da je teritorija Portugala bila je naseljena još u paleolitu. Najstariji stanovnici Portugala bili su Iberi, koje od VII veka pre nove ere (p.n.e.) potiskuju Kelti i u dugotrajnoj borbi među-sobno se stapaju u Keltibere.

Od IV veka p.n.e. veći (severni deo) Portugala naseljavali su Luzitanci. Luzitanska plemena živela su u

Slika drveta plutnjaka

Rimska osvajanja Iberijskog poluostrva

10

utvrđenim naseljima uje-dinjena u vojni savez koji je obuhvatao oko 30 plemena.

U drugoj polovini III veka p.n.e., južni obalski deo Portugala osvojila je Kartagina.

U drugom punskom ratu (od 218. do 211. godine p.n.e) Kartaginjani su potisnuti sa Iberijskog poluostrva, a teritorija Portugala uključena u sastav Rimske imperije.

U prvom građanskom ratu u Rimu, Luzitanci su od 80. do 76. godine p.n.e. učestvovali u ustanku Sertorija Kvinta protiv Sule i njegove diktature. Rimski vojskovođa Julije Cezar preduzeo je 61. godine p.n.e. dva pohoda protiv Luzitanaca. Najzad su Rimljani krajem I veka p.n.e. slomili otpor luzitanskih plemena i njihovu teritoriju uključili u sastav rimske provincije Luzitanije. U V veku Portugal je bio izložen najezdi ger-manskih plemena Alana, Sveva, Kvada, Van-dala i Vizigota, koja pod okriljem Rima obra-zuju nekoliko kraljevina. Početkom VIII veka Portugal su osvojili

Arapi i 756. godine uključili u sastav Kordovskog kali-fata. Od X veka u Portugalu je počela borba za oslobođenje — rekonkista,

koja je trajala do kraja XIII veka. U toj borbi postepeno se izgradila portugalska narodnost i prva portugalska država.

Promena teritorija u periodu od 790. do 1300. godine

Germanske kraljevine u V veku

11

Kao godina osnivanja Portugala smatra se 1095. godina, kada je Alfonso VI, kralj Leona i Kastilje, od novooslobođenih oblasti severnog Portugala obrazovao gro-foviju Portugaliju (nazvanu po gradu Portus Kale) i dao je na upravu grofu Anriju Burgundskom. Posle velike pobede nad Arapima kod Orikea 1139. godine, Anrijev sin Alfonso I proglašava se kraljem. Do 1249. godine oslobođen je sav jug, a do kraja veka i istočni krajevi današnjeg Portugala.

Anri Burgundski Kralj Alfonso I

No, vlast kralja ograničavaju kortesi — predstavnički staleški organi crkvene i svetovne aristokratije i gradova, obrazovani sredinom XIII veka. U borbi protiv krup-nih feudalaca, kralj se oslanjao na seljake i niže plemstvo. Pobunu krupnih feudalaca krajem XIV veka iskoristila je Kastilja da bi Portugal pripojila svojim posedima.

Pošto su se obratili za vojnu pomoć Engleskoj, od koje dobijaju 300 strelaca, portugalski vitezovi pobeđuju Kastilju 14. avgusta 1385. godine i novi kralj postaje Žoao I od Aviša. Tom pobedom Por-tugal je sačuvao svoju nezavisnost.Da bi konsolidovao prilike u zemlji, kralj Žoao I sklopio je 1386. godine sa Engleskom, tzv. Vind-zorski sporazum, kojim su položeni temelji ve-kovnoj englesko-portugalskoj saradnji na voj-nom i političkom planu. Portugalska vojska sastojala se u XV veku od pešaka i nekoliko vrsta konjice: viteških redova, feudalnog plemstva (fidalguša i lansaša) i konjice imućnih građana. Pod Žoaom I vojska je imala 300 vitezova, 2.360 fidulguša i lansaša i 20.000 pešaka. Kralj Žoao I

12

Geografska otkrića

Veoma nizak stepen poljoprivrede, od-sustvo prirodnih bogatstava u zemlji, nagli razvoj trgovačkih luka kojima je pogodovao povoljan geografski položaj i razvoj nauke i brodograđevinske tehnike koju je podržavao dvor, podstakli su vladajuće slojeve Portugala da organizuju pomorske ekspedicije za otkri-vanje novih delova sveta.

Tim poduhvatom počinje era velikih prekomorskih putovanja i otkrića za koja su podjednako bili zainteresovani plemići, tr-govci i besposleni. Početkom se smatra pu-tovanje Henrija Moreplovca (Henry the Navi-gator). Henri Navigator bio je princ kralje-vine Portugal i važna pojava prvih dana por-tugalske imperije.

Prvo je 1415. godine osvojena oblast Seuta u Maroku, a zatim arhipelag Madeira 1418-19. godine i Azorska ostrva 1432. godine u Atlantskom okeanu. Istražujući zapadne obale Afrike, Portugalci su došli na obale Mauritanije, a zatim 1444. godine na obalu Senegala, gde su osnovali prva trgovačka naselja za trgovinu zlatom i robovima.

Portugalski moreplovac Diogo Kuan otkrio je 1482. godine ušće Konga i obalu Angole, Bartolomeo Dijaz obišao je Rt Dobre nade i prodro u Indijski okean, a Vasko da Gama oplovio je Južnu Afriku i stigao u Indiju.

Henri Moreplovac

13

Bartolomeo Dijaz Putovanja Bartolomea Dijaza

Vasko da Gama Putovanja Vaska da Game

Sporazumom iz 1493. godine izvršeno je razgraničenje prekomorskih poseda Španije i Portugala. Portugal je dobio sve zemlje istočno od linije utvrđene na 100 nau-tičkih milja (185 km) zapadno od Azorskih i Zelenortskih ostrva. Novim sporazumom iz 1494. godine ta linija je pomerena na 270 milja (500 km) prema zapadu, pa je zahva-tila i veći deo današnjeg Brazila.

Portugalski admiral Pedro Alvareš Kabral zaposeo je 22. aprila 1500. godine delove Brazila, koji od tada postaje najveća portugalska kolonija u Južnoj Americi.

14

Pedro Kabral Putovanja i otkrića P. Kabrala

Nastavljajući dalje istraživanje Portugal je u XV i XVI veku stvorio svoja upo-rišta u nizu zemalja obalskog područja Afrike, na teritoriji današnjih država Gane, Ni-gerije, Obale Slonovače, Gvineje, Mozambika, Kameruna, Gabona, Južnoafričke Repub-like i Kenije. Posle otkrića pomorskog puta za Indiju, Portugalci prodiru i na područje Azije. Njihovi brodovi plove u sve većem broju preme Indiji i Malajskom poluostrvu u traženju skupocenog drveta, začina, metala i tekstila. Početkom XVI veka Portugalci su zauzeli Sejšelska ostrva, Mauricijus i Reunion, a zatim Cejlon (današnja Šri Lanka) i Molučka ostrva.

Portugalska otkrića

Pobedom nad arapsko-egipatskom flotom 1509. godine, Portugalci su obez-bedili prevlast u Indijskom okeanu i monopol u pomorskoj trgovini. Na obalskom području osnovali su prve kolonije − Diju, Gou, Doman i Kojlikotu u Indiji, Malaku u Maleziji, Timor u Indoneziji i Makao u Kini.

Posle početnih istraživanja i putovanja radi osvajanja kolonija i novih teritorija, trebalo je razviti trgovinu sa udaljenim posedima i donositi sve one

15

robe kojih nije bilo u tadašnjoj Evropi i Mediteranu, a mogle su se dobiti razmenom sa Indijom, Kinom i Japanom.

Poznati portugalski morepolovac Fernando Ma-gelan, iako rođen u severnom Portugalu, kasnije je dobio špansko državljanstvo i služio španskoj kraljevskoj kruni. On je postao prvi Evropljanin koji je vodio ekspediciju preko Pacifika i prvi uspešno oplovio Zemlju (mada nije okončao eks-pediciju jer je ubijen na Filipinima). Ranije je plo-vio do Malajskog poluostrva i bio prvi istraživač koji je prešao sve meridijane sveta. Magelan i njegova posada bili su prvi Evropljani koji su ušli u Pacifički okean iz Atlantskog oke-na, kroz istoimeni Magelanov moreuz. Sa poznatim baskijskim navigatorom Huanom Sebastijanom Elkanom i 237 mornara (članova posade), Magelan je

1519. godine krenuo na put oko sveta, nadajući da će ga okončati do 1522. godine. Putovanje je stvarno okončano, ali ga je završilo samo 18 članova posade (sa Elkanom i bez poginulog Magelana).

Putovanja Magelana i Elkana

Špansko-portugalskim sporazumom u Saragosi 1529. godine podeljene su inte-resne sfere na Pacifiku. Linija razgraničenja određena je na 17° istočno od Molučkih ostrva, s tim što su Filipini pripali Španiji. Šireći svoje posede, Portugalci se 1542. go-dine iskrcavaju u Japan, gde osnivaju trgovačke kolonije.

Od osvojenih oblasti na Istoku osnovali su koloniju Estado da India, sa centrom u Goi. Njihova kolonijalna imperija sastojala se od oko 20 utvrđenih uporišta, kontrole pomorskih puteva i monopola u trgovini dragocenim proizvodima iz Afrike i Azije.

Fernando Magelan

16

Spomenik portugalskimistraživačima i moreplovcima

Istorija (nastavak)(XV vek – XXI vek)

Prilikama u oslabljenom Portugalu koristi se Španija, koja za vreme vladavine Filipa II pripaja Portugal. Portugalska vojska za vreme Filipove vladavine postaje španski puk, koji je skoro do poslednjeg čoveka izginuo u borbama Španske armade.

Za vreme tzv. šezdesetogodišnjeg ropstva Portugal gubi veći deo kolonija u Aziji i deo Brazila, a 1638. godine i Japan zatvara svoje luke za njegove trgovce. Ustanak protiv španske vlasti 1637. godine je ugušen, ali posle ustanka 1640. godine Portugal proglašava nezavisnost.

Novoizabrani kralj Žoao IV od Braganse ponovo organizuje vojsku. Državu deli na 22 vojna područja, a muško stanovništvo od 15 do 70 godina popisuje u sta-jaću vojsku plaćenika. Kralj je iz svojih sredstava snab-devao vojsku konjima ili joj davao odgovarajuću nak-nadu u novcu. Vojska je 1646. godine imala 4.000 konj-anika i 16.000 pešaka.

U holandsko-portugalskom pomorskom ratu 1656-1661. godine Portugal uspeva da sačuva Brazil i kolonije u zapadnoj Africi. Od 1659. godine ponovo je u ratu s Španijom. Portugalska vojska, ojačana francuskim i britanskim najamnicima, odnela je u junu 1665. godine odlučnu pobedu nad Španijom. Lisabonskim mirom 1668. godine Španija je konačno priznala nezavisnost Portugala.

U ratu za špansko nasleđe, Portugal učestvuje na strani Engleske, s kojom 1702. godine potpisuje ugo-vore. Njima se ekonomski i politički potpuno potčinjava Engleskoj, koju pomaže i u sedmogodišnjem ratu.

Kralj Žoao IV

17

Polovinom XVIII veka, za vreme vlade ministra Sebastijana Pum-bala, u Portugalu se javlja prvi pokušaj reformi. Pumbal otvara laičke škole, preduzima mere za razvoj i osamostaljenje privrede i reorganizuje vojsku. On prvi (1764. godine) uvodi obaveznu vojnu obavezu. Za vreme njegove vlade vojska je imala oko 48.000 ljudi. U francuskim revolucionarnim ra-tovima Portugal 1793. godine prila-zi koaliciji sa Nemačkom, Napulj-skom

Kraljevinom i Papskom drža-vom (kasnije Vatikan). Tokom 1801. godine vodi rat protiv Španije, koji je završen nepovoljnim mirom u Badahozu, kojim Portugal gubi oblast Estremaduru.

U Napoleonovim ratovima Portugal 1807. godine okupiraju francuske trupe, a vlada i dvor beže u Brazil. Ustankom protiv okupatora 1809. godine koriste se Britanci i pod vidom savezničke pomoći iskrcavaju se u Portugal, da bi ga pretvorili u svoju bazu za operacije protiv Napoleona. Sredinom 1811. godine Francuzi su proterani, ali britanska okupacija traje do 1820. godine.

Ustanak garnizona u Portu, 24. avgusta 1820. godine, označio je početak buržo-aske revolucije u Portugalu. Kortesi 1821. godine donose liberalni ustav i pozivaju kralja da se vrati u zemlju. Pod uticajem francuske i španske revolucije, oslobodilački pokreti u kolonijama zahvataju i Brazil, koji se 1822. godine otcepljuje od metropole (Lisabona). Tako Portugal gubi najveći prekomorski posed.

Ekonomski zaostao i politički nesređen Portugal ide iz jednog građanskog rata u drugi (1836, 1842, 1846, 1906, 1910), a portugalska buržoazija nije bila u stanju da reši nijedan od problema u zemlji.

Uoči Prvog svetskog rata vojska je reorganizovana po ugledu na miliciju Švajcarske, a 1916. godine Portugal ulazi u rat na strani sila Antante, kojima ustupa svoje luke kao pomorske baze. Od februara 1917. godine upućuje dve divizije na Zapadni front. U Africi su trupe iz Mozambika sarađivale sa Britancima protiv nemač-kih kolonija.

Ratne godine još više zaoštravaju unutrašnje protivrečnosti. Nastavlja se borba progresivnih i konzervativnih snaga. Pod uticajem oktobarske socijalističke revolucije u Rusiji, dolazi do masovnog radničkog štrajka 1920. godine, a 1921. godine osnovana je Komunistička partija u Portugalu.

Posle niza državnih udara i vojnih pučeva, vlast 1926. godine preuzima general Karmona, koji dve godine kasnije postaje predsednik Republike. Ustanci protiv vojne diktature u zemlji i kolonijama 1927-31. godine surovo su ugušeni. Za predsednika vlade 1932. godine dolazi Antonio de Oliveira Salazar koji preuzima svu vlast u zemlji i 1933. godine izdaje novi ustav kojim se proglašava nova država (Novo Estado) i otvara era fašističke diktature.

Markiz Sebastijan Pumbal

18

General Oskar Karmona Antonio de Oliveira Salazar

Za vreme španskog građanskog rata 1936-39. godine Portugal upućuje 20.000 ljudi u pomoć frankistima, otvara svoje luke nemačkim nacističkim brodovima i do-pušta delatnost Frankovog štaba za nabavku oružja u Lisabonu.

Po izbijanju Drugog svetskog rata, Portugal proglašava neutralnost i koristi ratne prilike da pojača svoju trgovinu. Preko Portugala se izvoze sirovine i strategijski materijal za obe ratujuće snage. Posle savezničkih pobeda koje su označile prekretnicu rata, u avgustu 1943. godine Portugal ustupa Azorska ostrva za pomorsko-vazduhoplovne baze Velike Britanije, a novembra 1944. i SAD.

Posle Drugog svetskog rata totalitarni režim stavlja se u službu hladnoratovske blokovske politike. Portugal pristupa Maršalovom planu 1948. godine, a 1949. godine NATO-paktu. Sa SAD potpisuje ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći 1950. godi-ne, na osnovu kojeg su SAD 1951. godine produžile pravo izgradnje novih vojnih baza na Azorskim ostrvima.

Portugal je posle Drugog svetskog rata ostao najjača kolonijalna zemlja koja je zadržala u svojim posedima surove metode eksploatacije i kolonijalne vladavine. Težak položaj afričkog stanovništva u portugalskim kolonijama doveo je do masovnog nezadovoljstva i stvaranja pokreta i tajnih organizacija za oslobođenje od kolonijalne eksploatacije.

Portugalske kolonijalne vlasti odgovaraju surovim represalijama, sprovode ma-sovna hapšenja i ubijanja, zavode opsadna stanja, koncentracione logore. U koloni-jalne posede šalju se vojna pojačanja s najmodernijim naoružanjem. Prema podacima iz tog perioda, Portugal je u svojim kolonijama imao preko 160.000 vojnika, od kojih je najviše bilo u Angoli, Mozambiku i Portugalskoj Gvineji.

Portugal je morao da vrati Indijskoj Uniji kolonijalne posede Gou, Daman i Diju, koje je držao na njenoj teritoriji.

Sve jače rasplamsavanje oslobodilačke borbe i pokreta afričkih naroda, kao i pritisak javnog mnjenja i Organizacije Ujedinjenih nacija, primoralo je portugalsku metropolu da bar formalno zabrani prinudni rad i rasističku podelu stanovništva. Međutim, u stvarnosti, ta podela i prinudno odvođenje na rad i dalje su postojali.

19

U zemlji u kojoj je vladao totalitarni režim, političke slobode bile su vrlo ogra-ničene. Od 1963. godine ilegalno deluje Patriotski front nacionalnog oslobođenja, koji okuplja napredne i demoktarske snage u zemlji, zalažući se uspostavljanje demokratije, priznavanja prava kolonijama na nezavisnost i samoopredeljenje i razvijanje saradnje Portugala sa svim zemljama u svetu.

I u samom Portugalu povremeno dolazi do nezadovoljstva i otpora u pojedinim krajevima zemlje, koji se surovo ugušuju. Međutim, levo orijentisane snage pučem 1974. godine su zbacile represivni režim, posle čega je zemlja prošla kroz velike de-mokratske reforme.

Portugal je 1975. godine dao nezavisnost svojim preostalim kolonijama. Pos-lednja portugalska prekomorska teritorija, Makao, vraćen je 1999. godine pod suve-renitet Narodne Republike Kine, a 2002. godine Portugal je priznao i nezavisnost Istočnog Timora.

Ceremonija primopredaje Kini provincije Makao

IV Politika

Na osnovu Ustava iz 1976. godine Portugal je demokratska republika, sa Lisabonom kao najvećim i glavnim gradom. Osnovu državnog uređenja čine pred-sednik republike, parlament (poznat i kao Skupština Republike), vlada (koju vodi pre-mijer) i sudovi. Ustav definiše podelu vlasti između zakonodavne, izvršne i sudske. Portugal, kao i većina evropskih zemalja, nema državnu religiju.   

20

Anibal Kavako Silva, sadašnji predsednik Portugala

Hose Sokrateš, sadašnji premijer Portugala

Parlament, Palata Sao Bento, Lisabon

 Predsednik, koji se bira na period od pet godina, ima protokolarnu, a ne izvršnu ulogu. Sadašnji predsednik Portugala je Anibal Kavako Silva. Parlament čini 230 poslanika izabranih na period od četiri godine. Vladu vodi premijer. Sadašnji premijer Portugala je Hose Sokrateš, koji bira Savet ministara sastavljen od ministara i državnih sekretara.

U nacionalnoj Vladi, regionalnim (lokalnim) samoupravama (od kojih su Azori i Madeira autonomne oblasti) i Parlamentu dominiraju dve političke partije – Socija-listička partija i Socijaldemokratska partija. Manjinske partije, kao što su Unitarna Demokratska Koalicija (Komunistička partija plus Ekološka partija - "Zeleni"), Blok Eskuerda (Levi blok) i CDS-PP (Nacionalna partija) su, takođe, zastupljeni u Parla-mentu i lokalnim samoupravama.

Predsednik je po funkciji komandant oružanih snaga. Predsednik može da opozove vladu, premijera i Savet ministara, raspusti Parlament, raspiše vanredne (pre-vremene) izbore i proglasi ratno stanje.

Sudovi su organizovani u nekoliko kategorija koje uključuju pravne, admini-strativne i fiskalne oblasti. Vrhovni sudovi su konačni žalbeni sudovi.

21

Portugal je podeljen na 5 regija: Algarve, Alentežo, Lisboa e Vale do Tejo, Centro i Norte, a veći gradovi su: Lisabon - 565.000 stanovnika (sa širim područjem oko 2,8 miliona), Porto - 350.000 (sa širim područjem 1,7 milion, Gaja (290.000), Braga (171.000), Koimbra (150.000), Kaskais (170.000), Matosinjos (166.000), Almada (160.000). Portugal je članica UN od 1955. godine, Orga-nizacije za ekonomsku saradnju i razvoj OECD (1961. godine) i Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu EFTA (1960. godine). Član Evropske ekonomske zajednice postao je 1986., a Evropske unije 1993. godine. Formirao je 1996. godine Zajednicu zemalja portugalskog go-vornog područja (CPLP) radi bližih ekonomskih i kulturnih veza. Pored toga, Portugal je puno-pravni član Latinske

Unije (1983. godine) i Orga-nizacije Ibero-Američkih država (1949. godine). Oružane snage Portugala imaju tri vida: kopnenu vojsku, mornaricu i ratno vazduhoplovstvo. Vojska Portugala je prvenstveno name-njena očuvanju teritorijalnog integriteta i suvereniteta Portugala i samoodbrani, ali i za pružanje humanitarne pomoći u zemlji i inostranstvu. Ukupan broj aktivnih pri-padnika Vojske Portugala je oko 43.000, od čega su oko 3.000 žene. Rezerva broji oko 210.000 ljudi.

U XX veku Portugal je učestvovao u dve velike vojne intervencije: Prvi svetski rat i Portugalski kolonijalni rat (1961-1974. godine). Vojska Portugala učestvuje u mirovnim misijama u Istočnom Timoru, Bosni i Hercegovini, Kosovu i Metohiji, Avganistanu, Iraku i Libanu.

V Stanovništvo

Starosedeoci Portugalci su iberijska etnička grupa i njihovi preci su vrlo slični drugim zapadno i južnoevropskim narodima, posebno Špancima, sa kojima dele pretke i imaju kulturnu bliskost. Postoji jasna veza sa mediteranskim stanovništvom, kao i sa onim na Atlantiku i zapadnoj Evropi.

Stanovništvo Portugala je tokom svoje istorije bilo relativno homogeno. Posle proterivanja Marokanaca, Mavara i sefardskih Jevreja, jedna religija (katolicizam) i jedan jezik su doprineli etničkom i nacionalnom jedinstvu. Njihova kolonijalna istorija bila je dugo kamen temeljac nacionalnog identiteta.

Portugalski narod je homogena grupa tipičnog mediteranskog izgleda koja pripada romanskoj grupi naroda. Prema portugalskom zavodu za statistiku, od ukup-nog broja stanovnika Portugala 52% su žene, a 48% muškarci. U najvećim gradovima Portugala (Lisabon i Porto) živi jedna trećina stanovništva. Do pre nekoliko godina stanovništvo Portugala ubrajalo se u biološki najaktivnije stanovništvo u Evropi.

Administrativna podela Portugala

22

Demografski rast u Portugalu, u hiljadama (1961–2003. godine)

Najveći deo stanovništva države čine Portugalci 99,5%, dok na Brazilce, Špance i Engleze otpada ukupno 0,5%. Poslednjih decenija veliki je priliv imigranata iz bivših kolonija iz Afrike, Brazila i odnedavno iz istočne Evrope. Prema proceni iz 2007. godine Portugal ima oko 332.000 legalnih imigranata, od kojih je većina Brazilci. Od 1990-tih, u toku građevinskog buma, nekoliko talasa Ukrajinaca, Brazilaca, ljudi iz bivših portugalskih kolonija u Africi i drugih Afrikanaca doselili su se u zemlju. Te zajednice čine najveće grupe imigranata u Portugalu. U poslednje vreme Rumuni, Moldavci i Kinezi, takođe, biraju Portugal kao svoju krajnju destinaciju. Brojni sta-novnici EU, većinom iz Velike Britanije ali i nordijskih zemalja, su stalno nastanjeni u zemlji. Portugalska Romska populacija, prema procenama broji oko 40.000.

Portugal je država u kojoj su 97% rimokatolici, 1% protestanti, a 2% ostalo stanovništvo. U zemlji ima malo protestanata, mormona, muslimana, hinduanaca, pravoslavaca, budista i Jevreja.

Bazilika "Naše gospe Fatime"

Zvaničan jezik u zemlji je portugalski i pripada grupi romanskih jezika. Nastao je u sadašnjoj Galiciji (Španija) i severnom Portugalu. U XV I XVI veku, sa stvaranjem portugalskih kolonija i trgovačkih imperija širom sveta (1415-1999. godine), on se pro-širio. Kao rezultat toga, danas je portugalski jezik zvanični jezik u Brazilu, Angoli, Mozambiku, Zelenortskim ostrvima, Sao Tomeu i Principeu, Gvineji Bisao, Istočnom Timoru i Makau. Te zemlje čine "Luzosferu", termin izveden od stare rimske provincije Luzitanije. Osim toga govori se u Portugalskoj Indiji (Goa, Daman) i Diu u današnjoj Indiji, kao i

23

portugalskoj dijaspori. Sa preko 200 miliona izvornih govornika, portu-galski je šesti na listi jezika po broju govornika na svetu i drugi najrasprostranjeniji romanski jezik, iza španskog.

Luzosfera – portugalsko govorno područjeMirandeski je, takođe, prepoznat kao drugi zvanični jezik u nekim

komunama severoistočnog Portugala. Njime govori oko 5.000 pripadnika. Postoji još oko dvadeset kreolskih jezika koji su se razvili iz

portugalskog. Portugalski je značajan manjinski jezik u Andori, Luksemburgu, Namibiji, Švajcarskoj i Južnoafričkoj Republici. U gradovima širom sveta postoji brojna dijaspora koja govori portugalskim, kao na primer u Parizu, Bostonu, Nju Džersiju i Majamiju, te u Japanu.

Naselja Portugala

Lisabon je glavni i najveći grad u Portugalu i nalazi se na spisku tzv. alfa globalnih gradova (ili svetskih gradova). Na 84,8 km2 nastanjeno je oko 565.000 stanovnika, a sa 16 gradskih opština Lisabon ima oko 2,8 miliona stanovnika.

Zbog ekonomskih uslova, standarda života i veličine tržišta, Lisabon se smatra drugim najvažnijim finansijskim i ekonomskim centrom na Iberijskom poluostrvu (posle Madrida). Lisabon je najbogatiji grad u Portugalu i po bruto dohotku po glavi stanovnika (daje 37% portugalskog bruto dohotka) je iznad mnogih evropskih grado-va. Takođe, on je politički centar zemlje, sedište Vlade i rezidencija predsednika Portugala.

Lisabon se nalazi na zapadu zemlje (najzapadniji glavni grad u Evropi), na Atlantskom okeanu i na ušću reke Težo u Atlantski okean.

Grad Lisabon bogat je arhitekturom i u njemu se mogu pronaći građevine sa romanskim, gotskim, manueline, baroknim, tradicionalnim portugalskim, savremenim i postmodernim elementima.

24

Set fotografija iz Lisabona

Grad je obiluje velikim bulevarima i mnogobrojnim spomenicima. Najpoznatiji su Avenija mira, Avenija Fontes Pereira, Avenija Almirante i Avenija Republike. Najpoznatiji muzeji u gradu su Nacionalni muzej antike, muzej portugalskog stila mo-zaika, muzej Kaluste Gulbenkian, lisabonski okeanarijum, Nacionalni muzej kostima i mode, muzej savremene umetnosti itd.

25

Kao najveća luka u zemlji, Lisabon se razvio u jedan od najvećih i najnapred-nijih regionalnih tržišta na Iberijskom poluostrvu, kao i važan finansijski i dinamički tehnološki centar. Lisabon ima najrazvijeniji sektor masovnih medija u Portugalu i centar je nekoliko televizijskih i radio kompanija, kao i glavnih novina.

Poznati stanovnici i rođeni u Lisabonu su: papa Jovan XXI, admiral Francisko Almeida, pisac Antonio Pesoa, fado pevačica Amalija Rodrigez, pesnik Mario Cazarini, predsednik i premijer Portugala Mario Soareš, prethodni gradonačelnik Žorge Sam-pajo, sadašnji predsednik Evropske komisije Hoze Manuel Barozo i dr.

Porto je drugi po veličini grad u Portugalu, lociran na ušću reke Douro u At-lantski okean u severnom regionu Norte. Zajedno sa Lisabonom, Porto je jedan od globalnih (alfa) gradova sveta. Sa oko 350.000 stanovnika (ili oko 1,7 miliona stanovni-ka sa 15 gradskih opština), on je se smatra ekonomskim i kulturnim centrom severnog Portugala.

U doba rimske imperije na prostoru Porta bilo je trgovačko naselje Portus Cale, prema kome je Portugal, verovatno, dobio ime. Oko Porta postoji mnogo naselja koja su povezana sa njim i čine metropolitansku regiju Veliki Porto. Klima je sredozemna, leta su topla i suva, a zime blage i vlažne.

26

Set fotografija iz PortaPorto ima očuvano staro gradsko jezgro koje je upisano na listu

svetske baštine UNESCO-a. Ističe se romanska katedrala, značajna je barokna crkva Igreja dos Clérigos koja je u XVIII veku bila simbol grada. Grad je poznat po brojnim mostovima preko reke Douro, od kojih je jedan projektovao i Gustav Ajfel. Postoje brojni muzeji i galerije, a poznata je i savremena koncertna dvorana Casa de Música.

Jedan od najpoznatijih proizvoda je vino Porto. Poznati stanovnici i rođeni u Portu su kompozitor Antonio Pinjo

Vargas, arhitekta Eduardo Souto Moura, moreplovac Fernando Magelan, književnica Džoan Rouling (autor serije o Hariju Poteru), pisao Žulio Diniš, renesansni kompoztior Pedro de Eskobar, princ Henri Navigator, sportisti-maratonci Roza Mota i Karlos Lopez i dr.

VI Privreda

Ekonomski oporavak zemlje pokrenut je članstvom u Evropskoj uniji, a model ekonomskog razvoja se menjao prema potrebi i ekonomskoj situaciji. Tradicionalno su razvijene tekstilna, industrija odeće i obuće, plute (najveći proizvođač plute u svetu sa 51% tržišta), proizvoda od drveta i pića (vino). Portugal ima veliku tradiciju ribolova i jedna je od zemalja sa najvećom potrošnjom ribe po glavi stanovnika. Poslednjih neko-liko godina u Portugalu snažno se razvila raznolika industrija, najviše naftna rafinerija, metalurgija, prehrambena industrija, automobilska industrija (montaža vozila), proiz-vodnja cementa, papira i nameštaja. Vrlo važna privredna grana je turizam, posebno razvijen na arhipelazima Azori i Madeira, od koje Portugal s pravom mnogo očekuje u narednim godinama.

Poljoprivreda

Poljoprivreda u Portugalu zasnovana je na malim i srednjim porodičnim imanjima, dok je zadružno organizovanje dobilo na značaju tek sa pojavom globa-lizacije. Portugal proizvodi širok asortiman žitarica i stočarskih proizvoda. Šumarstvo, takođe, igra važnu ulogu u privredi, posebno u seoskim zajednicama.

27

Farme u podregionu OesteU poljoprivredi, šumarstvu i ribolovu radilo je 1990-tih godina oko

18% radne snage Portugala, ali je ostvarivalo samo 6,2% bruto nacionalnog dohotka. Sa izuzetkom plodnog zemljišta u dolini reke Težo i delovima pokrajine Alentežo, prinosi i životinjska proizvodnja su ispod ostalih zemalja Evropske unije. U odnosu na prirodne resurse zemlje i klimatske uslove, ukupna poljoprivredna proizvodnja Portugala je nepovoljna. Vrednost poljoprivredne proizvodnja 1985. godine iznosila je polovinu nivoa koji su ostvarivali Grčka ili Španija.

Klimatski i topografski uslovi u Portugalu omogućavaju velike prinose, uključujući masline, smokve, limun, pečurke, suncokret, paradajz, žitarice, banane (na Madeiri) i ananas (ostrvo Sao Miguel). Vino, mleko, paradajz, šećerna repa, pečurke, pluta i masline su vrlo konkurentni.

Evropska unija odobrila je Portugalu izvoz junećeg mesa kontrolisanog porekla iz različitih regija zemlje. Poznato juneće meso dolazi iz re-giona Alantežo, Arukeza, Baroza, sa Azora, Marinjoa, Mirandeza itd.Portugal proizvodi vrlo različite vrste sireva. Oni su sertifikovani po poreklu i regionu iz kojeg dolaze. Poznate vrste sireva su Castelo Bran-co, Saloio, Santarem, Sera de Ištrela itd.Pojedine sorte krušaka i višanja, te brojne plantaže kestena i narandži su dobro poznati portugalski proizvodi. Kvalitet i velika raznovrsnost vina u Portugalu dobijaju se zbog poznate mikroklime, uslova zemljišta i odgo-varajuće tehnologije. Vina se katego-rišu

Region Alentežo je poznat kao žitnica Portugala

Vrhunsko vino Porto proizvodi se od grožđa iz vinograda u dolini reke

Douro

28

prema kvalitetu, pa vrhunska vina ukazuju na specifične vino-grade, kao što je slučaj sa vinom Porto, Verdes i Alentežo vinima. Posle njih dolaze vina sa geograf-skim poreklom, regionalna vina i stona vina.Poslednjih decenija proizvodnja or-ganske hrane u Portugalu se nepre-kidno povećava. Od samo 73 proiz-vođača 1993. godine, 2005. godine taj broj bio je veći od 1.500 proizvođača. Danas se na više od 2.000 km2 proizvodi organska hrana. Nagli interes farmera za organsku poljoprivredu pojavio se zbog finan-sijake podrške EU i viših cena na tržištu.

Industrija

Osnove grane industrije u Portugalu su petrohemijska, proizvodnja cementa, automobilska i brodograđevinska industrija, električna i elektronska industrija, mašin-ska, drvna i industrija papira, proizvodnja plastičnih proizvoda, tekstilna i kožna, industrija obuće, nameštaja, keramike, industrija pića i hrane i plute (svetski lider).

Automobilska i druge mašinske industrije su prvenstveno locirane oko Setu-bala, Porta, Lisabona, Aveira, Brage i Santarema. Koimbra i Oeiras su orijentisani na farmaceutsku i industriju softvera, a Sinješ je glavni petrohemijski centar. Maia je jedan od najvećih industrijskih parkova u zemlji, u kojoj se razvila industrija hrane i drvna industrije, a Figueira da Foz je glavni centar za proizvodnju papira. Marinja Grande je najpoznatiji centar industrije stakla, dok su osnovni centri portugalske vazduhoplovne industrije Alverka, Kovilja, Evora i Ponte de Sor.

Prema izveštajima Svetskog ekonomskog foruma, Portugal se 2005. godine po konkurentnosti Portugal nalazio na 22 mestu, a 2008-2009. godine bio je plasiran na 43 mestu od 134 zemlje. Na osnovu istraživanja kvaliteta života, Portugal je 2005. godine bio pozicioniran na visokom 19 mestu u svetu, ispred ekonomski i tehnološki nap-rednijih zemalja, kao što su Francuska, Nemačka, Velika Britanija i Južna Koreja, ali devet mesta iza jedinog suseda − Španije.

Slabi pokazatelji portugalske ekonomije ispitivani su 2007. godine od strane britanskog lista "Ekonomist", kada je Portugal opisan kao "još jedan bolestan čovek u Evropi". Od 2002. do 2007. godine, nezaposlenost se povećala za 65% (sa 270.500 nezaposlenih u 2002. godini do 448.600 u 2007. godini). Početkom decembra 2009. godine nezaposlenost je dostigla 10,2% — najveći nivo u poslednje 23 godine. Prema proceni evropske statističke institucije, Portugal je deveta najsiromašnija zemlja od 27 članica Evropske unije u periodu 2005-2007. godine.

Energetika

Na sunčanom jugu Portugala 2006. godine počelo je sa radom najveće solarno postrojenje u svetu, a na severu, iste godine otvorena je prva komercijalna farma koja koristi energiju talasa. Te 2006. godine oko 66% električne energije dobijeno je od uglja i tečnih goriva, oko 29% energije proizvedeno je u hidroelektranama, a 6% od energije vetra. U 2008. godini, oko 43% električne energije u zemlji proizvedeno je iz obnovlji-vih

29

izvora (bio-dizel, bio-masa, hidroelektrična energija, solarna, snaga plime, snaga talasa i vetra).

Eksploatacija potencijala vodenih tokova u Portugalu je ključni prioritet. Nacionalnim programom do 2020. godine planirana je izgradnja deset novih hidro-elektrana, koje će povećati količinu električne energije za 70% i obezbediti 7.000 megavata instalisane snage. Hidorelektrane će se izgraditi na rekama Tamega, Tua, Vouga, Mondego, Okreza i Težo. U poslednjih nekoliko godina Portugal se jasno opre-delio za razvoj ove vrste izvora energije, a u periodu između 2001. i 2007. godine povećanje ukupno instalisanih kapaciteta bilo je oko 63% - najveće u Evropsko uniji.

Voda i vetar se smatraju najvrednijim energetskim izvorima u Portugalu, a prema podacima evropske asocijacije za energiju vetra, Portugal se sa instalisanim kapacitetima nalazio na sedmom mestu od 25 država Evropske unije.

Brana i hidroelektrana u regionu Alentežo

Osnovna postrojenja sa turbinama i generatorima na vetar nalaze se u Pampiljosi (sa kapacitetom od 81 megavat), Karamulji (kapacitet 84 megavata), Kaneirosu (kapacitet 78 megavata), dolini reke Minjo (sa ukupnim kapacitetom od 240 megavata).

30

Turbine na vetar

Korišćenje solarne energije u Portugalu poslednjih godina ima znatan porast, sa kapacitetom koji je povećan za 50% u periodu od 2001. do 2007. godine.

Cilj Vlade je da u toku 2010. godine realizuje dva projekta u regionu Alentežo koji će obezbediti 150 megavata energije. Jedan je postrojenje u opštini Moura – jedno od najvećih solarnih postrojenja u svetu sa 350.000 solarnih panela, a drugi u opštini Serpa.

Takođe, strategija Portugala je da se iskoriste potencijali energije talasa, jer geografski položaj zemlje, blizina Atlantskog okeana, vazdušne i vodene struje pružaju najbolje uslove za iskorišćenje ove vrste energije. U 2008. godini realizovan je projekat prvog komercijalnog talasnog parka, severno od Porta. Mada je doprinos proizvodnji električne struje još uvek mali, postoji znatan potencijal za povećanje te proizvodnje.

Postrojenje sa solarnim panelima Energija talasa

Saobraćaj

Saobraćaj je početkom 1970-tih godina određen kao nacionalni prioritet zbog brzog ekonomskog rasta, da bi se tokom 1990-tih godina razgranao zbog rastuće upo-trebe automobila i masovne potrošnje. Portugal ima mrežu puteva dužine 68.732 km, od kojih je gotovo 3.000 km deo sistema autoputeva. Portugal je među prvim zem-ljama u svetu imao autoput, otvoren 1944. godine. Krajem 1980-tih godina započeta je izgradnja autoputeva u velikom obimu.

31

U kontinentalnom delu Portugala postoje tri međunarodna aerodroma, locirana u Lisabonu, Portu i Faro-u, a postoje i aerodromi na Azorima i Madeiri. Geografski položaj Lisabona doprinosi da bude zaustavna tačka mnogih avio-kompanija iz sveta. Nacionalni sistem železnica je u nadležnosti Comboios de Portugal (železnice Portu-gala), a glavne pomorske luke su Leiksos, Aveiro, Figuera da Foz, Lisabon, Setubal, Sinješ i Faro.

Lisabon i Porto imaju i metro, svaki sa dužinom linija većom od 35 km. Tram-vaji saobraćaju u Lisabonu i Portu (samo u turističke svrhe), a u svakom gradu u Portu-galu postoji lokalna mreža saobraćajnica, kao i taksi službe.

Transport putnika i roba železnicom obavlja se prugama dužine 2.791 km, od kojih je 1.430 km elektrificirano, a na oko 900 km dozvoljena je brzina veća od 120 km/h. U 2006. godini prevezeno je preko 133 miliona putnika i skoro 10 miliona tona roba.

Metro u Lisabonu Laki metro u Portu

Železnička stanica Orijent u Lisabonu

Turizam

Portugal je poznata destinacija za turiste iz čitavog sveta. Navodi se podatak iz 2006. godine da je zemlju posetilo više od 13 miliona turista, pa turizam ima izuzetno važnu ulogu u portugalskoj ekonomiji, jer donosi oko 5% ukupnog bruto domaćeg proizvoda.

32

Glavne turističke oblasti su, po redosledu važnosti, Lisabon, Algarve, Madeira i Azori, Porto i severni Portugal, te region Alenteža. Lisabon je, posle Barcelone, najat- raktvnije evropsko mesto za većinu turista i u toku 2006. godine, na primer, ostvareno je preko 7 miliona noćenja (što je povećanje od 12% u odnosu na 2005. godinu). Svakako da je taj broj u proteklih pet godina povećan. Slična situacija je i sa Portom. Portugal najviše posećuju turisti iz Velike Britanije, Španije i Nemačke, koji više ne traže samo plaže i mesta za sunčanje, već posećuju kulturne manifestacije, mnogobrojne restorane, uživaju u nautičkom turizmu ili obavljaju poslovna putovanja.

Turizam na Azorima i Madeiri je važan sektor regionalne ekonomije jer donosi oko 20% bruto nacionalnog dohotka. Smatra se da dva arhipelaga imaju značajan po-tencijal u pogledu infrastrukture i da će investicije u poboljšanje kapaciteta hotela i drugih objekata povećati konkurentnost. Očuvanju prirodne okoline pridaje se velika pažnja, što privlači veliki broj turista. Prosečna godišnja popunjenost kapaciteta u 2008. godini iznosila je 60,3%, dostižući maksimum u martu i aprilu, kada prelazi 70%.

Sve u svemu, Portugal ima značajan turistički potencijal jer poseduje mnogo od onoga što savremeni turisti traže – gostoprimstvo, značajne istorijske i druge lokalitete, jeftin smeštaj i mogućnost kupovine, kao i uživanje u prirodnom okruženju. Iako u poslednje vreme ima konkurenciju od, na primer, Hrvatske ili Malte, Portugal još uvek ima prednosti u odnosu na neke nove zemlje na turističkim kartama sveta.

Nauka, tehnologija i obrazovanje

Naučna i tehnička istraživanja u Portugalu su uglavnom skoncentrisana na stvaranje mreže naučno-istraživačkih institucija, kao što su državni univerziteti i ne-zavisne institucije (na primer, INETI (Nacionalni institut za inžinjering, tehnologiju i inovacije), INRB (Nacionalni institut za biološke resurse)).

Istaknuti istraživački centri uključuju Laboratoriju za facijalne emocije, a priz-nati istraživački centri u drugim oblastima uključuju Međunarodnu iberijsku labo-ratoriju na nanotehnologije (koja je plod zajedničkih istraživačkih napora Španije i Portugala).

Među najvećim nevladinim naučno-istraživačkim institucijama u Portugalu su Institut Gulbenkian i fondacija Champalimaud. Brojne nacionalne i multinacionalne visokotehnološke i industrijske kompanije su, takođe, odgovorne za istraživačke i raz-vojne projekte. Jedno od najstarijih naučnih društava u Portugalu je Akademija nauka u Lisabonu.

Kao punopravan član, Portugal ima sporazume sa nekoliko evropskih nauč-nih organizacija. One uključuju evrop-sku svemirsku agenciju (ESA), ev-ropsku laboratoriju za fiziku čestica (CERN) i Evropsku južnu opservatoriju (ESO). Portugal ima uspešnu saradnju sa severnoameričkim institucijama u

Okeanarijum u Lisabonu33

cilju daljeg razvoja i povećanja efektivnosti istraživanja i visokog obrazovanja u Portugalu.Portugal ima najveći akvarijum u Ev-ropi (lisabonski okeanarijum) i neko-liko drugih poznatih institucija, kao što je državna agencija Ciencia Viva (program Ministarstva nauke i tehnologije za promociju naučne i tehnološke kulture među por-tugalskom populacijom), naučni muzej Univerziteta u Koimbri, nacionalni muzej pri-rodne istorije na Univerzitetu u Lisabonu i Vizionarijum.

Portugal je započeo sopstveni razvoj nekoliko naučnih parkova širom zemlje. Oni uključuju Taguspark u Oeirasu, Koimbra iPark u Koimbri, Tecnopolo Madeira u Funčalu, Sines Tecnopolo u Sinješu, Tecmania u Maji i Parkurbis u Kovilji.

Od svetski poznatih laureata naučnih priznanja ističe se Egas Moniz koji je dobio Nobelovu nagradu za medicinu 1949. godine.

Sistem obrazovanja podeljen je na predškolsko, osnovno obrazovanje, srednjo-školsko obrazovanje i visoko obrazovanje. Skoro 100% Portugalaca ima osnovno obrazovanje, a oko 20% su studenti koji pohađaju neku od visokoškolskih institucija. Portugal je poslednjih decenija jedna od važnih destinacija za strane studente. Broj studenata na visokoškolskim institucijama (domaćih i stranih) u 2005. godini iznosio je 380.937.

Visoko obrazovanje se ostvaruje na državnim ili privatnim univerzitetima, državnim ili privatnim institutima, politehničkim institucijama i institucijama za viso-ko obrazovanje drugih vrsta.

U Portugalu univerzitetski sistem ima snažnu teoretsku osnovu i orijentisan je na istraživanje, dok politehnički sistem obezbeđuje više praktična znanja i profesionalno je orijentisan. Nivoi obrazovanja iz medicine, prava, farmaceutskih nauka, prirodnih nauka, ekonomije i psihologije ili veterinarske medicine stiču se jedino na univerzitetima. Ostale oblasti, kao inženjerstvo, tehnologija, menadžment, edukacija, poljoprivreda, sport ili humanitarne nauke stiču se i na univerzitetima i na politehnikama.

Portugalski Univerziteti spadaju među najstarije u Evropi i postoje od 1290. godine. Najstariji portugalski Univerzitet formiran je u Lisabonu, da bi kasnije bio pre-seljen u Koimbru. Najveći Univerzitet u Portugalu nalazi se u Portu. Bolonjski proces prihvaćen je 2006. godine.

Rektorat Univerziteta u Portu Univerzitet u Koimbri

34

Upravna zgrada novog univerziteta u Lisabonu

Zgrada katoličkog univerziteta u Lisabonu

Univerzitet u Kovilji Univerzitet na Madeiri

Kultura

Kulturi i dešavanjima u kulturi u Portugalu se pridaje velika pažnja. Poznato je da muzika, film, arhitektura, literatura, slikarstvo, sport i drugi oblici umetničkog izražavanja predstavljaju mogućnost za upoznavanje

drugih ljudi, nacija, njihovih sfera interesovanja i kulturnih dostignuća, ali i prezentaciju sopstvenog rada, napretka i vrednosti.

Najpoznatija portugalska muzika je fado, vrsta melanholične muzike. Obično se povezuje s portugalskom gitarom i por-

Fado, portugalskog slikara Hoze

Maljoa

35

tugalskom rečju saudade (saudade se može opisati kao zaljubljenost u nekoga ko je vrlo daleko). Taj stil je spoj tuge, bola, nostalgije, sreće i ljubavi. Fado predstavlja mešavinu rit-mova afričkih robova i tradicionalne mu-zike portugalskih mornara, s arapskim uticajem. Postoje dve varijacije fada — iz Lisabona i Koimbre. Lisabonski fado je popularna muzika i obično su ga izvodile žene, dok fado iz Koimbre obično izvode muškarci.

Oba pravca su danas prihvaćena kao nacionalna muzika cenjena u inostranstvu. Neki od najistaknutijih izvođača fada su Am a li j a Rodriges , Mariza, Mafalda Arnaut, Misija, Dulče Pontes, Madredeuš i Kristina Branko.

Portugal je razvio specifičnu kulturu na koju su imali uticaj različite civilizacije koje su se kretale Mediteranom i evropskim kontinentom.

Od 1990-tih godina Portugal ima sve veći broj javnih kulturnih objekata. Oni uključuju kulturni centar Belem u Lisabonu, Seraljves Fondaciju i Kuću muzike u Portu, kao i nove kulturne objekte (biblioteke i koncertne dvorane) koje su otvorene ili adaptirane u mnogim gradovima Portugala.

Tradicionalna arhitektura je različita i obično uključuje portugalsku kasnu gotiku (poznatu kao Manueline), raskošni stil arhitekturne or-namentike iz prve decenije XVI veka, sa po-morskim elementima, koji simbolišu vreme velikih portugalskih otkrića. Taj inovativni stil objedinjava gotsku arhi-tekturu sa uticajima španskog i italijanskog stila i označava prelaz iz kasne gotike ka re-nesansi. Izgradnja crkava i manastira u stilu Manueline obilato je finansirana prihodima od unosne trgovine začinima sa Afrikom i Indijom. Iako nije dugo trajao (od 1490. do 1520. godine), ovaj stil imao je važnu

ulogu u portugalskoj istoriji umetnosti. Savremeni Portugal dao je svetski poznate arhitekte, kao što su

Eduarde Souto de Moura, Alvaro Siza Vijeira i Gončalo Birne.

Kula Belem u Lisabonu

36

Tipični primeri jedinstvene Manueline arhitekture

Elementi Manueline arhitekture u manastiru sv. Heronima

37

Portugalski film ima dugu tradiciju, koja seže do sredine i kraja XIX veka. Poznati portugalski filmski stvaraoci su Artur Duarte, Antonio Lopez Ribeiro, Pedro Kosta, Monuel de Oliveira, Leonel Vijeira, a poznati glumci su Žoakim de Almeida, Marija de Medeiroš, Diogo Infante, Soraja Čavez, Vasko Santana, Antonio Sivla i mnogi drugi.

Portugalska literatura, jedna od naj-ranijih na Zapadu, razvijena je kroz prozu i poeziju. Sve do 1350. godine, portugalsko-galicijski trubaduri su ši-rili svoj literarni uticaj na većem delu Iberijskog poluostrva, a Žil Visente bio je jedan od osnivača portugalske i španske dramske tradicije. Savremena portugalska literatura je predstavljena preko autora kao što su Almeida Garet, Kamilo Kastelo Bran-ko, Eča de Kiezor, Sofija de Meljo i Antonio Lobo Antuneš. Posebno popularan i značajan je

Hoze Samarago, koji je 1998. godine dobio Nobelovu nagradu za književnost.

Portugalska kuhinja je vrlo raznolika. Portugalci mnogo koriste sušeni bakalar, kao i ostale vrste ribe. Poznati su tradicionalni gastronomski recepti za spremanje go-veđeg, svinjskog, ovčijeg ili pilećeg mesa. Takođe, poznate su i razne vrste peciva. Raznovrsnost portugalske kuhinje primećuje se u svakom od regiona, koji imaju svoje specijalitete. Portugalci imaju kult dobre hrane i širom zemlje postoje dobri restorani i jeftina mesta za jelo.

Portugalska vina su prepoznata još u vreme Rimskog carstva, a danas je Portugal poznat kao zemlja dobrih vina, od kojih su neka dobijala i međunarodne nagrade.

Poznata vina iz PortugalaRabelos, vrsta broda kojim se niz reku Douro

transportuje burad sa vinom Porto

Nobelovac Žoze Samarago

38

Sportu uz Portugalu pridaje se velika pažnja. Sportski objekti su izgrađeni u svim regionima zemlje, pa su mogućnosti za bavljenje sportom neograničene.

Svakako da je fudbal najpopularniji sport u Portugalu. Postoji nekoliko fud-balskih takmičenja − od lokalnih (amaterskih) do profesionalnih. Legendarni Euzebio je simbol portugalske istorije fudbala, a najboljim igračima u svetu proglašavani su Luis Figo i Kristijan Ronaldo.

Portugalski nacionalni timovi imaju titule sa svetskog i evropskog šampionata za mlade. Seniorski nacionalni tim bio je 2004. godine treći na Prvenstvu Evrope koje je održano u Portugalu, 1996. godine bio je treći na Prvenstvu sveta, a 2006. godine bio je četvrti na Svetskom kupu koje je organizovala svetska fudbalska organizacija − FIFA.

Najveći fudbalski klubovi po popularnosti i broju osvojenih titula u Portugalu su Benfika, Porto i Sporting i često se nazivaju "velika trojka". Oni su osvojili 12 titula klupskih prvaka Evrope, bili su u nekoli-ko finala i gotovo svake godine učestvuju u završnicama tak-mičenja. Osim fudbalskih, mnogobrojni klubovi takmiče se i u drugim sportskim disciplinama, kao što su košarka, fudbal u dvorani, rukomet i odbojka. Portugal ima uspešan

hokejaški tim na koturaljkama sa 15 svetskih i 20 evropskih titula, a nacionalni ragbi tim je jedan od naj-jačih u Evropi.

U atletici Portugalci su osvojili mnogo zlatnih, srebrnih i bronzanih medalja u takmičenjima u Evropi, svetu i na Olimpijskim igrama. Biciklizam je, takođe, vrlo popularan sport. Portugal je ostvario zavidne rezultate i u drugim sportovima, kao što su kuglanje, džudo, mačevanje, jedrenje, surfovanje, streljaštvo, triatlon − osvajajući evropske i svetske titule.

Zaključak

Sa specifičnim geografskim položajem, dugačkom obalom i samo jednim suse-dom (Španijom), nije iznenađenje da su Portugal pohodili mnogi pomorci, vekovima je bio otvoren za svet i imao dugu komunikaciju s njim. Uprkos mešavini mnogobrojnih naroda, Portugalci su jedan od najstarijih naroda u Evropi.

U XII veku zemlja je dobila nezavisnost od drugih kraljevina na Iberijskom poluostrvu zahvaljujući grofu Alfonsu, prvom portugalskom kralju.

Otvaranje evropskog prvenstva u fudbalu

2004. godine, Porto

39

Vek kasnije, sa osvajanjem Algarve, Portugal je bio konačno zaokružen u njegovim kontinentalnim granicama. Krajem XIII veka, kralj Diniš osnovao je Univerzitet, jedan od najstarijih u Evropi i smestio ga u Koimbru. U XIV, XV i XVI veku Portugalci su prvi u svetu otpočeli istraživanja novih kontinenata i udaljenih destinacija, razvili su trgovačke i političke veze sa mnogima regijama i zemljama u svetu, sprovodili su sopstvene zakone i pravila ponašanja u upravljanju kolonijama. Izuzetan geografski položaj na Atlantskom okeanu, trgovački mentalitet i potreba za proizvodima iz dalekih zemalja učinili su Portugal snažnom silom u srednjem veku. Pre nego što su oplovili Afriku, otkrili su Azore i Madeiru, koji su deo njihove teritorije u Atlantiku.

Posle krize dinastije i perioda pod upravom španske krune, 1640. godine portu-galski kralj je ponovo zauzeo tron. U XVIII veku kralj Žoao I izgradio je ogromne palate i manastire u Mafri i veliki akvadukt kojim se Lisabon snabdevao vodom. U XIX veku monarhija je oslabila zbog nesloge i sukoba između različitih frakcija, pa Portugal prolazi kroz različite periode uspona i padova, mnogobrojne ratove i borbe za vlast. Kao i većina evropskih država, doživljava buržoasku revoluciju, u kojoj se dešavaju klasne borbe obespravljenog i nemoćnog naroda sa naraslom buržoazijom. Portugal je 1910. godine zbacio monarhiju i postao Republika. U Prvom svetskom ratu učestvuje na strani sila Antante, a tokom Drugog svetskog rata ostaje neutralan.

Posle Drugog svetskog rata Portugal je ostao najjača kolonijalna zemlja koja je zadržala u svojim posedima surove metode eksploatacije i kolonijalne vladavine.

U zemlji je vladao totalitarni režim, političke slobode bile su vrlo ograničene, a od 1963. godine ilegalno deluje Patriotski front nacionalnog oslobođenja, koji se zalaže za ukidanje totalitarnog režima i uspostavljanje demokratije, priznavanja prava koloni-jama na nezavisnost i samoopredeljenje i razvijanje saradnje Portugala sa svim zem-ljama u svetu. Pučem 1974. godine zbačen je represivni režim, posle čega je zemlja prošla kroz velike demokratske reforme.

Danas je Portugal savremena dekomokratska zemlja sa izgrađenim političkim institucijama, stabilnom političkom situacijom i povoljnim uslovima za razvoj. Izuzetan geografski položaj, blaga klima, očuvani prirodni resursi i razvijeni turistički kapaciteti omogućavaju da turizam bude veoma značajna privredna grana. Portugal je poslednjih nekoliko godina postao stecište mnogobrojnih studenata i naučnika iz čitavog sveta, a svojim mentalitetom i gostoprimstvom Portugalci čine sve u promociji svoje zemlje i naroda.

LITERATURA

[ 1 ] Vojna enciklopedija, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1972.[ 2 ] Vojni leksikon, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1984.[ 3 ] Allen, S., Justice, J. (2002), Velika enciklopedija sveta, ITP Zmaj, Novi Sad[ 4 ] Doerti, Dž., i dr. (2004), Enciklopedija geografije sveta, ITP Zmaj, Novi Sad[ 5 ] The World Factbook (2009), CIA, USA

40

[ 6 ] Matthews, J.A., Herbert, D. T. (2008), Geography, A Very Short Introduction, Oxford University Press, New York

[ 7 ] Redway, J. W. (2008), Commercial Geography, The Project Gutenberg eBook[ 8 ] Beazley, C. R. (2006), Prince the Navigator, the Hero of Portugal and of Modern Discovery, The Project Gutenberg eBook[ 9 ] Stepić, M. (2007), Opšta ekonomska geografija, Megatrend Univerzitet, Beograd[ 10 ] Vasović M. (1984), Turističko-geografske regije Evrope, Rad, Beograd[ 11 ] Stanković, S. (2008), Turistička geografija, Zavod za udžbenike, Beograd[ 12 ] www.portugal.gov.en[ 13 ] www.en.wikipedia.org/wiki/portugal[ 14 ] www.eucountrylist.com

41