preko neretve

7/24/2019 preko neretve

1/292


2/292

ZAPISI O RATNIM BRIGADAMA

50

Direktor NIU Narodna armija pukovnik MILAN KAVGI, glavnii odgovorni urednik Redakcije posebnih izdanja pukovnik MEN-SUR SEFEROVIC, urednici potpukovnik ALEKSANDAR 2IVKO-VI i profesor BLAGOJE SVORCAN, likovni i tehniki urednikakad ems ki slikar ALEKSANDAR SVEDI, se kre tar VERA CAI

Recenzenti: general-major SVETOZAR ORO, mr SVETAKOVACEVI i mr MUHAREM KRESO


3/292

M E N S U R S E F E R O V I

ISTO NO I ZAPADNOOD NERETVE

DESETA HERCEGOVA KANARODNOOSLOBODILACKA UDARNA

PROLETERSKA BRIGADA

NARODNA ARMIJABeograd, 1981.


4/292

ODLIKOVANJADesete hercegovake NOV proleterske brigade:

Orden narodnog osloboenjaOrden bratstva i jedinstva I redaOrden narodnog heroja

UDK 355.486 (497.15) 1942/1945SEFEROVI , MENSURISTO NO I ZAPADNO OD NERETVE. Deseta herce-govaka NOU proleterska brigada.

Autor: MENSUR SEFEROVIBeograd, Narodna armija, 1981, t. Vojna tamparijaSplit; str. 280; 8

U osam poglavlja zapisa o hercegovakoj udarnoj pro-leterskoj brigadi, dokumentarno-publicistikog ka-raktera, uz vie ratnih snimaka, oblikovani su borbe-ni putevi (od Hercegovine do Trsta i Bleda, od 10. av-gus ta 1942. do 15. ma ja 1945), estoki okra ji, zaje dni-ko borenj e i uzrastanje nar oda i njegove vojske protivokupatora i njegovih saradnika ne samo na hercego-vakom podneblju, moralni i borbeni profil boracakoji su svojim grobovima i ivotnim djelom isklesali

snanu bo rbe nu jedinicu i istrajni kolektiv bratstva ijedins tva (samo na meama Su tj es ke br ig ad a je imala305 poginulih: 115 Srba, 94 Muslimana, 93 Hrvata, 2Crnogorca i 1 Jevrejina).

Tira: 2.000 Cena: 300 din.


5/292

GORINE ODSTUPANJA I PREISPITIVANJA

Komandantove iluzije u vrtlogu ofanzive ili dva vienjaraspleta dogaaja Komandiri bez vojske, odbornici bezodbora, sekretari bez komiteta Oevi i djeca na borbe-nom poloaju ezdeset ena u tri bataljonske kolone Prestrojavanja i iekivanja Hercegovakog NOP odreda Konjiki (Mostarski) bataljon na Crnom vrhu Titovaoptimistika i kritika kazivanja Komunisti u oima

protivnika Sudar s etnicima na Zelengori i mar u za-padnu Bosnu Borba prsa u prsa U zbjeg se ne rau-

naju rodoljubi, a ko su oni? Na kraju dugog mara 1.avgusta 1942 101 Hercegovac i Crnogorac izbaen izstroja Kako rasporediti Hercegovce Prijedlog koji

Vrhovni tab NOP i DVJ nije usvojio

Posljednja pisma koja ste nam uputili izgledalasu nam toliko otra da smo iza njih oekivali da eteposlat i ka kav ga jt an da se obj esi mo ili kakvu de se ti nukoja bi nas odvela kao odmetnike, pisali su Vrhov-nom tabu NOP i DVJ 12. maja 1942. Petar Drapin iMiro Popara, komandant i politiki komesar Opera-tivnog taba NOP odreda za Hercegovinu, narodni he-roji, a ve istog dana su, poto su znali da je koman-

dant hercegovakih partizana upravo imenovan zalana Vrhovnog taba, poslali dva pisma vrhovnomkomandantu Josipu Brozu Titu. Jedno je bilo Drapi-novo, drugo Poparino, prvi je pisao da e mu to po-vjerenje dati jo vie snage i poleta za dalji rad i danee aliti truda ni ivota da bi to priznanje i oprav-dao, a drugi, obradovan to su i njegov saborac, ratnik


6/292

sa pansk og bojita, a s njim i ustanika vojska ipak do-bili u peat lj ivu oc jenu od prvog vojni ka jugosl oven skerevolucije, iskazao je i svoju vrstu vjeru u vrijeme

koje nailazi: Konana pobjeda e doi, ona moradoi, jer naom borbom rukovodi Partija, iji sinoviumiru da bi njihovi narodi mogli ivjeti.

Sutradan su poslali novo pismo, dva dana kasnijejo jedno (Smatr am o da je si tuacija takv a da nas na-goni da budemo s vama svaki as u kontaktu, zabilje-ili su), 22. maja javili su da su hercegovaki partizanipreli u protuofanzivu i da borbe ve om a us pj e noteku, a nakon tri dana s borbenog poloaja ponovo seoglasio Petar Ili, kako su za komandanta Drapinaznali jedino u Hercegovini:

... Svi su partizani voljni za borbu do konanepobjede .. . Ne ma op asno st i od ove sjeverne ofanzive.

Jedino moe da nam za izvjesno vrijeme nakodi u Cr-noj Go ri. .. Uskoro ete uti za jo jedn u do bru akciju,nada m se. .. uje se ovuda stalno pjesma. Ovuda oku-

pator ne moe proi.

S nekog kame nog visa, iznad ceste, stiglo je iduegju tr a no vo pismo:

.. .Osnovno je ovdje sauvati moral stanovnitvakoje je junaki podnijelo da mu Italijani pale kue. Za-sada nema opasnosti, ali ako bi peta kolona tumaila,onda bi bila opasnost... Moral i raspoloenje je odli-no kod partizana. Imamo nesalomljivu partizanskuvojsku.

U oima Milentija Popovia, meutim, to kasnohercegovako ustaniko proljee nagovjetavalo je

dramatine rasplete. Javljajui generalnom sekretaruKPJ, koji ga je kao part ijsko g ins tru ktu ra tog ma ja i po-slao meu Hercegovce, o opasnom i tetnom skreta-nju u radu kako same partijske organizacije tako, na-roito, Operativ nog taba, zabrinu t prilika ma koje jezatekao, napisao je i to da postoji opasnost da u jed-nom momentu sve to prsne.


7/292

PROLOM

Tako su dogaaji i potekli: svako novo jutro je do-

nosilo sve vee neizvjesnosti, jer dva hercegovaka od-reda, Sjeverno hercegovaki i Junohercegovaki, dva-desetak udarnih i terenskih bataljona, nekoliko hilja-da boraca vodilo je grevite borbe protiv neuporedivosnanijih italijanskih i kolaboracionistikih jedinicakoje su se sruile na ustanike, meu kojima je - to venije bilo osobito teko zakljuiti - neprijatelj svih bojai zastava sve vidljivije pleo svoje urotnike mree i pu-eve.

Tog gladnog proljea italijanski okupatorje vodiojo j ednu ofanzivu - o sir oma en om i is crpl jeno m her-cegovakom seljaku nudio je mir, hljeb, so, smirenokuno ognjite, i njima, seljacima, valjalo je odluiti:istrajati i saekati novu ljetinu, ostati svoj na svome,slobodan, ne otii pod okrilje okupatora i u etnike

makarondije, ili prieljkivati da sve to nevrijemeto prije protutnji, da se sve vojske povuku, da odubilo kuda , da se sela os lo bo de od na le ta j edne ii dru gevojske, kako su demoralisani i kolebljivi u potaji govo-rili, ukali unaokolo, svakako ve nagrieni etni-kom propagandom, ali i izuzetno tekim ekonomskimpr il ikama na selu. Dok su u to vr ij em e i vodeni ar i,koji su ivjeli iskljuivo od svoje vodenice, primalisamo sledovanje (jer sav prihod od ujma nosili su useoski fond, u odbor, koji je siromanima dijelio najvi-e do sto grama brana dnevno), a imuniji seljaci izsvojih torova izdvajali po neku kozu i ustupali, dokglad mine, onima koji su oekivali gutljaj mlijeka,mnogi su u ogoljelim krevinama upali, kuhali i jelisve to nije bilo otrovno. Radi obezbeenja sjetve, Na-

rodnooslobodilaki odbor u Divinu je od vie porodi-ca blagovremeno oduzeo kukuruz izdvojen za sjeme,je r k ukuruz tad ni je sijan - on je saen, a pr il ikom sa-enja bilo je zabranjeno pojesti ma i jedno zrno.

Uz takve porodine nevolje i line gorine tutnjalaje takozvana tr ea ofanziva he rceg ov aki m kr em ivie nije bilo sumnj e da su okup ato r i njegovi saradni-


8/292

ci mobilisali sve svoje snage da unite n arod noos lobo-dilaki pokret u Hercegovini. Na to su neposrednoupuivali i etniki leci, baeni iz italijanskih aviona,

kojima se komandant nacionalnih odreda za CrnuGoru i Hercegovinu pukovnik Bajo Stanii obraaobrai Hercegovcima, i majska uputstva lanovataba vojno-etnikih odreda Nevesinja i Gaska Pet-ra Samardia i popa Radojice Periia, kao i nacio-nalistikog politikog povjerenika Dobroslava Jeve-via, koji su se obraali svojim zemljacima: Na osno-vu sporazuma, koji smo sklopili sa Armijom Kraljevi-ne Italije u svrhu zajednikog pobijanja ko munisti kihzlikovaca, koji unitavaju ivote i imanja srpskog naro-da, saop tavam o vam: Odustanite od svakog suk oba saitalijanskim trupama... Italijanska armija vam garan-tuje da niko nee odgovarati za dogaaje iz doba us-tanka. ..

Iz posljednjeg izvjea kotarske oblasti u Bilei

razabire se da se tamo oekuje dolazak Baje Staniia,'komandanta nacionalnih odreda' za Crnu Goru i Her-cegovinu, pisao je 24. maj a i veliki upan Velike upeDubrava Ministarstvu unutranjih poslova u Zagrebu.Ova obavijest u vezi je sa proglasom istoga, koji je tis-kan od italijanskih vojnih vlasti u tiskari Toovi uDubrovniku prolih dana, iji se sadraj prilae. Ovaj

je prog las tiskan uz na jveu op rezn os t k ar ab in ie ra i ni-kome nije da n sadraj do znanja. Proglas e vjerovatn o

bit i ba ca n iz zr ak op lo va .. .I zapovjednitvo 3. domobranskog zbora se 12.

juna javi lo Glavnom st oeru d om obr an st va : . . .Talija-ni su prek o jedno g Muslimana u Gaskom podijelili no-vine pod naslovom 'Slobodna Srbija' i bacili promid-bene letke 'Svim etnicima' iz zrakoplova u ovoj ob-

lasti.U mnogostrukoj sprezi italijanskog okupatora injegovih saradnika, etnika i ustaa, koji su svoju pre-

pisku o borb i prot iv pa rt izan a obogaivali me u-sobnim sumnjama, u takvom kolopletu svakodnevnihiekivanja voene su borbe na svim komunikacijamaizmeu optinskih i sreskih mjesta s ojaanim


9/292

dijelovima italijanskih divizija Taurinenze, Kaato-ri dele Alpi, Mure i Marke, koje su vodile etni-ke oruane grupe.

Uzaludni su bili i pojedinani protivnapadi parti-zanskih bataljona, mnogi lini i grupni podvizi. Jedini-ce su prelazile u defanzivu i odstupale ispred kolonakoje su, voene komandom italijansko-etnike ope-racije Stolac, sve uspjenije presijecale slobodnu te-ritoriju koncentrinim i sinhronizovanim nastupa-njem iz Nevesinja, Gacka, apljine, Mostar a i Trebinja.Umjesto ranijih pojedinanih sukoba, ovoga puta gru-nule su snage koje se nisu povlaile u svoje garnizone.Ile su naprijed uprkos velikim gubicima na mnogimsektorima. Ni dva pristigla bataljona Prve proleterske

br igade, ni savj etovan je ko je je organizovao Milen tii ePopovi u tabu Junohercegovakog odreda u seluZagori 22. maja, ni obraanje Mira Popare narodu nacrkvenom skupu u selu Trojici, ni njegovo pozivanje

na juna ke iz bor ben e prolosti nar oda Hercegovine, niporuke odbora nar odu, ni pi sma naprednih sveteni-ka svojoj pastvi, ni junatva mnogih u estokim maj-skim borbama - nita nije moglo sprijeiti snane mo-torizovane jedinice i etnike grupe da gotovo na svimpo loa jima razbiju jae di jelove he rceg ovaki h odre-da i, spaljujui na tim putevima mnoge kue, 28. maja1942. spoje svoje klinove u podruju do tada odsjee-nog italijanskog garnizona u Stocu.

To je ve bio poetak junske agonije hercegova-kih udarnih i teritorijalnih bataljona, jer u prolomuitalijansko-etnike ofanzive ogromna veina tih jedi-nica se rasula. Spasio se u sastavu manjih uda rni h gru-pa i j edinica sa mo svaki dese ti ili pe tn aest i na or u an ipart izan, nj ih ok o tr i stot ine (uz lanove po ro dic a i

druge rodoljube), koliko ih se okupilo u Zelengori po-etkom juna etrdeset druge, pored Konjikog (Mos-tarskog) bataljona, koji je isto tako, estoko desetko-van u podruju Prenja, oekivao dalji rasplet doga-aja.

Tih dana je Prva proleterska brigade, ije su jedi-nice sa dijelovima jednog hercegovakog udarnog ba-


10/292

taljona uspjele da u centralnoj bolnici hercegovakihpa rt izana u Zvijerin i o sl obo de od Ital ijana i etn ik a za-robljene ranjenike, obavijestila Vrhovnog komandan-

ta da Operativni tab NOP odreda za Hercegovinu uovom asu ima samo tri nekonsolidovana udarna ba-taljona i da stanovnitvo nije neprijateljski raspoloe-no, iako je jako uplaeno i pokolebano masovnim

pokreti ma Ital ijana i etn iko m propagandom ko ja jeveoma aktivna, a koji dan kasnije, 10. juna, da je od etvrtog hercego vakog udarn og bataljona ostalo,

posle borbe ko ju su jue vodili , svega tr ideset ak bo-raca, da su ostali, njih oko pedeset, otili na Sominu,odakle su rodo m, da se Vlado egrt javio iz eme rnanakon to se probio preko Babe-planine i Bjelanicei odvojio od Petra Drapina i Mira Popare, o ijoj sud-

bini pr ol ete ri nita nisu znali.U komarskom povlaenju nekoliko grupa bora-

ca prema sjeveru, ka Zelengori, komesar Junoherce-

govakog odreda Vojin Popovi prikupio je kolonuratnika i Milanu Grku i drugim podijelio brouruDugi kineski mar, zapis o natovjeanskim napori-ma kineskih komunista u njihovoj revoluciji, upozora-vajui ih da e i oni, naputajui hercegovake krevi-ne, prol aziti kro z slina iskue nja. Kolona ko ja je kre-nula na kineski mar bivala je ipak sve manja, jermnogi su prihvatili takvu mogunost da se, ako ve nemogu izdrati sve napore koji ih oekuju, vrate naoru-ani svojim ognjitima i saekaju rasplet dogaaja, po-vratak svojih drugova. Bila su to vie prieljkivanjanego rea lne pr ocjene o kolnost i u kojima su se zatekli.

Meu sedamdeset pet Nevesinjaca, koliko ih jeodstupilo ka Zelengori i Bosni, od kojih je najsnanijugrup u vodio narodn i heroj O bren Ivkovi, bio je i om-

ladinski rukovodilac Vlado Ivkovi, jedan od onih kojije pr ihva tio izazov da se ide u nepoznato, pods tak-nut eljom da dokui i tu nepoznanicu, koja to nijemogla ostati.

U meuvremenu su i mnogi borci Sjevernoherce-govakog i Junohe rcegova kog odreda, ostavljeni i iz-olovani, ali odluni da ne pokleknu pred novim teko-


11/292

ama, pronalazili sigurnija sklonita i uporita, da bikasnije, iako u etnikoj strahovladi, formirali dvapa rt izan ska bat al jo na Sloboda i Iskra, pored orga-nizovanja drugih oblika otpora i konsolidovanja svo-

jih ilegalnih pu nk tova , o emu e u zapisu bit i rijei.Kao da se nije imalo kad tragati za uzrocima pro-

loma, koliko su, pored snane protivnike ofanzive igladi, i subjektivne greke vojnog i partijskog ruko-vodstva uticale na rasulo vojske i organa n aro dne vlas-ti, gubljenje slobodne teritorije i perspektive mnogih,ta bi valjalo da se radi u prilikama poput ovih u ko-

ji ma su se na li, kuda da se kr ene, da li os ta ti u Her-cegovini ili krenuti na drugu stranu, koliko je narua-vanje partizanske zakonitosti, likvidiranje i potenci-

ja ln ih neprijatel ja, on ih koji bi mogl i za smetat i udrugoj fazi revolucije, doprinijelo agoniji hercego-vakih partizana.

TITO JUNA 1942:FORMIRA EMO HERCEGOVA KU BRIGADU

Vlado egrt, zemljoradnik, koji je tridesetih godi-na postao komunist, komandant Sjevernohercegova-kog partizanskog odred a, ijih se nekoliko ud arn ih ba-taljona, poput veine drugih, raspalo u italijansko-et-nikoj ofanzivi, i koji se s patrizankom takom Ivko-vi, gonjen etnikom hajkom, probio do Zelengore,pre pun gorine , sjea se tog ra tn og nevremena kadase odvojio od Drapina:

Nismo imali kud, morali smo se razdvojiti da nebudemo u jednoj grupi . . . Uspio sam da oku pim svegaetiri borca. ta da radimo sada? Kuda da krenemo,

gdje da se sklonimo. Ako uspijemo da iznesemo iveglave odavde, kuda emo onda? Kako da se probij emodo naih koji, vidi se po borbi, odmiu sve dalje i daljepre ma sjeveru? Ili da se uputi mo prema naim se limadaleko na jugu Hercegovine, od kojih nas dijeli stotineetnikih i italijanskih zasjeda?... S jednog brdacaugledasmo neobinu sliku: itava prostrana visora-


12/292

van, od Plane do Lukavca, prepuna vatara, hiljade i hi-ljade, rekao bih... 'Vidi koliko ih je' ape iza meneVaskovi. 'Kao da se na k r pre tvor io u velegra d'... Zvidimo tiho, zovemo ih poimenino. Niko se ne

javlja. 'Izgubil i sm o ih', kae taka. 'S igurno su ih uh-vatili'. Oko ponoi smo nas dvoje krenuli dalje... Peti

je da n ka ko ni smo nita jeli . Pipam u mraku i upamneku travu, i jedem...

Njih dvoje su, ipak, stigli do pro le te ra na Zelengo-ri. Na brzinu sam popravio opanke, tanije reeno,ostatke opanaka, i zakrpio dronjke koji su visili, sjease dalje egrt. Pourio sam da se javim drugu Koi.Sreo sam opet dosta poznatih. Svi se ude otkud ja od-

je dnom meu nj ima. Vlado Tomanovi mi op is uj esudbinu naih jedinica koje su se izvlaile iz obrua.Malo ih se probilo , grd no su nas taradale . Jo ne ma ni-kakvih vijesti o Pe tru i Miru, ni o drugima koji su ostaliu obruu. Ali ve nas ima dosta na okupu. Svaki asdolaze nove grupe...

Sutradan je vrhovni komandant drug Tito, koji jebio u kolibi od lisnatog ib lja , re ka o egr tu i partij -skom instruktoru Vasu Miskinu Crnom da je vojno ipa rt ij sko ru ko vo ds tv o u Hercegov ini napravi lo kr up -ne politike greke, da su sektaili po svim linija-ma, da su u vrijeme narodnooslobodilakog ratastvarali nekakve kolhoze i govorili o proleterskojrevoluciji i da je upravo takva politika nanijela og-romne tete pokretu u Hercegovini, zbog ega je kaz-nio lanove Operativnog taba.

Odmah skupi vojsku, rekao je Tito egrtu. Odovih boraca ovdje formiraemo Hercegovaki odred.Ti e biti kom and ant toga od re da .. . im se spojite sa

Konjikim (Mostarskim) bataljonom, formiraemoHercegovaku brigadu...Bilo je to i vrijeme kad je Vrhovni komandant na

Zelengori organizovao nove proleterske i udarne bri-gade - Treu sandaku, etvrtu i Petu crnogorsk u,kad je u sve krajeve Jugoslavije slao mnoga uputstvai nareenja tabovima i komitetima, kad je pisao danovi pohod proleterskih brigada u jednom pravcu


13/292

nee moi nikakva sila da zaustavi i da e opet biti os-loboene teritorije, pogotovo ako im se dodaju ihercegovaki udarni bataljoni, to jest da e ta vojska

bit i st rah i t re pet za neprijatel ja, pa o tud i njegov op-timizam, i to samo realni optimizam, jer je to sasvimostvarljivo.

Tada poektom juna s hercegovakih strana i po-inju da pristiu na sjenokose i u ume Zelengore di-

jelovi udar nih i te re ns ki h ba ta lj on a koji su se izvuklipre pu ni gorine , iz vr tloga ne pr ij at el jske ofanzive.

U oima Vrhovnog komandanta kao da duegpre dah a i ni je mo gl o bit i: od on ih koji su stigli na Ze-lengoru odmah je organizovan Hercegovaki odred sdva bataljona, kojim su rukovodili, uz kom and an ta e-grta i njegovog zamjenika Vlada Tomanovia, politikikom esa r Svetislav Stefan ovi eo i njegov zamjen ikVaso Miskin Crni, a upravo njih etvorica e se dvamjeseca kasnije nai na istim dunostima i u novojhercegov akoj udar no j brigadi. U tabu odr eda su kao

part ijsko-poli tiki radn ic i bili Vojin Popovi, MilijaStanii i Cedo Kapor. Toj odlunoj i postojanoj vojscirevolucije, borcima Hercegovakog odreda i prolete-rima etvrte crnog orske brigade, Vrhovni kom and an t

je 19. ju na u Ljubini, neposredno uoi godi njice po-etka oruane borbe naroda i narodnosti Jugoslavijei na dan formiranja crnogorske brigade, sem ostalog,rekao:

.. .Naa je dunost da okupimo u svoje redovesve one koji vole svoj naro d. To nas, opet, obavezuje dana sve gledamo to ire i elastinije. Nai ljudi poinilisu dosta greaka, i neke od njih su nam se ljuto osve-tile. Moramo se trgnuti. Mi imamo jedan jedini zada-tak - da oslobodimo zemlju od okupatora i da uniti-mo petu kolonu. Ali, u borbi protiv pete kolone treba

biti ve om a obazriv. Naa kazna tre ba da pogodi pr av ekrivce. Liniji narodnooslobodilake borbe treba dativie irine i gipkosti. One koji su jo uvijek ostali neu t-ralni treba strpljivo ubjeivati. Sve su to naa braa isestre, i njih nije teko ubijediti u opravdanost nae na-rodnooslobodilake borbe... Sada je u borbi za oslo-


14/292

bo en je , prvi pu t u is tori ji Jugoslavije, kr te no orua-no jedinstvo svih naih naroda... Mi emo biti sijai

br ats ta meu narodima.. .I upravo kad su etiri proleterske brigade napus-

tile svoja umska logorita i s Vrhovnim komandan-tom se otisnule na daleki mar prema Bosanskoj kra-

jini, a Peta pr ol et er sk a cr no gor sk a brigada, ko jo m jekomandovao Sava Kovaevi, i Hercegovaki odred

prei spit ival i svoje mo gu nos ti kak o da is pu ne obavezekoje im je postavio drug Tito zadravajui ih na prosto-ru Zelengore s Centra lnom bo lnicom (trebalo je da sa-uvaju ranjenike i da se u povoljnijim okolnostimavrate u svoje krajeve, gdje su ponikle, kako bi ponovorazgorjele borbu protiv okupatora i njegovih saradni-ka), kad je egrtove i avove borce glad bila uvelikopriti sla , ka d su uzalud oekivali vijesti iz Herceg ov inei Crne Gore, meu njih su jednog dana, neoekivano,iz ume izbila tri bradata i iscrpljena ovjeka, oko

kojih se ve okupila gomila boraca.Kad sam priao, zabiljeio je komandant Herce-

govakog odreda, poznadoh Petra Drapina. Probiose nekako. S njim je i Duan Aleksi, novinar, stari bo-rac iz Prvog udarnog bataljona.

Zatim su njih dvojica krenuli u tab Pete crnogor-ske. Tuje Savo saoptio Drapinu kazne o smjenjiva-nju sa dunosti i iskljuenju iz Partije, koje su izrekliVrhovni tab i CK KPJ njemu, Miru i Pavlu. Dok jeSava govorio, Petrove oi su se ovlaile. Jedva je zadr-avao suze. Petar, da bi skratio obrazloenje, upade urije, Savu. Odmah mu je bilo jasno u emu je stvar.'Sta je za me ne poruio drug Tito? Kakvu kaznu?'. 'Kaoi obini borc i u jedinicu', veli Sava. 'Takvo je na reenjedruga Tita za svu trojicu. Vrhovni tab e vas, kad

bude imao vrem en a, sasluati. Zasad samo toliko: u je-dinicu kao obini borci...' Drapin podie glavu. Po-

pr avio je rukama isci jepanu vo jniku bluzu i odgovo-rio iskreno i mirno: 'To je pravilno, drue komandan-te. S kaznom se slaem. U koju etu da se javim?'...

Javio se u tab Prvog bataljona Hercegovakogodreda.


15/292

DJEVOJKE S PUKOM O RAMENU

Drapin je sjeo meu ratnike, okupljene oko raz-

!;orjele vatre, nastojei da meu njima zapazi poznataica komandanta i komandira, politikih komesara i

pa rt ij sk ih sekr et ar a, odbornik a i te re ns kih radnika,oeva i njihove tek stasale djece s kojima je punim gru-dima ratovao po hercegovakom kamenjaru ili u nji-hovim kuama ruavao ili boravio. Ako je tog kasnog

juns ko g popodneva nek og i pr epozna o, kao pa rt izanakojem je kao predsjednik vojnog revolucionarnogsuda odmj erio te ku kaznu, ovog put a je mogao sagle-dati svu dubinu krize koji su doivjeli i on i njegovavojska: pored njega su sjedeli mnogi komandiri eta,part ijsk i i vojni ru ko vo di oci koji su na kra ju prve us-tanike godine svoje starjeinske obavez e ponovo pre-toili u svakodnevne zadatke boraca u etnoj koloni,na strai, u zasjedi, kroz nove okraje.

Tu, pored kanjenog komandanta, na prostranompl an insk om zbor i tu svilo se, za jedno sa svojom dje-com, vie Gaana, Nevesinjaca i drugih veterana iz ra-nijih ratova i ordenon osac a, maho m zemljoradnici, ro-doljubi i borci, roeni krajem devetnaestog vijeka -Risto drale i Lazar Perii, koji su poginuli na svomogoljelom kru etrdeset tree, Lazar Kovaevi, nosi-lac Ordena Karaoreve zvezde, koji je sa borbenog

poloaja ot iao u Ja jce kao delegat Drugog zasjedan jaAvnoja, Novica Miloevi, Mihajlo i Mirko ukovi,koji je poslije dva mjeseca poginuo u bici na Kupresu,ob uar Bran ko Kojovi, Jak a Rebi, etko Akrabi,Milutin Jefteni, Tomo i piro Ivkovi, Bojko Glogo-vac, Duan Gainovi argan, kafedija Muhamed Mo-mi, to ostavi kosti kod Kalinovika 1943... S njima su

u umama Zelengore i na daljem putu prema Bosnibil i br aa i se st re iz pa rt izansk ih po ro dic a Starovi,Okiljevi, Popadi, Babi, Ivkovi, Miloevi, Papi,Vukoje... I desetine boraca roenih u prvoj decenijiovoga vijeka, od kojih poginue smru hrabrih Mitararovi i Boko Bajat, Aleksa Kovaevi i Ivan Staro-vi, Ilija olovi i Jefto Radulovi, Rajko Miloevi i


16/292

Lazar Uljarevi, Damjan Popara i Marko Tolo, VelijaArslanagi i Mehmed Huskovi, Hamdo Hrnjica i Dra-go Vukovi Kostrije, Krsto Lui, Gavro Mirkovi...

I komandant odreda i njegov zamenjik, narodni herojiVlado egrt i Vlado Tomanovi, i komandant Prvogba ta lj on a i njegov zamjenik , Kosto Bjelogrli i DuanGrk, naro dni heroji, kome sar Obren Starovi i pomo-nik intendanta Boria Mastilovi, zamjenik komandi-ra Prve ete Obren upi, narodni heroj, panski bo-rac Sava Medan, Maksim Brenjo i vie drugih boracaPrvog i Drugog bataljona roeni su u prvoj decenijiovog vijeka.

Bila je to neobina smotra nekoliko generacijapo stoj an ih i asnih Herceg ovaca i on ih koji se meunjima zatekoe na partizanskim poloajima prve usta-nike godine i na gladnim predanitima Zelengore, azatim na maru prema zapadnim stranama nae zem-lje. S njima, sa svojim oevima, braom, suborcima

part izan ima, tog ljeta oglasila se, snani je nego ikaddotad, zametnuta pukom i bombom, ezdeset jednaomladinka i ena u partizanskoj koloni, u dva bataljo-na na Zelengori i u Konjikom (Mostarskom) bataljo-nu, koji je trebalo da kao Trei bataljon ue u odredi, kasnije, u brigadu, a koji je tog juna, nekoliko dese-tina kilometara zapadno od njih, bio na Prenju, iznad

Neretve.Djevojke s pukom o ramenu, s bombom na opa-

sau! voju mladost i odlunost da se istraje na putukojim se polo, da se ne ustu kne p red protivni kom bezobzira na njegovu snagu i zloine koji ga prate, enapa rt izanka je vlastit im prim je ro m i r tvovan jem nanajbolji mogui nain stalno potvrivala, snano i bezkolebanja peatila borbeno bratstvo meu narodima,

meu etama, ma gdje se zatekla. Njihove rtve to gor-ko svjedoe.

Ve u prvim julskim borbama etrdeset druge setnicima na Zelengori i s njemakom vojskom i usta-kom Crnom legijom na maru prema Bosni iz Prvog

ba ta lj on a poginue om la din ke Aleksand ra Miloevi,Stoja Rebi i Brena Vukovi, a druge zadobie nove


17/292

ra ne .. . Svoje partizanske moi odmje raval a je i TinkaRomano, uenica, koja e poginuti kod Olova 1943,studentkinja Jelena Durbei i domaice Jela Rupar,

Ruma Draki (kao i njen mu Vidak, vjerski referentu brigadi), omladinke Dragica Gri.koja e poginutiu bici na Sutjesci, Darinka Suboti (sa starim ocemGligorom i bratom Bokom, iznad ijeg e groba nje-gov otac ubrzo odrati potresan govor), Paulina Sudar-ski- urii, akad ems ki slikar, koja ostavi ivot na Sut-

jesci, kao i oml adi nk a Danica Zelenovi, to pogibe naKupresu nepuna dva mjeseca kasnije, uenica BranaMiloevi, domaice Soka i Danica Slijepevi, koja eokonati ivot u Centr alnoj bolnici, uiteljica Olga Sta-rovi, djevojke Ljubica Svorcan i Darinka Krivokapi,Rua Gobovi, koja e ostaviti kosti na Sutjesci, zamje-nik komesara Prve ete Prvog bataljona uiteljica Lju-

bi ca Mihi, n ek ad an ji ak Uiteljske kole u Mostaru,u prvoj ustanikoj godini partijski rukovodilac u par-

tizanskim jedinicama istone Hercegovine, ena bo-rac koja je u svom intimnom i neobjavljenom zapisuveoma upeatljivo progovorila o svojim profesorimamarksistima i patriotima, posebno o Danilu Vukajlo-viu, koji je zajedno s njom koraao u koloni, iju mo-ralnu postojanost nije mogao zaboraviti ni Vrhovnikomandant kad je s njim razgovarao neposredno uoiDanilove smrti iznad Sujteske i o kojem je, svojevre-meno, Ljubica pisala: Najizrazitija linost, ideoloki ipolitiki vezana za marksizam, bio je Danilo Vukajlo-vi, profesor pedagoke grupe predmeta - filozofije,psiho logije, pedagogije. Njegova nastava bila je svamaterijalistika, pro ces opaanja, miljenja i saznanjadijalektiki je objanjavan. Sve nas je napravio ateisti-ma prije nego to smo postali komunisti, upoznao nas

sa razvitkom filozofske misli od antike do Marksa, nanekoliko seminara izlagao Marksov dijalektiki i isto-rijski materijalizam kao filozofiju modernog, naunogsocijalizma. Od njega smo saznali da borba savreme-nog proletarijata nije samo politika borba protivkapitalizma nego da ima i naunu teoriju, svoju filo-zofiju.


18/292

Sa dj e Ljubica sa svojim profes orom Danilom bilana njihovom posljednjem ispitu.

U etama Drugog bataljona svojom borbom su

upeatljivo obiljeile svoje ime tri sestre Ivkovi - ta-ka, radnica roena u Sjedinjenim Amerikim Drava-ma, kao i uiteljice Sava i Zora, koje su takoe bile uPrvoj eti, a uz druge Ivkovie iz nevesinjskih ustani-kih sela Drenja, Odaka i Zaloma - Tomu, Veljka iVlada, komandira i zamjenika komesara ete, Danilai Doka, to pogiboe tokom rata, Marka, Tripa, pirai Obrena, komandanta bataljona i narodnog heroja. Uzsestre Ivkovi i druge Ivkovie koraala je uenica Mi-lica ovilo, koja e sa oce m Lazarom pasti u ruke oku-

pa to ra i od njegovog ra fa la na Mo st ar sk om bl at u osta-viti kosti i ona i otac, domaica Draginja Glogovac iVasilija Gui, Radojka Vujovi, koja e izgubiti ivotu mostarskoj operaciji poetkom 1945, Zora Vujovi,Razija Alajbegovi, omladinke Njegosava iljegovi i

Jovanka Vukovi, Ljubica i Smiljana Miloevi, radni-ce Kova Kokotovi, Ljubica Damjanovi i Hilda Lerer,Pava Mileti, koja pogibe na Sutjesci i o kojoj e uovom zapisu, kao i o drugima, ponovo biti rijei, om-ladinka Vasilija ura sovi ...

Meu 238 boraca Mostarskog bataljo na, koliko ihse zateklo u vrijeme formiranja Hercegovake briga-de, s pukom i sanitetskom torbom o ramenu ve odetrdeset prve borile su se mnoge hrabre ene, a njihtrideset i nekoliko nastavilo je da ratuje i s druge stra-ne Neretve, na bosanskim stranama. Uenice RadaLozo, koja je umrla u slobodi, taka Mikovi i BertaAlbahari, koje e poginuti idue godine u borbamaoko Gacka, sindikalna radnica amija Bubi i ErefaBili, koja e takoe poginuti kod Ljubinja idue go-dine, uiteljica Zora Dragi, koja je kao pomonik ko-mes ara Tree ete etvrtog bataljona pogin ula na Oz-renu branei Vrhovni tab i druga Tita, zubotehniar-ka Zehra Dilitovi, koje nee preivjeti Sutjesku, rad-nica Rosa Gabri, uenica Hana Kulukija, koja je uneobinim okolnostima stigla u partizane i koja ekraj em godine biti zaroblje na i strijeljana u Jasenovcu,


19/292

domaica Olga Prebii, koju e etnici zajedno s mu-em i borcem iz ete Vinkom strijeljati u Grui kodKonjica s tridesetak dr ugih r anje nika i bo lesnika Mos-

tarskog partizanskog odreda, studentkinja medicineBisera Pui, koja je marta 1940. sa Azizom Kolude-rom, komandirom ete, bila lan Mjesnog komitetaSkoja u Mos taru, rad nic a Zulejha Sefi i Lenka Sikima,to pogibe na Sutjesci, uenica Ljubica Bela (ija dva

br at a borca pogi nue to kom rata), ra dn ic a Fatima Bi-javica i ui te lj ica Zora Deli, koj a pad e u uvenoin ju-riu na Po rima iznad Mostara s proljea 1943, radnicaRadojka Gnjati, ije junatvo - potvreno jo jednomu njema kom logo ru pre d oima hiljadu i po Mostara-ca i na strijeljanju ljeta 1943. - snano simbolizirabes-kompromisnost i samoportvovanje boraca revoluci-

je, ena Hercegov ine.Pored Radojke Gnjati koraala je i R a d o j k a Vu-

kovi, kerka jednog od n ajistaknu tijih h e r c e g o v a k i h

komunista i politikih robijaa Gojka Vukovia, lanaCK KP J, ija je ena Zlatka, drei u svoj oj kui odstup-nicu grupi komunista, bacila prvu bombu na ustae uokupiranom Mostaru i ija su djeca, njih etvoro - Ra-dojka, Slobodan, Mladen i Rade, kao i ona, majkahrabrost, poloili ivote za slobodu...

U Treoj eti je, pored estorice narodnih herojaLea Bruka, Mustafe Cemalovia Cimbe, Mehmeda Tr-

bo nj e Mehe, Ha sa na Zahi rovia Lace, Rifata FrenjeRife i Ahmeta Pintula, od kojih je samo Meha Trbonjadoekao kraj rata, koraala i uenica Nada Bajat, om-ladinka koja nije imala sreu da se vrati u svoju pro-rijeenu, borbenu porodicu, u vrsto spleteni ilegalni

pu nk t i sastajal i te mo sta rs ke sr ed nj o ko lske partij-ske elije. S njom su u koloni lje ta etrdes et druge bile

i radnica Malvina Altkron i uenica Mubera A r p a d i ,doma ica iz Konjica Slavka Dragani, koja e nekoli komjeseci kasnije poginuti nedaleko od svoga grada,uenica Emina Haam, iji je neobiljeeni grob na Sut-

jesci oglasio j o je dnu sm rt u po ro di ci od lu nih ilega-laca, radnica Fatima Hani, to pogibe u Dubravamakod Stoca, Mira Hrvi i profesorka Stojanka Todoro-


20/292

vi, koja e izgubiti ivot u Livnu idue godine, radnicaZejna Huskovi i graevinski tehniar Rabija Ljubun-i.. .

Iako su samo rijetke meu njima znale da je odstotinu ena u Bosni i Hercegovini krajem prve dece-nije dvadesetog vijeka manje od njih sedam bilo pis-meno (a manje od jedne Muslimanke od njih stotinu,to nije smetalo konzervativnim muslimanskim posla-nicima da u Bosanskom saboru 1911. godine, glasa-njem, izuzmu ensku djecu od obaveznog pohaanjaosnovne kole!), da su u nekim bosanskim selima aciosnov nih kola sjedili u razred ima po vjerskoj i stale-koj pripadnosti, ako i mnogo ta drugo nisu ule, znalei vidjele, jedno su svakako dobro upamtile: na vlasti-tim ognjitima su odmjeravale i svoj ivot i svoja nad-anja, da bi s prvom ustanikom godinom krenule i uruenje svijeta koji ih je drao u potinjenosti iropstvu, a one revolucijom preko njegovih ruevina

zakoraile u svijet, u partizansku kolonu u kojoj susvojom borbom osvajale prostore s kojih su, vijekovi-ma, bile prognane. Otud i njihova hrabrost koju je na-rod, od jednog do drugog sela, esto preuveliavao u

pri ama o par ti za ns ka ma ko je ju ri a ju na bunkere i uspletovima svjetleih rafala tokom mnogih mrklihnoi, izmeu eksplozija bombi i granata, svojim gla-som i pjesmom najavljuju brzi kraj djecoubica. Otud iuvjerenje ustaa i etnika da partizanski bataljon kojiima vie ena boraca moe due i da istraje, da parti-zanku nije lako zarobiti, prisiliti na predaju. Uostalom,evo ta o dramatinom buenju ena sa bosanskoher-cegovakih strana govori generalni sekretar KPJ feb-ruara etrdeset druge, evo kako se klesao novi lik eneu narodnooslobodilakoj borbi, kako su ene borci

uzele u sopstvene ru ke svoju sudbinu, kako njihovo iz-rastanje vidi drug Tito:

Ovdje u Foi razvili smo tako intenz ivan politikirad da nadmauje umnogome rad u Uicu i drugimmjestima gdje smo do sada bili. Naroito po enskoj li-niji ima velikih uspjeha. Ne samo meu graankamanego jo vie meu seljakinjama. Ovdje smo uspjeli da


21/292

po st igne mo to da rade za jedno Mus li ma nk e i Srpki-nje. U nedjel ju smo odrali enski zbor na kome su bile

pr is ut ne de lega tk in je iz itave oslo bo ene teri tori je , a

najvie seljakinja. Zbor je sjajno uspio jer je bilo preko500 ena. Tu je stvo ren an tifaist iki savez ena za Bos-nu i Hercegovinu. Najinteresantnije je to to se u ovimnajzabaenijim bosanskim selima seljakinje masovnooduevljavaju za narodnooslobodilaku borbu. Parti-zani imaju veliki ugled kod ena i one e nam mnogopo mo i da su zb ijem o ko d mu eva e tn ik u prop agan -du. U samoj Foi uspjelo nam je odmah prvih dana podolasku okupiti 90 odsto ena koje dolaze na sastan-ke.

FAMILIJARNI BORCI

Tako je to bilo. I kao to jedan hercegovaki slikarna prospektu svoje izlobe pie da je svako bie po

je dn a trska, svaka ljubav po je dan bal uk (nian nagrobu), svaki baluk kao jedan stih, da svi oni kojidolaze sa druge obale, d obro doli u ovaj svijet, poslu-ite se crnim hljebom, crnom rijekom i trajanjemovim, tako i o samoprijegornom rtvovanju mnogihiz kolone hercegovakih ratnika i revolucionara kojise okupie u dva partizanska bivaka, kad je svaki odnjih bio i ostao jedna trska, ljubav ili stih, jedno ljud-sko trajanje, oglasie se, posigurno, neko novo govore-nje, stih ili zvuk, pjesnik ili naunik koji e iz sudbineratnikove, tvrde injenice i imena junaka, to se ne isk-lesa u snovienju, izvui, moda, atmosferu i istinu,ive ljude i dogaaje, koji e uvijek biti najvanija hra-na pravoj literaturi o ovjeku i ivotu, kako to zapisa

part izanski hro niar i re vo lu ci ona r Ro do lj ub Colako-vi.

Tako se i u pononoj prozivci boraca Prvog i Dru-gog bataljona u umama Zelengore i Mostarskog naogoljelim padinama Prenja, iz tri prva matina jezgrakoja se 10. avgusta 1942. stopie u Hercegovaku na-rodnooslobodilaku brigadu, to ubrzo postade iudarnom i proleterskom, odazvae stari i novi ratnici


22/292

iz dva porodina gnijezda - hercegovaki zemljorad-nik Nikola Bjelica, roen 1895. godine u selu Mei kod

Stoca, njegov trinaestogodinji sin Zdravko, najmlaiborac odreda i br igade, i pe tn ae st ogo dinja kerka Ja-goda, kao i familijaran ovjek i borac iz Konjica SafetAlagi, optereen s petoro djece, ije borenje, poputdrugih o kojima e i ovaj zapisi govoriti, na osoben na-in simbolizira istrajavanje i iskuenja hrabrih, nesamo njihovih batljona ve i eta koje se rastoie ikoje se ponovo okupie, oznaavajui sve to kao diodramatine prie iz hiljadu i jedne noi, o vremenuratnom i intimnom ovjeka i borca iz partizanske ko-lone, o jednom izuzetnom ljudskom rtvovanju.

Njih troj e - Nikola, Zdravko i Jago da su ve apr ilaetrdeset prve pjeice grabili i odbrojavali svoje mar-evske noi na putevima koji su ih punih devetnaestdana vodili od sela Stepanovieva kod Novog Sada do

Zvornika, sreni to su izbjegli pokolj hortijevskih fa-ista nad nedunim ivljem, ostavljajui i svoju zemljui kuu, sve to su imali, majin grob i prijatelje u krajuu koji se Nikola sa enom doselio nakon prvog svjet-skog rata. Neko ih je od Zvornika do Tuzle prebaciokamionom, zatim su ponovo zapraili nesigurnim sta-zama pre ma Sarajevu, pa vozom do apljine, pa opetpje ice do Stoc a i sela Dabra, poloivi ispit mareva-nja. Doekao ih je prividan mir, pritajena nada da ihnovi zloinci nee ponovo odvojiti od kunog ognjita.Dogaaji su krenuli drugim tokom, jer sve to je bilo

po te no i r odol jubivo , posebno u k ra jevima koj i su bi linaseljeni Srbima, prihvatilo je oruje i otisnulo se u ak-cije koje nisu bile samo odbrana golih ivota ve i od-raz elje da se vie ne vi kako se ivjelo na gladnom

i sunom hercegovakom kamenjaru, odnosno treba-lo se suprotstaviti okupatoru i njegovim saradnicimau njihovim nastojanjima da se narodi Hercegovinemeusobno zakrve i istrijebe.

I upravo u to dramatino vrijeme, kad je - poputkazivanja tefana Cvajga o zvijezdanim trenucimaovjeanstva, o tom e da, kao to je elek tricitet itaveatmosfere u vrhu gromobrana, tako se i neizmjerno


23/292

obilje dogaaja prikupi u najui raspon vremena, daono to inae lako protie jedn o za drugi m ije dn o po-red drugog, to se zgunjava u jedan jedini trenutak,

koji sve odredi i o svemu odlui, daje taj as nepov-ratan za stotine narataja, ili odredi ivot pojedinca,naroda - Komunistika partija Jugoslavije pozvalanarode Hercegovine da s puteva beznaa krenu u za-

jedn iku borbu za s mje nu vi jekova i i spun java nj e sno-va najmudrijih ljudi i najborbenijih generacija to ihdade zemlja uzdu Neretve i Trebinjice, narod oko vr-taa i sunih polja, kad su u toj burnoj matici revolu-cionarnih dogaaja zasjale zvijezde stajaice i nahercegovakom nebu, koje svijetle neprolazne krozno prolaznosti, i familijarni borac Nikola Bjelica izsela Mee iznad St oca naao se u vrtlogu bun e i na elu

pa rt izanske et e u svom rodnom selu, bi to 5. okto bra1941. a nepu na tri mjes eca kasnije, 25. decem bra , u ta-

bu Stolakog ba ta ljon a, koji oku pi deve t eta, pr eu zeo

dunost naelnika taba i komesara bataljona.Prva ustanika zima je protutnjala u okrajima sitalijanskom vojskom, etnicima i ustaama, a ond a sunastupili kasni proljetni dani i agonija hercegovake

pa rt izanske vojske, ka d se i po rodic a Nikole Bje licepo no vo nala na ne izvjesnim pu te vi ma uzmicanja. Ja-goda i Zdravko, zametnuti krat kim italijanskim puka-ma, ekajui u tabu bataljona oca komunista, nael-nika i komesara, koji je s nekoliko eta vodio borbuoko Nevesinia, u selu Berkoviima gledali su logor za-robljenih italijanskih vojnika, me u kojim a je bio i ko-mandant stolakog garnizona, ali i seljake zabrinutezbog suavanja slobodne teritorije, prepune straha,sumnji i nevjerice. I njih dvoje su istrali na Kubakegrede i zauzeli poloaj, odakl e su mogli vidjet i kako na-

rod bjei uz planine Hrgud i Kuba.Lezi, mali, ulo se sekundu-dvije prije nego to

je topo vska gr an ata zalegla po tr bu k e dva metr a odmalog Zdravka, naoruanog borca. Samo rijetke jetakva srea posluila: granata nije eksplodirala. S po-loaja su ih poslali ranjenom ocu Nikoli u Zvijerinu,gdje su koji dan kasnije s ostalim par tiza nima vodili


24/292

borb u prot iv et nika i pa rt izana - pr ev ra tn ika. Nisudoivjeli sudbinu vie komunista, izvukli su se ispodetnikih plotuna i noa, batrgajui tokom noi i pre-

ko vrtaa prema sjeditu Operativnog taba u Divinu,odakle ih je put nosio, provlaei se izmeu etnikihzasjeda, ka Zelengori i odmoritu proleterskih i udar-nih brigada.

Zajedno s ranjenim ocem postali su borci Treeete Prvog bataljona Hercegovakog partizanskog od-reda, vojnici i skojevci na svakodnevnoj obuci i stra-arskoj slubi, ponekad sa paretom mesa i kuhanomkoprivom, bez soli i hljeba, rijetko s metkom u puci,eljni i jabuka divljakua. Berui divlje jabuke, maliZdravko je propustio i priliku da na Zelengori uje iVrhovnog komandanta, koji se 19. juna svojim zname-nitim govorom obratio Hercegovcima i Crnogorcima.

U gustom granju je mee trojicom bradatih pre-

po znao i Pe tra Drapina , komandanta Operat ivnogtaba NOP za Hercegovinu, koji je ubrzo na maru zaBosansku krajinu bio ranjen, i s njegovim ocem Niko-lom jahao na zaelju kolone.

S njima je prema Bosni grabio i dva metra visoki,snani Halid Comi, koji je u trenucima zamora svogsina Muju stavljao na jedno rame, a puku na drugo,najee utljiv, zabrinut. Partizanka Jagoda, penjuise uz padine Treskavice, zapitala je oca Nikolu koje tajneobini pleati partizan, kako to da je i on meu nji-ma, a ula je da je bio ustaki logornik ili tabornik,tako neto, u Fatnici.

estiti je to ovjek, Jagoda, a to to je bio, nekaje bio , ta ko je naa poli tika nalagala, i ne bi ul ud o: spa-sio je mnoge porodice, a ta e sada biti s njegovom,niko iv ne zna. Zato je zabrinut , odgo vorio je Nikola,koji je znao daje Halid bio sekretar jedne od prvih par-tijskih seoskih organizacija u Hercegovini 1936. godi-ne, da je enu s troje djece i naglaenim stomakom,

je r bilo je na put u i pe to di jete, ostavio u kra jn je neiz-vjesnim oko lnosti ma etnikog terora, a svog najstari-

jeg sina poveo u Zelengoru.


25/292

Tu, na Treskavici, sjedei oko razbuktale vatre,odje knuo je prasak - Zdravkov metak, to se skotrljaou lug prilikom ienja puke, okinuo je ispod glav-

nje, a nekoliko sati kasnije najmlai borac odreda, ja-ui konja kojeg mu je dao najstariji borac u koloniRisto drale, zasipan rafalima njemakog pukom itra-ljesca, pao je i ostao pritisnut pogoenim konjem. Nje-gov otac je potrao da pomogne sinu, ali zrno mu sezasjeklo u desnu nogu, i bila je to njegova druga ratnarana. Ipak je smogao snagu da izvue sina ispod pogi-nulog konja. Iza tog njihovog spasonosnog zaklonagledali su kako Ilija Babi, ganut neposrednom smruodredskog ljekara Safeta Mujia i grupe boraca, pu-komitraljezom tue po streljakom stroju njemakihvojnika, kako im komandir ete Milan Kuki dovikujeda uvaju glavu i da tede municiju, kako nedaleko odnjih ranjeni njemaki mitraljezac vie Hajl Hitler, aMilo Bajevi uzvraa psovkom. Iz tog vatrenog kovit-

laca izvukli su glavu Nikola i njegova djeca, i Risto iHalid, i njih trojica Ilija, Milan i Milo, narodni heroji,koji su prvog avgustovskog dana sa svojim borcima iz-

bili na nova borbena po pri t a za pa dne Hercegovine.Stigli su meu borce Mostarskog bataljona.U njegovoj Treoj eti, uz estoricu narodnih he-

roja i djevojke Nadu i Muberu, Malvinu i Eminu, pro-fesork u Stojank u i tehniarku Rabiju, Miru i Radojku,po re d ra dni ka i komesara Vaska Gnjatia , sm ir en i po-stojan koraao je i stolarski radnik eljeznike radio-nice u Konjicu i sekretar partijske organizacije u gra-du, tridesetetvorogodinji Safet Alagi, familijaranovjek, otac petoro djece vjerni saborac i uesnik u ak-cijama udarne bataljonske desetine u kojoj je bilo ne-koliko narodnih heroja. Jedan od sedamdesetestori-

ce iz Tree ete, koliko ih je bilo u vrijeme formiranjabrigade, i ko ja je iz svog prvog b orbenog s troj a to ko mbo renj a, izgubila etr de se t pe t bo raca , iz koje je doe-kao kraj rata trideset i jedan proleter, meu kojima je

bio i Safet Alagi.U Konjikom partizansk om bata ljonu niko se nije

iznenadio kad se Safet dob rovo ljno javio da uestvuje


26/292

u atentatu na Ferhata Kurtovia, organizatora musli-manske milicije u Bjelimiima koja se vrlo uporno bo-rila protiv bataljona od est stotina partizana. Bio je

uvjeren u to da atentator Meha Taso, mostarski rad-nik, nee moi tako lako izvriti taj neobino teak za-datak u Konjicu bez njegove neposredne pomoi.

Mada je iz Mostara stigao mjesec dana prije negoto se javio za atentatora, Taso je iza sebe imao neko-liko smjelih suko ba s neprijatelj em. Njegov posljednjiobraun odigrao se u mostarskom vojnom zatvorufebruara 1942. Kad je straar otvorio vrata elije da gapust i do kuhara da pr imi ru ak u dru gom kraju za-tvorskog hodnika, Taso je iznenada udario viljukomstraara u lice i oteo mu puku. Zatim ga je mlatnuokundakom i pojurio kuharu koji se sakrio iza kazana.

Straar na vratima zatvora nije imao kad da sesnae - stigao ga je Tasov metak. Zatim se hrabri rad-nik sa zida visokog nekoliko meta ra strmoglavio u u-

gumovia batu, a dalje mu je ve bilo lako. Na putuza bataljon zarobio je italijanskog vojnika, razoruao,svukao mu odijelo i pustio.

O tome kako je u centru grada poginuo Ferhat-beg, a j eda n po re d njega ranj en , govori i izvjetaj ko-njike orunike postaje od 20. aprila 1942, sve do po-

jedi no st i kako su ate nt at ori bili ob ue ni .No uoi at en ta ta dva dr ug a su provel a u Safeto-

voj kui. Najstariji Safetov sin, osmogo din ji Aziz, izba-en iz kole to mu je otac bio u partizanima, doekao

je oca pr eg ladn je li h oiju, oeku ju i po kl on - komadhljeba. Tri djevojice, a najstarija je imala est godina,zbunjeno su gledale naoruanog oca i njegovog prija-telja. Bilo im je uskraeno i b ijedno sljed ovanje hra nekoje su graani primali na karte, a koji dan kasnije

meu tridesetoricom uhapenih graana bila je i nji-hova majka. Tad se nekako izvukla iz zatvora, ali po-slije dva mjeseca, krajem juna 1942, andarmi su pono-vo odvojili majku Hibu od njene djece.

Bilo je to u vrijeme etnikog pua u Konjikom(Mostarskom) partizanskom bataljonu, kad je mukiubijeno oko ezdeset boraca. Klali su ih na spavanju,


27/292

u zasjedama, na straama i osmatranicama, uglav-nom hvatajui ih na prevaru i bez otvorene borbe.Na jd rama ti nij i su ko b je bio u Prvo j eti, ijih je tr ide-set lanova Partije i Skoja bilo opkoljen o u jednos prat-noj koli u Bijeloj, nekoliko kilometara daleko od Ko-njica. Meu njima su bili i Meha Taso, narodni herojEnez Orman, zamjenik komandira Vlatko Lazarevi,kom esar Stjep an ulenti, zbratimljeni Srbi, Muslima-ni i Hrvati, koji su cio dan odolijevali desetorostrukonadmonijim etnicima i pred vee jurnuli kroz pro-zor i vrata. Izvukla su se samo njih dvanaestorica, ali- nali su se u bezizlaznoj situaciji. Ta grupa sa svihstrana progonjenih partizana donijela je smjelu odlu-ku: dolinom Neretve u Mostar! Kreui se u manjimgrupama i povlaei se niz rijeku, ustae su ih uhvatileupravo u Konjicu, kod mosta, u vodi, kad su pokualida, plivajui, prou kroz grad. Tako se pored zaroblje-nih partizana u konjikom zatvoru nala i Hiba Alagi.

Kad se u prenjskom partizanskom bivaku dozna-lo da su u zatvoru mnog i partizani, borc i uda rne dese-tine bataljona skovali su plan: trebalo je, koliko od-mah, upasti u Konjic i osloboditi drugove, jer od svega

je bilo na jvani je jedn o: oni su se bori li za ba ta ljon , asad se za njih mora boriti bataljon! Sve je to dobro, ali- pitali su se drugov i - da li se mogu pos lati u grad pre-pu n vojske najbol ji borci, ija bi pogibi ja znaila velikiudarac za bataljon. Napokon je odluka donesena: pe-torica boraca - Meha Trbonja, Hasan Zahirovi Laa,Mustafa emalovi imba (narodni heroji) i dvojicaKonjiana, Abdulah Lugi i Safet Alagi, njima svoj-stvenim lukavstvom, drskou i spretnou, uvui ese u zatvor i, ako je moguno, bez borbe osloboditi za-

toene drugove.Tako je i bilo. Grupa se dohvatila irokog zatvor-skog zida, odakle su u unutranju stranu zatvora spu-tene merdevine. U zatvor su uli Meha Trbonja, Laai Safet Alagi, a ispod zidina su osta li imba i Lugi. Upr vo j eliji , koj a je ne oek ivan o bi la o tvorena, naili suna etvoricu zatvorenika. Imali su jastuke i jorgane ivrsto su spavali. Ovi sa svilenim jor gan ima nisu nai,


28/292

neka i dalje lee! re kao je Meha i produ io zatvor skimhodnikom. Bila su to u stvari etiri skojevca kojima suroditelji donijeli posteljinu i koji su ubrzo, poto su ih

poslije neko li ko da na os lobodi li proleter i, stupil i upa rt izanske jedinice . Poginuli su kao bo rc i Narod-nooslobodilake vojske. Te ljetne noi udarna grupaih je u zatvoru ostavila zbog njihovih svilenih jorgana.

Ko to lupa? uo se straar iz male straarskesobe na drugom k raju ho dnik a pored koje je stajao de-setar Meha s kamom u ruci. Oito osjetivi opasnost,

blizinu smrt i, s traarje pr es tr av lj en zautao. Ka tana cu eliji u kojoj su bili partizani jo nije ni pukao a iz-nutra se uo glas Mehe Tase: Danas smo se kladili dae te sigurno doi. Desetar Meha je iz hodnika zvao

bra ta Beu, ne znajui da mu je bra t s troj icom drugo-va dan ranije odveden u Sarajevo.

Safet Alagi je imao vie sree. U eliji je zatekao

svoju enu Hibu. Ali ona nije eljela da napusti eliju.Sklopljenih ruku je molila mua i Lacu da je ostave uzatvoru, daje prepuste sudbini. Preklinjem vas, osta-vite me. Ako me izvedete, ubie mi djecu. Safet je svo-

ju upla kanu i pr ep la e nu enu iupa o iz elije i dov eodo merdevina. Laa je legao na zid i rukom spustioenu u dimijama, koja je pala na kokoinjac, a zatim upo i roku jamu . Kad je otvori la oi, ugleda la je naor u-anog komiju Lugia. Ubrzo su na zid izbili i oslobo-eni partizani.

Niko tad u pre nj skom bivaku, gd je je udarna gru-pa s os lo bo en im pa rt izan ima stigla, ni je znao ta sedeava u Hercegovini - kuda bi desetkovani bataljontrebalo da krene, ta da radi, koje su se partizanskesnage odral e u etnikim p uevima. Culo se i to da od

Zelengore i Kalinovika nastupaju ogromne, do zubanaoruane etnike snage, da redom iste teren i koljusve to je protiv njih. Na sreu, to su bili borci prole-terskih brigada na putu za Bosansku krajinu.

Petog jula uvee udarne grupe bataljona su oslo-bodi le v aro icu Ostroac, a dva da na kasnije, 8. jula, sa-znalo se da su Konjic oslobodili proleteri, da su razru-ili eljezniku prugu od Konjica do blizu Sarajeva.


29/292

Bili su to valjda najradosniji trenuci u porodici Alagiu ratnom nevremenu. Na seoska kola je Hiba stavilatroje starije djece i otisnula se ka selima oko Prozora.

Kad je kasnije do nese na i dvogodi nja Azra, porod icaAlagi je ve imala i pe to d ijete - malog R usmira. A on,komunist Safet Alagi, nastavio je borbu u svom bata-ljonu na zapadnoj strani Neretve gdje su ubrzo isture-ne strae Mostarskog bataljona doekale iscrpljene

pre th odn ic e he rcegov ak ih i cr no go rs ki h pa rt izanakoji su otud, od Zelenogore, krili put prema zapadnojBosni.

Njihov bo ra va k u tom kr aj u i mar prema zapad-noj Bosni bio je prepun gorine i propraen mnogimrtvama. Odmjeravanja zajednikog brigadnog i od-redskog taba ta se sve postiglo tokom etrdesetod-nevnog boravka na podruju Zelengore upuivala suna odlunija rjeenja, tim prije to je nakon tree ned-

jelje glad bila pro sto neizdrl jiva, bo rc i su postal i mr-

zovoljni, sporo su se kretali po logoru, nisu bili u sta-nju da prate sastanke i konferencije, kako je zabilje-io kom and an t hercegovakih partizana, da bi u svomzapisu utvrdio da su tabovi jedinica pomalo zabri-nuti za moral partizana, jer je bilo oigledno da onopada.

DAN PREPUN RATNIKOVE MUKE

Dani i noi su tako uludo promicali, i etrdese-todnevna glad i tenja boraca da se krene u borbu na

bi lo ko ju st ranu , po go tovo to su uo bia je ni politikirad, vojna obuka i stalni boravak u umi uveliko ostav-ljali peat usporenog logorskog ivota, podstakli su za-

jedn iko ru ko vo ds tv o br igad e i odreda da bo rc e na-

viknute na pokret i akcije povedu u noni napad naKalinovik 23. jula, uvjereni da e njegovu malobrojnuodbranu brzo rasturiti, kako su im to nagovjetavaliRade Hamovi i njegova grupa boraca iz Kalinovikogodreda, gdje su etnici takoe razbili vie eta i frontotp ora naro da i njegove vojske. Ta odlu ka da se kreneprema Kalinoviku i dalje prema za pa du pr oist ek la je


30/292

u stvari na osnovu procjene da se ne mogu ispuniti za-daci koje im je postavio Vrhovni ko man dan t - jer, pre-ma onom to su dotad saznali, etnici su imali vie de-

setina svojih odreda, a seljaci, zaplaeni terorom, te-ko da bi mogli pruiti sigurnije utoite oslabljenimpa rt izansk im jedi ni cama . Ako su se takva od mj er av a-nja mogla smatrati razlonim, procjena etnikih sna-ga i njihovih bor ben ih mogunosti, bolje rei njihovihneposrednih ciljeva, kasnije se to utvrdilo, bila je ne-realna: potcijenili su svoje protivnike.

Ubrzo su bili u prilici da dobro zapamte svoje za-je dn ike previde. Dan uoi napada na Kalinovik, 22.ju la izju tra o ko dvi je hi lj ade et ni ka gru nu lo j e iznena-da sa svih strana na crnogorske i hercegovake parti-zane. Do dva sata popodne pruan je odluan otpor, aonda je bataljon Crnogoraca odsjeen. Drugi se s mu-kom probio iz obrua, Hercegovci su imali prve rtve,meu kojima komandir Prve ete Drugog bataljona

Drago Papi i omladinka Aleksandra Miloevi. Ra-njen je i Petar Drapin. Slijedee jutro je zateklo borcekod Miljevine. Tada su etnici opkolili dva bataljonaPete crnogorske i borci su, probijajui se iz obrua, bili

pr is il jeni da skau niz vr le tn u i st rm u st ijenu.Na Treskavici se dva dan a kasn ije razgor je la no va

bo rb a: borbom pr sa u prs a etnici su odbaeni s pla-ninskog visa, i kolona je produila prema Igman-pla-nini.

Dogodilo se to u selu Zabru, k ad je vie od tri sto-tine Nijemaca i ustaa Crne legije uspjelo da iznenadi

bo rce, crno go rski i he rcegov ak i ba ta ljon i nisu bla-govremeno zauzeli istaknute poloaje, na koje je nep-rijatelj uspio da se neopaeno privue i s njih tue ko-moru, zbjeg i bolnicu u pokretu. Trebalo je ispravitigreku, i borci su odlunim juriem, borbom prsa uprsa, na jt e om na maru prema zapadu, po tisnul i nep-rijatelja i omoguili prolaz kolone. Protivnik je imaooko trideset mrtvih, a brigada i odred etrdeset petmrtvih, ranj enih i nestalih. Tako su iz Prvog bataljonaHercegovaog odreda poginuli omladinci Miladin Vu-kovi i Rade Asanovi i omladinke Stoja Rebi i Brena


31/292

Vukovi. U selu Zabru pod Bitovnjom pao je i dr Sa-fet Muji, narodni heroj. Ipak se smoglo snage da setoga dana u podn oju planine Bitovnje razbije njema-

ka zasjeda. Sutradan, 28. jula, zatitnica kolone je na-padnuta na planin i Bitovnji i pa le su nove rtve . Nailesu nove njemake snage, oko pet stotina vojnika, kojisu napali s bone strane od Kreeva do na vrh Bitovnjeda bi sprijeili dalji pr od or kolone. Poloaji na Bitovnjitueni su avionskim bombama, topovskom granata-ma i minobacakim minama, uporno se pokuavaloda se kolona razbije i presijee, ali ona je nezadrivokrila sebi put.

Kada su 1. avgusta potpuno iznurene prethodniceba ta lj on a pristigle na podruje Prozora, nakon izuzet-no tekih borbi s njemakim vojnicima i ustaama,

prvu etvoricu st ar je i na iz ko lo ne - Sava Kovaevia,Blaa Jovanovia, Vlada egrta i Vasa Mikina Crnogdoekao je sa svojom patrolom rukovodilac Skoja uMostarskom bataljonu Hamdija Brki, jedan od peto-ro poginulih boraca iz porodice Brki. Navee su njihetvorica poslali kratak izvjetaj Vrhovnom koman-dantu, obavjetavajui ga da e o tome ta se s njimadogaalo otkako su se razili na Zelengori sve detaljnoobjasniti kad pristigne sva vojska koju su vodili.

Prvog avgustovskog dan a je i tab etvrte prole-terske brigade predloio Vrhovnom komandantu dase Petoj brigadi, koja je imala oko pet stotina boraca,

pr ip oj e dva ba ta lj ona Herceg ovakog od reda , je r su ido tada, kako je reeno, zajedno operisali i koji sukroz tu zajedni cu ostvarili nu no zblienje, a da se Ko-njiki (Mostarski) pripoji njima, etvrtoj brigadi radi

po jaanja i koji bi, usl ijed svog socijalnog sastava, po-jaao i pr ol et er sk i ka rakt er nj ihove br igade, koja jesasvim seljaka.

Prijedlog nije prihvaen, jer je Vrhovni koman-dant ostao pri svojoj ranije don esen oj odluci da formi-ra Hercegovaku brigadu. Taj trenutak se bio uveliko

pr im ak ao .Oekivanja tek pristigle etvorice ratnika da e ih

drug Tito primiti kako bi mu i usmeno izloili sve


32/292

stvari, kao i politiku i partijsku situaciju, brzo su seostvarila, jer Tito im je ve 4. avgusta poruio: Svevae trupe neka ostanu u rejonu Prozora na odmoru.

Bolnicu s bolesnim i ranjenim drugovima poaljite uselo Zvirnjau ... Drugovi Sava, Blao i Vlado nekadou kod nas. Mi smo oslobodili ujicu i Duvno pono-vo. Neprijateljski ispad Francetieve bojne suzbili smoi vratili je u Kupres; ako nam na vrijeme stignu snageKrajike udarne brigade, mislimo da ih u Kupresu sa-hranimo. Pripremamo osloboenje Livna.

Toga dana kad je Tito pisao i pozvao njih trojicuda dou u Vrhovni tab, prije nego to je taj poziv sti-gao do njih, zdrueni tab poslao je izvjetaj Vrhov-nom komandantu o njihovom povlaenju od Zelengo-re do Prozora, da bi na kraju napisao: Predlaemo ta-koe da se Konjiki bataljon prikljui Hercegova-kom odre du, jer se ovaj jo nalazi pod ko man do m et-

vrte brig ade. .. ekamo dalji raspored i nareenja odvas... Naa je elja da poslije nekoliko dana odmoranapr avim o po kret u pravcu vas, gdje emo zauzeti po-loaj borbene jedinice na prvoj liniji...

To je ujedn o bio i svojevrstan rapor t o sudbini ra-njenika Centralne bolnice. Brigada je na kraju maraimala 450 za borbu sposobnih boraca, odred 270, a 37mrtvih i ranjenih i 64 nestala, pored 150 boraca Treeg

ba ta lj on a Pete br ig ade i 20 Hercegov aca ija je sud-bi na bi la neizvjesna. Izvjetaj je svjedoio o grevi timnastojanjima da se spasu ranjenici. Da smo pokualida odnesemo sve teke ranjenike, napisano je, naa

br igad a i odred bi bil i uni teni , odnosno razb ijen i i nebis mo ih mogli nositi. Tako sm o ostavili de se t radn je -nika u Vrbnici, ostavljajui im i stoke i novaca, kao ida o njima vodi brigu dotadanji komandant podru-

ja. .. Ostale ra nj en ik e smo na konj im a i na nosi limaodnijeli sa sobom... Mi smo svjesni bili da nije ni po-litiki ni vojniki ostaviti ranjene drugove u Vrbnici,ali smo bili pred dilemom: ponijeti ove drugove i izgu-

biti vojsku ili o staviti ih uz vj er ov at no u da im se nitanee dogoditi...


33/292

. . . Liniji narodnoos-lobodilake borbe trebadati vie irine i gipkostiOne koji su jo uvijek os- jy,tali neutralni treba strp- Pljivo ubjeivati. .. re |kao je vrhovni koman- jdant NOP i DVJ Josip >

Broz Tito borcima et- tvrte crnogorske prole-terske brigade i Herce-govakog NOP odreda uLjubini na Zelengori 19.juna 1942. (na fotografi-

ju

Prvi put sam doao u dodir sa hercegovakim borcima u proljee 1942.godine, kod sela Vrbnie, za vrijeme naeg povlaenja iz Crne Gore. Namene su drugovi iz Hercegovine ostavili tada vrlo dobar utisak, ne samokao borci sa visokom svijeu ve i kao vojnici oelieni borakim kvali-tetima. U to smo se ubijedili u toku itavog oslobodilakog rata ... zapisao

je drug Tito 1961. Na snimku: borci Hercegovakog NOP odreda u Ljubini19. juna 1942.


34/292

Sestre Ivkovi - Sava, taka iZora, borci Prve ete Drugog ba-taljona kodPosuja avgusta 1942.

Risto drale (poginuo 1943) iZdravko Bjelica - najstariji i naj-mlai borac Desete brigade kra-

jem 1942.

lanovi partijskog biroa Treeg (Mostarskog) bataljona Desete narodnoos-lobodilake hercegovake udarne brigade (kasnije proleterske), kod Prozo-ra oktobra 1942: stoje - Duan Simi, Muhidin Baagi Hido (poginuo kodOstroca 1943), efik Obad (narodni heroj, poginuo na Sutjesci 13. juna1943), klei - Enver emalovi, sjede - Aco Babi i Salko Pezo (poginuo na

Sutjesci 1943).


35/292

Ranjenici, to su ostali u Vrbnici, nisu imali sree.Spasila su se samo trojica. Ipak, odsjeeni bataljon Cr-nogoraca i dvadesetak Hercegovaca uspjeli su poslije

mjesec dana da se probiju u prozorski kraj i prikljuesvojim jedinicama.

ISKUSTVA KAO UPOZORENJE

Bilo je to i vrijeme kad su Tito i njegovi najblii sa-radnici uoptavali iskustva iz protek lih doga aja u Ju-goslaviji i svoja razraena uputstva slali partijskim ivojnim rukovodstvima irom zemlje. Tako je tog julai Ivo Lola Ribar, lan sekretarijata CK KPJ za neoslo-

boene krajeve, po slao pi smo ru ko vo ds tv u Hrva tskei Edvardu Kardelju prenosei im ocjene Partije o voj-no j i politikoj situaciji u zemlji, pa i o prilika ma u Her-cegovini. U prvom pismu je saoptio zakljuke o sloe-

nosti borbe u Hercegovini i Crnoj Gori, o tome da jeokupator, dosljedan u sprovoenju politike izazivanjagraanskog rata, vrlo vjeto svuda iskoriavao sek-take greke naih drugova, koji su nepravilno shva-tali sutinu meunarodnih odnosa, zaotravali borbuna pitanjima onog sutra', tj. 'druge etape', i nepravilno

postavljali odno s Part ije i vojske , ta ko da je rukovode-a uloga KPJ na praksi bila srozana, odnosno daje iztakve njihove politike linije izlazio, na primjer , i nep-ravilan kriteri jum u likvidaciji petoko lona a i neprija-telja naroda, kriter ijum koji je u mnog o emu bio klas-ni a ne nacionalni.

Takve pogreke su znatno olakale okupatoru ietnikim voama njihov kurs na izazivanje graan-skog rata, i pomogle im da privremeno zavedu ili barpasiviziraju di jelove seljatva, pisao je dalje Lola, a,nasuprot takvim manevrima okupatora i etnika, po-litika KPJ ostala je dosljedno na liniji stvaranja iro-kog narodnooslobodilakog fronta, na liniji narod-nooslobodilake a ne meusobne bratoubilake bor-

be, i to vie no ikad ba danas, posl ije zakl juen ja sov-je tsko-engleskog ug ov or a o savezu od 26. maja i spo-


36/292

razu ma sa Engleskom i Ameriko m o stvaranju Drugogfronta...

Obavjetavajui Edvarda Kardelja o grekama u

Hercegovini, iznio je znaajne pojedinosti, pa i to daokupator nije samo upotrebljavao silu i prijetnju kaoi najstranije represalije da bi zaplaio stanovnitvo,ve i da je i vrlo vjeto igrao na kartu 'bauka revolu-cije' i iskoriavao sektake pogreke naih drugovada bi seljatvo odvojio od nas, to mu je donekle i

pr iv reme no i us pj elo u ne ki m kra je vi ma Crne Gorei u istonoj Hercegovini. Govorei o politikim stran-put ic ama u tim krajev ima, saop t io je i to da su se upr voj ust an iko j god ini - pored l ikvidiranja, u ir im ot-kosima, stvarnih, dananjih neprijatelja - fiziki od-stranjivali i takvi ljudi za koje narod nije bio ubijeenta su, a koji esto i nisu bili neprijatelji ve samo'neutralci'..., zatim da je bilo oevidno prejahava-nje Partije od strane tabova, da su sve intervencije

drugova koji su doli u Hercegovinu da bi ispraviligreke ostale uveliko uzaludne, jer je ve poela treaneprijateljska ofanziva, tokom koje se ba otkrilasudbina poinjenih greaka, da bi na kraju tog dijela

pis ma zabiljeio: To su, eto , uzroci pri vre men og usp-je ha etn ik a u tim dv je ma ob la st ima. Pred masovnomneprij ateljsk om ofanzivom mi bismo se, u svakom slu-aju, bili morali povui iz tih krajeva, bar privremeno:ali ne bismo doivjeli makar i privremen politikineuspjeh, kao to se dogodilo sada.

I drug Tito je 1. avgusta 1942. pisao Kardelju o pri-likama u Hercegovini: .. . uvajte se sektakih skreta-nja, koja su u dana njo j fazi borb e slovenakog narod anajopasnija... Mi imamo u tom pogledu teka iskustvaiz Crne Gore, a naroito iz Herce gov ine. .. U Hercego-

vini je snaan polet narodnog ustanka zavrtio mozaknaih rukovodeih ljudi iz Operativnog taba i oni supoel i prav it i n evj er ova tn e sekt ake svinjari je i u nev-je ro va tn o kratkom v remenu ta j naro dni ust an ak j e up-ropaten i okupator je pomou etnikih elemenatauspio da razbije nae partizanske bataljone, ije je ljud-stvo u masama poelo prilaziti etnicima. Samo pri-


37/292

sustvo drugova koje smo mi tamo poslali i Proleterskebr igad e uspj el o je spasiti na jbol ji dio pa rt izansk ih je-dinica od potpunog rasula...

U meu vr eme nu je i neprij atelj svodio svoje rau-ne, kao to je to bio sluaj i sa zapovje dni tvom 6. oru-nike pukovnije koje je 13. jula 1942. poslalo Vrhov-nom orunikom zapoviednitvu izvjetaj o borbamas partizanima u Hercegovini:

.. . etniki odred i organizirani su od talijanskihvojnih vlasti na podruju Bilee, Trebinja, Nevesinja,Gackog, Ljubinja, Stoca i apljine. Talijanima je uz po-mo ovih odreda uspjelo razbiti partizane u istonojHercegovini. Prehranu i naoruanje dobivaju ti odrediod talijanskih vojnih vlasti. Po dranju i stanovitimznakovima moe se zakljuiti da je etnika grupaGacko i Trebinje voljna da sarauje sa naim vlastima,dok se za druge grupe to sada ne moe kazati...


38/292

KADROVSKA I PATRIOTSKA VOJSKA

U ujici kod Livna 10. avgusta 1942: roena prva herce-govaka brigada Osnovi meusobnog povjerenja ili di-

jalog o bratstvu u etnikom osinjaku Prva borba bri-gade - kupreki uzaludni jurii est stotina odlunih Titove naroite napomene Hercegovci i Crnogorci uOperativnoj udarnoj grupi Previdi, nesporazumi i upo-

zorenja ta je Vrhovni tab zamjerao, a ta su Herce-govci odgovorili Najstariji borac brigade u magacinunaoruanja Muke Velike upe Pliva i Rama Zato je

smijenjen tab Mostarskog bataljona Tradicije kojezabrinjavaju ili da li su lanovi KPJ morali da ute tabDesete brigade 6. oktobra 1942: Brao, hercegovakietnici Raslojavanje meu etnicima Glasnici iz

Hercegovine

Stiglo je novo Titovo nareenje i, umjesto da u Vr-hovni tab krene sa Savom Kovaeviem i Blaom Jo-vanoviem, komandant Hercegovakog NOP odredaVlado egrt poveo je dva hercegovaka bataljona pre-ma Duvnu, gdje je trebalo da dobije novu zapovijest.

Kad su poslije mara i boravka u Duvnu uskoro iz-bil i iznad Livna, Prva i Trea pr ol et er sk a bri gad a s di-

je lovi ma petog kraj iko g odreda i sa mo st al nim livanj-skim bata ljo nom Vojin Zirojevi vodili su posl jedn jeokraje u gradu. Bilo je to 7. avgusta izjutra, gdje jeneprijatelj, pored 150 mrtvih i ranjenih, imao i 650zarobljenih, meu kojima 400 domobrana.

I dok su Titovi saradnici vrili posljednje pripre-me za napad na Kupres i nastojali da se to prije spro-vede direktiva Vrhovnog komandanta o postupku sa


39/292

zarobljenicima (da se zarobljeni domobrani, meu ko-jima oficir i i komandant garnizona, bojnik, os lobode ,kao i gvardijan, koji je zahtijevao da se samostan pri-pr em i i ko ri st i za od bra nu , a nje ma ki o ficiri i inenje-ri uvaju pod strogom kontrolom, to jest da trebaodmah od italijanske komande u Sinju i Kninu traitirazmjenu za Dragicu Pravicu, njenog brata Rada i os-tale drugove, ne znajui da su Dragica, narodni herojiz Hercegovine, i njen brat ve bili strijeljani), dok su,tako, na pro stra noj oslob oen oj teritoriji i narod i bor-ci oekivali nove bitke, ponovni susret s Titom, ovog

pu ta u umama Cincar-planine, ka d je cio bo rben i pu tCrnogoraca i Hercegovaca od Zelengore do Prozora,oznaen kao samoportvovanje proletera kojima jesudbina ranjenika ujedno bila i njihova, makar kolikeda su rtve pale i greke ispoljene, zavren je odlukomVrhovnog komandanta o formiranju Desete hercego-

vake brigade, odlukom koju je ve bio najavio juna1942.Prvi zadatak nove brigade bio je napad na Kupres.

Umjesto smo tre i p ostroja vanja - pokre t i juri, s osta-lim brigad ama, na dvije hiljade ustaa ukop anih u dvi-

je lin ije odbra ne, spol jn ju i u nutr an ju, na izuzetno ut-vreno i branjeno gnijezdo neprijateljsko.

Prva hercegovaka proleterska brigada - koja eu svoje ete ubrzo ukljuiti i ratnike s mnogih stranavan Hercegovine a istih moralnih i borbenih odree-nja - razvila je svoje zastave bratstva i ravnopavnostii s njima krenula na muk otrp nu borb enu mar rutu no-sei svoja nova moralna oznaenja i poruke oslobodi-lakog rata i revolucije. Te zastave bratstva nosili su

bo ra ki kolektivi koji su do sl jedn o i h rabro ispunjava-li svoju revolucionarnu i patriotsku obavezu: borbom

prot iv okupatora i nj ihov ih sa ra dni ka spreaval i suraspirivanje bratoubilake borbe i ujedno krili putkojim je trebalo ii da bi se sauvali nacionalni iden-titet, sloboda i zajedniki ivot nar od a i naro dnos ti ju-goslovenskog podneblja.


40/292

ZAJEDNI KO ISTRAJAVANJE

Sve ono to ostade u ivotopisima bataljona, kojise okupie u brigadnu kolonu, sve ono to njihovi ne-napisani ratni dnevnici uvaju i svjedoe, o emu na-stoji da govori i ovaj zapis o brigadi, upeatljivi su re-zultati bitke za opstanak i zajedniko istrajavanje i bo-renja svih naroda i narodnosti, grevitih napora ko-mun ista i drugih pa triot a da se u toj istorijskoj bici os-tane kako se i poelo ljeta etrdeset prve. Jer tad kad

je izg ledalo da e, pore d Srba , Jevreja, Roma, kom u-nista, i svi drugi poteni ljudi biti potrpani u jame, dae nestati u kon cent racio nim log orima i zatvorima, za-iskrila je nad a - pod vodstv om k omu nist a od pasivnogotpora prelo se na iroko organizovanu akciju. Rijeinade i ohrabrenja pretvorile su se u borbene poklie- s prvim pogro mom srpskog stanovnitva i otp oro mrodoljubivih graana na ustanikim poloajima u is-tonoj Hercegovini nale su se hiljade boraca. Tog gor-kog ljeta, u dane leleka po hercegovakim stranama,ugaena su mnoga kuna ognjita. Izbezumljeni narod

je bjeao u zbjegove, u be zv od ne i pu st e vrlet i, u brdakoja su pruala utoita. Tu je bila i veina komunista,skojevaca i njihovih simpatizera, nevelika jezgra kojasu izbezumljenom narodu otkrila jedino mogue pute-ve opstanka: put oruanog otpora, konsolidovanjazbjegova i formiranja prvih oruanih odreda vojskenarodnog otpora.

Ali ubrzo su se oglasili oni kojima nije bilo do je-dinstvene optenarodne borbe, do zajednikog ivlje-nja uopte, pa otud i njihovo razaranje vojske koja jeu to vrijeme, kao i danas, jedina mogla pod jednu za-

stavu okupiti najbolje predstavnike svih naroda i na-rodnosti. Zbog podriv ake djelatnosti ovinista u usta-nikoj nar odn oj vojsci sa slobo dne teritorije u istonojHercegovini moralo se tog ljeta u gradove vratiti neko-liko Muslimana i Hrvata, komunista, koji su se s pu-kom u ruci borili u toj vojsci, odnosno trebalo je da ko-munisti i drugi poteni rod oljub i istone Hercegovine,a to je znailo iskljuivo Srbi, p rip eme uslove za njihov


41/292

ponovn i po vr at ak i uee u borbi za slobodu, to je stda se brzo i beskompromisno obraunaju sa ovinis-tima i drugim kontrarevolucionarnim snagama kojesu priguile sve akcije poku avajui da ustanike masepovedu u bra to ubi laku bor bu . Na to ni je tr eb al odugo ekati, i borba naroda Hercegovine poprimila jeuistinu karakter zajednikog, monolitnog borbenogfronta protiv okupatora i njihovih saradnika.

Takva odlunost i brzina kojom su komunisti unekim dijelovima narodne vojske razotkrili i unitilisvoje oviniste upeatljivo je svjedoanstvo o kalje-nju bratstva meu narodima Hercegovine i to u vrije-me kada su se samo u istonoj Hercegovini vodile us-tanike borbe i kada su hrvatska i muslimanska usta-ka reakcija nastojale da u svoje redove uvuku to ireslojeve naroda, odnosno sve se to dogaa kad meumuslimanskim i hrvatskim stanovnitvom na ovompo dru ju ve sazrijevaju ideje o za jedn iko j borb i sasrpskim masama protiv faistikih okupatora i svihonih koji su poli da ubijaju za njihov raun, to jestkad zahvaljujui komunistima, meu muslimanskimi hrvatskim stanovnitvom raste saznanje o tome dajefaistiki okupator zajedniki neprijatelj i musliman-skog i hrvatskog i srpskog naroda u Hercegovini(kako su zabiljeili Todo Kurtovi i Neo Pareanin usvojoj knjizi U borbi za slobodu).

Na takv im osn ova ma meusobnog po vj er en ja svatri naroda Hercegovine borila su se punim srcem,niko nikome nije donosio na tanjiru slobodu i odmje-ravao njegovo mjesto i doprinos u toj borbi. Njihovodogovaranje ta da se radi peaeno je zajednikim

ju ri i ma na nepri ja te lj ske bunk er e, po tv r uju i svoje

ivotno opredjeljenje i svakodnevnu samoportvova-nost mnogim grobovima. To potvruje i 187 grobovapalih borac a Prvog udarnog he rceg ovak o-crnogo rs-kog bataljona (a bilo ih je 382), koliko ih je poginulou bataljonu i u drugim jedinicama kasnije formira nim!Bio je to bataljon koji je prve ustanike zime, bez pre-thodnica i pobonica, grabio prtinom pravo u etni-ke osinjake (jer je njegov koman dan t Vlado egrt znao


42/292

daje drskost prema neprijatelju esto mono oruje,monije od puaka), gdje je voen dijalog o borbi i

izdaji, o sluganstvu okupatoru i slobodarstvu, o Srbi-ma i Turcima, o tome da bi oni, etnike voe, radosklopili sporazum s partizanima ukoliko bi im egrt

pred ao Turke iz svog bata ljona, a oni bi njega usto-liili za komandanta Nevesinja.

To me naljutilo, pa sam planuo. Kako i ne bih?,pr is jeao se tih dog a aj a Vlado egrt, koji se zatim ob-ratio etnikom majoru : Sluaj me, Todoroviu!... Umom bataljonu nema Turaka, ali ima Muslimana, kojise, isto kao i mi, Srbi, i ostali nai narodi, bore protivfaizma za slobodu naih naroda i za bratstvo i jedin-stvo meu nama... Evo, Todoroviu. Ovo je ovdjeAsim Zubevi iz Trebinja, Musliman, politiki kome-sar ete. Pogledaj ga, on je takav junak da ti ga ne bihdao za svu tvoju etniku vojsku. Ako ne vjeruje u nje-

govo junatvo i odanost stvari borbe za slobodu i zabr at st vo i jedinstvo, a ti poi s nama pa po gl ed aj ka kose Asim bori protiv faista ma koje oni nacionalnosti

bili . I nije Asim jedini . Ba ta ljon ih ima jo do st a tak-vih. ..

Vlado i Asim, koman dan t brigade i kome sar ete,narodni heroji, Ivan Krei i dr Isidor Papo, Husa Or-man i Milan Grk, Milan Papi i narodni heroji MladenBalorda, Karlo Batko, Nikola Bjelica Breda, NikolaLjubibrati, Jagoda i Kova, Vasilija i Sava, njih 584 u tri

prva u darna batal jona , m eu n ji ma i 61 djev ojka i maj-ka, i dalje su bdjeli u brigadnoj kolon i ispisujui svojimdjelom povelju o bratstvu i novom ivotu.

Narod Hercegov ine je sasvim sigurno znao da voj-ska koja ima takve borce i komandante mora istrajati,

da e pod svoje zastave okupiti sve to je po ten o i bor-beno . I ok up il a je! Sam o u bici na Sutjesci - u ko ju jeula sa svojih est bataljona - iz Desete hercegovakepro le te rs ke br igad e pog inul o je 115 Srba, 94. Muslima-na, 93 Hrvata, 2 Crnogorca i 1 Jevrej! Tako su se borilii drugi bataljoni i brigade irom zemlje. Recimo, samo

je u borbama s et ni ci ma na Gatu i ivnju, u podru juGacka u istonoj Hercegovini, za tri junska dana etr-


43/292

deset druge, iz Druge i Prve proleterske brigade pogi-nulo 46 drugova i 6 drugarica, meu njima 17 lanova

KPJ i 20 lanova Skoja, tri narodna heroja! Samo u triavgustovska dana etrdeset druge u utvrenim usta-kim uporitima u Kupresu otkosi smrti odnesoe 97drugova i drugarica (pored 141 ran jenog) iz etvrte iDruge proleterske, Prve krajike i Desete hercegova-ke, jednog bataljona Tree sandake brigade i dijelo-va Treeg krajikog odreda! Meu njima i sedam na-rodnih heroja! Samo etvrta crnogorska proleterska

br igad a je u to j bor bi imala poginula 64, ra nj en og 51,lanova KPJ - poginula 22, ranjenih 10! Izvjetaji omasovnom, kolektivnom (i pojedinanom) junatvustizali su u Vrhovni tab iz svih krajeva zemlje. Zapra-vo, lina junatva su se stapala u juntva cijelih kolek-tiva, od voda do divizije. Tako se kroz muk e i zajedni-ka istrajavanja zaela i borila revolu cionarna, kadrov-ska i patriotska vojska Hercegovine i drugih krajevaJugoslavije, herce govaka pr olete rska brigada. Bila jeto NOVJ koju je tokom rata, njenih tri stotine ezdesetii pet brigada, proimao isti borbeni duh i ista vjera u

po bjedu .

DESETA U KUPRESU

Takva znamenja klesana su i u prvoj bici u kojojje br igad a uestvova la - u kupre kom vat re no m grot-lu, mada su to bila dva neuspjela napada i uz mnogertve proletera.

Uzalud je bilo sve: i prvi i drugi napad u dvije av-gustovske noi nije tekao kako se oekivalo, i ve 14.avgusta je po monik naelnika Vrhovnog taba obavi-

jest io dru ga Tita da Ku pr es ni posl ije obno vl jeno g na-pa da nije os lo bo e n, na pom in ju i: Svi koji su uli ugrad borili su se herojski, ali Kupres nisu mogli zauz-eti. tabovi bataljona koji su bili u gradu tvrde daje uz-rok naeg neuspjeha nedostatak bombi i nevjetina u

bo rb i po gr adov ima. Pored ovog, jed an bl indi rani automnogo im je ome o dran je zauzetih poloaja, kao i topi baca koji su tukli na june strane grada . Hercegova-


44/292

ka brigada trebalo je da zauzme taj top, ali imamo uti-sak da ona nije ulazila u grad,jer su ova oruja okre-

nul a svu vatru na Prvi, Drugi i etvrti batal jon ove bri-gade ( etvrte crnogo rske , prim. M. S.). Neprija telj jeimao strahovite gubitke i uopte nije bio u stanju davri gonjenje naih jedinica. Izgleda da nemaju viemunicije za top i baca.

Nakon to je Vrho vn om komandantu izloio dje-latnost svojih bataljona prvog dan a napad a na Kupres,11. avgusta, tab Desete (17. avgusta) izvjetavao je da

je 13. avgusta Prvi ba ta ljon , da bi olak ao nap ad Prvekrajike brigade, zabio jako dubok klin u neprijatelj-ske poloaje ispod kote Cardaice u pravcu sjeverois-tonog dijela Zlosela, koje su us tae p retvo rile u svojeuporite. Drugi bataljon je s jednim krajikim bataljo-nom bez borbe ovladao Poganom glavicom i produiou pravcu grada. Bataljoni su se kretali posve brisanim

terenom i pod najveom neprijateljskom vatrom, na-roito neprijateljskih minobacaa i kartea, a zatim sudvije ete krajikog bataljona prodrle u grad, gdje suimale deset mrtvih i deset ranjenih.

Drugi hercegovaki bataljon je uspio da prodredo samog grada, gdje je oba bataljona zatekao dan.Ujutro oko pet sati bataljoni su bili odsjeeni jedanod drugog od jednoga neprijateljskog centra koji senaim bataljonima momentalno naao u boku. Sa lije-ve strane na Drugi bataljon bio je ugroen gustimstreljakim strojem ustaa koji su ve nadirali iz grada.Oni su bataljon napali sa jako m vatrom iz automat skihoruja, zbog ega su se bataljoni moral i pomjeriti una-zad. Ovo su uinili i radi toga to su se sve nae jedinic epo el e pomj er ati unazad.

Napr ijed se vie ni je moglo, i napad na g rad je ob-ustavljen. Na kuprekim stranama ostali su i groboviHercegovaca - komandira ete Boka Popovia, sta-rog Mirka ukovia, bolniarke Danice Zelenovi...Ostadoe s desetinama mrtvih iz drugih brigada.

U borbama na Kupresu trebalo je da uestvuje iMostarski bataljon, ali on je - prem a uputstv u Pete bri-gade - bio poslat prema Gornjem Vakufu. Znaajnije


45/292

od toga bilo je, prema miljenju taba, da Mostarci topr ij e uu u sastav Hercegovak e br ig ad e radi politi-kog ozdravljenja u tom bataljonu. (Sreivanje prilikau toj jedinici zavrie se krajem avgusta izborom no-vog komandanta i komesara bataljona - Ibra atora iEnvera emalovia, o emu e ve biti govora u no-vom zapisu).

Mostarski bataljon jo nije bio stigao u brigadukad je drug Tito naredio tabu etvrte operativnezone NOP odreda Hrvatske da formira Duvanjski, Li-vanjski i Kuprek i bataljon, a naelnik Vrhovnog tab a

javio Petoj br igad i da se u tj es nacu u jice nalazi Her-cegovaka brigada i naloio da se Rade Hamovi saezdeset boraca Igmanskog odreda odmah njoj pri-drui. Sve ovo i drugo to je uslijedilo upuuje na to,svi su izgledi, daje Vrhovni komandant ve tada vrioprve pripreme da se u Desetu br ig ad u uk lj ue nove je-dinice, Igmanci i borci s podruja na kojem su ivjeliHrvati, Muslimani i Srbi. To potvruju i uputstva na-elnika Vrhovnog taba da e Mostarski bataljon pri-

past i He rc eg ov ako j udarnoj brigadi i da e na nj ensektor doi poslije nekoliko dana i bataljon 'Vojin Zi-rojevi' iz Livna, pa i injenica da je Hamovi odre-en za naelnika taba brigade, da moraju odravatineposrednu vezu i sa Duvanjskim bataljonom koji seupravo formirao. Sve te jedinice - Igmanska eta,Mostarski i Prozorski bataljon, dalmatinski bataljonJosip Jurevi, zatim dijelovi Duvanjskog i bataljonVojin Zirojevi - ule su u sastav Desete brigade to-kom ljeta ili poetkom novembra.

U meuvremenu je drug Tito naredio brigadi dau podruju Duvna posebno obrati panju na narod, na-

po mi nj ui da je lino tab od gov ora n za po st upkepartizana, da se svaka pljaka mora po svaku cije-nu suzbiti, jer inae cio narod toga kraja okrenuo bise protiv njih. Tri dana kasnije, 22. avgusta, naelnikVrhovnog taba obavijestio je Hercegovce da su odre-eni u udarnu grupu kojom rukovodi komandantPrve proleterske brigade i tom prilikom zatraio daukljue u svoj sastav Mostarski bataljon, a zatim:


46/292

Najbolje je da njegovo ljudstvo rasporedite po bata-ljonima ravnomjerno. Meutim, Vrhovni komandanti tab brigade su ve ranije odluili da Mostarci i daljeimaju svoj bataljon - bio je to Trei bataljon Desetehercegovake.

O tom ratnom vremenu i o okrajima oko Prozo-ra, Gornjeg Vakufa, Bugojna i Livna govori i Velikaupa Pliva i Rama u Jajcu 10. septembra Ministarstvuhrvatskog domobranstva, gdje se i o dranju partizanau tim krajevima kae: Mora se priznati da su ovi ban-diti imali dosta odmjeren takt prema seljakom dijelunaroda i da su ga uspjeli uglavnom neutralizirati, agradsko puanstvo mahom za sebe i svoju ideologijupredobit i. Na kra ju veliki u pan dr Kadi pie da je18. kolovoza jedna postrojba ... od 120 ljudi uspjelaistoga dana dospjeti do Graanice, sela udaljenog estkilometara od Bugojna i da se tu sukobila s odmet-nikom bandom od 150 ljudi i ubila pet bandita, to

jest da je jedna pa rt izan ka Ana Kulukija (Hana,pr im. M. S.) iva uhvaena , da je dot ina rodom izMostara, stara 19 godina, svrena uenica estog razre-da gimnazije, daje inae prije bila logornica enskeustake mladei u Mostaru.

NARE ENJE VRHOVNOG KOMANDANTA BEZO EKIVANOG ISHODA

Kao to ie i 21. jula 1942. od tab ova br iga da - s ko-jima je sa Zelengore stigao u prozor sk i kraj i d rug e di-jelove za pad ne Bosne - zaht ijevao da u ne dj el jn im iz-vjetajima obavezno navodepoimenino svakog borca

i starjeinu koji je u akcija ma poginuo s kratki m opi-som o dranju istih u toku borbe, ime je svakako e-lio da komandama skrene panju na to da sve svoje

borbe sagledavaju kroz bril jiv odnos i uva nj e vlasti-tih kadrova kao zjenicu oka svoga, tako je vrhovnikomandant Tito i 1. septembra 1942. svim viim tabo-vima uputio nareenje koje ih je obavezivalo da po-slije svake, ma i najmanje, akcije dostavljaju izvjeta-


47/292

je, ve om a kon kr etn e, od kr it ikog opisa bo rb e, ra tn ogplijena, sops tven ih i nepr ij at el jski h gu bi ta ka sve dokoliine i vrste nao ru anj a i munic ije, pr i emu je u e-tiri take precizirao ta se sve podrazumijeva podsopstvenim gubicima.

To je znailo da poimenino naznae mrtve i ra-njene; mjesta gdje su mrtvi sahranjeni, imena naknad-no umrlih od rana i gdje su sahranjeni, zatim imenaonih koji su pali smru heroja; imena onih koje trebaproglasiti naro dnim he ro jima ; im ena po jedi ni h bora-ca, starje ina i jedi nica koje tr eba pohvaliti, a pri sve-mu tom e za pojedince i jedinice treb a iznijeti; po datk eiz ivota (mjesto roenja, zanimanje i drugo), akcije ukojima se dotini, odnosno jedinica istakla, da bi utaki 9, koja je obiljeena kao Naroite napomene,zahtijevao: Nezavisno od gornjeg izvjetaja sve briga-de i tabovi dostavie nam imena svih poginulih dru-gova od formiranja jedinice-brigade pa sve do zaklju-no 31. avgusta. Pri tome naznaiti mjesta gdje su doti-ni drugovi poginuli i sahranjeni.

ivot kojim se ivjelo i ratovalo, borbeni vrtlozi imarevi kojima su obiljeeni skoro svi dani i noi, bdi-

jenj a na po loa jima i st raama, zasjedama, sve to suvrijeme i iznenadna nareenja i uputstva i donosili inanosili, a uz sve to i nedovo ljno sagl edan dublj i smi-sao Titovog zahtjeva da se o ljudim a i u izvjetajima sa-svim odreeno, poimenino govori, uslovilo je kakosvjedoe sauvana dokumenta - da je i ta druga, sep-tembarska naredba Vrhovnog komandanta samodjelimino sprovedena.

Tako je bilo i sa izvjetajima Desete hercegovakebr igade.

Tog ljeta je Vrhovni komandant svojim naree-njem jo jed nom podsjetio sve tabove jedinica NOP iDVJ daje ranije izdao naredbu o odnosu boraca i star-

jeina prema nar odu, ali da, uprkos svim upozoren ji -ma, kojima su bile predviene najstroe mjere za kr-enje te naredbe, pojedinci ipak upadaju u tue sta-nove, vre nasilno uzimanje hrane, raznih dijelova

predmeta i drug o, ime se izaziva ko d stanovnitva


48/292

veliko nezadovoljstvo i kompromituje naa narod-nooslobodilaka borba. Upozorio je daje nedopustivliberalan odnos u takvim sluajevima, kao prilikomnasilnog oduzima nja konj a od seljaka, da konj za selja-ka predstavlja ivotno pitanje u njegovom gospodar-stvu.

Upravo u to vrijeme je Vrhovni tab saznao i zapro pus te Desete br igade uinj en e prem a se ljac imaoko Duvna, da je za nasilno oduzimanje nekoliko kr-maa, ovaca, junadi i dosta ita seljacima naknad-no isplaeno 23.400 kuna, da na konferenciji otee-nih, starjeina sela, kome je najvie odneto, inae do-

bar seljak, nije hteo nita da primi, sve odneto smatraoje po klo no m Na ro dn oo sl ob od il akoj vojsci, ka o i toda su drugi oko Prozora inili iste greke.

etrnaesto g sep tem bra naelnik Vrhovnog tabatraio je od Pete i Desete brigade da ofanzivno djeluju

u podruju Travnika, Donjeg Vakufa, Bugojna i Prozo-ra napominjui: Upamtite: morate neprekidno ofan-zivno dejstvovati. Vae akcije ne smiju se ograniitisamo na male diverzije kao do sada. Morate se jae an-gaovati. Izaberite sami ciljeve. Dajemo vam punu ini-cijativu. Sutradan je sa svojim pomonikom obavijes-tio druga Tita da su se Hercegovci spojili s Petom bri-gadom i da im je javio da upute jednu udarnu grupuod najmanje tri bataljona za dejstvo ka Travniku i nakomunikacije koje vode kroz Travnik, da e se tagrupa povezati sa naim snagama po padu Jajca, kaoi to da lake jedinice upuuju ka Mosataru i mostar-skoj pruzi.

U novom nareenju naelnika Vrhovnog taba,koje je preneseno Desetoj i Petoj brigadi telefonom iztaba etvrte operativne zone NOP odr eda Hrvatske,

Eomenuto je i iznenaenje drugova to su dva bata-

^ona Hercegovaca i Crnogoraca kantonovala u seluRavnom i Donjem Vukovskom, a zatim veoma odre-eno:

Nareuje vam se da se aktivno angaujete napruzi Mos ta r - Konjic , s jedne st rane , dok, s d ru ge stra-


49/292

ne, u vezi sa Petom brigadom, ofanzivno dejstvujete kaTravniku.

Traimo od vas da nam najhitnije dostavite izvje-

taje o akcijama koje ste izvrili u duhu ovoga naree-nja. Ne smijete ostati u stavu iekivanja, ve u duhuovog nare enja poduze ti ofanzivne akcije po svaku ci-

jenu .Da tab Hercegovake brigade stavi ovo do znanja

i tabu Pete crnogorske brigade, da se i ona odlunoi aktivno angauje, kako je to posljednjim n are en jemVrhovnog taba predvieno.

Neovisno od tog pos ljednj eg na re e nja , n ek a rani-ja st rogo in to ni ra na up uts tv a Titov ih sa radn ika, ko jisu se ponekad potpisivali i u ime najvie vojne koman-de, podstakla su rukovodstvo Desete hercegovake

br igad e da 15. septembra poalje odgo vor Vrho vn omtabu na njegova pisma od 1, 7. i 10. sept emb ra, odlu-no tumaei svoje poglede na njima upuena kritika

upozorenja.U pismu od 10. ov. mj. zamjera nam se: da nismolikvidirali na vrijeme ustako naselje Rakitno, da seobraamo neposredno Vrhovnom tabu umjesto Ko-mandi koja nam neposredno komanduje, (u to vrije-me je brigada bila potinjena Prvoj prolet ersk oj briga-di, prim. M.S.), da su borci osjetili nau kolebljivost, da

je govor o na slon u na Petu bri ga du u osnovi pogrean,gdje se dodaje: 'A kad biste vi znali daj e ta brigada kodTravnika, onda bi ste se sigurno uplaili', da samo u-vamo kre a ne borimo se i manevriramo, da smo semogli probiti ak i do Vrgorca itd.

Kad je brigada bila upuena prema Imotskom, tv-rdili su dalje lanovi taba Vlado egrt, Cedo Kapor iRade Hamovi, imala je samo dva bataljona s 295 pu-

aka, a to Rakitno odmah nije likividirano, greka jeba ta ljona Prve br ig ad e koji su tu bil i itavih dese tdana prije njih i nis

Documents

preko neretve