PREROMANICKA ARHITEKTURA

Nadiranjem slovena je izuzev Istre odolelo svega nekoliko graodva u primorju. Duhovna moc starih gradova se ispoljila u umetnosti. Sloveni sa sobom nisu doneli umetnicke tredicije vec preuzimaju tradiciju od vizantijskog stanovnistva koje se tu nalazi. Hriscanska crkva je zelela da nove narode pokrsti I siri svoj kulturni uticaj, gde je nova umetnost koja je vezana za obrede prihvacena kao novo nasledje.

Vecina arhitekture je crkvena. Profane arhitekture nema jer su korisceni nacesce trosni materijali. Crkve su skromnih dimenzija iimaju razlicite oblike. Spomenici su prevljeni od lomljenog kamena polaganog u malter, praceno je nepravilnoscu forme. Toje pre svega zavisilo od materijalnih cinioca. U 9 I 10 veku se uporedo sa malim spomenicima javljau I oni veci koji okupljaju veci broj vernika.

Poteskocu kod preromanickih spomenika predstvalja to sto su ostecene I ne mogu pouzdano da se datiraju. Koristimo samo razdbolje za datiranje u pocetak 9 veka kad se misli da dolazi do pokrstavanja Slovena u primorju I 11vek kada dolazi ko pojave romanike. Velike promene su se desavala u primorju od doseljavanja slovena u 7 veku do pojave romanickog stila u 11 veku. Postoje razlicite etape u preromanici kada su neki oblici gradjevina bili omiljeni a neki ne ali to ne moze hronoloski da se utvrdi. Zato se spomenici ovog doba ne razvrstavaju po rasporedu vecpo tipu gradjevina.Centralni tip je kruznog oblika I obicno imaju kupolu nad sredisnjim delom prostora. Longitudinalni tip je poduzni I jednostavan oblik. U poznom periodu preromanike I longitudinalne crkve dobijaju kupolu, najcesce su rezultat konstruktvine sheme a ne trenutne igre majistora.CENTRALNE GRADJEVINE

Kruznog ili kombinovang oblika koji je u primoriju poznat jos od 6 veka a I kasnije. Primer ovakve crkve je sv.Marija u Malom Izu.Trolist crkva sv. Nikole kod Nina I sv.Krsevan na Krku. Sudeci po ojacanim lukovima mogu se datovati posle 11 veka.

Cetvorolist crkva sv.Petra u Gornjem Mudju. U njoj se nalazi natpis kneza Branimira koji potice iz 888godine. Sestolist ima desetak primeraka, najstarija je krstionica Zadarske katedrale koja se datuje u 6 vek ali to ne moze da se dokaze jer je crkva porusena za vreme u ratu. Primeri su I Rogacici kod Blazuja u blizini Sarajeva koji su najsevernija crkva ovog tipa., sv.Krsevan u Kolovarima.

Osmolist srusena crkva u Oslju kod Stona, verovatno sagradjena oko 10 veka za vreme nekog od humskih knezova.

Crkva sv.Donata u Zadru je najmonumentalnija gradjevina preromanike. Kruzni porstor podeljen je pilonima i stubovima u 2 dela: sredisnji-unutrtasnji, i spoljni prsten koji je podeljen na prizemlje i gornji kat. Iz kruzne osnove izlaze na isotcnoj strani tri radijalno postavljene apside a na zapadu je narteks. Ona nam omogucava pracenje tipologije. Pri izgradnji su korisceni delovi anticke gradjevine saq rimskog foruma na kome se crkva I nalazi. Prvobitno je crkva bila posvecena svetoj Trojici I u njoj su smestene mosti svete Anastazije koje je pocetkom 9 veka preneko iz Carigrada biskup Donat. Nije iskljuceno da je crkva srodna sv.Tripunu u Kotoru podignutom 809 godine koju je sredinom 10veka opisao Porfirogenit. Sv.Donat pokazuje strukturu koja je vec postojala u Primorju.

Zasebnu grupu gradjevina cine krstoobrazne crkve sv.Toma u Prcnju I sv.Petar Stari u Dubrovniku. Osnovu su cinile izduzeni cetvrtasti proctor namenjen za vrenike I polukruzni ili pravougaoni proctor na istocnoj strani gde se nalzi oltar.LONGITUDINALNE

Jednobrodne - jesu najcesci tip. One su pravograone, a istocni deo je pravougaoni ili polukruzni. Postoje razlicite varijante narocito u konstruktivnim I dekorativnim elementima. Crkve su sv.Jura kos Starog Kastela, sv.Mihajlo nad Dolom I sv.Ilija na Bracu.Longitudinalne sa kupolom spoj dva oblika, vecina ih potice iz perioda kasne preromanike 9.vek. Crkve su hram sv.Petra u Priku kod Omisa, kupola se nalazi na srednjem polju I bez prozora je(slepo kube). Oltarski proctor je spolja cetvrtast a unutra polukruzni. Crkva sv.Tome u Kutima I crkva sv.Mihajla kod Stona koja je najverovatnije zaduzbina zetskog kralja Mihajla naslikan na hramu sa modelom ckrve u rukama I nastala je verovatno izmadju 1077 I 1081 godine. Ova crkva je delimicno izmenjena I sada nema kupolu, Crkva sv.Tome je porusena. Tu spada I crkva sv.Nikole nad Selcima u Bracu.Dvobrodne retke su u Hrvatskoj I jedini primerak je ckrva sv.Petra Starog u Zadru. U njenom zapadnom delu je apsida starijeg hrama sv.Andrije gde danas postoji prolaz koji povezuje ove dve gradjevine.

Trobrodne crkva sv,Barbare u Trogiru koju je prema natpisu na portalu sagradio prior Majus sa zenom Petrom. Na istocnoj strani je polukruzna apsida Srednji brod je znatono siti I visi radi bazilkastog osvetljenja. Tu spada I crkva sv.Nedelje u Zadru koja je porusena. Suplja crkva u Solinu koja je ustvari Hram sv.Petra I Mojsija u kom je 1075 krunisan kralj Zvonimir. Ispred naosa je duze predvoje sa kupolom.

Stariji objekat ovog oblika je Gospa od Otoka. Prema natpisu na sarkofagu u priprati crkve tu je 976 god. Sahranjena kraljica Jelena zena Mihajla II Kresimira.Trobrodni zidarski hram sv.Lovre ima nad svojim centralnim delom kube.

Krstoobrazne imaju uzduzni I poprecni brod nad cijim presecanjem se izdize kupola. Crkva sv.Nikole u Velom Varosu nastaje na kraju preromanike I ima vizantijske I romanicke elemente. Prezviteralini prostor je cetvrtast a lukovi iznad vrata sa lunetama I posebni plasticni ukrasi su jasan odraz romanike. Uklesani natpisi nad vratima I oltarskoj pregradi sadrze ime ktitiora crkve uglednog gradjanina Jovana.PREROMANICKA SKULPTURAPredstava je svedena u povrsinu a linija je osnovno sredstvo izrazavanja. Na cistoj povrsini se plete dvopruti ili tropruli ornament uvek podjdnako odvojen od osnove. Odlikovala se plemenitom I preciscenom teksturom ukrasa. Ugeometrijski preplet upletan je motiv zveri, ptice, lista ili cveta a ponekad I stari simbolicki motiv. U spomenicima crkvene arhitekture ima visestruku primenu. Spolja je njome ukrasavan ulaz I prozori a unutra kameni namestaj, oltare, ciborijume, krstionice, sarkofage, kapitele, oltarkse pregrade I najcesce su bez odredjene poruke. Figuralne predstave crkvenih licnosti I biblijskih su dosta retke. Najveci dela koja su sacuvana su ona sa oltarkse pregrade.