Embed Size (px)
Citation preview
P RIRUČNIK ZA PRIMJENU KODEKSA DOBRE PRAKSE ZA UČEŠĆE GRAĐANA U PROCESU DONOŠENJA ODLUKA
EUROPEAN UNIONDELEGATION TO MONTENEGRO
Projekat finansira Evropska unija posredstvom Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori
PRIRUČNIK ZA PRIMJENU KODEKSA DOBRE PRAKSE ZA UČEŠĆE GRAĐANA U PROCESU DONOŠENJA ODLUKA
Ovaj priručnik je pripremljen uz podršku Evropske unije. Sadržaj ovog priručnika je isključiva odgovornost Centra za razvoj nevladinih organizacija i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije.
IZDAVAČ:
Centar za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO)Ul.Dalmatinska 7820000 Podgorica
Tel/fax: 020/219 120, 219 121, 219 122, 219 123E-mail: [email protected]
www.crnvo.me
NAZIV PUBLIKACIJE
Priručnik za primjenu Kodeksa dobre prakse za učešće građana u procesu donošenja odluka
ZA IZDAVAČA:Ana Novaković
PRIPREMILITina Divjak, Tina Michieli, Ana Novaković, Lidija Knežević
PRIPREMA I ŠTAMPA:Studio Mouse, Podgorica
TIRAŽ:1000
Podgorica, mart 2012.
3
Sadržaj
Predgovor .............................................................................................................................................................5
Uvod ........................................................................................................................................................................6
Učešće građana – šta podrazumijeva i zašto je potrebno? ..........................................................7
Kakva je uloga i doprinos NVO u procesu donošenja odluka? ...................................................8
Koje treba da budu odgovornosti organa vlasti? ..............................................................................9
Kako omogućiti različite nivoe učešća u proces donošenja odluka ...................................... 10 Informisanje .................................................................................................................................................. 10 Konsultacije ................................................................................................................................................... 11 Dijalog ............................................................................................................................................................. 14 Partnerstvo .................................................................................................................................................... 16
Kako se uključiti u različite korake procesa donošenja odluka? ...................................18 Definisanje programa rada ...................................................................................................................... 18 Izrada nacrta ................................................................................................................................................ 20 Odluka ............................................................................................................................................................. 20 Implementacija ............................................................................................................................................ 21 Monitoring ..................................................................................................................................................... 21 Preformulisanje ............................................................................................................................................ 21
Mehanizmi za sistematsku podršku učešću građana u proces donošenja odluka ......22 Okvirni dokumenti o saradnji između NVO i državnih organa vlasti ...................................... 23 Strukture za saradnju između nevladinih organizacija i državnih organa vlasti .................. 23 Instrumenti elektronskog učešća .......................................................................................................... 26 Izgradnja kapaciteta ................................................................................................................................... 27
Učešće u donošenju odluka na lokalnom nivou ............................................................................. 29 Mjere podrške na lokalnom nivou ........................................................................................................ 29 Učešće građana u rješavanju konkretnih problema lokalne zajednice ................................... 30
Djelotvorno učešće nevladinih organizacija u procesu donošenja odluka ...................... 31
Kako planirati, sprovoditi i pratiti efikasan proces učešća? ...................................................... 32
Pravni okvir za građansko učešće .......................................................................................................... 39
Zaključak ........................................................................................................................... 42
Izvori i literatura ............................................................................................................................................. 43
4
5
Predgovor
Pred vama se nalazi Priručnik za primjenu Kodeksa dobre prakse za učešće građana u procesu donošenja odluka. On ima za cilj da podstakne uključivanje građana i građanki u procese odlučivanja na svim nivoima, dajući osnovne informacije o procesima donošenja odluka, ulozi NVO i javnih vlasti u tim procesima, Kodeksu kao sredstvu javnog zastupanja i uključivanja građana/ki u procese odlučivanja, uz mogućnost korišćenja različitih alatki, mehanizama i metoda u tom procesu.
Takođe, dati su i primjeri dobre prakse građanskog učešća iz Crne Gore, regiona i Evropske unije. Priručnik je prvenstveno namijenjen nevladinim organizacijama koje žele da se bave uticajem na javne politike, kao i službenicima Vlade i lokalnih samouprava, poslanicima, odbornicima u lokalnim samopupravama, s obzirom na ključnu ulogu koju imaju u procesu donošenja odluka.
Priručnik za primjenu Kodeksa dobre prakse za učešće građana u procesu donošenja odluka je pripremljen kao dio projekta „Aktivno učešće civilnog društva u oblikovanju i implementaciji javnih politika“, koji Centar za razvoj nevladinih organizacija realizuje u partnerstvu sa Cen-trom za informisanje, saradnju i razvoj nevladinih organizacija iz Slovenije (CNVOS). Projekat finansira Evropska unija, a njime upravlja Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori. Glavni cilj ovog projekta je povećano učešće organizacija civilnog društva u procesu izrade i realizacije javnih politika, kao i unapređenje normativnog i institucionalnog okvira za njihovo učešće u tom procesu.
U periodu april 2011 - jun 2011, Kodeks i njegova primjena, kao i praksa iz EU, regiona i Crne Gore, predstavljeni su glavnim donosiocima odluka na nacionalnom i lokalnom nivou, ali i predstavnicima organizacija civilnog društva (OCD) iz cijele Crne Gore. Opis mehanizama EU za što veću građansku uključenost, osim u ovom Priručniku, predstavljen je i na internet stranici Centra za razvoj nevladinih organizacija.
Zahvaljujemo se Centru za informisanje, saradnju i razvoj nevladinih organizacija iz Slovenije na saradnji u izradi ovog Priručnika, posebno u djelovima koji se odnose na primjere dobre prakse građanske participacije iz Slovenije i drugih zemalja Evropske unije, uz prikaz različitih mehanizama i alatki građanske participacije u procesima javnih politika i praktičnih uputstava za upotrebu Kodeksa dobre prakse za građansko učešće u procesu donošenja odluka.
Priručnik je namijenjen organizacijama civilnog društva, poslanicima, službenicima Vlade i odbornicima u lokalnim samoupravama, koji na različitim nivoima vlasti odlučuju o pravima i obavezama građana i građanki i imaju ključnu ulogu u procesu donošenja, primjene i mo-obavezama građana i građanki i imaju ključnu ulogu u procesu donošenja, primjene i mo-donošenja, primjene i mo-nitoringa javnih politika.
6
1. Uvod
Kodeks dobre prakse za učešće građana u procesu donošenja odluka, koji je usvojen na konfe-renciji međunarodnih nevladinih organizacija Savjeta Evrope, a koji je odobrio Savjet Ministara kao referentni dokument Savjeta Evrope u oktobru 2009. godine, ima za cilj omogućavanje nevladinim organizacijama da učestvuju u procesu donošenja odluka iz oblasti politike na lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou.
Dokument se zasniva na iskustvu nevladinih organizacija širom Evrope i sadrži skup opštih principa, smjernica, instrumenata i mehanizama za učešće građana u proces donošenja odluka iz oblasti politike.
Kodeks je namijenjen državnim organima i civilnom društvu, a može se koristiti na lokalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou u dijalogu i saradnji između nevladinih organizacija i parlamenta, vlade i državne uprave.
Kodeks mogu koristiti nevladine organizacije prilikom: • Planiranja njihovih aktivnosti propagiranja,• Pronalaženja načina saradnje sa državnim organima,• Procjene postojeće saradnje, • Identifikovanja oblasti koje treba unaprijediti u dijalogu sa državnim organima,• Podizanja svijesti o njihovom radu, • Promovisanja ključnih principa dobrih radnih odnosa sa državnim organima,• Razvoja konkretnih mehanizama za anganžmanom.
Kodeks je takođe namijenjen državnim organima, koji (se) mogu:• Pozvati na Kodeks i različite mogućnosti učešća i interakcije koje postoje u Evropi,• Uzeti u obzir postojeće procedure i odnos sa nevladinim organizacijama i vidjeti gdje
ima prostora za unaprijeđenje, • Preduzeti neophodne korake za promjenu prakse i podsticanje sve većeg učešća
nevladinih organizacija u procesu donošenja odluka.
Ovaj Priručnik pruža pregled glavnih karakteristika Kodeksa, detaljne informacije o instru-mentima i metodama koje treba koristiti, kao i konkretne slučajeve dobre prakse u Sloveniji i drugim izabranim evropskim državama, koji ilustruju kako se treba uključiti u različitim faza-ma procesa donošenja odluka i koji su različiti mehanizmi koji podržavaju učešće nevladinih organizacija na jedan sistematski način širom Evrope. Pored toga, Priručnik takođe opisuje konkretne instrumente za učešće javnosti. Mi smo odabrali samo nekoliko ilustrativnih primjera dobre prakse i metoda. Za detaljnije informacije predlažemo da posjetite sljedeću internet stranicu: www.peopleandparticipation.net, www.partizipation.at i http://activecitizenship.net/cgi-bin/db_acn/db.cgi.
Priručnik nadalje objašnjava- Kako koristiti Kodeks kao sredstvo propagiranja, traženjem argumenata o tome ‘zašto’,
‘kada’ i ‘kako’ se treba uključiti u proces donošenja politika,- Kako planirati, sprovoditi i pratiti proces učešća i- Kako biti efikasniji u dijalogu sa državnim organima.
7
2. Učešće građana – šta podrazumijeva i zašto je potrebno?
Učešće građana je politički princip i praksa koja zahtijeva i omogućava uključivanje onih kojih se odluke potencijalno tiču ili koji su za te odluke zainteresovani. Princip učešća građana za-govara da oni kojih se odluke tiču imaju pravo da budu uključeni u proces donošenja odluka.
Ovaj uticaj javnosti znači da nema zamjene za primjenu formalnih pravila i principa demokra-tije – kao što su slobodni i pravedni izbori, reprezentativne skupštine, odgovorno rukovodstvo, politički neutralna državna administracija, pluralizam, poštovanje ljudskih prava. Učešće javnosti je uvijek postojalo u demokratskim društvima u nekom obliku i u određenoj mjeri. Međutim, usljed daljeg razvoja demokratije, u kojoj građani i organizacije traže sve veću otvorenost i transparentnost, a društva i izazovi postaju sve složeniji, vlade sada sve više pokušavaju da ojačaju ove interakcije. Unaprijeđenje učešća javnosti može ojačati povjerenje javnosti u vladu, promovisati transparentnost vlade, povećati kapacitet građana i kreirati održivije politike.
Aktivne i efikasne veze između vlade i građana mogu... • Unaprijediti kvalitet politka i usluga
Kada organ državne uprave uključi različite grupe u proces donošenja odluka i pružanje usluga, ove grupe shvataju problematiku iz prve ruke. Organ državne uprave dobija nove perspektive koje testiraju njihove pretpostavke i služe kao provjera realnosti.
• Pružiti pomoć u rješavanju složenih problemaDruštveni, ekonomski i ekološki problemi mogu biti veoma složeni. Umrežavanjem različitih grupa, organi državne uprave dobijaju nove izvore informacija, izgrađuju osjećaj zajedničkog cilja i povećavaju mogućnost pronalaženja održivijih rješenja.
• Jačati povjerenje i razumijevanjeStvaranjem aktivnih veza, organi državne uprave mogu smanjiti osjećaj ‘nas’ i ‘njih’. Ljudi razvijaju povjerenje u organe državne uprave koji pozivaju na učešće i stvarno slušaju. Ovo može izgraditi osnovu za povjerenje koje je veoma važno kada treba donijeti teške odluke.
• Podržati aktivno građanstvoAktivnim uključivanjem građana, organi državne uprave poštuju ljudska prava na učešće u donošenju odluka koje ih se tiču. Organi državne uprave mogu podsticati participativnu demokratiju u kojoj svi prepoznaju da imaju udio i ulogu.
• Pružiti pomoć u kreiranju inkluzivnog društvaLjudi se osjećaju moćnijim, pravednije tretiranijim i vrijednijim ukoliko vlasti sarađuju sa raznim zajednicama. Stvaranje ambijenta u kojem ljudi mogu riješavati sopstvene probleme podstiče samopouzdanje i inovaciju.
• Efikasnije mjeriti napredakSaradnja sa nevladinim organizacijama može se unaprijediti kroz praćenje i ocjenu programa koji se sprovode na nivou zajednice. Aktivne veze takođe mogu omogućiti konstruktivne povratne sprege o rezultatima rada organa državne uprave.
• Izgraditi kadrovske vještineUspostavljanje veze sa nevladinim organizacijama i građanima nudi mogućnosti organima državne uprave da izgrade niz komunikacionih i međukulturalnih vještina koje se mogu pri-mijeniti u mnogim drugim okruženjima.1
1 http://www.goodpracticeparticipate.govt.nz/benefits-of-community-participation/index.html
8
3. Kakva je ULOGA I DOPRINOS NVO u procesu donošenja odluka?
U procesu donošenja odluka NVO, u različitim svojstvima i ulogama (kao javni zastupnici, pružaoci usluga, itd.) mogu ponuditi opsežnu ekspertizu, znanje i vještine.
Kao javni zastupnici, NVO: • Postavljaju pitanja, ističu probleme i potrebe specifičnih korisničkih grupa, stavove
ili opšti javni interes koji još uvijek nije obuhvaćen zakonima ili drugim političkim dokumentima, instrumentima ili mjerama,
• Garantuju da će se razmotriti potrebe i interesi onih kojih se nacrt politike tiče, • Utiču na donosioce odluka prije glasanja,• Prate i objavljuju da li su političke inicijative obuhvatile planirane korisnike i imale
planirani rezultat za društvo u cjelini,• Lobiraju za obnovu politike izražavanjem ograničenja ili sporednih efekata aktuelne
politike, radi zadovoljenja potreba korisnika ili građana.
Kao pružaoci informacija i graditelji svijesti, NVO: • Su usmjerene na podizanje svijesti građana, objašnjenje prednosti i nedostataka i
uticaja politike, • Obavještavaju članove, korisnike i ključne grupacije građana o procesu izrade političkih
odluka i njihovih potencijalnih efekata, • Razmijenjuju mišljenja NVO sa državnim organima, uključuju i predstavljaju članove,
korisnike i ključne grupacije građana, • Djeluju kao kanali kojima se dolazi do građana; slušaju, reaguju i obavještavaju.
Kao inovatori, NVO: • Razvijaju nova rješenja i pristupe,• Demonstriraju načine na koje se oni mogu postaviti na političkom dnevnom redu,• Pružaju rješenja uvođenjem novih pristupa, praktičnih rješenja i konkretnih modela
koji donose benefite specifičnim korisničkim grupama.
Kao eksperti i analitičari, NVO: • Identifikuju trenutne i buduće potrebe društva i daju važna mišljenja,• Vrše analize i istraživanja o aktuelnim pitanjima, radi informisanja i uticaja na dono-
sioce odluka,• Postavljaju dodatne prioritete koje treba svrstati u nacrt politike,• Sakupljaju dokaze ili istražuju uticaj politike,• Sprovode istraživanje i analizu radi identifikacije nedostataka trenutnih političkih
inicijativa i daju razloge za preformulaciju.
Kao pružaoci usluga, NVO: • Daju inpute za izradu politika kako bi osigurale da se razmatraju potrebe posebnih
grupa korisnika,• Daju inpute za formulisanje politike i kreiranje alternative ili nepostojećih usluga za
posebne grupe korisnika,
9
• Prate efekte politika i programa u smislu kvaliteta, održivosti, efikasnosti i realnih primjera,
• Identifikuju prepreke i prikupljaju dokaze u cilju ilustrovanja nastajućih potreba koje zahtijevaju preformulaciju politike.
Kao čuvari, NVO: • Prate proces izrade, kako bi obezbijedile da se potrebe svih zainteresovanih strana
uzimaju u obzir, • Prate proces donošenja odluka, obezbjeđujući njegov demokratski, inkluzivan, tran-
sparentan i efikasan karakter,• Prate efekte politike, kako bi obezbijedile postizanje planiranih ciljeva,• Ocjenjuju i obezbjeđuju da se politika implementira na način kako je to planirano.
4. Koje treba da budu ODGOVORNOSTI ORGANA VLASTI?
Razmjena informacija Organi vlasti treba da obezbijede najsvježije, precizne i blagovremene informacije:
• U obliku koji je dostupan svim zainteresovanim stranama,• O aktuelnim konsultativnim procesima, • O politikama koje su trenutno u procesu donošenja, • O implementaciji politika, strategija, javnih tenderskih procedura, • O trenutnom statusu politike, • O mogućoj izmjeni politike i njihovom mišljenju o promjenama koje su potrebne
unutar date politike.
Procedure • Razvijanje i pridržavanje transparentnog procesa donošenja odluka,• Pružanje jasnih, otvorenih i pristupačnih procedura za učešće,• Obezbjeđivanje minimuma konsultativnih standarda, kao što su jasni ciljevi, pravila
za učešće, vremenski okvir, kontakti, itd, • Obezbjeđivanje adekvatnih vremenskih okvira i sredstava za konsultovanje radi omo-
gućavanja učešća različitih nivoa civilnog društva,• Oragnizovanje otvorenih konsultativnih sastanaka, uključujući poziv svim potencijal-
nim zainteresovanim stranama,• Poštovanje utvrđenih pravila i regulativa za implementaciju politike.
Odgovornost: • Obezbjeđivanje aktivne uključenosti predstavnika relevantnih organa vlasti,• slušanje, razmatranje i odgovor na inpute civilnog društva,• dostupnost i reagovanje na posebne potrebe koje proizilaze iz implementacije politike.
Obezbjeđivanje sredstava: Omogućavanje i podrška aktivnom učešću civilnog društva putem izdvajanja budžetskih sredstava, podrške u vidu konkretne pomoći ili administrativnih usluga.
10
5. Kako omogućiti različite NIVOE UČEŠĆA U PROCES DONOŠENJA ODLUKA?
INFORMISANJE
Pristup informacijama je osnova za sve naredne korake uključivanja NVO u proces političkog odlučivanja. Ovo je relativno nizak nivo učestvovanja, koji se obično sastoji od jednosmernog dobijanja informacija od organa vlasti. NVO su tako samo primaoci informacija i ne postoji interakcija između njih i organa vlasti. Međutim, pošto dalji nivo učešća nije moguć bez pre-cizne i blagovremene informacije, ovaj prvi nivo je neophodan preduslov za sve ostale korake u procesu donošenja odluka.
Crna Gora: Opština Tivat – SMS OBAVJEŠTAVANJE I INTERNET PORTALOpština Tivat je u okviru projekta ,, Unapređenje odgovornosti i transparentnosti na lokalnom nivou“ finansiranog od strane MATRE ( Programa socijalne transformacije holandske vlade za Centralnu i Istočnu Evropu), VNG International-a ( Agencije za međunarodnu saradnju Asocijacije opština Holandija) i Zajednica opština Crne Gore, otvorila nove kanale komunikacije sa svojim građanima: SMS obavještavanje i Internet portal. SMS servis – obavještenje o promjenama putem SMS poruka. To podrazumijeva slanje SMS porukom informacija građa-nima o statusu njihovog predmeta/zahtjeva u Sekretarijatu za uređenje prostora i zaštite životne sredine, ukoliko se građani registruju u informacionom sistemu. Nakon registracije za ovu uslugu građani dobijaju informacije o: prijemu zahtjeva na pisarnici sa podacima o broju i datumu pod kojim je predmet zaveden, prijemu zahtjeva kod službenika kod organa rješavanja, promjeni statusa zahtjeva ( riješen, odobren, nepotpun...), prijemu žalbe na predmet, povrat predmeta u pisarnicu, arhiviranje predmeta.Internet portal – uvid u stanje predmeta. Građani koji se registruju za korišćenje Internet portala, nakon logovanja na Internet portal mogu da vide sve svoje predmete i dokumente koji se nalaze u nekoj fazi obrade u organima lokalne uprave. Informacije koje na taj način mogu da dobiju su: status predmeta u obradi, organ lokalne uprave, ime i prezime službenika koji trenutno radi na njemu, kao i promjene koje su do tada učinjene na predmetu. Ovim primjerom dobre prakse doprinosi se pojednostavljivanju i skraćivanju procedura prilikom dobijanja raznih dozvola pred Sekretarijatom za uređenje prostora i zaštite životne sredine. Pored smanjenja troškova i vremena potrebnog za sprovođenje postupka izdavanja odgovarajućih dokumenata , namjera je bila motivisati i lokalne službenike da dobijeni predmet završe brzo i efikasno, u zakonski predviđenom roku.
11
Slovenija: Internet stranica ParlamentaSlovenački parlament na svojoj internet stranici vrlo transparentno objavljuje nacrte zakona i svih dokumenata koji se tiču posebnih zakona. Javnost može jednostavno pratiti šta se dešava u čitavom postupku izrade zakona: koji su amand-mani dostavljeni i usvojeni, koja druga dokumenta i materijale su razmatrala tijela Parlamenta, itd. Ispod svakog nacrta, Parlament objavljuje sva dokumenta, komentare, itd. koji su dobijeni u vezi sa datim nacrtom. Internet stranica takođe nudi magnetofonske snimke sa svih sjednica. (Izvor: CNVOS, www.dz-rs.si)
Ujedinjeno Kraljevstvo: 10 Downing Street WebchatInternet stranica Downing Street je prvobitno osnovana samo kao sredstvo za pružanje informacija, ali se sada sve više razvija u interaktivnom smislu. Mogućnost razgovora na internet stranici Downing Street koristi veliki broj ministara i zvaničnika. Interakcije omogućavaju opštoj javnosti da postavlja pitanja direktno ljudima koji donose odluke koje utiču na njihove živote. Svrha projekta je da Ministri direktno odgovaraju na pitanja koje postavlja javnost. Od građana se traži da dostave pitanja prije ove interakcije (njih prenosi osoblje Downing Street). Ove internet interakcije se uglavnom podešavaju tako da se poklope sa nekim većim događajima ili veoma aktuelnim temama kako bi zadobile maksimalno interesovanje. Prepisi svih internet interakcija su dostupni putem interneta. (Izvor: www.peopleandparticipation.net)
Instrumenti i metode za razmjenu informacijaInformacije se mogu razmjenjivati na internet stranici, u dnevnim novinama, stručnim časopisima, putem elektronske pošte, ciljanih letaka i publikacija, javnih prezentacija, internet prezentacija, itd. Ukoliko je aktuelno pitanje važno i/ili kontroverzno, značajno je imenovati kontakt osobe ili otvoriti informacione biroe, otvoriti posebne telefonske brojeve za informacije, kreirati e-forum ili e-raz-govor, itd.
KONSULTACIJA
Ovo je oblik inicijative kad državne institucije zatraže mišljenje NVO o određenoj temi poli-tike ili razvoja. Konsultacija obično uključuje informisanje NVO od strane državnih institucija o tekućem razvoju politike i traženje komentara, stavova i povratne informacije. Inicijativa i teme potiču od državnih institucija, a ne od NVO. Konsultacija je relevantna za sve korake u procesu donošenja odluka, pogotovo za izradu nacrta, monitoring i preformulisanje.
Crna Gora: Izrada Zakona o nevladinim organizacijamaU skladu sa zaključkom Vlade Crne Gore, sa sjednice od 13. januara 2011. godine, radna grupa koju su činili predstavnici Vlade, ministarstava, kao i predstavnica Koalicije NVO ,,Saradnjom do cilja«, pripremila je Nacrt zakona o nevladinim organizacijama, a nakon sprovedene javne rasprave i ugrađivanja određenih prijedloga i sugestija, sačinila tekst Prije-dloga zakona o nevladinim organizacijama. Istovremeno, ova radna grupa uradila je i Analizu modela finansiranja iz javnih fondova i zajedno sa Predlogom zakona o NVO, dostavila Vladi na razmatranje i usvajanje.Nacrt zakona o nevladinim organizacijama, stavljen je na javnu raspravu 25. marta 2011. godine i upućen je poziv svim zainteresovanim subjektima da do 14. aprila 2011., dostave primjedbe, prijedloge i sugestije, a javna rasprava je orga-nizovana na sljedeći način:
1) objavljivanjem teksta Nacrta zakona o nevladinim organizacijama i poziva za uključivanje u javnu raspravu, kao pod-listka u dnevnom listu ,,Pobjeda’’;
2) stavljanjem teksta Nacrta zakona o nevladinim organizacijama na web sajtu Ministarstva unutrašnjih poslova (www.mup.gov.me)
3) dostavljanjem Nacrta zakona o nevladinim organizacijama na mišljenje Savjetu za saradnju Vlade Crne Gore i NVO;
4) organizovanjem tri okrugla stola u Bijelom Polju, Budvi i Podgorici;
5) dostavljanjem Nacrta zakona o nevladinim organizacijama preko mailing lista nevladinim organizacijama.
12
Savjet za saradnju Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija, na III sjednici, održanoj 6. juna 2011. godine, razmotrio je Prijedlog zakona o nevladinim organizacijama i Analizu modela finansiranja nevladinih organizacija iz javnih fondova i dao pozitivno mišljenje o oba dokumenta. Takođe, prilikom organizovanja okruglih stolova Bijelom Polju, Budvi i Pod-gorici predstavnici civilnog sektora su iznijeli veliki broj broj komentara, prijedloga i sugestija, koje su kasnije dostavili Ministarstvu unutrašnjih poslova i u pisanoj formi. Vlada Crne Gore je, na sjednici od 16. juna 2011. godine, utvrdila Prijedlog zakona o nevladinim organizacijama i usvojila Analizu modela finansiranja nevladinih organizacija iz javnih fondova, a Skupština Crne Gore je na sjednici od 22. jula 2011. godine usvojila Zakon o nevladinim organizacijama.
Crna Gora: Izrada Zakona o javnim nabavkamaTekst Nacrta Zakona o javnim nabavkama bio je javno dostupan svim učesnicima procesa javnih nabavki i javnosti na internet stranici Ministarstva finansija www.mf.gov.me i Direkcije za javne nabavke www.djn.gov.me, radi davanja pre-dloga, mišljenja i sugestija. Organizovane su javne rasprave u kojima je uključen najširi krug stručne javnosti, obveznici primjene propisa o javnim nabavkama, nevladin sektor, privrednici i ostali. Tom prilikom, predstavnici Instituta Alterna-tiva, NVO Mans i Centra profesionalnih računovođa dostavili su veliki broj komentara, predloga i sugestija, a takođe su predstavili svoje predloge i usmeno na javnim raspravama koje su bile organizovane povodom donošenja ovog zakona.
Slovenija: Vladin Web-portal E-demokratija Internet portal E-demokratija je platforma za razmjenu informacija i konsultacija. Javnost može pratiti izradu zakona od početka, na ministarskom nivou do vladinog donošenja odluke. Svi nacrti i ekspertska dokumenta koja su služila kao osnova za izradu treba da se objave na portalu. Javnost može slati kometnare tokom čitavog procesa o konkretnom nacrtu ili konkretnom zakonu. Odgovorno tijelo se obavezuje da razmatra komentare prilikom izrade izmjena zakona. (Izvor: CNVOS, http://e-uprava.gov.si/e-uprava/edemokracija.euprava)
Slovenija: predlagam.vladi.si Predlagam.vladi.si (Predlažem Vladi) je internet alat koji omogućava razmjenu stavova i mišljenja o pojedinim javnim temama. Na portalu javnost može prezentovati problem koji još uvijek nije regulisan ili koji treba biti regulisan na dru-gačiji način. Ostali korisnici mogu komentarisati predloge ili njihove predložene izmjene. Konačna verzija se stavlja na glasanje. Ukoliko predlog dobije više glasova za nego protiv, i ukoliko najmanje pet posto aktivnih korisnika učestvuje u glasanju, predlog se šalje nadležnom organu vlade, koji se obavezuje na dostavljanje zvaničnog odgovora. (Izvor: CNVOS, http://predlagam.vladi.si/)
Evropska unija: Evropske građanske konsultacije 2009 Prilikom Eorp-izbora 2009, evropkse građanske konsultacije 2009. (ECC 2009) dale su glas građanima EU u debati o tome kako odgovoriti na trenutnu ekonmsku i finansijsku krizu pružanjem pltforme za pan-evropski dijalog o izazovima sa kojima se suočava EU.ECC 2009 je imala šest ciljeva:
• Promovisanje interakcije između građana i donosioca odluka: jačanje debate između građana i donosioca odluka za prije i nakon evropskih izbora;
• Građani kao savjetnici politike: svrstavanje mišljenja građana u političke debate na evropskom i nacionalnom nviou;
• Građansko učešće kao instrument budućnosti: uspostavljanje trendovskih i dugoročnih građanskih konsul-tacija na evropskom nivou;
• Zatvaranje jaza između EU i njenjih građana: približavanje EU građanima i građana EU;• Povećanje interesovanja opšte javnosti za EU: medijsko praćenje dijaloga između EU i njenih građana;• Partnerstvo u učešću: produbljivanje evropske saradnje u okviru postojećih mreža civilnog društva i njihovih
partnerskih mreža, kao i omogućavanje elektronskog učešća.
U prvoj fazi projekta, nekih 200,000 evropskih građana posjetilo je onlajn forume koji su pokrenuti u svakoj od 27 država članica u decembru 2008. godine kako bi se pokrenula javna debtata i ideje o tome kakvu ulogu EU može imati u oblikovanju naše ekonomske i socijalne budućnosti u globalnom svijetu. Ove ideje su zatim pretočene u nacionalne konsultacije koje su se odvijale tri vikenda u svih 27 država članica u prvoj polovini 2009. Na ovim događajima, kojima je prisustvovalo ukupno 1,600 nasumice biranih građana, učesnici su radili na izradi deset preporuka za akciju na nivou EU na svakom nacionalnom događaju. Svi učesnici su zatim pitani da glasaju o svim preporukama sa ovih događaja i izaberu 15 najboljih preporuka. Nekih 150 građana koji su uzeli učešća na nacionalnim događajima zatim je putovalo za Brisel na Samit evropskih građana 10-11. maja da bi predali i diskutovali o ovim preproukama sa najvišim evropskim donosiocima odluka, uključujući Evropsku komisiju i predsjednike parlamenata i EU predsjedništvo. (Izvor: www.peopleandparticipation.net)
13
Ujedinjeno kravljevstvo: Preuzimanje (internet konsultacije)Ova internet konsultacija je bila o sadržaju Strategije Ujedinjenog kraljevstva o održivom razvoju. Nju je vodio Sektor za životnu sredinu, prehranu i ruralna pitanja (Defra) i vođena je po planskom dijalogu. Onlajn proces je započeo u aprilu 2004. godine i nastavljen je do kraja jula 2004. Cilj onlajn procesa je bio povećanje broja ljudi koju su konsultovani o strategiji održivog razvoja i smanjenje opterećenja redovnih savjetnika time što će se proces pojednostaviti i učiniti transparentnijim. Onlajn konsultacije su imale dva oblika: Konsultativni proces 'Opšti pristup' omogućavao je javnosti i zainteresovanim organizacijama da putem interneta odgovore na pitanja u konsultativnom dokumentu. Ovaj proces bio je otvoren 12 sedmica, na kraju kojeg perioda su rezultati objedinjeni i odgovori postavljeni za razmatranje na vebsajtu. Paralelno ovom javnom procesu, 'Virtuelno vijeće', koje predstavlja presjek organizacija i pojedinaca zainteresovanih za održivi razvoj, osnovano je radi dostavljanja stavova u dvije faze. Tokom prve faze od vijeća se tražilo da odgovori na pitanja iz dokumenta. Nakon objedinjavanja privremenih rezultata, članovi vijeća su pitani da odgovore na dalja pitanja na osnovu njihovih prethodnih odgovora. (Izvor: www.peopleandparticipation.net)
Sredstva i metode konsultacija Oblasni forumiOblasni forumi su sastanci koji se održavaju na određenom lokalitetu, koje često drži lokalni savjet. Često sastancima prisustvuju lokalni kancelari, zajedno sa višim predstavnicima lokalnih vlasti, policije, centara primarne zaštite i drugih ključnih lokalnih organizacija, radi diskusije o ključnim temama i direktnih odgovora stanovnika. Radionice za oblasne forume se uglavnom odvijaju u večernjim satima. Sesijama predsjedava lo-kalni kancelar. Glavni upravitelj takođe prisustvuje svakom sastanku i obezbjeđuje da se preporuke adekvatno svrstavaju u procese donošenja odluka. Oblasni forumi usredsređuju svoje konverzacije na teme koje su od posebne važnosti za lokalnu zajednicu date oblasti. Rezultati se izvještavaju članovima oblasnog foruma ili individualno ili preko biltena oblasnog foruma, koji se šalje člano-vima nakon svakog sastanka. Zapisnici sa svakog sastanka su uglavnom dostupni preko interneta.Oblasni forumi pružaju njihovim članovima:
Informacije o uslugama Savjeta i politikama Savjeta koje se tiču njihovih lokalnih oblasti. Priliku da daju input o pitanjima koja se tiču susjedstva. Mehanizme za davanje glasa po svakom pitanju koje se tiče poslovanja Savjeta. Aktivnosti koje se preduzimaju i prate, a tiču se povratne informacije.
Građanski paneliGrađanski panel ima za cilj da bude reprezentativno konsultativno tijelo lokalnog stanovništva i obično ga koriste statutarne agencije, posebno lokalne vlasti i njihovi partneri, da identifikuje lokalne prioritete i konsultuje korisnike usluga i one koji nisu korisnici o konkretnim pitanjima. U stvarnosti, paneli su rijetko demografski predstavnici javnosti i u veoma malom broju njih, članovi predstavljaju presjek političkih ili društvenih stavova. Potencijalni učesnici se uglavnom biraju putem nasumičnog uzorkovanja sa izbornog spiska ili foldera poštanskih adresa (PAF).Kada se građani dogovore da učestvuju u panelu, biće pozvani da učestvuju u oblikovanju programa istraživanja i konsultacija. Ovo obično podrazumijeva redovne ankete i, gdje je to moguće, dalje detaljno istraživanje kao što su fokus grupe i radionice. Neće svi članovi biti pozvani na učešće u svim panel aktivnostima. Zbog toga je važno razjasniti u procesu angažovanja šta se očekuje od svakog člana panela, a šta njegovo članstvo treba da podrazumijeva u smislu kontakata i učestalosti. Paneli se uglavnom koriste kao zvučna tabla za identifikovanje lokalnih prioriteta, procjenu potreba za uslugama i određivanje adekvatnosti trendova usluga i političkih izmjena. Kako članovi vijeća uglavnom ostanu na toj poziciji 2-3 godine, građanski paneli omogućavaju praćenje mišljenja tokom vremena. Veliki paneli se takođe mogu koristiti za ciljanje konkretnih grupa (npr. određeni korisnici usluga u pojedinim geografskim područjima) i njihova mišljenja o određenim pitanjima.
ePanel/ekonsultacijeePaneli (elektronski paneli) su način na koji savjeti ili druge organizacije vrše redovne onlajn kon-sultacije sa poznatom grupom građana.
14
Fokus grupe Fokus grupe su vođene diskusije malih grupa građana. To su obično jednokratne sesije mada neko-liko njih mogu biti vođene u isto vrijeme na različitim lokacijama. Medijator vodi ovakvu diskusiju od 6 do 12 ljudi o određenoj temi. Tipična fokus grupa uglavnom traje jedan ili dva sata i obično se snima, a o procesu i rezultatima se pravi izvještaj. On se zatim distribuira svim učesnicima. Fokus grupu može posmatrati klijent ili druge zainteresovane strane. Fokus grupe pružaju korisne infor-macije o tome kako ljudi odgovaraju na konkretna pitanja ili probleme, ali kratko vrijeme trajanja ograničava dubinu diskusije.Koristite fokus grupe kada:
Želite interakciju učesnika unutar male grupe, Pokušavate da istražite stavove šire populacije ili konkretnih grupa, Treba da shvatite stavove grupa koje obično ne odgovaraju na pisane upitnike ili konsultacije.
DIJALOG
Inicijativu za dijalog može preduzeti bilo koja strana i on može biti ili širok ili saradnički.Široki dijalog je dvosmjerna komunikacija izgrađena na uzajamnim interesima i potencijalno zajedničkim ciljevima da bi se obezbijedila redovna razmjena stavova. On se kreće u rasponu od otvorenih javnih rasprava do specijalizovanih sastanaka između NVO i državnih institucija. Diskusija ostaje širokog raspona i nije izričito vezana za tekući proces razvoja politike. Saradnički dijalog se izgrađuje na zajedničkim interesima za određeni razvoj politike. Sa-radnički dijalog obično dovodi do zajedničke preporuke, strategije ili zakona. Saradnički dijalog ima veću snagu od širokog dijaloga zato što se sastoji od zajedničkih, obično čestih i redovnih sastanaka na kojima se razvijaju osnovne strategije politike i koji često dovodi do dogovorenih rezultata.Dijalog je veoma cijenjen u svim koracima ciklusa političkog donošenja odluka, ali je i bitan za postavljanje programa rada, izradu nacrta i preformulisanje.
Crna Gora: Memorandum o saradnji između Skupštine Crne Gore i Mreže organizacija civilnog društva za demokratiju i ljudska pravaInicijativa za potpisivanje Memoranduma o saradnji između Skupštine Crne Gore i Mreže organizacija civilnog društva za demokratiju i ljudska prava, pokrenuta je u okviru projekta ,, Poboljšanje saradnje između organizacija civilnog društva i Skupštine Crne Gore«, koji je realizovao Centar za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO), u partnerstvu sa Evropskim centrom za neprofitno pravo (ECNL) iz Budimpešte. Projekat je finansiran od strane Evropske komisije, a njime je upravljala Delegacija Evropske Unije u Crnoj Gori. Na samom početku je formirana Mreža OCD za demokratiju i ljudska prava, čiji su glavni ciljevi jačanje saradnje, razmjena znanja i iskustava u oblasti demokratizacije i ljudskih prava između članica Mreže, kao i povezivanje članica Mreže u cilju institucionalizacije saradnje sa Skupštinom. Ključna aktivnost ovog projekta bila je izrada Memoranduma o saradnji između Skupštine Crne Gore i Mreže organizacija civilnog društva za demokratiju i ljudska prava. U tom cilju je formirana međusektorska radna grupa, koju su činili predstavnici skupštinskih radnih tijela, predstavnici Mreže OCD za demokratiju i ljudska prava, ekspert iz Evropskog centra za neprofitno pravo i koordinator projekta, koji su izradili Prijedlog Memoranduma o saradnji. Ovaj dokument je prezentovan predstavnicima lokalnih NVO u tri crnogorske opštine: Bijelom Polju, Tivtu i Podgorici. Potpisivanjem Memoranduma unaprijeđen je institucionalni okvir za saradnju između Skupštine Crne Gore i OCD koje se bave demokratizacijom i ljudskim pravima, obezbijeđeni su uslovi za usvajanje kvalitetnijih javnih politika, unaprijeđenje informisanosti građana o aktivnostima iz djelokruga rada Skupštine Crne Gore, veće korišćenje instituta konsultativnog saslušanja, kao i za veću interakciju između civilnog društva i parlamentarnih odbora. Memorandum sadrži osnovne principe na kojima se zasniva saradnja Skupštine Crne Gore i nevladinih organizacija, kao i oblasti i mehanizmi saradnje, uz puno poštovanje institucije Skupštine i nezavisnosti i autonomije civilnog sektora.
15
Letonija: Sastanci Predsjednika vlade i državnog sekretaraU maju 2005. godine došlo je do potpisivanja Memoranduma o saradnji kojim se uspostavljaju smjernice o saradnji između organa vlasti i NVO. Od tada se sastanci i razgovori između Predsjednika Vlade i aktivnih NVO održavaju dva puta godišnje. U februaru 2006. godine je letonski premijer organizovao cijelu sedmicu razgovora sa predstavnicima nacionalnih NVO da bi procijenio trenutni nivo saradnje i da bi ga dalje unapređivao. Preko predstavnika NVO „Centar u Rigi“, nevladine organizacije su takođe redovno uključene u procese donošenja odluka putem učestvovanja na nedeljnim sastancima sa Državnim sekretarima resornih ministarstava. (Izvor: Savjet Evrope – slučaj je predstavljen u okviru konsultativnog procesa prilikom pripreme nacrta Kodeksa).
Slovenija: Partnerstvo sa strukturnim fondovima 2007-2013U skladu sa principom partnerstva, Strukturni fondovi treba da pomognu da se NVO potvrde kao ravnopravni partneri u dijalogu sa Vladom – u pripremanju, sprovođenju, monitoringu i evaluaciji operativnih planova. NVO su bile direktno uključene i u fazu programiranja kroz razradu predloženih podprograma koji su se odnosili na prioritetno usmerenje „Promovisanja razvoja NVO, civilnog i društvenog dijaloga“. Kroz projekat „Identifikacija projekata za sufinansiranje NVO sektora iz Strukturnih fondova EU u periodu 2007-2013“, koji je realizovao CNVOS, primljen je 61 predlog projekta, koje su NVO identifikovale kao ključne za razvoj sektora. Ovaj skup predloga je predstavljao smjernice Ministarstvu za javnu upravu kada je pripremalo konkurs za predaju projekata. (Izvor: CNVOS)
Austrija: Građansko vijeće za Obere Neutorgasse, Graz
Gradsko vijeće Graca razvija predloge za smirivanje saobraćaja u ulici Obere Neutorgasse. Participativni proces je počeo informativnim sastankom koji je bio usmjeren opštoj javnosti radi objašnjenja onoga što treba da se desi. Zatim su stanovnici i zainteresovane strane sakupili ideje o smirivanju saobraćaja u Neutorgasse na radionici za ciljne grupe. Na okruglom stolu lobisti su dali dalje sugestije. U međuvremenu je 65 ljudi i žena iz Graca sllučajno odabrano za četiri studijske grupe, tzv. vijeća građana. Njihov rad je započeo uvodnom i sesijom na kojoj su se predlagale ideje. Eksperti iz grada i oni koji se bave planiranjem prevoza davali su im osnovne informacije, koje su oni nadograđivali na licu mjesta u Neutorgasse. U ovoj fazi predstavnici vijeća su razradili pristupe koje su konkretizovali kao stvarne planove. Sve u svemu, radili su na rješenjima za smirivanje saobraćaja u Neutorgasse dva dana i noć. Za uzvrat su dobili nagradne značke. Mišljenja vijeća su diskutovana sa lobisitma na okruglom stolu. Medijator je sumirao rezultate u izvještaju vijeća, koje su predstavnici ova četiri vijeća zatim provjeravali. Zatim su predstavnici vijeća predstavili podatke zainteresovanim političarima (donosiocima odluka grada Graca), uključujući kancelara odgovornog za projekat, koji je rezultate predstavio unutrašnjem savjetu. Sve političke grupe savjeta prihvatile su preporuke vijeća i shodno tome opredijeljena su budžetska sredstva. (Izvor: www.partizipation.at)
Sredstva i metode dijaloga
Građansko vijećeGrađansko vijeće pruža nezavisno okruženje članovima javnosti za ispitivanje i diskutovanje značajnih pitanja javne politike i davanja 'presude' o određenoj temi. Po dogovoru vijeće dobija informaciju o temi radi čije diskusije je osnovano. Ova informacija sadrži razna mišljenja o tome šta bi se moglo uraditi po određenom pitanju, a predstavljaju je 'svjedoci' i praćena je sesijama za pitanja i odgovore. Vijeća ne moraju nužno da rade prema dogovoru, ali uglavnom se kreću ka nekoj vrsti zajedničkog mišljenja. U četvorodnevnom procesu, prvi dan je zagrijavanje porotnika o određenom pitanju, drugi i treći dan se koncentrišu na prezentacije svjedoka o različitim načinim bavljenja problemom, a veći dio četvrtog dana, vijeće razvija svoje preporuke. Građanska vijeća se često koriste za aktuelne, četo kontroverzne, javno političke probleme gdje su mišljenja oštro podijeljena, a donosioci odluka ne mogu da odluče šta će da urade. Vijeće kreira informisano javno mišljenje o tome što misli da donosioci politika treba da rade. Iako prvobitno osmišljena za lokalne zajednice radi bavljenja problematikom od lokalnog interesa, vijeća su sada počela da se koriste za razmatranje nacionalnih pitanja.
16
PARTNERSTVO
Partnerstvo podrazumijeva zajedničku odgovornost na svakom koraku u političkom proce-su donošenja odluka, od postavljanja programa rada, izrade nacrta i sprovođenja inicijativa politike. To je najviši oblik učestvovanja.Na ovom nivou, NVO i državne institucije sastaju se radi tijesne saradnje, pri čemu su, među-tim, NVO i dalje nezavisne i imaju pravo da sprovode kampanje i da djeluju bez obzira na partnersku situaciju. Partnerstvo može obuhvatati aktivnosti kao što je delegiranje određenih zadataka nekoj NVO, na primjer pružanje usluga, kao i participativni forumi i osnivanje tijela koja donose zajedničke odluke, uključujući i ona za dodjelu resursa.Partnerstvo se može zasnovati na svakom koraku političkog procesa donošenja odluka, a posebno je relevantno za postavljanje programa rada ili koraka koji se sprovode prilikom implementacije.
Crna Gora : Savjet za saradnju Vlade i nevladinih organizacijaU cilju uspostavljanja partnerskih odnosa između Vlade i NVO u Crnoj Gori, kao i unaprijeđenja institucionalnog okvira za saradnju Vlade i nevladinih organizacija , a u skladu sa Strategijom saradnje Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija, Vlada Crne Gore je, u aprilu 2010. godine, donijela Odluku o obrazovanju Savjeta za saradnju Vlade Crne Gore i ne-vladinih organizacija (»Službeni list Crne Gore«, broj 28/10). Savjet za saradnju Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija je institucionalni mehanizam, predviđen Strategijom, čiji je zadatak da prati realizaciju Strategije i rezultata aktivnosti utvrđenim Akcionim planom. Savjet okuplja po 12 predstavnika Vlade Crne Gore i civilnog sektora, dok je predsjednik Savjeta predstavnik Vlade. Članovi Savjeta iz civilnog sektora predloženi su od strane nevladinih organizacija čija su područja djelovanja utvrđena Odlukom, dok su predstavnici Vlade imenovani, na predlog resornih ministarstava. Savjet za saradnju, osim praćenja realizacije Strategije za saradnju Vlade i nevladinih organizacija, inicira donošenje novih ili izmjene i dopune važećih propisa radi stvaranja boljeg normativnog i institucionalnog okvira za rad nevladinih organizacija, zatim podstiče saradnju Vlade i organa državne uprave sa nevladinim organizacijama u zemlji i inostranstvu, razmatra periodične i godišnje izvještaje organa državne uprave o saradnji sa nevladinim organizacijama u pojedinim oblastima i dodijeljenim finansijskim sredstvima za projekte nevladinih organizacija i izvještava Vladu o stepenu realizacije saradnje.
Hrvatska: Služba Zeleni telefonSlužba Zeleni telefon je instrument koji je uspostavljen za prikupljanje podataka, ekološku analizu, informisanost i učešće građana i politički aktivizam. Princip po kojem funkcioniše Zelena mreža telefona (GPN) jeste da građani mogu saopštiti ekološki problem na jedinstven broj najbližem članu organizacije civilnog društva ove GPN mreže, koja će zatim pokušati da ga riješi upotrebom različitih kanala i metoda, uglavnom u saradnji sa službama lokalnih vlasti i medijima. (Izvor: http://www.zeleni-telefon.org/bin/view/Zelenitelefon/En/WebHome)
Slovenija: Kampanja „Šta se dešava, djevojko?”Godina od marta 1999. do marta 2000. bila je godina evropske kampanje protiv nasilja nad ženama. Ovom prilikom sprovedena je zajednička akcija NVO, vlade i parlamenta. Akcija sa ciljem privlačenja pažnje javnosti na različite vrste nasilja nazvana je „Šta se dešava, djevojko?”. Odbor za pripremu koji je prirpemio i sproveo čitavu akciju sastojao se od svih partnerskih organizacija. Finansijska sredstva su uglavnom obezbijedili država (različite kancelarije i tijela), opština i privatnog sektora. Evropska komisija i drugi sponzori su takođe dali svoj doprinos. Kancelarija za jednake mogućnosti je koordinirala ovu aktivnost. Svi partneri su radili zajedno, razmijenjivali su ciljeve, svi su preduzimali incijative, itd. Odziv opština je takođe bio veoma pozitivan. (Izvor: Baza podataka primjera dobre prakse mreže aktivnog građanstva).
Njemačka: Građani žive svoju zajednicu – Put Weyarn do održivostiWeyarn je opština koja se nalazi 30 km južno od Minhena; ona ima problema koji u tipični za periferije urbanih oblasti – nedostatak infrastrukture, priliv stanovništva i sve veći obim saobraćaja. Ovo je dovelo i do gubitka samopoštovanja i sljepila za prednosti, vrijednosti i potencijal opštine. Kulturni identitet Weyarna bio je ugrožen. A političari su odlučili da planiraju budućnost zajedno sa građanima.Participativni proces počeo je prvom “radionicom građana”, koju su vodili medijatori 1993. godine. Zatim su došle stu-dijske grupe koje su postepeno uhvatile u koštac sa velikim brojem pitanja u svim oblastima lokalne politike. Na osnovu procjene u ovim oblastima, razrađena je izjava o principu. Studijske grupe su dale dobre rezultate uglavnom zbog toga što je lokalni savjet omogućio prateće sadržaje za profesionalno planiranje. Izabrani upravni odbor koordinisao je rezultate planiranja individualnih studijskih grupa. Administrator savjeta je bio odgovoran za stalan protok informacija među svim
17
uključenima, pratio razne projekte, starao se o odnosima sa građanima i neprestano obezbjeđivao kontinuitet. One su koristile različite metode: planiranje zastupništva, aktiviranje ankete o mišljenjima, građanski panel, internet forum, koope-rativni diskurs, okrugli sto, radionica, radionica o budućnosti. Lokalni savjet obezbjeđuje godišnji budžet od 25,000 Eura. (Izvor: www.partizipation.at)
Austrija: Strateška ekološka procjena (SEA) Bečkog plana za upravljanje otpadom
Cilj je bio napraviti Bečki plan za upravljanje otapdom, s obzirom na ekološke aspekte i uz učešće odgovarajućih lobija. PrirpemaU pripremnoj fazi uspostavljen je organizacioni i finansijski okvir SEA, kada je i definisan cilj i osnovan tim SEA. SEA za Bečki plan za upravljanje otpadom bio je timski proces na kome su sarađivali gradska uprava, ekološke organizacije i eksterni eksperti. Svi oni koji su učestvovali imali su jednako pravo glasa u izradi Bečkog plana za upravljanje otpadom. Izrada Plana za upravljanje otpadom Prvi zadatak SEA tima bio je defrinisanje ciljeva Bečkog plana za upravljanje otpadom; oni su obuhvatali ekološke ciljeve kao što je smanjenje emisija. Zatim je ispitana trenutna situacija i raspravljalo se o neriješenim problemima u oblasti upravljanja otpadom u Beču. Tada su učesnici razradili moguće načine postizanja inicijalno definisanih ciljeva. Alternative koje su razmatrane obuhvatale su od novih objekata za tretman otpada do mjera za spječavanje otpada; one su ocjenji-vane u smislu njihovog uticaja na životnu sredinu, ekonomiju i društvo. Nakon nekoliko rundi prečišćanja predloga, tim SEA postigao je široki konsenzus o najboljem paketu (po mišljenju tima) za upravljanje otpadom u Beču. Rezultat, Bečki plan za upravljanje otpadom, uvršten je u gradski izvještaj o životnoj sredini i predložen gradskom savjetu na usvajanje. Dok preporuke plana nisu bile zakonski obavezujuće, SEA tim se veoma čvrsto poistovijetio sa njegovim sadržajem. UsvajanjeGradski savjet je usvojio Bečki plan za upravljanje otpadom jasnom većinom. Relevantni donosioci odluka pozdravili su preporuke plana i dogovorili se o njegovoj implementaciji.ImplementacijaNakon usvajanja, rezultati SEA uvršteni su u obavezan koncept za upravljanje otpadom u Beču. Čim je SEA završena, počeo je rad na implementaciji inicijalnih preporuka (osnivanje strateške grupe za planiranje prevencije otpada, potražnja odgovarajućih mjesta za nove objekte za tretman otpada). Kasnije je izvršena ekološka revizija za novo postrojenje za spaljivanje. Činjenica da je SEA izvršena olakšala je ovu reviziju. Procedura odobrenja novog postrojenja za biogas uspješno je završena. Posebna grupa za monitoring nadgleda implementaciju rezultata i prati stvarne uticaje koncepta za upravljanje otpadom na životnu sredinu. (Izvor: www.partizipation.at)
Sredstva i metode za partnerstvo
Lokalno partnerstvoLokalno partnerstvo je struktura koja okuplja sve relevantne aktere (socijalne partnere, preduzet-nike, NVO, sektor obrazovanja i nauke, predstavnike civilnog društva, lokalnu vladu) da zajedno rade i unaprijeđuju datu situaciju u lokalnoj zajednici. To je mehanizam za učešće različitih grupa koji im omogućava da diskutuju o različitim aspektima problema u isto vrijeme na ravnopravnoj osnovi. To je način na koji zajednica radi zajedno na istom pitanju, ali uz direktno učešće, a ne preko sistema delegiranja. Shodno tome, oni imaju bolje razvijen osjećaj vlasništva nad zaključcima. Ka-rakteristka za definisanje partnerstva je da svi partneri dijele rizik i benefite. S druge strane, lokalno partnerstvo nije ni potpuno neformalno, jer je formalizovano uz dogovor između zainteresovanih strana. Partneri moraju da se usaglase oko ciljeva, strukture, vremenskog okvira, eksternih veza i komunikacije, itd. Partneri na početku partnerstva kreiraju program za partnerstvo sa svim ovim elementima. Program služi kao mapa puta za sve partnere.
Planiranje za realnostDogađaji planiranje za realnost su čuveni po tome što podrazumijevaju trodimenzionalne modele pogleda – mada su oni samo dio čitavog procesa. Učesnici prave 3D model njihovih lokalnih oblasti i daju sugestije o načinu na koji bi oni željeli da vide kako se razvija njihova zajednica. Oni ih zatim prioritizuju u grupe i prave akcioni plan za donosioce odluka. Članovi zajednice su uključeni od početka u odlučivanju o odgovarajjućem mjestu i predmetu procesa. Model susjedstva često prave sami lokalci, kako bi kreirali osjećaj vlasništva nad procesom. Broj događaja koji se dešavaju zavisi od broja i prirode učesnika. Ponekad odvojeni događaji vode se za specifične grupe, kao što su mladi ljudi. Ljudi ih posjećuju da bi iskoristili njihovo znanje o životu u oblasti, da bi dali preporuke stavljanjem karata direktno na model. Postoje i gotove karte za zajedničkim sugestijama (oko 300)
18
i prazne karte za učesnike da ih sami popune. Ove sugestije se zatim prioritizuju u male grupe na skali sada, uskoro, kasnije. Ove liste prioriteta čine osnovu za akcioni plan koji su donosioci odluka dužni da razmotre i implementiraju. Sprovođenje akcionog plana je jednostavnije, ukoliko je za-jednica uključena u sprovođenje, monitoring i ocjenu.
6. Kako se uključiti u RAZLIČITE KORAKE PROCESA DONOŠENJA ODLUKA?
Prikazani ciklus definiše šest različitih koraka procesa donošenja političkih odluka, postavljanje programa rada, izrada nacrta, donošenje odluka, sprovođenje politike, monitoring i preformuli-sanje politike. Svaki korak nudi mogućnosti uzajamnog dejstvovanja NVO i državnih institucija.
DEFINISANJE PROGRAMA RADA
Politički program rada dobija saglasnost parlamenta i vlade, ali ga mogu oblikovati NVO ili grupe NVO putem kampanja i lobiranja za probleme, potrebe i interese. Nove inicijative po-litike često su rezultat uticaja kampanja koje sprovode NVO. Tokom ovog koraka cilj NVO je da utiču na donosioce odluka u ime kolektivnog interesa, te da se ponašaju na način koji je komplementaran sa političkom debatom.
19
Slovenija: Stavljanje Zakona o volonterizmu na dnevni redDefinisanje agende, izrada, odluka
Nakon nekoliko godina NVO pritiska, Ministarstvo za javnu upravu konačno je počelo sa izradom Zakona o volonterizmu. Radna grupa od predstavnika raznih ministarstava i dva NVO predstavnika počela je izradu zakona u februaru 2010. uzevši u obzir nacrt koji su prirpemile NVO 2004. godine kao osnovu za dalju razradu zakona. Zakon postavlja osnovne principe i definicije volonterskog rada i volonterskih organizacija, prava i obaveze volontera i volonterskih organizacija (npr. nadoknada troškova, osiguranje u slučaju nezgode za potencijalno opasan posao). Zakon takođe sadrži odredbe o različitim mjerama podrške volonterskim organizacijama (rezervaciju resursa na javnim tenderima, omogućava volon-terski rad kao kofinansirajući doprinos u naturi projektima, itd.). Zakon je završen 2010. i usvojen od strane parlamenta u februaru 2011. godine. NVO su lobirale šest godina da se zakon stavi na dnevni red i na kraju su uspjeli da ukljče sve regulative koje su prije toga u zakonu predvidjele NVO. (Izvor: CNVOS)
Sredstva i metode za postavljanje agende
Otvoreni prostor Događaji otvoreni prostor imaju centralnu temu, oko koje učesnici identifikuju pitanja za koja žele da preuzmu odgovornost za vođenje sesije. U isto vrijeme, ove teme se distribuiraju određenim prostorima i vremenskim intervalima. Kada više nema predloženih tema za diskusiju, učesnici se upisuju za one u kojima žele da učestvuju. Otvoreni prostor stvara veoma fluidne i dinamične raz-govore sa obostranim entuzijazmom i interesovanjem za temu. Obučeni moderator može biti od koristi, posebno kada su ljudi naviknuti na strukturiranije metode održavanja skupova. Osnovni principi otvorenog prostora su:
Ko god da dođe, prava je osoba (najbolji učesnici su oni koji se osjećaju snažnima po od-ređenom pitanju i slobodno su izabrali da se uključe);
Kad god počne, pravo je vrijeme (otvoreni prostor podstiče kreativnost i tokom i između sesija);
Kad god da se završi, završeno je (obavljanje posla je značajnije nego pridržavanje planovima); Šta god da se desi, to je jedino što se moglo desiti (ostavite očekivanja i posvetite pažnju
onome što se dešava ovdje i sada).Postoji jedan »Zakon« - »Zakon dva stopala«: Ako se učesnici nađu u situaciji u kojoj ne uče ili ne daju doprinos, oni moraju poći na drugu sesiju ili napraviti pauzu za sopstveno razmišljanje. Veoma je važno da postoje dobri pismeni izvještaji sa svih diskusija, zajedno sa akcionim planovima, koji će biti dostupni na kraju svakog dana. Povratna sprega i strukture za implementaciju su važne za prenošenje predloga nakon svakog događaja.
Organizovano glasanjeOrganizovano glasanje utvrđuje šta bi javnost mislila o nekom pitanju ukoliko bi imala adekvatnu priliku da da mišljenje o datim pitanjima. Organizovano glasanje posmatra evoluciju stavova eks-perimentalne grupe građana, u skladu sa njihovim većim saznanjima o nekoj temi i statistički je više zastupljeno od mnogih drugih pristupa zbog svog velikog obima. Uzorak učesnika je prvo ispitivan o ciljanim temama. Nakon polazne ankete, članovi uzorka pozvani su da se okupe na nekoliko dana i razgovaraju o temama. Materijal sa kratkim uputstvima poslat je učesnicima i objavljen za jav-nost. Učesnici su se uključili u dijalog sa kompetentnim ekspertima na osnovu pitanja koje su sami razvili na malim grupnim diskusijama sa obučenim moderatorima. Nakon ovog razgovora, uzorku učesnika su ponovo postavljena prvobitna pitanja. Smatralo se da rezultirajuće promjene mišljenja predstavljaju zaključke do kojih bi javnost došla kada bi ljudi imali prilike da budu informisaniji o datim pitanjima. Organizovano glasanje stvara drastično, statistički značajne promjene stavova. Kasnije studije, međutim, nastoje da pokažu da se neke od ovih promjena vraćaju tokom vremena.
20
IZRADA NACRTA
Državne institucije obično imaju čvrsto ustanovljene procese za izradu nacrta politike. Pri tom, NVO su često uključene u oblasti kao što je prepoznavanje problema, predlaganje rješenja i obezbjeđivanje dokaza za predlog koji im je najvažniji, na primjer, putem intervjua ili istraži-vanja. Omogućavanje prilika za konsultaciju treba da bude ključni element u ovom koraku, kao i različiti oblici dijaloga kojima se od ključnih zainteresovanih strana prikuplja input.
Ujedinjeno kraljevstvo: Planiranje za realnost u LeicesterFondacija za inicijative susjedstva osnovana je dobrovoljnom akcijom Leicester za sprovođenje konsultativne vježbe planiranje za realnost (TM) o posjedu Sv. Matej u Leicesteru. Mišljenja sa konsultacija su korišćena kao input za izradu Menadžment plana za susjedstvo i na koji je nadograđen veoma uspješan dio posla koji je odradio Forum za oblast Sv. Mateja i lokalno stanovništvo u saradnji sa saradnicima Michael Bell – Nastavak našeg uspjeha 2003.Osoblje dobrovoljne akcije Leicester i kontakt projekat radili su sa 60 djece, uzrasta od 4 do 6 godina, u školi Taylor Road na izradi 3D modela. 544 stanovnika prisustvovalo je 18 konsultativnih sesija i ukupno 2,546 karata je postavljeno označavajući do kojih poboljšanja posjeda Sv. Matej može doći i probleme koje stanovnici imaju o ovoj oblasti uopšte. Stanovništvo Sv. Mateja je veoma raznovrsno, a najveće etničke grupe su crni Afrikanci, Azijci i bijeli Britanci. U ovoj oblasti živi veliki broj došljaka i dom je stanovnika Somalije, Zapadne Indije, Portugalije, Rusije, Monserata, Zimbabvea, i između ostalih Kurda i Iraca. Iako u ovoj oblasti jasno postoje neki značajni izazovi, mnogi od onih koji su konsultovani ukazuju na to da oni osjećaju neki ponos u ovoj oblasti i da se u posljednje vrijeme ona znatno poboljšala. Konsultativne sesije promovisane su pitem distribucije raznobojnih flajera i postera, kao i objavom na BBC Radiju Leicester. (Izvor: www.peopleandparticipation.net)
Sredstva i metode izrade
Stanica planiranjaStanica planiranja je metod koji angažuje otprilike dvadeset pet slučajno izabranih ljudi, koji rade kao javni konsultanti na određeni vremenski period (npr. nedjelju dana), kako bi predstavili rje-šenja za određeno planiranje ili politički problem. Ovoj grupi pridružena su dva moderatora, koji su odgovorni za popis informacija i moderaciju plenarnih sesija. Eksperti, zainteresovane strane i interesne grupe imaju priliku da članovima predstave mišljenja, sumirana u ‘građanskom izvještaju’, koji se dostavlja vlastima, kao i samim učesnicima.
ODLUKA
Oblici političkog donošenja odluka variraju zavisno od nacionalnog konteksta i zakonodavstva. Zajedničke karakteristike su uspostavljanje direktive politike vlade preko ministarstava; ili za-konodavstvo, kao što je usvajanje zakona putem glasanja u parlamentu, ili javni referendum, koji onda zahtijeva podsticajno zakonodavstvo. Nacrti zakona i predlozi treba da budu otvo-reni za input i učešće NVO. Državne institucije treba da procijene različita gledišta i mišljenja prije donošenja odluke. U ovom koraku konsultacija je ključna za odluku koja se zasniva na informacijama. Međutim, konačna snaga odluke leži na javnim institucijama, osim ako se odluka donosi putem javnog glasanja, referenduma ili mehanizma zajedničkog odlučivanja.
Sredstva i metode za donošenje odluka
Da bi javnost predstavila svoje stavove o nacrtu zakona, Parlament može organizovati javna sa-slušanja ili javne prezentacije mišljenja. Štaviše, svako parlamentarno radno tijelo može imenovati kontakt osobu za civilno društvo, čija će odgovornost biti da informiše zainteresovanu javnost o nacrtima koje razmatra radno tijelo, da prikupi mišljenja i amandmane javnosti i da ih predstavi na sesiji radnog tijela.
21
IMPLEMENTACIJA
Ovo je korak tokom kojeg su mnoge NVO najaktivnije, na primjer u pružanju usluga i realizaciji projekata. Veliki dio posla koji NVO obave tokom prethodnih koraka uključuje pokušaje da se utiče na sprovođenje politike. Ova faza je posebno važna da bi se osiguralo da će namje-ravani rezultat biti postignut. Pristup jasnim i transparentnim informacijama o očekivanjima i mogućnostima tokom ovog koraka je bitan, kao i aktivna partnerstva.
Slovenija: Uključivanje javnosti u proces donošenja odluka o odlaganju radioaktivnog otpada niskog i srednjeg stepena (implementacija)REC – Regionalni ekološki centar za centralnu i istočnu Evropu prihvatio je poziv Agencije za upravljanje radioaktivnim otpadom za implementaciju projekta koji ima za cilj informisanje lokalnih zajednica i drugih ekoloških NVO o tome kako da učestvuju u proces donošenja odluka o lokaciji za deponiju radioaktivnog otpada. Agencija za upravljanje radioaktivnim otpadom morala je da pronađe adekvatnu lokaciju u Sloveniji za odlaganje radio-aktivnog optada do 2008. i pozvala je sve slovenačke opštine da predlože lokaciju za odlaganje i ponudila im finansijsku nadoknadu za prethodno pomenute negativne učinke. 8 opština prihvatilo je dalje diskusije, ali lokalno stanovništvo nije bilo dobro obaviješteno o njegovim pravima i o karakteristikama deponije, i prema tome, se bojalo da živi u blizini deponije. Agencija je pozvala REC da implementira projekat koji bi pomogao ljudima da se informišu i uključe u proces donošenja odluka. Projekat koji je organizovao nekoliko radionica i okruglih stolova (u Pralmentu i na lokalnom nivou), bio je usmjeren na uključivanje građana u proces donošenja odluka, izradu preporuka za uključivanje građana u proces donošenja odluka i informisanje građana o njenim zakonskim pravima na učešće u procesu donošenja ekoloških odluka (putem razgovora sa nezavisnim pravnim ekspertima i Agencijom za upraqvljanje radioaktivnim otpadom. (Izvor: Baza podataka o dobroj praksi Mreže aktivnih građana, http://activecitizenship.net/cgi-bin/db_acn/db.cgi)
MONITORING
U ovoj fazi uloga NVO je da prati i procjenjuje rezultate sprovedene politike. Važno je imati spreman djelotvoran i transparentan sistem za monitoring koji osigurava da će politika/pro-gram postići namjeravanu svrhu.
PREFORMULISANJE
Znanje stečeno iz procjene sprovođenja politike, spojeno s potrebama koje nastaju u društvu, često zahtijeva preformulisanje politike. Ono se mora zasnivati na pristupu informacijama i mogućnostima za dijalog da bi se identifikovale potrebe i inicijative. Ovo preformulisanje dozvoljava započinjanje novog ciklusa donošenja odluka.
Srbija: Promjene u Krivičnom zakonu u vezi sa nasiljem u porodiciPreformulisanje
Prve promjene Krivičnog zakona, 2002. godine u vezi sa nasiljem u porodici, dogodile su se zahvaljujući lobiranju, kako žena profesorki prava, tako i ženskih NVO koje se bave ovim problemom. Unapređenje ovog zakona je značajno zato što od 2002. godine do danas Srbija je vodeća u regionu po kvalitetu zakona koji se bave nasiljem u porodici koje se elaborira i u odvojenim članovima, kako Krivičnog zakona tako i Zakona o porodičnim odnosima, mada sa još uvijek skromnim brojem počinilaca koji su uhapšeni prema odredbama ovih zakona. (Izvor: Građanske inicijative, Balkanska mreža za razvoj civilnog društva - BCSDN).
Slovenija: Revizija Zakona o savjetima mladih Preformulisanje
Slovenački savjet mladih (NVO) promovisao je proces revizije zakona o mladima izradom sopstvenog predloga zakona, vođenjem javnih debata i konsultacija sa drugim NVO, kao i njegovim propagiranjem u različitim krugovima (Slovenačka kancelarija za mlade, nacionalna skupština, Ministarstvo prosvjete i sporta, itd.), sve dok novi zakon nije odobrio nacionalni Parlament 2004. godine, Slovenačka kancelarija za mlade počela je sa izradom pripovijetke o zakonu o mladima u tijesnoj
22
saradnji sa civilnim društvom. Te godine, kancelarija i organizacije mladih imale su godišnju konsultaciju radi analize postojećeg zakona i pripreme predloga za izmjenama. Nakon toga, kancelarija je razmatrala sve predloge i pripremila predlog pripovjetke, koji je zatim poslala Slovenačkom savjetu za mlade. Savjet za mlade osnovao je posebnu radnu grupu, koja radi na pripovijetci. U Septembru 2005. godine Kancelarija i Savjet za mlade uradili su konačan predlog pripovijetke u partnerstvu – iako je nacrt uglavnom prirpemio Slovenački Savjet za mlade, oni su tijesno sarađivali sa Kancelarijom za mlade i Parlamentom. (Izvor: Baza podataka o dobroj praksi Mreže aktivnih građana, http://activecitizenship.net/cgi-bin/db_acn/db.cgi )
Makedonija - NVO EKO SVEST Implementacija, monitoring i preformulisanje politike
Vlada i lokalne vlasti zamolile su ovu NVO da kod porodica podigne svijest o recikliranju na lokalnom nivou. Kako je or-ganizacija bila uključena i u monitoring situacije na terenu, otkrila je da je Vlada zaboravila da obezbijedi dovoljan broj kontejnera za smeće (za reciklažu) – što je dovelo do preformulisanja sprovođenja politike. (Izvor: Savjet Evrope – slučaj je predstavljen u okviru konsultativnog procesa tokom pripremanja nacrta Kodeksa)
Italija: Evaluacija zdravstvenih usluga
7. Mehanizmi za sistematsku podršku učešću građana u proces donošenja odluka
7.1 OKVIRNI DOKUMENTI o saradnji između NVO i državnih organa vlasti
U mnogim evropskim zemljama urađeni su okvirni sporazumi koji ističu nastojanja, uloge, odgovornosti i procedure sa glavnim ciljem unaprjeđenja saradnje između javnih vlasti i NVO. Ovi dokumenti postavljaju jasnu osnovu za odnos i time pojednostavljuju tekući dija-log i obostrano razumijevanje između NVO i javnih vlasti. Oni sadrže bilateralne sporazume sa parlamentom ili vladom, strateška dokumenta za saradnju i zvanične programe saradnje, koji su usvojili organi vlasti.
Crna Gora: Strategija saradnje Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija i Akcioni plan realizacije Strategije saradnje Vlade Crne Gore i nevladinih organzacija za period 2009-2011. godineU cilju pripreme Strategije saradnje Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija, Vlada Crne Gore je formirala Međuresorsku radnu grupu sastavljenu od predstavnika ministarstava i nevladinih organizacija. Međusektorska radna grupa je radila od juna 2007. do decembra 2008. godine. U periodu od 23. juna do 23. jula 2008. godine, oba dokumenta odnosno radne verzije i Strategije i Akcionog plana bile su dostupne preko sajta Vlade Crne Gore i Centra za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO) najširem krugu zainteresovanih: NVO, organima državne uprave, građanima/kama, laičkoj i stručnoj javnosti sa pozivom da daju sugestije, mišljenja i predloge. U namjeri da se nakon upoznavanja najšireg kruga zainteresovanih i u neposrednoj komunikaciji pred samo utvrđivanje Prijedloga dokumenata još jednom razmotre ponuđena rješenja, u organizaciji Kancelarije za saradnju sa nevladinim organizacijama i Organizacije za bezbjednost i saradnju u Evropi (OEBS), Misija u Crnoj Gori, 1. oktobra je održan Okrugli stolu na temu „Unaprijeđenje saradnje Vlade Crne Gore i NVO“, na kome su prezentovane radne verzije dokumenata „Strategija saradnje Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija” i „Ak-cioni Plan realizacije Strategije saradnje Vlade Crne Gore i NVO“, kao i pregled komentara, preporuka i predloga dobijen u periodu jun/jul. Vlada Crne Gore je 22. januara 2009. godine donijela Strategiju saradnje Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija, kojom je utvrdila principe i oblike saradnje, način međusobnog informisanja, uspostavljanje partnerskih odnosa, kao i mehanizme zajedničkog nadglednja realizacije ovog dokumenta. U vezi sa realizacijom tog dokumenta, kao sastavni dio Strategije, donešen je Akcioni plan za njenu realizaciju za period 2009-2011. godine, kojim su utvrđeni rokovi za sprovođenje aktivnosti, nosioci aktivnosti i pokazatelji njihove realizacije.
23
Ujedinjeno kraljevstvo: Ugovori Godine 1996. izvještaj nezavisne Deakin komisije o ‘budućnosoti volonterskog sektora’ pozvao je na fomralni sporazum između vlade i volonterskog sektora’. Nakon ovoga, u julu 1997. konferencija vodeće NVO krovne organizacije podržala je predlog za ovakav sporazum. Učesnici su na konferenciji osnovali radnu grupu da okupi stavove NVO sa svih strana trećeg sektora UK. U oktobru i novembru 1998. nakon nekoliko mjesečnih konsultacija sa vladom, potpisana su četiri nacionalna ugovora sa vladama Engleske, Velsa, Škotske i Sjeverne Irske – prvi takvi dokumenti koji su ikada potpisani. Među ova četiri nacionalna ugovora, Velški je bio jedini koji je zakonom obavezujući, iako postoji dokaz da prethodni javni zakon prepoznaje obaveze i preporuke Ugovora. Nacionalnim ugovorima uslijedili su lokalni sporazumi koji su potpisani između volonterskog sektora na lokalnom nivou i lokalnih savjeta ili drugih javnih tijela. U engleskom ugovoru, konkretni članovi o implementaciji predviđaju izradu Kodeksa prakse o konsultaciji; finansiranje i nabavku; volonterstvo; grupe zajednice; i crne i manjinske entičke grupe. Postoji godišnji pregled implementacije Ugovora, uključujući učešće predstavnika NVO, koje ispituje nivo svijesti o postojanju Ugovora u Vladi, i priprema pregled napretka koji treba postići tokom naredne godine. (Izvor: CNVOS, NCVO)
Estonija: Koncept za razvoj civilnog društva (EKAK)Koncept Estonije za razvoj civilnog društva je dokument koji je uradila Mreža neprofitnih organizacija Estonije (NENO). U decembru 2002. godine parlament Estonije, Riigikogu, usvojio je koncept kao osnovu za saradnju sa trećim sektorom. Koncept definiše zajedničke komplementarne uloge javnih vlasti i građanske inicijative, kao i principe njihove saradnje u oblikovanju i implementaciji javnih politika i razvoju civilnog društva Estonije. EKAK iznosi glavne obaveze i prava u saradnji između javnog sektora i neprofitnog sektora koje se tiču priznavanja i reprezentacije ovih strana, njihovo part-nerstvo, izradu politika i izvještavanje. (Izvor: CNVOS, NENO)
Švedska: Sporazum o saradnji između socijalnog volonterskog sektora i švedske vlade Švedski sporazum sadrži izjavu o zajedničkoj viziji koja prepoznaje značaj volonterskog sektora, njegovo pravo na nezavi-snost i da bude glas pojedinih grupa i koja priznaje specifičnosti ovog sektora. Obije strane su se usaglasile o principima nezavisnosti, dijaloga, kvaliteta, kontinuiteta, transparentnosti i diverziteta. Na osnovu principa svaka strana definiše odgovornosti i akcije; kao što su otvorena razmjena informacija, inkluzivni konsultativni procesi, itd. Sporazumu će usli-jediti lokalni sporazumi i imeplemtacija i prateći mehanizmi. (Izvor: CNVOS, Forum za Volonterski socijalni rad Švedske).
Slovenija: Partnerstvo za životnu sredinu Ekološke NVO novog milenijuma i Ministarstvo ekologije uradili su zajednički program Partnerstvo za životnu sredinu, koji definiše mjere za slobodu informisanja, razvoj ekoloških NVO i javno učešće. Program je sadržao konkretne mjere i lica odgovorna za implementaciju. Iako je program rađen tokom opsežnog i participtivnog procesa, on nikada nije u potpunosti implementiran. (Izvor: CNVOS, http://www.mop.gov.si/fileadmin/mop.gov.si/pageuploads/nevladne_organizacije/partnerstvo.pdf)
7.2 STRUKTURE za saradnju između nevladinih organizacija i državnih organa vlasti
Kako bi se olakšao odnos između državnih organa vlasti i nevladinih organizacija, brojne države su uspostavile koordinaciona tijela. Tu spadaju: organi vlade kao što je kontakt osoba za civilno društvo u svakom ministarstvu ili centralno koordinaciono tijelo kao jedinstveni predstavnik; zajedničke strukture kao što su komisije sačinjene od brojnih aktera (multi-sta-keholder), radne grupe, ekspertski savjeti i ostala savjetodavna tijela (stalna ili ad-hoc); ili savezi/koalicije nevladinih organizacija koji ujedinjuju resurse i razvijaju zajedničke pozicije.Funkcije kancelarija se razlikuju. Uopšteno govoreći, one su zadužene za: razvoj i upravljanje procesom konsultacija u pogledu zakona koji utiču na sektor; doprinos razvoju politike koja se tiče finansiranja sektora; raspodjelu vladinih sredstava ili pružanje podrške tijelima koja su zadužena za raspodjelu vladinih sredstava; koordinisanje različitih ministarstava odgovornih za jačanje saradnje sa sektorom; osposobljavanje i obrazovanje državnih službenika u oblasti politika vlade koje se tiču sektora i njihovog sprovođenja; podsticanje građanskog učešća,
24
otvorenog upravljanja i socijalnog dijaloga; promovisanje aktivnosti sektora, filantropija i promovisanje partnerstava na regionalnom i lokalnom nivou.2
Odabrani primjeri prikazuju različite strukture saradnje između nevladinih organizacija i državnih organa vlasti – ili u obliku posebnih vladinih kancelarija za saradnju sa udruženim tijelima, koja obuhvataju predstavnike nevladinih organizacija. Budući da treba omogućiti otvoren, transparentan i nezavisan odabir ovih predstavnika, predstavljeni su primjeri dobre prakse različitih procedura odabira.
Crna Gora: Kancelarija za saradnju s NVOU skladu sa dokumentom „Osnovi saradnje Vlade Republike Crne Gore sa nevladinim organizacijama“ iz 2006. godine, odnosno zaključcima Vlade u vezi sa donošenjem dokumenta, u okviru Generalnog sekretarijata Vlade, kao unutrašnja organizaciona jedinica, 2007. godine, osnovana je Kancelarija za saradnju s nevladinim organizacijama - institucionalni mehanizam saradnje s nevladinim organizacijama. Osim Kancelarije, na osnovu zaključaka, u ministarstvima i drugim organima državne uprave, imenovane su kontakt osobe za saradnju sa nevladinim organizacijama, kao specifičan me-hanizam saradnje. Zadatak Kancelarije za saradnju s nevladinim organizacijama je da obavlja poslove koji se odnose na pripremu planova, programa, projekata i drugih aktivnosti u skladu sa principima i ciljevima utvrđenim u dokumentu “Osnovi saradnje”, i drugim dokumentima. Poseban zadatak Kancelarije je koordiniranje rada organa državne uprave u oblasti saradnje sa NVO-saradnja sa kontakt osobama uz predlaganje odgovarajuće edukacije, kao i obavljanje admini-strativnih poslova za Savjet za saradnju Vlade i NVO .
Crna Gora: Savjet za saradnju Vlade Crne Gore i nevladinih organizacijaIako je pomenut kao primjer uspostavljanja partnerstva između Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija u Crnoj Gori, Savjet za saradnju Vlade Crne Gore i nevladinih organizacija je i jedan od najvažnijih insitucionalnih mehanizama za saradnju organa javne vlasti i nevladinih organizacija u Crnoj Gori. Savjet je formiran 2010. godine i njegov glavni zadatak je da prati realizaciju Strategije i rezultata aktivnosti utvrđenim Akcionim planom, zatim iniciranje donošenja novih ili izmjene i dopune važećih propisa radi stvaranja boljeg normativnog i institucionalnog okvira za rad nevladinih organiza-cija. Savjet okuplja po 12 predstavnika Vlade Crne Gore i civilnog sektora, dok je predsjednik Savjeta predstavnik Vlade.
Hrvatska: Vladina kancelarija za saradnju sa nevladinim organizacijama Kancelarija, osnovana 1998. godine, zadužena je za superviziju i sprovođenje nedavno usvojene Strategije stvaranja podsticajnog okruženja za razvoj civilnog društva, kreiranje i podnošenje pravnih okvira za djelovanje sektora, moni-toring distribucije finansijske podrške nevladinim organizacijama od strane državnih organa, i koordinaciju aktivnosti nacionalnih i lokalnih organa u pogledu saradnje sa sektorom. Kancelarija usko sarađuje sa Savjetom za razvoj civilnog društva kojem ujedno pruža tehničku, administrativnu, stručnu i finansijsku podršku u radu. (Izvor: Vlada Republike Hrvatske, www.uzuvrh.hr) Slične kancelarije su nedavno osnovane u Srbiji i Crnoj Gori.
Hrvatska: Savjet za razvoj civilnog društvaSavjet za razvoj civilnog društva osnovan je 2002. godine kao vladino savjetodavno dijelo. Savjet sačinjavaju 10 pred-stavnika ministarstava i 14 predstavnika civilnog društva (koje biraju nevladine organizacije). Savjet usredsređuje svoje aktivnosti na sporvođenje Strategije za razvoj civilnog društva kao i na usklađivanje i nadzor finansijske pomoći pružene iz državnog budžeta za finansiranje programa/projekata nevladinih organizacija. Uloga Savjeta je da pruža savjete Vladi u pogledu razvoja i politika nevladinih organizacija, kao i da koordiniše napore za realizaciju ciljeva i akcionih planova izrađenih u „Nacionalnoj strategiji stvaranja podsticajnog okruženja za razvoj civilnog društva”. (Izvor: Međunarodni centar za neprofitno pravo)
Francuska: Visoki komesar za aktivnu solidarnost u borbi protiv siromaštvaVisoki komesar je imenovan 2009. godine Odlukom kojoj se navodi da Visokog komesara imenuje premijer kao vladino tijelo zaduženo za politiku Vlade u oblasti sektora mladih. Visoki komesar takođe dijeli odgovornost sa Ministarstvom zdravlja i sporta. Po nalogu premijera, visoki komesar za mlade priprema i sprovodi politiku Vlade koja se odnosi na mlade i razvoj tog sektora. Visoki komesar nadgleda i solidarnost i politike mladih, uključujući javnu politiku u oblasti mladih, obrazovanja i ostalog s tim u vezi. (Izvor: Međunarodni centar za neprofitno pravo)
2 Međunarodni centar za neprofitno pravo, 2009, strana 11.
25
Estonija: Parlamentarna grupa za podršku civilnom društvuParlamentarna grupa za podršku civilnom društvu obuhvata predstavnike svih političkih partija u Parlamentu. Više od jedne trećine poslanika pripada ovoj grupi, što predstavlja najveću parlamentarnu grupu u Riigikogu-u (estonskom parlamentu). Uloga ove grupe jeste da diskutuje o situaciji i da podstiče izradu neophodnih zakona za podršku razvoju civilnog društva. Međutim, do sada nisu pokrenute zakonodavne inicijative. (Izvor: Međunarodni centar za neprofitno pravo)
Slovenija: Kancelarija za nevladine organizacije Kancelarija u okviru Ministarstva za državnu upravu Slovenije nadležna je za horizontalna pitanja nevladinih organizacija. Ova kancelarija zadužena je za izradu i sprovođenje mjera kojim se jača civilni dijalog tj. za promovisanje učešća nevla-dinih organizacija u procesu izrade i implementacije javnih politika, kao i da podrži bolju političku i regulatornu sredinu za razvoj nevladinog sektora. (Izvor: CNVOS, Ministarstvo za državnu upravu)
Slovenija: Kontakt osobe za nevladine organizacije na ministarskom nivouMinistarstvo životne sredine i Ministarstvo unutrašnjih poslova imenovali su po jednog službenika iz Kabineta ministra koji će biti zaduženi za komunikaciju sa nevladinim organizacijama. Kontakt osobe su zadužene za komunikaciju, kontakte sa NVO i Ministarstvom, kao i za pomoć NVO da pronađu odgovorna lica za njihove inicijative i prijedloge. (Izvor: CNVOS)
Poljska: Predstavnici NVO u radu upravnih odbora Ministarstva životne sredineInstitucionalni okvir saradnje između Ministarstva životne sredine i NVO-a, razrađen 1998. godine omogućuje da NVO budu predstavljene na radnim sastancima takozvanih Upravnih odbora–konsultativnih i savjetodavnih tijela koja rade u okviru Ministarstva. Procedura njihovog izbora je sljedeća: a) Ministarstvo životne sredine objavljuje informaciju na svojoj Internet stranici o biranju kandidata za relevantne Odbore; b) Sve zainteresovane NVO prijavljuju svoje kandidate; c) Spisak svih kandidata postavlja se na Internet stranicu Ministarstva; d) NVO glasaju za jednog kandidata sa spiska, koga smatraju najpogodnijim. Kako Upravni odbori učestvuju u svakoj fazi stvaranja zakona, gore navedena praksa može se definisati kao dijalog tokom određivanja, implementacije i evaluiranja. Učestvovanje u Upravnim odborima je samo jedan od nekoliko aspekata široke saradnje između Ministarstva životne sredine i NVO. U saradnju spadaju i javne konsultacije, učestvovanje u zajedničkoj obuci, konferencijama i seminarima, kao i finansijska podrška određenim projektima. Pored redovnih sastanaka Upravnih odbora, aktivnosti namijenjene jačanju saradnje između NVO i Ministarstva uključuju razradu i objavljivanje dokumenata koji opisuju pravila i smjernice za uzajamni dijalog, te podešavanje Internet stranice Ministarstva prema konsultativnom procesu. (Izvor: Baza podataka dobre prakse Aktivne građanske mreže, http://activecitizenship.net/cgi-bin/db_acn/db.cgi)
Slovenija: Procedura izbora predstavnika NVOCNVOS je razradio transparentni proces izbora predstavnika NVO koji će biti uključeni u politiku ili tijela koja donose odluke. Svrha toga je da se svim zainteresovanim pojedincima i organizacijama ponudi jedinstvena procedura sa jasnim pravilima, obavezujuća za sve koji su uključeni i to prema principima otvorenosti, jednakih mogućnosti i transparentnosti. Do sada je sprovedeno više od 40 izbornih procedura, uključujući izbor za predstavnika NVO u Evropskom ekonomskom i socijalnom komitetu – EESC (sa Vladinom kancelarijom za evropske poslove); kao i za ostala tijela koja je Vlada oformila u cilju uključivanja predstavnika NVO tokom cijelog procesa kreiranja politike:
• priprema/nacrt: radna grupa za pripremu Nacionalnog akcionog plana o socijalnoj uključenosti (Ministar-stvo rada, porodice i socijalnih poslova);
• implementacija: Savjet Vlade Republike Slovenije za implementaciju principa jednakog tretmana (Kancelari-ja za jednake mogućnosti);
• monitoring: Radna grupa za monitoring sprovođenja Nacionalnog akcionog plana za socijalnu inkluziju 2004-2006 (Ministarstvo rada, porodice i socijalnih poslova); Odbor za monitoring EQUAL inicijative (Mini-starstvo rada, porodice i socijalnih poslova); Nadzorni odbor za operativni program za razvoj ljudskih resursa za period 2007-2013 (Vladina kancelarija za lokalnu samoupravu i regionalnu politiku). (Izvor: CNVOS)
Bugarska: Internet platforma za izbor predstavnika NVOBugarske ekološke organizacije su uspostavile onlajn platformu za nominaciju u različitim tijelima i institucijama. Tako-zvano građansko e-predstavljanje je internet platforma za odabir predstavnika NVO u različitim radnim grupama i od-borima pri institucijama koje se bave održivim razvojem i pitanjima koja se odnose na životnu sredinu. Da bi djelotvorno učestvovale u ovom procesu NVO treba da se registruju na način određen u platformi. Procedura za odabir predstavnika NVO podržana je na Nacionalnoj konferenciji NVO koje su aktivne u oblasti održivog razvoja i životne sredine, a koja je održana 2002. godine. (Izvor: BCSDN)
26
Ujedinjeno kraljevstvo: Kancelarija kabineta za saradnju sa civilnim društvomKancelarija kabineta za saradnju sa civilnim društvom nastala je 2010. godine transformisanjem Kancelarije za treći sektor. Kancelarija za treći sektor osnovana je u maju 2006. godine u okviru Kancelarije kabineta (Kancelarija kabineta je odjeljenje u vladi Ujedinjenog kraljevstva zaduženo za podršku premijeru i Kabinetu Ujedinjenog kraljevstva, vla-dajućem tijelu koje sačinjavaju premijer i državni sekretari). Nova kancelarija pruža podršku volonterskim organizacijama i organizacijama zajednice s ciljem:
- omogućavanja da se lakše rukovodi dobrotvornom organizacijom, socijalnim preduzećem ili volonterskom organizacijom;
- unošenja više resursa u sektor i jačanje njegove nezavisnosti i fleksibilnosti, i - olakšavanja saradnje sektorskih organizacija i države.
(Izvor: http://www.icnl.org/knowledge/themes/ngogovcoop/paperpol.pdf, www.cabinetoffice.gov.uk/)
7.3 Instrumenti elektronskog učešća
Instrumenti elektronskog učešća su dio gore opisanih elemenata učešća građana. Budući da oni nude veliki potencijal za unapređenje demokratske prakse i učešće organizovanog civilnog društva, predstavićemo ih detaljno. Instrumenti elektronskog učešća mogu u velikoj mjeri da doprinose transparentnosti, odgo-vornosti i odzivu institucija, kao i promovisanju angažovanja građana i povećanju osnaživanja, kao i pristupa i uključenosti demokratskog procesa. Elektronsko konsultovanje ima brojne potencijalne benefite, uključujući:mogućnosti da se dođe do šire publike;konsultacije nezavisno od mjesta, a ponekad i od vremena;ponudu raznih tehnika za usvajanje raznovrsnih tehničkih i komunikacionih vještina
ciljne publike;omogućavanje informisanijeg konsultovanja – dodatne informacije se mogu pružiti
direktno ili povezivanjem sa relevantnim onlajn izvorima, video sadržajem ili elek-tronskim publikacijama;
omogućavanje, gdje je prikladno, da se odvija onlajn razmjena mišljenja – pružanjem prilika za ciljnu publiku da se međusobno poveže i da sačinioci politika mogu da vide razvoj mogućih rješenja za različite probleme;
omogućavanje onlajn analize doprinosa, čime će se poboljšati transparentnost pro-cesa konsultacija;
omogućavanje relevantnih i adekvatnih onlajn povratnih informacija građanima, kao odgovor na njihove komentare.
Kako bi se u potpunosti profitiralo od njihovog potencijala, elektronske alate treba da integrišu svi učesnici u donošenju odluka, uključujući organe vlasti na svim nivoima i organizovano civilno društvo.
Elektronski alati obuhvaju: Vebsajtove sa potpunim pristupom ključnim dokumentima i obavještenjima o javnim
događajima,Jedinstvene informativne tačke za izradu politika, sa informacijama dostupnim u
različitim formatima kako bi se približile javnosti,Onlajn baze podataka, koje omogućavaju jednostavan i otvoren pristup relevantnim,
tačnim i pravovremenim informacijama o procesu politike, dokumentima i političkim donosiocima odluka,
27
Internet emitovanja sa saslušanja, sastanaka i rasprava pomoću kojih se omogućuje ljudima da gledaju i slušaju u realnom vremenu,
E-mail poruke koje najavljuju predstojeći projekat ili mogućnosti za finansiranje,FAQs (najčešće postavljena pitanja) onlajn ili ostale kanale koji nude informacije pri-
kazane u obliku pitanja i odgovora, čiji je cilj pružanje praktične pomoći i usmjeravanja.
Neki od primjera dobre prakse su već predstavljeni u okviru ostalih poglavlja. Ovdje pred-stavljamo samo one primjere kojima je obuhvaćeno nekoliko metoda konsultovanja.
Slovenija: Konsultacije u oblasti klimatskih promjena (http://www.slovenija-co2.si/) Slovenačke organizacije, Institut za elektronsko učešće, Fokusno udruženje za održivi razvoj i Regionalni ekološki centar za centralnu i istočnu Evropu, pobjednici su tendera za javne nabavke shodno Obavještenju o programu Evropske unije i programu koji se tiče pitanja vezanih za EU. Uspostavljena je onlajn platforma koja omogućava interaktivnu podršku konsultacijama povodom klimatskih ciljeva i ciljeva za politike u oblasti potrošnje energije u Sloveniji do 2020. godine i sadrži onlajn forum, onlajn prostor za ćaskanje (chat room), video emitovanje, Facebook itd. Urađeno je 6 konsultacijskih izvještaja i 6 preporuka politika za donosioce odluka. Konsultacije o različitim temama iz oblasti klimatskih promjena bile su dvostruke: javne rasprave uživo sa web streaming-om (internet radio ili tv) i elektronskim konsultacijama. Iskustvo stečeno iz ostalih projekata elektronskog učešća (kao što je NVO internet portal tokom slovenačkog predsjedavanja Savjetom Evropske unije) pokazuje da su elektronske konsultacije i debate uspješnje ukoliko se udružene sa događajima uživo. (Izvor: INePA)
Ujedinjeno kraljevstvo: Webchat Odsjeka za zajednice i lokalne samouprave opština, gradova i regijaDio Odsjeka za zajednice i lokalne samouprave o politikama opština, gradova i regija teži ka tome da se poveća ekonomski učinak u gradovima Ujedinjenog kraljevstva. Da bi se to ostvarilo, ovaj Odsjek je htio da sazna koje su to vizije opština i gradova, kakvu imovinu posjeduju, koje barijere postoje koje sprečavaju rast i šta vlast može da učini da ih otkloni. U maju 2005. godine, ministri ovog Odsjeka su učestvovali u brojnim samitima širom Engleske u manjim i većim gradovima gdje su se sreli sa čelnicima lokalne vlasti i vijećnicima kako bi diskutovali o ekonomskom učinku ovih gradova. Međutim, pojedine regije nisu uspjeli da posjete zbog resursa i vremenskih prepreka. Održavani su internet razgovori (webchats) u realnom vremenu kako bi se olakšao dijalog između Ministra za lokalnu upravu i državnog sekretara i onim oblastima gdje nisu bili mogući samiti uživo. Organizovana su dva webchat-a u realnom vremenu, na osnovu bloga/instant hibrid poruka (treća strana je izradila i bila „host“ eksternih servera). Webchat-ove je mogao svako da čita, ali je registracija bila neophodna i ograničena samo na pojedine čelnike organa vlasti i vijećnike. (Izvor: www.peopleandparticipation.net)
Ujedinjeno kraljevstvo: elektronske peticije Downing Street-aDowning Street radi u partnerstvu sa nepristrasnim dobrotvornim projektom mySociety kako bi se pružale usluge da se omogući građanima, dobrotvornim organizacijama i grupama za kampanje da pokrenu peticije koje će se naći na vebsajtu Downing Street-a, a koje će omogućiti svakome da uputi peticiju premijeru direktno. Peticija se može pokrenuti korišćenjem formata elektronske peticije koji je dostupan na vebsajtu. Potrebno je unijeti neke osnovne informacije o sebi i svojoj peticiji. Peticija treba da bude aktivna na vebsajtu u rasponu od pet dana. Njihov cilj je da prime što je više moguće peticija. Međutim, ovaj sajt treba da ispuni standarde postavljene u našim uslovima i u Kodeksu građanskih usluga. Podnosioci peticije mogu slobodno da iskažu neslaganje sa Vladom ili da pozovu na promjenu politike. Neće biti pokušaja isključivanja kritičkih mišljenja, a odluke prihvatanja ili odbijanja donosiće se na nivou političke partije. Da bi se potpisala peticija potrebno je unijeti ime i prezime, adresu i email na obrascu. Onda kada potpišete peticiju, dobijate email kojim se od vas traži da klikom na link potvrdite da želite da se vaše ime nađe na peticiji. Onda kada to uradite, vaše ime će se naći na peticiji. (Izvor: www.peopleandparticipation.net)
7. 4 Izgradnja kapaciteta
Veoma je važno razvijati kapacitet i vještine lokalnih, regionalnih i nacionalnih nevladinih organizacija tako da one mogu da budu aktivno uključene u formulisanje politike, izradu projekata i pružanje usluga.
28
Izgradnja kapaciteta može obuhvatati: Ekspertske seminare i sastanke na kojima će biti eksperti za razvoj specijalizovanih
istraživanja i studija koje se mogu koristiti u izradi projekata,Seminari za izgradnju kapaciteta za povećanje znanja i kapaciteta relevantnih za
implementaciju,Seminari u obliku treninga za nevladine organizacije i državne organe na pojedine
teme relevantne za implementaciju, kao što su nabavke, projekti i prijave za finansiranje.
Izgradnja kapaciteta takođe može obuhvatati seminare za unapređenje razumijevanja re-cipročnih uloga nevladinih organizacija i državnih organa vlasti u ovom angažmanu, kao i programe razmjene za olakšanje razumijevanja realnosti i jednih i drugih.
Slovenija: Program obuke državnih službenika za sprovođenje i ocjenjivanje kon-sultativnih procesa Ministarstvo za državnu upravu je 2010. godine započelo niz aktivnosti izgradnje kapaciteta za službenike državne uprave, s ciljem sprovođenja konsultativnih procesa i podizanja svijesti o pozitivnim uticajima uključivanja građana u razvoj politike. Glavni cilj ovih obuka jeste sprovođenje efikasnog i trajnog civilnog dijaloga, kao i implementacija odredbi Rezolucije o normativnoj aktivnosti, kojom se definiše pravna obaveza za državne službenike da konsultuju građane tokom izrade zakona i regulativa. (Izvor: Ministarstvo za državnu upravu, Slovenija)
Slovenija: Priručnik za planiranje, rukovođenje i evaluaciju procesa učešća građanaU junu 2008. godine, Ministarstvo za državnu upravu je objavilo priručnik, namijenjen državnim službenicima kao pomoć za planiranje, sprovođenje i ocjenjivanje procesa uključivanja zainteresovanih građana u izradu politika i zakona. Priručnik je dostupan na engleskom jeziku na sljedećoj adresi:http://www.mju.gov.si/fileadmin/mju.gov.si/pageuploads/Mojca/Brina/Zadnji_angl_LAHEK.pdf.
Slovenija: Evropski socijalni fond za izgradnju kapaciteta nevladinih organizacijaS ciljem podrške i mobilizovanja nevladinih organizacija da koriste svoje mogućnosti učešća u kreiranju i sprovođenju javnih politika, posebna vrsta finansiranja je uvedena u okviru ose prioriteta Evropskog socijalnog fonda „Institucio-nalni i administrativni kapacitet“ za promovisanje razvoja nevladinih organizacija, civilnog i socijalnog dijaloga. Mreže nevladinih organizacija bile su poseban cilj ovog finansiranja: podržane su postojeće nacionalne mreže i osnovano je 12 regionalnih NVO centara s ciljem ponude informacionih usluga, obuka i savjetovanja nevladinih organizacija, kao i podržavanja nacionalnih i lokalnih organa vlasti da uvedu nove mjere za razvoj nevladinih organizacija. (Izvor: CNVOS)
Crna Gora: Obuke Centra za razvoj nevladinih organizacijaCentar za razvoj nevladinih organizacija kroz Program za izgradnju kapaciteta, Program za pružanje usluga i Program za jačanje međusektorske saradnje i reforme javne uprave daje stalnu podršku jačanju kapaciteta nevladinih organizacij, kao i jačanju kapaciteta državnih,odnosno lokalnih službenika i namještenika. Cilj Programa za izgradnju kapaciteta je da unaprijedi znanja i vještine nevladinih organizacija iz oblasti upravljanja projektima i organizacijskog menadžmenta. Zahvaljući ovom programu mnoge nevladine organizacije su prošle treninge i seminare i učestvovale na radionicama i okruglim stolovima, koje je CRNVO organizovao.U okviru CRNVO radi tim od 16 trenera. Treninzi i konsultacije koje tim trenera pruža obuhvataju mnogobrojne oblasti: pisanje predloga projekta, pisanje projekata za EU fondove, upravljanje projektima finansiranim iz EU fondova, strateško planiranje, javno zastupanje, jačanje građanskog učešća u donošenje odluka itd. Pored toga, CRNVO u okviru Programa za pružanje usluga i Programa za jačanje međusektorske saradnje i reforme javne uprave realizuje brojne treninge i seminare za državne i lokalne službenike i namještenike. Do sada je oko 3.000 predstavnika NVO, službenika lokalne samouprave i drzavne uprave prošlo seminare i obuke u organizaciji CRNVO.
Novi Zeland: internet stranca za izgradnju kapaciteta državnih službenikaVlada Novog Zelanda kreirala je posebnu internet stranicu http://www.goodpracticeparticipate.govt.nz posvećenu izgradnji kapaciteta državnih službenika za učešće građana. Internet stranica nudi savjete i informacije o tome kako planirati, sprovoditi i evaluirati procese učešća građana, koji su benefiti učešća građana, koje metode treba koristiti, kako treba raditi sa pojedinim grupama, itd. U Evorpi slične internet stranice obično vode nevladine organizacije (npr. www.participation.at).
29
8. Učešće u donošenju odluka na lokalnom nivou
Na lokalnom nivou, dijalog između organizacija civilnog društva i lokalne samouprave takođe počiva na pravilima za angažovanje organizacija civilnog društva (Zakoni o lokalnoj samo-upravi najčešće sadrže odredbe za organizacije civilnog društva i uključivanje građana) kao i na posebnim sporazumima i modelima za saradnju. Ako se direktna demokratija posmatra kao veoma stari koncept, paricipativna demokratija je, s druge strane, koncept koji je još uvijek u razvoju. Nivo participativne demokratije na lokalnom nivou zavisi od opšteg nivoa participativne demokratije u datoj državi, veličine zajednice, specifičnih problema sa kojima se svaka zajednica suočava (npr. ekološki, socijalni, itd).
Uopšteno govoreći, učešće građana na lokalnom nivou prati iste principe kao i učešće građana na nacionalnom nivou, u zavisnosti od veličine zajednice i organizacije, regionalne i lokalne samouprave. Stoga ćemo navesti neke primjere mjera podrške na lokalnom nivou i neke primjere učešća građana u rješavanju konkretnih pitanja na lokalnom nivou (ostali primjeri se takođe mogu naći u tekstu iznad u okviru različitih mehanizama).
8.1 Mjere podrške na lokalnom nivou
Slično kao i na nacionalnom nivou, takođe je važno razviti različite mehanizme podrške za razvoj nevladinih organizacija i za saradnju između NVO i opština na lokalnom nivou.
Slovenija: Komisija za razvoj NVO-a u MariboruKomisija je konsultativno tijelo gradonačelnika. Njene ključne aktivnosti obuhvataju kreiranje inicijativa za razvoj NVO sektora u Mariboru, davanje komentara u procesu donošenja odluka, informisanje opšte javnosti o NVO sektoru, itd. Komisiju sačinjavaju četiri predstavnika opštine Maribor, četiri predstavnika nevladinih organizacija i jedan predstavnik regionalne organizacije za podršku NVO. (Izvor: www.mojadruzba.si)
Slovenija, Ujedinjeno kraljevstvo: lokalni sporazumiKao i u Ujedinjenom kraljevstvu (pogledajte iznad), tri lokalna sporazuma su već potpisana u Sloveniji. Lokalne sporazu-me promoviše inicijativa Moja družba, inicijativa CNVOS-a i 12 regionalnih NVO infrastrukturnih organizacija. Nevladine organizacije u Zagorju, Trbovlju i Hrastniku uspjele su da predstave pozitivne ishode takvog sporazuma, kojim se defi-nišu principi saradnje između opštine i NVO-a, obaveze opštine (npr. višegodišnje finansiranje NVO-a na osnovu jasnih i transparentnih kriterijuma, otvorenog i inkluzivnog donošenja odluka, uključivanja NVO-a u pružanju javnih usluga, itd.) i obaveze NVO-a (visoki standardi odgovornog i transparentnog upravljanja, uključivanje korisnika i drugih interesnih strana u razvoj i pružanje usluga, itd.). (Izvor: CNVOS, MREST, http://www.skladdela-zasavje.si/, www.mojadruzba.si)
Francuska: Savjet granicaFrancuski Savjet granica je javna ustanova koja obuhvata pojedince iz opština, predstavnike različitih NVO, kao i in-stitucija koje se bave starim osobama, porodicama, osobama sa invaliditetom itd. Odluke o politikama relevantnim za određenu opštinu donose se na osnovu glasanja po principu jedna osoba–jedan glas. Jedno od glavnih pitanja kojima se Savjet bavi jeste planiranje budžeta, da bi se omogućilo obezbijeđenje sredstava za one oblasti politike i institucije kojima su ta sredstva potrebna. Budući da se Savjet sastoji od pojedinaca koji su direktno uključeni u određene oblasti politike, te tako upoznati sa stanjem i uslovima u njoj, mnogo stvari se može prodiskutovati i srediti na opštinskom nivou. Zanimljivo je i skoro jedinstveno to što su NVO dio opštinskog sistema, što su institucionalizovane i u radu se dopunjuju sa javnim sektorom. Zbog toga se može reći da NVO igraju aktivnu ulogu u procesu donošenja odluka, zato što su institucionalno postavljene i mogu analizirati potrebe opštine, identifikujući uključene aktere. Takođe, NVO održavaju bazu podataka o dobrim praksama saradnje između opština i NVO. (Izvor: ELISAN – Evropska mreža za lokalnu inkluziju i socijalne akcije, Francuska, www.elisan.eu)
30
Hrvatska: Regionalne fondacije za razvoj civilnog društvaNacionalna fondacija je na čelu javnih institucija za saradnju, povezivanje i finansiranje organizacija civilnog društva Hr-vatske. Kroz program Naš doprinos zajednici i partnerstvo za 4 regionalne fondacije (Split, Zagreb, Osijek, Pula), nacionalna fondacija je decentralizovala svoje finansijske resurse. Lokalne nevladine organizacije i građanske inicijative sada mogu pristupiti ovim resursima dva puta godišnje kod fondacije koja je odgovorna za njihovo područje. (Izvor: http://zaklada.civilnodrustvo.hr/category/105/subcategory/153/1497)
8.2 Učešće građana u rješavanju konkretnih problema lokalne zajednice
Pored mehanizama podrške za saradnju između opštine i NVO-a (ili opšte javnosti), postoje različiti mehanizmi i prakse učešća građana u rješavanju lokalnih problema.
Češka: Uključivanje građana u proces donošenja odluka na nivou zajednice»Agora Central Europe«, češka neprofitna organizacija osnovana 1998. godine u cilju jačanja komunikacije između lo-kalnih Vlada, organa centralne Vlade i građana, realizovala je participativni projekat – „Uključivanje građana u donošenje odluka na nivou zajednice u gradu Klasterec nad Ohri“. Projekat se zasnivao na modelu Agore CE od sedam faza – priprema projekta, postavljanje pravila, motivisanje i uključivanje građana, biranje prioriteta – prvi javni sastanak, nacrt planova i pripremanje aktivnosti, donošenje odluka i implementacija akcionih planova. Kao prvo, problemi koje su građani iden-tifikovali bili su rangirani po hitnosti, formirane su radne grupe da bi se uhvatile u koštac sa pet najozbiljnijih problema. Svaka radna grupa je održala nekoliko sastanaka kojima su prisustvovali zaposleni u gradskoj kući. Grupe su ponekad takođe zahtijevale da sastancima prisustvuje još stručnjaka, da bi iznijeli svoje stanovište. Rezultat rada svih grupa, tzv. akcioni planovi, bili su (nakon što ih je javnost potvrdila) predstavljeni lokalnoj Vladi – koja je prihvatila sve akcione pla-nove i istovremeno, naložila Komisiji za strategiju opštinskog razvoja da ova rješenja uključi u strategiju, koju je kasnije usvojila lokalna Vlada, 2000. godine. Odobreni projekat je započeo niz uspješnih projekata Agore CE po cijeloj državi. (Izvor: CEECN Baza podataka primjera dobre prakse: www.ceecn.net/best.html)
Srbija: Direktno učešće građana u donošenju odluka u Sremskim KarlovcimaUčešće građana u donošenju odluka funkcioniše kroz Savjet za razvoj, osnovan u Sremskim Karlovcima krajem 2008. godine, u okviru projekta „Podrška jačanju učešća građana u Srbiji“, koji su zajednički sproveli lokalne vlasti, Stalna kon-ferencija gradova i opština i švajcarski donator. Savjet okuplja građane i predstavnike lokalne vlasti. Kroz učešće u radu Savjeta za razvoj, građani Sremskih Karlovaca su imali zadatak da odaberu temu koju smatraju najvažnijom za njihovu lokalnu zajednicu. Karlovčani su izabrali turizam. Putem učešća u Savjetu, građani imaju priliku da se konkretno angažuju na poslovima i planovima za unapređenje turizma u svojoj zajednici. Pilot projekat za uspostavljanje učešća građana u odlučivanju realizuje se u tri gradske i tri ruralne opštine u Srbiji. Osim Sremskih Karlovaca, iz Vojvodine je u projekat uključena i opština Čoka. (Izvor: Građanske inicijative, Balkanska mreža za razvoj civilnog društva)
Rumunija: TeleCottage – centar zajedniceTelecottage je obično objekat koji postoji kako bi se pomoglo učenje, pristup tehnologijama, pristup radu itd. za lokalnu zajednicu u kojoj se nalazi. Pokret nazvan Telecottages nastao je u Švedskoj, a ideja se nadaleko proširila.U 2000. godini, osnovano je 20 pilot centara za ruralni razvoj – TeleCottages u svojstvu lokalnih centara koji nude usluge iz sljedećih oblasti: infrastruktura, ljudski resursi, ekonomija, turizam, razvoj zajednice, prekogranična saradnja, kultura, civilni sektor i zaštita životne sredine. Osnivanje je planirano na participativan način – procesi participativnog planiranja se odvijaju u saradnji sa lokalnom državnom upravom korišćenjem 5 faza: razrada vizije, identifikovanje prilika i definisanje proble-ma, postavljanje ciljeva, analiza polja sile i konteksta, razrada akcionog plana. Takođe je osnovana i Telecottages mreža. (Izvor: ACN Baza podataka dobre prakse, http://activecitizenship.net/cgi-bin/db_acn/db.cgi)
Slovenija: Lokalna partnerstva u oblasti odabira lokacije za radioaktivni otpad niskog i srednjeg nivoa (LILRW)Prva lokalna partnerstva u Sloveniji osnovana su 2006. godine za odabir lokacije deponije za radioaktivni otpad niskog i srednjeg nivoa u opštinama Brežice, Krško i Sevnica. Lokalna partnerstva u opštinama Brežice i Krško bila su aktivna tokom cijele procedure odabira lokacije. Kroz različite komisije, lokalne interesne strane (udruženja i druge organizacije, preduzeća, građanske inicijative, pojedinci) zajedno sa investitorima i opštinama diskutovali su o pitanjima odlaganja
31
(uticaji na zdravlje i životnu sredinu), lokalnom razvoju (kako nadoknaditi negativne posljedice novog objekta), tehno-logijama i planiranju objekta, pitanjima bezbjednosti, upravljanju objektom, itd. Lokalno partnerstvo Dol pri Ljubljana i dalje je aktivno uključeno u menadžment Centralnim stovarištem za radioaktivni otpad. (Izvor: Agencija za radioaktivni otpad, www.arao.si)
Ujedinjeno kraljevstvo: Partnerstvo u KrojdonuCroydon ima dugu tradiciju partnerstva između sektora. Sektor za volonterstvo i zajednicu (VCS) ima jednaku zastupljenost u Lokalnom strateškom partnerstvu (LSP), što se takođe ogleda i u tematskim pod-grupama koje ga potpomažu. Lokalna agencija za infrastrukturu, Croydon Voluntary Action (CVA), olakšava rad sveobuhvatnoj Mreži zajednice povezujući je sa brojnim grupama koje predstavljaju različite djelove zajednice. CVA i savjet rade zajedno kako bi razvili mehanizme angažovanja zajednice i podržali izgradnju kapaciteta i koordinišu VCS okvir. Mreža zajednice je povezana sa brojnim mrežama i forumima koji predstavljaju pojedine pod-sektore ili grupe unutar zajednice (npr. mrežu djece i mladih, mrežu starijih ljudi, forum za mentalno zdravlje, forum za vjeru, forum za izbjeglice). Ove pod-mreže se finansiraju iz različitih izvora i u različitoj mjeri, ali one su takođe dio LSP-a i relevantnih tematskih partnerstava. (Izvor: NCVO, http://www.ncvo-vol.org.uk/uploadedFiles/NCVO/What_we_do/Sustainable_Funding/Public_Service_Delivery/PSDN_case_stu-dy_croydon%20high%20res.pdf )
9. Djelotvorno učešće nevladinih organizacija u procesu donošenja odluka
Za svrhu nametanja zajedničkog interesa i razmjene informacija, iskustva i ekspertize, ne-vladine organizacije obično sarađuju u mrežama ili koalicijama, koje se od velike važnosti za uticaj NVO-a u dijalogu sa institucijama, pristup ključnim akterima i stavljanje pitanja na njihov dnevni red.Nametanje zajedničkog interesa može se postići umrežavanjem kroz zajedničke ili usklađene aktivnosti, zajedničko formulisanje mišljenja i predloga, lobiranje, kampanju, istraživanje i podizanje svijesti i upotrebu alata, kao što su dokumenti politika, mišljenja, pisma, manife-stacije, posteri i brošure, vebsajtovi, izvještaji medija…NVO koalicije imaju veći učinak nego pojedinačne nevladine organizacije u svim nivoima procesa odlučivanja i u svim svojim inicijativama, bilo da su to kampanje za podizanje svijesti ili zagovaranje.
Slovenija: Kapmanja Act now! Tokom 2008. i 2009. godine, četiri ekološke nevladine organizacije sprovele su prilično uspješnu kampanju Act now! (Djeluj sada!), čiji je cilj vršenje pritiska na premijera Slovenije da teži ambicioznom globalnom klimatskom dogovoru, da garantuje direktan prelazak Slovenije na manju upotrebu ugljenika i da se lično angažuje u kopenhaškim razgovorima oko klimatskih promjena. Uz podršku 7 nevladinih organizacija, više od 10 hiljada potpisa i dvije medijski propraćene aktivnosti, kampanja je postigla uspjeh u pokretanju parlamentarne deklaracije o klimatskom dogovoru i podsticanju premijera da otputuje u Kopenhagen. (Izvor: www.ukrepajzdaj.org)
Evropska unija: Krug od ljudi – kraj siromaštvuU novembru 2010. godine, 2010 Koalicija NVO-a za socijalnu zaštitu (koalicija od više od 40 NVO-a u Evropskoj uniji) or-ganizovala je skup solidarnosti kako bi natjerala evropske institucije i vlade država članica da pruže održiviji i pravedniji odgovor na krizu, umjesto što čine da najranjiviji plaćaju cijenu. 2010 Koalicija NVO-a u oblasti socijalne zaštite i žene, muškarci i djeca, podržavajući ovaj događaj, pozvali su donosioce odluka da stave solidarnost u fokus svog odgovora na krizu. Formiranjem kruga oko Evropskog parlamenta, 2010 Koalicija NVO-a za socijalnu zaštitu poziva na akciju u 8 ključ-nih stavki: dostupne usluge za sve, kraj beskućništvu, učešće u kreiranju politika, fundamentalna prava u srcu evropskih politika, ravnopravnost između muškaraca i žena i kraj svim oblicima diskriminacije, redistribucija bogatstva za kreiranje ravnopravnijih društava, odgovarajući prihod i visok nivo socijalne zaštite, kao i pošten rad za stvaranje održivog izlaza iz siromaštva. (Izvor: www.endpoverty.eu)
32
Slovenija: NVO koalicija za plan CNakon parlamentarnih izbora 2008. godine i promjena koje su nastupile u vladi, NVO su ponovo počele da diskutuju o svojim potrebama, očekivanjima od vlade i mjerama koje treba preduzeti za razvoj NVO sektora. Kroz nekoliko konsul-tativnih sastanaka koje je vodio CNVOS, sačinjen je Poziv budućem premijeru i koaliciji političkih stranaka sa predlogom kako da uključe razvoj NVO sektora u koalicioni sporazum. Poziv je propraćen nizom neophodnih uslova koje treba ispuniti za dalji razvoj NVO-a i Planom C – inicijativom za stabilan i trajan društveni dijalog, kojim su obuhvaćene brojne administrativne mjere koje treba veoma brzo sprovesti, ali koje bi međutim veoma doprinijele nivou društvenog dija-loga (osnivanje Kancelarije za NVO, objavljivanje Kodeksa dobre prakse učešća građana, imenovanje kontakt osoba u ministarstvima, itd). Ovu inicijativu je potpisalo više od 100 NVO-a za tri dana i rezultat su bile brojne promjene koje su uslijedile (uključivanje NVO agende u koalicioni sporazum, memorandum NVO-a, promjene zakona, itd.) (Izvor: CNVOS)
Federacija NVO-a u Srbiji (FeNS) Federacija nevladinih organizacija Srbije (FENS) osnovana je 2003. godine zbog prepoznavanja potrebe civilnog sektora u Srbiji da ima zajednički stav, bolju razmjenu informacija, da promoviše vrijednosti civilnog društva, da utiče na donosioce odluka i da inicira važna socijalna pitanja. U prvim godinama osnovni fokus FENS-a bilo je stvaranje podsticaj-nog okruženja i uspostavljanje pravno-fiskalnog okvira za djelovanje NVO-a, kao i institucionalizovane saradnje NVO-a sa Vladinim i privatnim sektorom i poboljšanje javnog imidža sektora. Osim toga, FENS je dao podršku organizacijama osoba sa invaliditetom u procesu donošenja Zakona o osobama sa invaliditetom, većem učešću NVO u donošenju Strategije za smanjenje siromaštva i u radu na zakonima protiv diskriminacije. Od 2004. godine FENS je aktivno učestvovao u kampa-njama za veću izlaznost na izbore (GOTV), podstičući aktivno građanstvo. Glavna diskusija na konferenciji održanoj 2004. godine odnosila se na tri deklaracije: na Deklaraciju o smanjenju siromaštva i ulozi NVO-a, Deklaraciju o učestvovanju mladih (koju je pripremio Savez studenata) i Deklaraciju o evropskim integracijama (koju je pripremio Evropski pokret u Srbiji). Sva tri dokumenta su temeljno proanalizirana, kao prioriteti sektora. Izazovi tekućih političkih događanja bili su prisutni u svim diskusijama tokom cijelog perioda 2005-2008. godine. Kao prioritetna aktivnost FENS-a određena je potreba za većim pritiskom na Vladu da konačno izmijeni Zakon o NVO i da definiše finansijski okvir za djelovanje civilnog sektora. Takođe je podstaknuto formiranje tijela za institucionalnu saradnju između NVO i države, kao i potreba za donošenjem Strategije za razvoj građanskog društva. Trenutno postoji preko 550 organizacija članica FENS-a iz više od 120 opština u Srbiji, aktivnih u svim oblastima. FENS ostaje najveća mreža NVO koja se bavi pitanjima od važnosti za civilno društvo u Srbiji. (Izvor: Građanske inicijative, Balkanska mreža za razvoj civilnog društva)
Zelena lista SrbijeZelena lista Srbije je koalicija 25 ekoloških organizacija, formirana u jesen 2008. godine, u cilju podizanja svijesti javnosti o ekološkim problemima u lokalnim zajednicama i javnog zastupanja mogućih rješenja. Zelena lista, mada mlada koalicija, trenutno sprovodi kampanju za rješavanje problema odlaganja otpada u Srbiji. Kampanja obuhvata: 12 akcija čišćenja u različitim gradovima (od Vranja na jugu do Novog Sada u Vojvodini), eko biciklističku turu od 500 km koja će se završiti u Novom Sadu na festivalu EXIT. Do sada je kampanja uključila 2.500 građana u direktne akcije čišćenja divljih deponija i uspjela da ubijedi lokalne vlasti da prihvate neka od mogućih rješenja (npr. da javna komunalna služba preuzme oba-vezu da pokrije ruralna područja, prihvatajući da organizuje odlaganje preko regionalnih deponija itd.). Zelena lista će nastaviti da svake godine sprovodi jednu nacionalnu kampanju. (Izvor: Građanske inicijative, Balkanska mreža za razvoj civilnog društva)
10. Kako planirati, sprovoditi i pratiti efikasan proces učešća?
Učešće građana je proces i kao i svaki drugi proces treba da bude pažljivo isplaniran, sprove-den i ispraćen kako bi se postigli što bolji rezultati. Osnovi principi su isti za sve nivoe učešća i korišćene metode. Međutim, treba naglasiti da je potreban veoma oprezan menadžment procesa za dugotrajna, multi-akterska ili čak kontroverzna pitanja.
Ne postoji plan učešća građana sa kojim će svi biti zadovoljni. Međutim, postoji sistematičan način razmišljanja koji će proizvesti uspješan plan koji se uklapa u jedinstvene zahtjeve od-ređene odluke ili pitanja.3
3 Creighton, J. L., 2005, strana 27.
33
Postoje tri stadijuma u izradi plana učešća građana 4 :
Analiza odluke• Razjasniti donijete odluke• Navesti planiranje ili korake u odluči-
vanju i raspored• Odlučiti da li je učešće građana po-
trebno i zašto
Planiranje procesa• Navesti šta treba uraditi sa građanima
na svakom stadijumu procesa odluči-vanja
• Identifikovati interesne strane• Identifikovati tehnike/metode za upo-
trebu na svakom stadijumu procesa• Povezati tehnike u jednom integrisa-
nom planu
Planiranje implementacije• Planirati implementaciju pojedinač-
nih aktivnosti građanskog učešća
Dodajemo četvrti stadijum:
Monitoring i evaluacija procesa odlučivanja
• Identifikovati indikatore za evaluaciju• Monitoring procesa• Ocjenjivati postignute ciljeve• Ocjenjivati efikasnost i djelotvornost
Analiza odluke je osmišljena da bi se uradile četiri stvari:• Učiniti da svi iz jedinice/odjeljenja/organizacije krenu od zajedničkog razumijevanja
donijete odluke i potrebe za učešćem građana.• Pojasniti stadijume i vremenski okvir procesa planiranja ili odlučivanja za pitanje na
kojem se radi.• Identifikovati sve karakteristike procesa odlučivanja koje bi mogle narušavati kredibi-
litet procesa učešća građana, tako da se mogu adresirati unaprijed.• Donijeti odluku o tome koji nivo učešća je tražen.
4 Ibid., strana 29.
34
Analiza odluke ima šest koraka:
Ko treba da bude uključen u analizu odlu-ke?
Ko je donosilac odluke?
Kakva se odluka donosi ili na kakav se pro-blem upućuje?
Koji su stadijumi u procesu odlučivanja? Kakav je raspored za svaki stadijum?
Kakve institucionalne prepreke ili speci-jalne okolnosti bi mogle uticati na proces
učešća građana?
Da li je potrebno učešće građana? Ukoliko jeste, koji nivo učešća je potreban?
Planiranje procesa5
Kada je osnova definisana, proces treba da bude detaljno isplaniran. Glavni koraci za plani-ranje procesa su sljedeći:
Ključne interesne straneKorisna pitanja:
Ko može biti pogođen (negativno ili pozitivno)?Ko su njihovi predstavnici?
Ko bi još mogao doprinijeti sadržaju dokumenata?Ko će vjerovatno biti protiv predviđenog sadržaja
ili za njega?Ko će biti pogođen ali nije organizovan i nema
predstavnike?
Ključne interesne straneKorisna pitanja:
Ko može biti pogođen (negativno ili pozitivno)?Ko su njihovi predstavnici?
Ko bi još mogao doprinijeti sadržaju dokumenata?
5 Ibid., strana 30.
35
Ko će vjerovatno biti protiv predviđenog sadržaja ili za njega?
Ko će biti pogođen ali nije organizovan i nema predstavnike?
Zaposleni i finansijski resursiKorisna pitanja:
Da li su eksperti koji učestvuju (interni i eksterni) kvalifikovani za djelotvornu komunikaciju sa jav-
nošću?Da li je njihova uloga u određenom događaju
jasno navedena i da li su upoznati sa njom?Da li ima dovoljno zaposlenih da realizuju od-
ređen zadatak ili događaj?Da li je zaposlenima potrebno dodatno obrazova-
nje i obuka?Da li zaposleni imaju odgovarajuće vještine i zna-
nje o učešću u grupnim procesima kroz učešće građana?
Da li su nam potrebni eksterni eksperti za upra-vljanje onim grupnim procesima koji zahtijevaju
posebne vještine i znanje?Da li naši finansijski resursi omogućavaju angažo-
vanje ovih eskperata?
Plan proesa Korisna pitanja za vremenski okvir:Da li ste odredili ključne događaje i za-datke za sprovođenje procesa?Da li ste odredili poslove koji su od ključne važnosti za sprovođenje procesa? Da li su ključni događaji isplanirani tako da se ne poklapaju sa nacionalnim, kul-turnim i vjerskim praznicima? Da li ima dovoljno vremena između do-gađaja za omogućavanje monitoringa i evaluacije procesa? Da li ima dovoljno vremena da se sa-opšti odgovor na komentare i mišljenja učesnika? Da li smo omogućili dovoljno vremena građanima da se upoznaju sa sadržajem dokumenata? Da li smo omogućili dovoljno vremena građanima da pripreme svoj odgovor na materijal i dokumenta?4
Treba da sadrži makar:• svrhu procesa;• ciljeve procesa;• progres procesa;• predviđene metode za uključi-
vanje i učešće;• detaljni vremenski okvir ključnih
događaja;• identifikovanje ključnih stejk-
holdera;• dostupne i neophodne finansij-
ske i druge resurse (osoblje, ICT, vrijeme, mjesto);
• informacije koje traži javnost;• methode prikupljanja, diskuto-
vanja i razmatranja mišljenja i predloga;
• metode za monitoring i evaluaciju procesa.
6 Mežnarič, I.: 2008, strane 20-21.7 Ibid., strana 24-258 Ibid, strana 28.
36
Slovenija: Priprema Nacionalnog akcionog programa za zaštitu životne sredine Za pripremu Nacionalnog akcionog programa za zaštitu životne sredine napravljena je mapa uma registro-vanih zainteresovanih građana (stejkholdera). (Izvor: Mežnarič, I.: 2008, p.23)
37
ImplementacijaČetiri glavna koraka implementacije učešća građana su sljedeći:91011
Materijali sa osnovnim informacijamatreba da:
• budu eksplicitni i jasni• sadrže kratak pregled• budu sistematični (jednostavni za komentare
i izmjene)• prikazuju alternativna rješenja • izbjegavaju previše stručan jezik
Informisanje javnosti
Metode učešća građana i organizacija događaja
Razmatranje primljenih komentara i prijedloga
Kako?• Identifikovati način prenošenja i sakupljanja
komentara i prijedloga;• Imenovati radno tijelo za prenos povratnih
informacija o komentarima i predlozima koji su/nisu uzeti u obzir;
• Pripremiti nacrt završnog izvještaja o komen-tarima i prijedlozima koji je rezultat procesa učešća građana;
• Objaviti završni izvještaj na vebsajt ministarstva, koji sadrži podatke o komentarima i predlozima koji su/nisu uzeti u obzir.
Monitoring i evaluacija procesa Sljedeće ključne stavke za djelotvoran i efikasan proces učešća građana u odlučivanju, pre-uzete i prilagođene sa austrijskog sajta www.partizipation.at, mogu koristiti državni organi kao i NVO kao kontrolnu listu za ocjenjivanje kvaliteta procesa učešća u fazama planiranja, implementacije i monitoringa:
Planiranje procesa učešća građana • Da li su određeni svrha i ciljevi procesa?• Da li je proces započet dovoljno ranije da omogući građanima da izaberu između otvorenih
alternativa odnosno da utiču na sadržaj dokumenta?• Da li je imenovano lice ili odjeljenje (kancelarija) odgovorno za implementaciju procesa?• Da li je obezbijeđeno dovoljno finansijskih resursa?• Da li su identifikovane ključne interesne strane za pitanje o kome se diskutuje? Da li se
procesom omogućava uključivanje onih interesnih strana čiji je angažman ograničen u
9 Moguće tehnike za razmjenu informacija su opisane iznad.10 Mogući metodi i tehnike su opisani u tekstu iznad.11 Mežnarič, I.: 2008, strana 40.
38
bilo kom smislu (socijalno ugrožene i isključene grupe, manjine, grupe na margini, itd)?• Da li je definisano trajanje cjelokupnog procesa, njegovih pojedinačnih faza i ključnih
prekretnica?• Da li je urađen okvirni raspored procesa?
Implementacija procesa učešća građana • Da li se poštuju pravne obaveze i odredbe o javnom informisanju u smislu mogućnosti i
uslova učešća građana?• Da li su omogućene informacije potrebne za informisanje javnosti? U kom obliku (u vidu
dokumenata, elektronskim putem, itd)?• Da li je pripremljen materijal za informisanje (baze, mišljenja, stavovi, nacrt)? Da li je pri-
premljeni materijal jasan, koherentan i kompletan?• Da li je omogućen pristup materijalima? Da li će svi materijali biti dostupni na vebsajtu
Ministarstva? Da li je upotrijebljen bilo koji metod uključivanja javnih medija u šemi za informisanje javnosti o procesu?
• Da li su obezbijeđenje mjere za jačanje uključenosti u proces ključnih stejkholdera i druge zainteresovane javnosti?
• Koji načini učešća se koriste (javne rasprave, radionice, itd)?• Da li su službenici učestvovali na ovim događajima (predstavnici Ministarstva, sačinioci
dokumenata, eksperti, itd)?• Da li je definisan način za podnošenje komentara i prijedloga koji se tiču nacrta dokumenta?• Da li je jasno definisano u kojoj će se fazi projekta prikupljati komentari?• Da li je definisana lokacija ili imenovano odgovorno lice za prikupljanje komentara i
mišlljenja?• Da li su definisani metodi odgovaranja na komentare i mišljenja? • Da li su sačinioci dokumenta realno sagledali komentare i mišljenja i da li su pružili obja-
šnjenja? Da li je pružena povratna informacija o sagledavanju ili odbacivanju komentara i prijedloga koje su dali građani?
Monitoring i evaluacija procesa učešća građana• Da li su metode monitoringa procesa uključene u plan procesa?• Da li su definisani metodi i instrumenti za evaluaciju djelotvornosti i efikasnosti procesa?• Da li su određeni kriterijumi za definisanje postignuća ciljeva procesa i uspunjavanje svoje
svrhe?• Da li je određen metod izvještavanja o monitoringu i evaluaciji?• Da li je isplaniran poseban sastanak provajdera u cilju razmjene iskustva i znanja usvo-
jenog tokom procesa?• Da li je definisan metod za evaluaciju podnijetih mišljenja, stavova i komentara
Slovenija: Ogledalo Vladinog projektaProjekat mjerenja nivoa učestvovanja civilnog društva, koji je sproveo Pravni informativni centar za NVO, predstavljao je dubinsku analizu odabranih Vladinih dokumenata. On je procjenjivao saradnju javnih vlasti (ministarstava i Vladinih kancelarija) pomoću niza preciznih indikatora, koji su mjerili: broj i vrstu instrumenata za uključivanje civilnog društva kao i kvalitet tih mehanizama uključivanja, podsticajnost ukupnog ambijenta i kvalitet procedura za pripremu zakonskih akata. Odjeljak o proceduri obuhvatao je pitanja o: izboru pogodnog trenutka i metodama informisanja o započinjanju procesa, dostupnosti osnovnog materijala, jasnoći i vidljivosti procedure, organizaciji sastanaka za zainteresovanu javnost, obezbjeđivanju povratnih informacija itd. Izvor: http://www.pic.si/index.php?option=com_content&task=view&id=48&Itemid=70.
39
11. Pravni okvir za građansko učešće
U tekstu iznad, opisali smo proces odlučivanja i njegove različite nivoe, različite instrumente za građansko učešće, mehanizme podrške i okvirne dokumente. Međutim, učešće građana se može više formalizovati u različitim vrstama dokumenata i pravnih akata.
Značaj građanskog učešća priznale su brojne međunarodne organizacije, kao što su Ujedinjene nacije, Savjet Evrope, Svjetska banka, OECD, itd.
Na nivou Evropske unije, 2001. godine, Evropska komsija objavila je Bijelu knjigu o evropskom upravljanju12, koja sadrži preporuke čiji je cilj da funkcionisanje institucija Evropske unije bude transparentnije, odgovornije, participativno i djelotvornije. Između ostalog, Komisija je predložila veću uključenost organizacija civilnog društva u procesu donošenja odluka u EU priznavši njihovu značajnu ulogu koju imaju u modernim demokratijama, kao i potrebu za razvojem principa i minimalnih standarda za konsultacije sa Komisijom.13 Opšti principi i minimalni standardi za konsultacije interesnih strana sa Evropskom komisijom14 stupili su na snagu 2003. godine, a zatim je učešće građana takođe pomenuto i u Lisabonskom ugovoru. Na nacionalnom nivou, neke države uključuju učešće građana u izradi političkih dokumenata, kao što su nacionalne strategije itd. Pravna rješenja se razlikuju od države do države. Prema tome, veoma malo država je usvojilo cjelokupan mehanizam za učešće građana. Tu spadaju Rumunija, Mađarska, Bosna i Hercegovina, Ujedinjeno kraljevstvo, Hrvatska i Austrija. U po-jedinim državama, učešće građana je regulisano običajnim pravom (npr. Švedska, Danska i Norveška), dok je u ostalim ovo pitanje definisano u ustavu, iako na prilično uopšten način. Na primjer, Ustavom Švajcarske nameće se opšta obaveza vladi da se konsultuje sa građanima o veoma usko definisanom obimu pitanja.15
Na prvi pogled, možemo reći da, naročito u demokratskim zemljama u razvoju, skoro je ne-ophodno uvesti makar na nekin način obavezujuće dokumente. Ovakvim aktima bi se pomo-glo usklađivanje prakse među različitim ministarstvima, pružajući jednake prilike nevladinim organizacijama iz različitih oblasti i na duže vrijeme podigao nivo građanskog učešća.
Međutim, posljednji monitoring Ogledala Vladi sproveden u Sloveniji 2010. godine, pokazao je da je usvajanje Rezolucije o zakonodavnoj regulativi u parlamentu značajno doprinijelo otvorenijem procesu donošenja odluka, dok dalje promjene Vladinog Poslovnika o radu makar u 2010. godini nisu imale značajnije promjene.16 Takođe i iskustvo iz drugih država sugeriše da zakonski obavezujući instrumenti (kao što je rumunski „Zakon svjetlosti“ i u manjoj mjeri propisi Bosne i Hercegovine) nužno ne omogućavaju djelotvorniji okvir za građansko učešče u poređenju sa kodeksima i drugim zakonski neobavezujućim instrumentima (koje koriste Velika Britanija, Hrvarska, Austrija, itd), naročito ukoliko njihova implementacija zahtijeva veće transakcione troškove.17 Ovo nas može dovesti do zaključka da zakonski obavezujuća dokumenta nisu neophodna za omogućavanje sredine za učešće građana; politički dokumenti (kao što su rezolucije, kodeksi, itd) takođe mogu značajno unaprijediti ovu situaciju, naročito ako ih podržavaju politička volja, promocija i druge mjere podrške.
12 Evropsko upravljanje: Bijela knjiga, Komisija Evropskih zajednica (2001), http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/site/en/com/2001/com2001_0428en01.pdf.
13 Golubovic, D.: 2010.14 Prema pojačanoj kulturi konsultacija i dijaloga – Opšti principi i minimalni standardi Komisije za konsultacije
interesnih strana standards, Komisija za evropske zajednice (2003),15 Golubovic, D.: 2010.16 Divjak, T.: 2011, 7.17 Golubovic, D.: 2010.
40
Za omogućavanje sredine za učešće građana veoma je važno da se dokumentom definišu ključne interesne strane, odgovornosti državnih aktera, opšti principi i minimalni standardi konsultacija.
U primjerima dobre prakse koji slijede, opisujemo tri nivoa formalizacije učešća građana – od potpuno neobavezujućeg kodeksa, preko Vladinog poslovnika do zakona o učešću građana.
Crna Gora: Uredba o načinu i postupku ostvarivanja saradnje organa državne uprave i nevladinih organizacija i Uredba o načinu i postupku sprovođenja javne rasprave u procesu pripreme zakonaVlada Crne Gore je na sjednici 22. decembra 2011. godine usvojila Uredbu o načinu i postupku ostvarivanja saradnje organa državne uprave i nevladinih organizacija. Ovom Uredbom se reguliše postupak informisanja nevladinih organi-zacija o radu organa državne uprave, postupak konsultovanja nevladinih organizacija prilikom izrade i donošenja akata iz godišnjeg programa rada organa državne uprave, kao i u pripremi akata koji nisu planirani godišnjim programom rada. Takođe, ovom Uredbom regulisano je učešće predstavnika nevladinih organizacija u radne grupe i druga tijela koja obrazuju organi državne uprave, tj. kriterijumi i način izbora predstavnika nevladinih organizacija u ovim tijelima. Uredbom o načinu i postupku sprovođenja javne rasprave u procesu pripreme zakona, koju je Vlada Crne Gore usvojila početkom 2012. godine uređuje se način organizovanja javne rasprave, sadržaj programa javne rasprave, javni poziv za raspravu i njeno trajanje, zapisnik i izvještaj sa javne rasprave, kao i način i rok njihovog objavljivanja.
Hrvatska: Kodeks savjetovanja sa zainteresiranom javnošću u postupcima donošenja zakona, drugih propisa i akataOvaj Kodeks je usvojila Vlada Hrvatske u novembru 2009. godine. Osim opštih načela savjetovanja, standarda i mjera (pravovremeno informisanje, obavještenja za javnost, minimalno vremensko ograničenje za savjetovanje – 15 dana, povratne informacije, itd.), ovim Kodeksom se takođe predviđa kreiranje smjernica za njegovu implementaicju, kao i program metodološkog obrazovanja koordinatora za savjetovanje. Ove koordinatore treba da imenuju svi državni organi odnosno uredi Vlade zaduženi za izradu zakona, drugih propisa i akata, kao kontakt osobe s ciljem dosljednog praćenja i koordinacije postupaka savjetovanja sa zainteresiranom javnošću. Ovim Kodeksom takođe se predviđa njegova imple-mentacija na regionalnom i lokalnom nivou. (Izvor: Kancelarija za saradnju sa nevladinim organizacijama http://www.uzuvrh.hr/vijestEN.aspx?pageID=2&newsID=1006)
Ujedinjeno kraljevstvo: Kodeks o konsultovanju U Ujedinjenom kraljevstvu učešće građana uređeno je Kodeksom o konsultovanju (2004). Kodeks predstavlja dalju ela-boraciju jednog od pet sporazuma, Sporazumni kodeks dobre prakse o savjetovanju i procjeni politike, koji je potpisan nakon usvajanja Sporazuma o odnosima Vlade sa volonterskim sektorom i sektorom zajednice. Ova načela se primjenjuju na odgovarajući način u pogledu konsultacija koje se odvijaju prije nego što Vlada zauzme svoj stav u nacrtima EU di-rektiva. Kao što je navedeno u uvodu ovog Kodeksa, to je dokument koji nije zakonski obavezujući i stoga ne može kršiti (domaće) zakone i ostale zakonski obavezujuće instrumente, kao ni acquis communautaire Evropske unije. S druge strane, ovaj Kodeks se smatra opšte obavezujućim za organe države uprave. To znači da kršenje ovog Kodeksa može dovesti do političke ili disciplinske ogovornosti rukovodioca i zaposlenih u organima državne uprave. (Izvor: Međunarodni centar za neprofitno pravo, http://www.icnl.org/knowledge/ijnl/vol12iss4/art_2.htm)
Slovenija: Vladin Poslovnik o radu Rezolucijom o Zakonodavnom propisu koji je usvojio slovenački parlament u novembru 2009. godine i izmjenama Vladinog Poslovnika o radu (april 2010.) definisani su minimalni standardi konsultacija: svi nacrti zakona treba da budu objavljeni na internetu, period konsultacija svih nacrta treba da traje najmanje 30–60 dana; odgovorno tijelo za svaki nacrt treba da pripremi konsultativni izvještaj, jasno definišući koji su komentari dobijeni, na koji način su razmotreni, koji su usvojeni i koji nisu usvojeni i zašto. U nekim slučajevima javnost nije pozvana da učestvuje (npr. za aktivnosti koje su preduzete po hitnom postupku, nacrt državnog budžeta, prijedlog godišnjeg fiskalnog izvještaja nacionalnog budžeta, prijedlog Vladinog Poslovnika o radu, prijedlog razvoja planiranja i implementacije razvojnih politika, itd). (Izvor: CNVOS)
41
Bosna i Hercegovina: Pravilnik o konsultovanju prilikom sačinjavanja politikaU Bosni i Hercegovini Pravilnik reguliše donošenje opštih pravnih akata koje usvaja Savjet ministara Bosne i Hercegovine i druge institucije na državnom nivou. Ovaj Pravilnik propisuje minimalne konsultacije između ovih tijela i „javnih, pravnih subjekata, i grupa građana koji ne pripadaju vladajućoj strukturi“. Minimalne konsultacije uključuju obavezu relevantnog organa da postavi nacrt propisa na internet stranici, mogućnost davanja komentara na nacrt od strane zainteresovanih strana putem interneta, kao i zahtjev za davanje komentara od strane lica koja su na spisku za konsultacije relevantne institucije. Ono što je veoma važno jeste to da nema izuzetaka kod obaveza minimalnog konsultovanja. Međutim, ovim Pravilnikom nisu predviđene posebne sankcije za kršenje ovog konsultativnog postupka. U takvim slučajevima, Savjet ministara može (ali nije u obavezi) da odbije da stavi nacrt dokumenta na dnevni red. Tada, generalni sekretar Savjeta vrati nacrt odgovornom tijelu i traži da se obavi proces konsultacija u definisanom vremenskom okviru, prije nego što se isti ponovo dostavi Savjetu na razmatranje. (Izvor: Međunarodni centar za neprofitno pravo, http://www.icnl.org/knowledge/ijnl/vol12iss4/art_2.htm)
Mađarska: Akt o učešću javnosti u izradi zakonaNacionalna skupština Mađarske je u novembru 2010. godine usvojila Akt o učešću građana. Shodno ovom Aktu, svi nacrti zakona, odluke vlade i ministarske odluke, osim nacrti dokumenata o obavezama plaćanja, državnim subvencijama, budžetu i njegovom sprovođenju, itd. biće dati na javnu raspravu. Nacrti treba da budu objavljeni na internetu tako da omogućavaju dovoljno vremena za nezavisnu procjenu. Resorni ministar treba da pripremi karakterističan pregled komentara u kome će navesti razloge za odbijanje, u slučaju da su neki komentari odbijeni. Ovaj akt pruža preliminarne komentare, koje je moguće poslati prije zvaničnih opštih konsultacija. Nadležni ministar može da kreira strateško par-tnerstvo za nacrte zakona sa različitim akterima, kao što su NVO, crkve, profesionalne i naučne organizacije, itd. (Izvor: http://www.regulatelobbying.com/images/Hungary_New_2011_act_on_public_participation_in_developing_legislation.docx)
Rumunija: Zakon o transparentnom donošenju odlukaRumunija je donijela odluku da proceduru konsultovanja definiše posebnim zakonom, Zakonom o transparetnom do-nošenju odluka od strane državnih organa i lokalnih samouprava (2003), tzv. „Zakon svjetlosti“. Ovaj zakon obavezuje državnu upravu i lokalne samouprave da konsultuju „građane i njihova udruženja“ prilikom usvajanja opštih pravnih akata u okviru njihovih područja. Zakonom je definisano pravo na konsultovanje kao nametnuto prije nego kao deklaratorno pravo, u skladu sa pravilima kojima se uređuje administrativni postupak. Međutim, čini se da je područje ove zaštite u nekoj mjeri ograničeno, budući da je velika vjerovatnoća da će se proces konsultovanja zaključiti prije nego što je admi-nistrativni postupak za navodno kršenje zakona završen. Državni i opštinski službenici koji krše odredbe ovog Zakona snose disciplinsku odgovornost, u skladu sa zakonom o radu i propisima kojima se uređuje rad državnih službenika. (Izvor: Međunarodni centar za neprofitno pravo, http://www.icnl.org/knowledge/ijnl/vol12iss4/art_2.htm)
42
12. Zaključak
Ovim Priručnikom željeli smo da ilustrujemo različite mogućnosti učešća građana, ne samo različite nivoe procesa donošenja odluka, već veoma širok izbor različitih instrumenata koji se mogu koristiti za djelotvorno učešće građana.
Primjerima dobre prakse htjeli smo da pokažemo da se svi predstavljeni alati već u velikoj mjeri koriste u Evropi i cijelom svijetu. Pored toga, dobra praksa vam može pomoći da iden-tifikujete odgovarajuće alate za konkretna pitanja, nivo ućešča i profil aktera.
Ključna stvar za uspješno učešće građana jeste svjesnost o značaju uključenosti građana s jedne strane i znanje o upravljanju procesom s druge strane. Nadamo se da će vam ovaj pri-ručnik pomoći da bolje razumijete značenje i ulogu učešća građana.
43
13. Izvori i literatura
Korisne internet stranice
• Internet stranica o učešću i održivom razvoju www.partizipation.at, inicijativa Ministarstva za zaštitu životne sredine Austrije, pruža osnovne informacije o učešću – uključujući primjere uspješnih procesa učešća kao i pregled raznovrsnih metoda učešća. Više informacija: http://www.partizipation.at/index.php?english
• Internet stranica o učešću građana www.peopleandparticipation.net nudi raspored procesa, opis različitih metoda za učešće građana kao i iscrpnu listu studija slučaja, najvećim dijelom iz Ujedinjenog kraljevstva.
• Internet stranicu www.goodpracticeparticipate.govt.nz je osmislila vlada Novog Zelanda s ciljem usmjeravanja državnih službenika i ostalih kroz građanski angažman. Vebsjat funkcioniše kao sveobuhvatni vodič za učešće građana objašnjavajući benefite, proces, metode, instrumente za monitoring i evaluaciju, itd.
Korisne publikacije:
• Creighton, J.L. The public participation handbook: making better decision through citizen involvement. San Francisco: Jossey-Bass, 2005.
• Gastil, J., Levine, P. (ed.). The deliberative democracy handbook: strategies for effective civic engagement in the twenty first century. San Francisco: Jossey-Bass, 2005.
• Gramberger, M. The Citizens as Partners - OECD HANDBOOK ON INFORMATION, CONSULTATION AND PUBLIC PARTICIPATION IN POLICY-MAKING. Paris: OECD, 2001, http://www.ezd.si/fileadmin/doc/4_AKTIVNO_DRZAVLJANSTVO/Viri/Citizens_as_par-tners_hanbook_oecd.pdf.
• People & Participation -How to put citizens at the heart of decision-making. London: Involve, 2005, http://www.ncdd.org/exchange/files/docs/People_Participation.pdf.
• Shaping the future together. The Public Participation Manual. Vienna: Austrian Society for Environment and Technology, 2007, http://www.partizipation.at/fileadmin/me-dia_data/Downloads/Publikationen/participationmanual_en.pdf.
• Mežnarič, I. Handbook on Planning, Managing and Evaluating Public Participation Processes. Ljubljana: Ministry of Public administration, 2008, http://www.mju.gov.si/fileadmin/mju.gov.si/pageuploads/Mojca/Brina/Zadnji_angl_LAHEK.pdf.
• Participatory and Deliberative Methods Toolkit, How to Connect with Citizens, A Practitioner's Manual. King Baudouin Foundation and the Flemish Institute for Science and Techno-logy Assessment (viWTA), 2005, http://www.kbs-frb.be/uploadedFiles/KBS-FRB/Files/EN/PUB_1540_Participatoty_toolkit_New_edition.pdf
• Golubovic, D.: An Enabling Framework for Citizen Participation in Public Po-licy: An Outline of Some of the Major Issues Involved, The International Journal of Not-for-Profit Law, Volume 12, Issue 4, November 2010, http://www.icnl.org/kno-wledge/ijnl/vol12iss4/art_2.htm.
• Hadzi-Miceva Evans, K.: European practices on implementation of policy documents and liaison offices that support civil society development, Budapest: ECNL, 2009, http://www.icnl.org/knowledge/themes/ngogovcoop/paperpol.pdf.
• Divjak, T.: The 2009/2010 government mirror project: public participation in legislation preparation procedures: report, Ljubljana: PIC, 2011.
44
• Council of Europe, CODE OF GOOD PRACTICE FOR CIVIL PARTICIPATION IN THE DECISION-MAKING PROCESS (2009), http://www.coe.int/t/ngo/code_good_prac_en.asp.
Dodatne baze podataka primjera dobre prakse:
Vebsajt: www.activecitizenship.net: Zajednička aktivnost Mreže aktivnog građanstva (ACN) i Fondacije aktivnog građanstva (FONDACA) realizovana je sa partnerskim organizacijama iz Austrije, Češke, Njemačke, Italije, Malte, Poljske, Portugalije, Rumunije, Slovenije i Turske. Glavnim aktivnostima obuhvaćeno je 50 primjera dobre prakse koji se tiču građanskog učešća u državama učesnicama i nacrt Evropske povelje o aktivnom građanstvu. Više informacija: http://www.activecitizenship.net/content/blogcategory/57/109/Baza podataka primjera dobre prakse CEECN-a (Mreža građana centralne i istočne Evrope): http://www.ceecn.net/best.html.
CIP – Каталогизација у публикацијиЦентрална народна библиотека Црне Горе, Цетиње
ISBN 978-86-85579-39-4COBISS.CG-ID 20017424
46
Centar za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO)
Dalmatinska 78, 81 000 Podgorica, Crna Goratel/fax: + 382 20 219-120, 219-121, 219-122, 219-123
e-mail: [email protected] site: www.crnvo.me
