PROBLEM WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO DZIECI I MŁODZIE … · Nadopieku ńczo ść pa ństwa w okresie PRL-u przyczyniła się do pó źniejszych trudno ści obywateli w przystosowaniu

Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko – Mazurskiego Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej ul. Emilii Plater 1 10 – 562 Olsztyn tel. 0 89 521 95 00 fax. 0 89 521 95 09 e – mail [email protected]

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

PROBLEM WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO DZIECI

I MŁODZIEśY Z RODZIN KORZYSTAJĄCYCH Z POMOCY

SPOŁECZNEJ NA TERENIE WOJEWÓDZTWA

WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO W OCENIE PRACOWNIKÓW

SOCJALNYCH

Raport z badania zrealizowanego na zamówienie

Zarządu Województwa Warmińsko-Mazurskiego

Instytut Badawczo-Szkoleniowy Sp. z o.o.

Olsztyn 2010



2

SPIS TREŚCI

1 WSTĘP ................................................................................................................ 3

1.1 Cel badania .................................................................................................. 8

1.2 Metody i narzędzia badawcze ...................................................................... 8

1.3 Realizacja badania ..................................................................................... 10

1.4 Struktura społeczno-demograficzna badanych .......................................... 11

2 ANALIZA ZEBRANEGO MATERIAŁU EMPIRYCZNEGO ................................. 18

2.1 Postrzeganie skali problemu wykluczenia społecznego przez pracowników

socjalnych ............................................................................................................. 18

2.2 Potencjał osobowościowy dzieci i młodzieŜy z rodzin korzystających

z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych......................................... 29

2.3 Charakterystyka gospodarstw domowych korzystających z pomocy

społecznej w województwie warmińsko-mazurskim .............................................. 37

2.4 Korzystanie ze świadczeń instytucji pomocy społecznej ............................ 48

2.5 Wpływ środowiska rodzinnego na dzieci i młodzieŜ z rodzin korzystających

z pomocy społecznej ............................................................................................. 54

2.6 Sposób spędzania czasu wolnego przez rodziców i dzieci ........................ 70

2.7 Aspiracje zawodowe i edukacyjne dzieci i młodzieŜy z rodzin korzystających

z pomocy społecznej ............................................................................................. 75

2.8 Rola szkoły i edukacji w ocenie rodziców oraz dzieci/młodzieŜy

z perspektywy pracownika socjalnego .................................................................. 90

3 WNIOSKI KOŃCOWE...................................................................................... 105

4 REKOMENDACJE ........................................................................................... 111

5 SPIS WYKRESÓW .......................................................................................... 117

6 SPIS TABEL .................................................................................................... 124

7 BIBLIOGRAFIA ................................................................................................ 125

1



3

WSTĘP

Instytut Badawczo-Szkoleniowy Sp. z o.o. przeprowadził badanie na temat.

„Problem wykluczenia społecznego dzieci i młodzieŜy z rodzin korzystających

z pomocy społecznej na terenie województwa warmińsko-mazurskiego w ocenie

pracowników socjalnych”. Badanie zrealizowane zostało na zlecenie Zarządu

Województwa Warmińsko-Mazurskiego.

Wykluczenie społeczne jest pojęciem złoŜonym oraz trudno definiowalnym. Wśród

wielości sposobów pojmowania tego zjawiska moŜna wskazać dwa, które implikują

załoŜenia pomocy osobom wykluczonym. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem,

wykluczenie wyraŜa się poprzez niezdolność jednostek do efektywnej partycypacji

w Ŝyciu społecznym (Gore Ch., Figueiredo J. B., Wykluczenie społeczne i polityka

przeciwdziałania ubóstwu, [w:] „Problemy Polityki Społecznej” nr 5/2003). Owa

niezdolność jest wynikiem indywidualnych cech osobowościowych oraz

określonych zachowań osób wykluczonych. Jednostki same się „izolują”, są

odpowiedzialne za swój los, bowiem nie dąŜą do zmiany swojej sytuacji. Cechuje je

niski poziom motywacji do działania, poczucia samoskuteczności i

samosterowności, kompetencji Ŝyciowych i umiejętności społecznych, co w

konsekwencji prowadzi do uzaleŜnienia od świadczeń otrzymywanych z pomocy

społecznej. Wsparcie osób wykluczonych społecznie powinno sprowadzać się do

intensywnej aktywizacji społeczno-zawodowej (



4

). Drugi pogląd upatruje przyczyn wykluczenia społecznego w cechach

społeczno-demograficznych i zjawiskach społecznych, na które jednostki nie mają

wpływu, m.in. pochodzenie społeczne, miejsce zamieszkania, bezrobocie. Czynniki

społeczno-demograficzne jednostek utrudniają dostęp do rynku pracy, instytucji

pomocowych oraz dobrej, pod względem jakościowym, edukacji powodując izolację.

Zgodnie z tym podejściem pomoc powinna polegać na działaniach państwa

skierowanych na niwelowanie róŜnic edukacyjnych, w dostępie osób wykluczonych

do powszechnie występujących dóbr i świadczonych usług oraz ułatwiających im

pełne uczestnictwo w Ŝyciu społecznym.

Strategicznym dokumentem wyznaczającym cele i priorytety polityki

społecznej w zakresie przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu jest

Narodowa Strategia Integracji Społecznej oraz Krajowy Plan Działań na Rzecz

Integracji Społecznej, będący częścią Krajowego Programu „Zabezpieczenie

Społeczne i Integracja Społeczna” na lata 2008-2010, przyjętego przez Radę

Ministrów w dniu 16 grudnia 2008 roku. Zgodnie z definicją przedstawioną

w Narodowej Strategii Integracji Społecznej wykluczenie społeczne to brak lub

ograniczone moŜliwości uczestnictwa, wpływania, korzystania osób i grup

z podstawowych praw, instytucji publicznych, usług, rynków, które powinny być

dostępne dla kaŜdego.

W niniejszym badaniu za „wykluczenie społeczne” przyjmuje się:

• wykluczenie strukturalne – definiuje je miejsce zamieszkania rodzin, niskie

wykształcenie rodziców, dochody gospodarstw domowych;

wykluczenie materialne – definiuje je bieda, ubóstwo rodzin, poziom dochodów

poniŜej minimum socjalnego, bezrobocie rodziców i związane z tym bariery

uniemoŜliwiające pełne uczestnictwo w Ŝyciu kulturalnym, społecznym i

edukacyjnym (Cholewicki Ł. i inni (red.), [online], Biuletyn Stowarzyszenia



5

Pogotowie Społeczne nr 1/2006,

www.wykluczenie.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=298&It

emid=72, dn. 9 września 2010 r.

• Czapiński J., Rodzaje wykluczenia społecznego, [w:] Raport Diagnoza

Społeczna 2009. Warunki i jakość Ŝycia Polaków, Czapiński J., Panek T.

(red.), Wyd. Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2009).

Analizując problem wykluczenia społecznego w Polsce, naleŜy uwzględnić

transformację systemową zapoczątkowaną w latach 80-tych XX wieku.

Nadopiekuńczość państwa w okresie PRL-u przyczyniła się do późniejszych

trudności obywateli w przystosowaniu się do nowych warunków (Frieske K. W.,

Dynamika koncepcji marginalizacji społecznej, [w:] „Polityka Społeczna” nr 11-

12/2002). Nagły wzrost wymagań pracodawców w postaci wyŜszych i bardziej

adekwatnych do obejmowanego stanowiska kwalifikacji oraz odejście od modelu

pełnego, „doŜywotniego” zatrudnienia spowodowało, Ŝe wiele osób znalazło się bez

pracy i środków utrzymania. Ponadto dość powszechne stało się zjawisko

dziedziczenia wykluczenia. Dzieci oraz młodzieŜ modelują nieefektywne wzorce

zachowań, m.in. brak gospodarności i zdolności adaptacyjnej. Ów syndrom

dziedziczenia (m.in. wyuczonej bezradności) jest na tyle silny, iŜ z biegiem lat ulega

pogłębieniu sprawiając, Ŝe wprowadzanie zmian staje się niezwykle trudne. Osoby

zmarginalizowane, funkcjonując w środowisku wzmacniającym nieefektywne wzorce

zachowań społeczno-zawodowych, przejawiają małą otwartość na nowe,

alternatywne rozwiązania. Dlatego niezwykle waŜne jest wsparcie młodzieŜy

zagroŜonej wykluczeniem społecznym, będącej niejako u progu kariery zawodowej.

Zjawisko wykluczenia społecznego dzieci i młodzieŜy w województwie

warmińsko-mazurskim jest obarczone dodatkowymi lokalnymi czynnikami

o charakterze ekonomicznym, społecznym oraz historyczno-geograficznym. Ich



6

specyfikę przedstawia dokument „Sytuacja dzieci i młodzieŜy w województwie

warmińsko-mazurskim – diagnoza stanu zastanego”, sporządzony w 2010 r. przez

Obserwatorium Integracji Społecznej działające w strukturze Regionalnego Ośrodka

Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-

Mazurskiego w Olsztynie. Na jego podstawie zarysowują się następujące lokalne

tendencje:

• z uwagi na wyŜszą względem reszty kraju stopę bezrobocia oraz niŜszy

poziom wynagrodzeń (w 2008 r. najniŜszy w kraju) ludność województwa

warmińsko-mazurskiego Ŝyje na niŜszym poziomie ekonomicznym niŜ ludność

w innych województwach (wyŜsza wartość stopy ubóstwa) – pogłębia to

problem wykluczenia społecznego dzieci i młodzieŜy, rodzących się

i wychowujących w ubóstwie materialnym;

• wysoki poziom bezrobocia (w 2009 r. najwyŜszy w Polsce i prawie 2-krotnie

wyŜszy od średniej krajowej) implikuje trudności z odnalezieniem się na rynku

pracy, zwłaszcza osób młodych, dopiero na ten rynek wchodzących,

wpływając niekorzystnie na ich status ekonomiczny, społeczny oraz na

postawy Ŝyciowe;

• znaczny odsetek mieszkańców województwa (ponad 16% w 2008 r.,

najwyŜszy w skali kraju) korzysta z pomocy społecznej, co obrazuje skalę

problemu ubóstwa, a jednocześnie stanowi wyzwanie dla regionalnej polityki

społecznej w aspekcie planowania i wdraŜania skutecznych form wsparcia;

• najwyŜszy w kraju stopień pegeeryzacji rolnictwa, niskie zurbanizowanie

i uprzemysłowienie regionu w stosunku do innych województw oraz związany

z nimi m.in. niski poziom spójności przestrzennej, gospodarczej i społecznej –

to niektóre z czynników warunkujących dynamikę niekorzystnych zjawisk

społecznych, w tym zjawiska wykluczenia społecznego dzieci i młodzieŜy,



7

wpływając na jakość obecnego Ŝycia oraz szanse edukacyjne, zawodowe

i społeczne tej najmłodszej grupy mieszkańców województwa.

Przeprowadzone do tej pory badania nad sytuacją dzieci i młodzieŜy,

zamieszkujących województwo warmińsko-mazurskie, potwierdzają dwie kluczowe

przesłanki:

• silny wpływ uwarunkowań społeczno-ekonomicznych województwa na

zjawisko wykluczenia społecznego dotyka całe rodziny, a w efekcie umacnia

bariery rozwojowe odczuwane przez najmłodsze pokolenie mieszkańców;

• wykluczenie społeczne dzieci i młodzieŜy jest istotnie powiązane z ubóstwem

materialnym środowiska rodzinnego i najbliŜszego otoczenia społecznego,

tworzącym lokalne enklawy ubóstwa, które stanowią dla najmłodszych jedyne

znane im ramy odniesienia w ich Ŝyciu i rozwoju (Obserwatorium Integracji

Społecznej, Sytuacja dzieci i młodzieŜy w województwie warmińsko-

mazurskim – diagnoza stanu zastanego, Olsztyn 2010).

Najbardziej aktualne badanie empiryczne o zasięgu lokalnym, dotyczące

zjawiska marginalizacji i wykluczenia społecznego, zostały przeprowadzone w latach

2009-2010 przez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Olsztynie. Grupę

badawczą stanowiły rodziny dysfunkcyjne z powiatu olsztyńskiego. Analiza

zebranego materiału empirycznego wskazuje m.in., Ŝe młodzieŜ i młodzi dorośli

prezentują silniejszy opór wobec zmian, silniejsze postawy lękowe i większą

bezradność w aspekcie poszukiwania kierunku własnej orientacji rozwojowej, niŜ

osoby starsze. Świadczy to o szczególnym doświadczaniu marginalizacji

i wykluczenia społecznego właśnie przez najmłodszych badanych.

Zarówno szczególny wpływ sytuacji społeczno-ekonomicznej i historyczno-

geograficznej województwa warmińsko-mazurskiego, jak i stan badań nad



8

zjawiskiem wykluczenia społecznego dzieci i młodzieŜy w regionie wskazują na

zasadność dalszego empirycznego zgłębienia tego problemu. Główny kierunek

badawczy to regionalna specyfika zjawiska, w tym dynamika procesów, geneza

i skutki, ich zasięg i stopień trwałości, oraz obszary implikujące szczególną potrzebę

skutecznego przeciwdziałania.



9

Cel badania

Celem badania było poznanie zjawiska wykluczenia społecznego dzieci

i młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy społecznej z regionu Warmii i Mazur

na podstawie opinii pracowników socjalnych. Dzieci i młodzieŜ w niniejszym badaniu

stanowiły osoby w przedziale wiekowym między 11-18 rokiem Ŝycia, które realizują

powszechny obowiązek edukacyjny od piątej klasy szkoły podstawowej do trzeciej

klasy szkoły gimnazjalnej z uwzględnieniem uczniów, którzy nie otrzymali promocji

do następnej klasy. Do badania włączono osoby zatrudnione w ośrodkach pomocy

społecznej, które ze względu na obszar działania dzielą się na:

• Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej (GOPS);

• Miejsko-Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej (M-GOPS);

• Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej (MOPS).

1.1 Metody i narz ędzia badawcze

W niniejszym badaniu posłuŜono się triangulacją metodologiczną, tj. analizą

zarówno jakościową, jak i ilościową, zapewniającą wyŜszą jakość prowadzonych

badań oraz uzyskanie bardziej wiarygodnych wyników. Dzięki temu uzyskano bardzo

szeroki zakres wiedzy na temat skali wykluczenia społecznego dzieci i młodzieŜy

z rodzin korzystających z pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim

oraz opinii pracowników socjalnych w tym zakresie.

Z racji tak zaprojektowanej metodologii do realizacji badania zastosowano

technikę ankiety pocztowej umoŜliwiającej uzyskanie bardziej rzetelnych odpowiedzi.

Kwestionariusz ankiety składał się zarówno z pytań zamkniętych, koniunktywnych,

jak i otwartych. Narzędzie podzielone zostało na obszary tematyczne, z których



10

kaŜdy obejmuje pytania dotyczące róŜnych przejawów i kryteriów wykluczenia

społecznego w opinii pracowników socjalnych.

Dlatego teŜ zdecydowano się zbadać następujące kwestie:

• sposób rozumienia pojęcia wykluczenia społecznego przez pracowników

socjalnych: jakie są główne powody wykluczenia społecznego, jakie jest

prawdopodobieństwo powielenia schematu wykluczenia społecznego przez

młodzieŜ, czy wyjście z kręgu wykluczenia społecznego jest moŜliwe, jakie są

najskuteczniejsze sposoby pomocy młodzieŜy według pracowników

socjalnych;

• potencjał osobowościowy młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy

społecznej w oczach pracowników socjalnych: jakimi cechami charakteru

odznacza się młodzieŜ, jak przebiegają relacje młodzieŜy z ludźmi z ich

otoczenia;

• charakterystykę gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej

na danym obszarze w oparciu o opinie pracowników socjalnych: jak wygląda

sytuacja materialna rodzin, ile dzieci liczy przeciętna rodzina, jakiego rodzaju

problemy występują w rodzinach, jakie warunki mieszkaniowe występują

w rodzinach;

• problem korzystania ze świadczeń instytucji pomocy społecznej: jaka forma

pomocy jest najczęściej przyznawana rodzinom, jaka część rodzin potrzebuje

pomocy w opinii pracowników socjalnych, na co rodziny przeznaczają

otrzymaną pomoc;

• wpływ otoczenia rodzinnego na dzieci i młodzieŜ z rodzin korzystających

z pomocy społecznej: jak funkcjonuje młodzieŜ w rodzinach, jakiego rodzaju

problemy wychowawcze występują w rodzinach, jaka atmosfera panuje



11

w rodzinach, jaka jest jakość relacji w rodzinach, jaki styl wychowania stosują

rodzice względem dzieci;

• sposób spędzania czasu wolnego przez rodziców i dzieci z rodzin

korzystających z pomocy społecznej: w jaki sposób spędzają czas wolny

rodzice z dziećmi, w jaki sposób dzieci spędzają swój czas wolny;

• aspiracje Ŝyciowe oraz perspektywy edukacyjno-zawodowe dzieci i młodzieŜy

z rodzin korzystających z pomocy społecznej: jak postrzegana jest praca

i nauka w środowiskach rodzinnych oraz przez młodzieŜ, jaki jest stopień

aktywności członków rodzin w poszukiwaniu pracy, jakie są plany edukacyjno-

zawodowe młodzieŜy, jakie plany względem przyszłości dzieci mają rodzice;

• rola szkoły i edukacji w ocenie rodziców oraz dzieci/młodzieŜy z rodzin

korzystających z pomocy społecznej z perspektywy pracownika socjalnego:

jakie są opinie dzieci i rodziców na temat szkoły, czy rodzice współpracują ze

szkołą i nauczycielami, jakie są oczekiwania rodziców względem szkoły, czy

dzieci spotkały się z przejawami dyskryminacji w szkole.

1.2 Realizacja badania

Formularz ankiety docierał za pośrednictwem Regionalnego Ośrodka Polityki

Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego do

kierowników ośrodków pomocy społecznej z prośbą o przekazanie go pracownikowi

socjalnemu. Zwrot wypełnionego przez pracownika socjalnego kwestionariusza

ankiety następował drogą pocztową na adres Instytutu Badawczo-Szkoleniowego

Sp. z o.o. Pracownik Instytutu kontaktował się telefonicznie z kilkoma pracownikami

socjalnymi jedynie w celu uzupełnienia informacji zawartych w kwestionariuszu

ankiety.



12

Okres realizacji badania wynosił 12 tygodni – miesiące czerwiec i lipiec były

przeznaczony na opracowanie narzędzia badawczego, natomiast ankiety były

wysłane w drugiej połowie lipca oraz na początku sierpnia 2010 r.

1.3 Struktura społeczno-demograficzna badanych

Ze względu na cel badania zastosowano nieprobabilistyczną metodę doboru

próby respondentów, dobór jednostek miał charakter celowy.

Nieprobabilistyczne, czyli nielosowe metody doboru jednostek do badań

polegają na tym, Ŝe osoba prowadząca badania świadomie wybiera konkretne osoby

w oparciu o przyjęte przez siebie kryteria (Sołoma L., Metody i techniki badań

socjologicznych, Wyd. UWM, Olsztyn 2002).

Badaniem zostało objętych 116 pracowników socjalnych – po jednym

z kaŜdego ośrodka pomocy społecznej. W badaniu wzięło udział 31 miejskich

ośrodków pomocy społecznej, 18 miejsko-gminnych ośrodków pomocy społecznej

oraz 67 gminnych ośrodków pomocy społecznej w całym województwie warmińsko-

mazurskim.

Płeć

Rozkład płci w badaniu pokazuje potwierdzenie ciągle aktualnego poglądu

o silnej feminizacji zawodów związanych z pomocą społeczną. Kobiety stanowią

95,69% badanych, męŜczyźni – 4,31%.

Wiek

Wykres nr 1.1 przedstawia podział osób badanych wg przedziałów wiekowych.

MoŜna zauwaŜyć, Ŝe najbardziej równomiernie rozkładają się przedziały wiekowe od

36 do 55 lat, gdyŜ róŜnica pomiędzy tym przedziałami jest niewielka, wynosi zaledwie



13

ok. 1%. Najmniejszy procent respondentów 2,59% to osoby powyŜej 55 roku Ŝycia,

co jest prawdopodobnie spowodowane wykorzystywaniem moŜliwości przejścia na

wcześniejszą emeryturę, a tylko (5,17%) to osoby młode do 25 roku Ŝycia. Natomiast

najliczniejszą grupę stanowią badani w przedziale wiekowym 26 do 35 lat (34,48%).

5,17%

34,48%

28,45%

29,31%

2,59%

PoniŜej 25 i 25 lat

26-35 lat

36-45 lat

46-55 lat

PowyŜej 55 lat

Wykres 1.1 Wiek respondentów

StaŜ pracy

Występują duŜe dysproporcje w przypadku staŜu pracy respondentów.

Najmniej badanych osób (10,34%) pracuje poniŜej 3 lat. Natomiast najwięcej osób

pracuje w przedziale powyŜej 21 lat, stanowią one grupę 37,07%.

W ankiecie zapytano równieŜ o staŜ pracy w pomocy społecznej. Podobnie jak

wiek uczestników badania, dość równomierne rozkłada się staŜ pracy, gdzie

w dwóch przedziałach wartości są identyczne. 29,31% badanych pracuje w pomocy



14

społecznej zarówno w przedziale 4–12 lat, jak i powyŜej 21 lat. W tabeli nr 1.1

zestawiono odpowiedzi na to pytanie z odpowiedziami o staŜ pracy ogólnie.

Zestawienie pokazuje, Ŝe osoby pracujące najdłuŜej w badanych ośrodkach nie

rozpoczynały swojej kariery zawodowej na stanowisku pracownika socjalnego.

37,07% badanych posiada ogólny staŜ pracy w przedziale powyŜej 21 lat, a tylko

29,31% osób pracuje tyle lat w pomocy społecznej. Zatem 9,48% osób

posiadających staŜ pracy w przedziale 4–12 oraz powyŜej 21 lat pracowało nie tylko

w instytucjach pomocy społecznej. Natomiast wśród osób o najkrótszym

doświadczeniu zawodowym prawie połowa badanych zaraz po okresie edukacji

podjęła pracę w pomocy społecznej. Jest to spowodowane bezustannie rosnącym

zapotrzebowaniem na pracę w charakterze pracownika socjalnego. Tę tezę

potwierdzają równieŜ średnie lata pracy w poszczególnych kategoriach

Tabela 1.1 Sta Ŝ pracy respondentów

StaŜ pracy ogółem Sta Ŝ pracy w pomocy społecznej N % N %

PoniŜej 3 i 3 lata 12 10,34% 21 18,10% 4-12 lat 36 31,03% 34 29,31% 13-21 lat 25 21,55% 27 23,28% PowyŜej 21 lat 43 37,08% 34 29,31% Ogółem 116 100% 116 100%

Wykształcenie

Jak wynika z poniŜszego zestawienia, występuje niewielka róŜnica pomiędzy

odsetkiem osób posiadających wykształcenie policealne oraz wykształcenie wyŜsze.

JednakŜe najwięcej osób (57,76%) legitymuje się dyplomem ukończenia studiów

wyŜszych, a 42,24% badanych posiada wykształcenie policealne, przy czym naleŜy

zauwaŜyć, Ŝe do kategorii „WyŜsze” wliczono zarówno wykształcenie wyŜsze



15

zawodowe (licencjat), które posiada 16,38% badanych, jak i wykształcenie wyŜsze

magisterskie (41,38%).

Tabela 1.2 Wykształcenie respondentów

Wykształcenie N % Policealne 49 42,24%

WyŜsze 67 57,76%

Ogółem 116 100%

Wykształcenie w badanych jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej

Porównując poziom wykształcenia w badanych ośrodkach moŜna stwierdzić,

Ŝe najwięcej osób z wyŜszym wykształceniem (ponad 70%) jest w miejsko-gminnych

ośrodkach pomocy społecznej. W tych jednostkach najmniej osób ma wykształcenie

policealne (27,78%). Z kolei najmniejszy odsetek osób z wyŜszym wykształceniem

odnotowano w GOPS-ach, gdzie sięgnął on ponad 50%.

Biorąc pod uwagę poziom wykształcenia w poszczególnych ośrodkach moŜna

stwierdzić, Ŝe w kaŜdym z nich występuje przewaga osób z wyŜszym wykształceniem

nad osobami z wykształceniem policealnym.



16

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

GOPS M-GOPS MOPS

Policealne

WyŜsze

Wykres 1.2 Wykształcenie respondentów z podziałem n a MOPS, GOPS, M-GOPS

Dodatkowe kwalifikacje

Biorąc pod uwagę fakt, Ŝe duŜa część badanych posiada wykształcenie

wyŜsze, to tylko 4,31% ma ukończone studia podyplomowe, a 10,34% osób posiada

specjalizację z organizacji pomocy społecznej. W związku z tym, iŜ nie jest moŜliwe

jednoznaczne określenie liczby osób, które uzyskały w/w specjalizację w ramach

szkolenia lub studiów podyplomowych, tę kategorię ujęto oddzielnie. Natomiast nieco

ponad 4% badanych uczestniczyło w kursach, szkoleniach m.in. z zakresu: przemocy

domowej, przygotowania projektu systemowego, rozwoju form aktywnej integracji

poprzez kontrakty socjalne oraz programy aktywności lokalnej, profilaktyki

alkoholowej, psychologii i socjoterapii, mediacji oraz asertywności.



17

Tabela 1.3 Posiadane dodatkowe kwalifikacje respond entów

Tak Nie Ogółem Dodatkowe kwalifikacje N % N % %

Ukończone studia podyplomowe 5 4,31% 111 95,69% 100% Ukończona specjalizacja z organizacji pomocy społecznej

12 10,34% 104 89,66% 100%

Ukończone szkolenia, kursy 7 6,03% 109 93,97% 100%

Rodzaj posiadanej specjalizacji

37,07% badanych ukończyło specjalizację I stopnia w zawodzie pracownik

socjalny, a 11,21% II stopień tej specjalizacji. Natomiast ponad połowa badanych nie

posiada specjalizacji w zawodzie pracownika socjalnego.

Tabela 1.4 Respondenci posiadaj ący specjalizacj ę I i II stopnia

Rodzaj specjalizacji N % Specjalizacja I stopnia w zawodzie pracownik socjalny 43 37,07% Specjalizacja II stopnia w zawodzie pracownik socjalny 13 11,21% Brak specjalizacji I i II stopnia w zawodzie pracownik socjalny 60 51,72% Ogółem 116 100%

Tabela 1.5 Posiadane specjalizacje respondentów z p odziałem na MOPS, M-GOPS, GOPS

Specjalizacja I stopnia

Specjalizacja II stopnia

Inne kwalifikacje

Brak dodatkowych kwalifikacji

GOPS 41,79% 11,94% 17,91% 32,84% M-GOPS 22,22% 5,56% 33,33% 38,89% MOPS 35,48% 12,90% 16,13% 41,94%

Procenty nie sumują się do 100, poniewaŜ respondent mógł wskazać więcej

niŜ jedną odpowiedź.



18

Spośród ogółu respondentów, którzy ukończyli specjalizację I i II stopnia oraz

dodatkowe kwalifikacje w poszczególnych jednostkach, to 53,73% respondentów

pracuje w GOPS-ach, a 48,38% osób w MOPS-ach. Ponadto 17,91% pracowników

socjalnych gminnych oraz 33,33% miejsko-gminnych ośrodków pomocy społecznej

posiada dodatkowe kwalifikacje, tj. ukończone studia podyplomowe oraz szkolenia.

Natomiast 41,94% badanych z MOPS-ów nie posiada dodatkowych kwalifikacji w tym

zakresie.

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

GOPS M-GOPS MOPS

Specjalizacja I stopnia

Specjalizacja II stopnia

Inne

Brak dodatkowych kwalif ikacji

Wykres 1.3 Odsetek respondentów posiadaj ących specjalizacj ę oraz dodatkowe kwalifikacje



19

2 ANALIZA ZEBRANEGO MATERIAŁU EMPIRYCZNEGO

Zebrane wyniki przeprowadzonego badania zostały poddane analizie

ilościowej i jakościowej. PoniŜsze zestawienie wyników przedstawiono w oparciu

o kryteria grupujące pytania ankietowe:

• Postrzeganie skali problemu wykluczenia społecznego przez pracowników

socjalnych;

• Potencjał osobowościowy dzieci i młodzieŜy w opinii pracowników socjalnych;

• Charakterystyka gospodarstw domowych rodzin korzystających z pomocy

społecznej w województwie warmińsko-mazurskim;

• Korzystanie ze świadczeń instytucji pomocy społecznej;

• Wpływ środowiska rodzinnego na dzieci i młodzieŜ;

• Sposób spędzania czasu wolnego przez rodziców i dzieci;

• Aspiracje zawodowe i edukacyjne dzieci i młodzieŜy;

• Rola szkoły i edukacji w ocenie rodziców oraz dzieci/młodzieŜy z perspektywy

pracownika socjalnego.

2.1 Postrzeganie skali problemu wykluczenia społecz nego przez pracowników socjalnych

Według zdecydowanej większości badanych głównym powodem wykluczenia

społecznego jest bezrobocie. Ów pogląd ma odzwierciedlenie w sytuacji

gospodarczej kraju, a zwłaszcza województwa warmińsko-mazurskiego, które

posiada najwyŜszy wskaźnik bezrobocia w Polsce. Stały wzrost odsetka

bezrobotnych ciągle pozostających bez pracy, powiększająca się „szara strefa” oraz

powszechność bezrobocia oprócz dotkliwego obniŜenia poziomu Ŝycia powoduje

równieŜ negatywne skutki psychospołeczne. Pozostałe dwa czynniki, które zdaniem



20

badanych wpływają na wykluczenie to ubóstwo (69,8%) oraz bezradność

w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego

(31,0%), zwłaszcza w rodzinach niepełnych i wielodzietnych. To pokazuje, Ŝe w wielu

rodzinach korzystających z pomocy społecznej występuje syndrom dziedziczenia

wykluczenia. Pracownicy socjalni upatrują przyczyn złej sytuacji Ŝyciowej wielu osób

w ich indywidualnych cechach osobowościowych oraz umiejętnościach.

0% 20% 40% 60% 80%

Bezrobocie

Ubóstwo

Bezradność opiekuńczo-wychow. i w prowadzeniu gosp. domowego

Niepełnosprawność

Bezdomność

Alkoholizm lub narkomania

Przemoc w rodzinie

Brak umiejętności przyst. do Ŝycia młodzieŜy opuszcz. placówki opiekuńczo-wych.

Macierzyństwo lub wielodzietność

Długotrwała lub cięŜka choroba

Sieroctwo

Handel ludźmi

Trudność integr. cudzoziemców posiadających status uchodźcy

Zdarzenia losowe i sytuacje kryzysowe

Klęska Ŝywiołowa lub ekologiczna

Wykres 2.1 Najcz ęściej wskazywane przez respondentów powody wykluczen ia społecznego



21

W badanych ośrodkach występują pewne róŜnice w postrzeganiu przyczyn

wykluczenia społecznego (Wykres 2.2). Pracownicy GOPS-ów są zdania, Ŝe

najsilniej na wykluczenie wpływają odpowiednio: bezrobocie, ubóstwo oraz

bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa

domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych i wielodzietnych. W miejsko-gminnych

ośrodkach pomocy społecznej wśród przyczyn wykluczenia na pierwszym miejscu

podaje się ubóstwo, następnie bezrobocie i niepełnosprawność. Natomiast w opinii

pracowników MOPS-ów głównymi determinantami wykluczenia są: bezrobocie,

ubóstwo oraz bezdomność. PowyŜsze dane pokazują, Ŝe wskazywane odpowiedzi

mają silny związek z powszechnością osób wywodzących się z danych grup,

występujących w otoczeniu ankietowanych. Grupa osób bezdomnych występuje

głównie w miastach, stąd wskazanie tego czynnika przez pracowników MOPS-ów.



22

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Bezrobocie

Ubóstwo

Bezradność opiekuńczo-wychow. i w prowadzeniu gosp. domowego

Niepełnosprawność

Bezdomność

Alkoholizm lub narkomania

Przemoc w rodzinie

Brak umiejętności przyst. do Ŝycia młodzieŜy opuszcz. placówki opiekuńczo-wych.

Macierzyństwo lub wielodzietność

Długotrwała lub cięŜka choroba

Sieroctwo

Handel ludźmi

Trudność integr. cudzoziemców posiadających status uchodźcy

Zdarzenia losowe i sytuacje kryzysowe

Klęska Ŝywiołowa lub ekologiczna

MOPS MGOPS GOPS

Wykres 2.2 Najcz ęściej wskazywane przez respondentów powody wykluczen ia społecznego

z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

PoniŜszy wykres przedstawia preferencje pracowników socjalnych dotyczące

grup wykluczonych społecznie. 28,45% respondentów jest zdania, Ŝe osobami

w największym stopniu potrzebującymi pomocy są ofiary patologii Ŝycia rodzinnego.

Drugą grupą osób wskazywaną najczęściej były osoby bezrobotne, następnie dzieci

i młodzieŜ z trudnych środowisk oraz niepełnosprawni oraz długotrwale i cięŜko

chorzy. Natomiast wśród grup, które w opinii badanych w najmniejszym stopniu



23

potrzebują wsparcia wymieniono: imigrantów, Cyganów, narkomanów, osoby

opuszczające zakłady karne, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych oraz Ŝyjące

w trudnych warunkach mieszkaniowych. Zestawienie pokazuje, Ŝe problem dzieci

i młodzieŜy zagroŜonych wykluczeniem społecznym jest, zdaniem ankietowanych,

jednym z waŜniejszych. Tę grupę bowiem badani wskazali na trzecim miejscu.

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Wykres 2.3 Preferencje respondentów wobec grup, któ re najbardziej potrzebuj ą pomocy



24

Trzech respondentów wskazało równieŜ inne grupy, które ich zdaniem

potrzebują pomocy, są to: rodziny wielodzietne, ofiary przemocy oraz męŜczyźni

samotnie wychowujący dzieci.

NaleŜy zwrócić uwagę, iŜ wśród respondentów jedynie 0,64% jest zdania, Ŝe

prawdopodobieństwo powielenia schematu wykluczenia społecznego przez dzieci

i młodzieŜ jest bardzo małe. Natomiast 40,26% pracowników socjalnych uwaŜa, Ŝe

młodzi ludzie w duŜym stopniu będą zagroŜeni wykluczeniem. Z kolei 28,12%

badanych twierdzi, Ŝe owo ryzyko jest bardzo duŜe, a 30,99% wskazało na średni

stopień prawdopodobieństwa.

0,64% 0,00%

30,99%

40,26%

28,12%Bardzo małe

Raczej małe

Średnie

Raczej duŜe

Bardzo duŜe

Wykres 2.4 Prawdopodobie ństwo powielenia schematu wykluczenia społecznego pr zez dzieci

i młodzie Ŝ z rodzin obj ętych pomoc ą społeczn ą w opinii pracowników socjalnych



25

Zastanawiający jest natomiast rozkład odpowiedzi w poszczególnych

ośrodkach (Wykres 2.5). W GOPS-ach mamy do czynienia z wysokim odsetkiem

osób deklarujących duŜe prawdopodobieństwo powielenia schematu wykluczenia

społecznego wśród dzieci/młodzieŜy. RóŜnica pomiędzy osobami wskazującym na

duŜe i bardzo duŜe ryzyko zagroŜenia marginalizacją jest niewielka, wynosi 5,97%.

Natomiast brak jest odpowiedzi świadczących o małym ryzyku dziedziczenia przez

dzieci/młodzieŜ postaw i zachowań rodziców, a jedynie 7,46% uwaŜa, Ŝe

dzieci/młodzieŜ w średnim stopniu dotknie problem wykluczenia. Pracownicy

miejsko-gminnych ośrodków pomocy społecznej udzielili jedynie dwóch rodzajów

odpowiedzi: 77,78% osób wskazało na duŜy stopień, a 22,22% na bardzo duŜy

stopień ryzyka wykluczeniem. W MOPS-ach najwięcej respondentów jest zdania, iŜ

dzieci/młodzieŜ w duŜym stopniu jest naraŜona na powielenie sytuacji Ŝyciowej

rodziców. 35,48% badanych twierdzi, Ŝe istnieje bardzo duŜe ryzyko zagroŜenia

marginalizacją w przyszłości. W przeciwieństwie do pozostałych ośrodków występuje

pewien odsetek osób, w opinii których problem wykluczenia społecznego raczej

ominie dzieci/młodzieŜ, wynosi on ok. 1%.

Analiza odpowiedzi respondentów wskazuje jednak przede wszystkim na

pesymizm w postrzeganiu szans dzieci/młodzieŜy na uzyskanie wyŜszego statusu

społecznego w przyszłości, który charakteryzuje pracowników socjalnych niezaleŜnie

od obszaru działania ośrodków pomocy społecznej.



26

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

GOPS M-GOPS MOPS

Bardzo małe

Raczej małe

Średnie

Raczej duże

Bardzo duże

Wykres 2.5 Prawdopodobie ństwo powielenia schematu wykluczenia społecznego pr zez dzieci

i młodzie Ŝ z rodzin obj ętych pomoc ą społeczn ą z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Pracownicy socjalni zostali równieŜ zapytani o to, czy zjawisko wykluczenia

społecznego ma charakter przejściowy czy stały w stosunku do osób nim

dotkniętych. Zdecydowana większość badanych (74,14%) przejawia umiarkowany

optymizm, tzn. twierdzi, Ŝe wyjście z kręgu wykluczenia społecznego jest bardzo

trudne, ale moŜliwe. 9,48% pracowników socjalnych jest zdania, Ŝe zjawisko

wykluczenia społecznego ma charakter zdecydowanie przejściowy. 5,17% badnych

jest w swej opinii bardziej pesymistycznych, uwaŜa bowiem, Ŝe powrót do

społeczeństwa osób wykluczonych raczej nie jest moŜliwy. Natomiast 0,86% zgadza

się z poglądem, Ŝe wyjście z kręgu wykluczenia społecznego jest niemoŜliwe.



27

9,48%

74,14%

10,34%

5,17% 0,86%

Tak, w zupełności

Raczej tak, ale jest to bardzo trudne

Trudno powiedzieć

Raczej nie, poniewaŜ wymagałoby to zerwania wszelkich kontaktów z dotychczasowym środowiskiem

Nie jest moŜliwe

Wykres 2.6 Opinia respondentów na temat mo Ŝliwo ści wyj ścia z kr ęgu wykluczenia

społecznego

Największy odsetek osób twierdzących, Ŝe wykluczenie społeczne ma

charakter przejściowy występuje w gminnych ośrodkach pomocy społecznej

(10,45%) oraz w miejskich ośrodkach pomocy społecznej (9,68%). Jednocześnie

w GOPS-ach tylko 1 osoba opowiada się za zupełnym brakiem moŜliwości powrotu

do Ŝycia społecznego osób wykluczonych.



28

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak, w zupełności

Raczej tak, ale jest to bardzo trudne

Trudno powiedzieć

Raczej nie, poniewaŜ wymagałoby to zerwania wszelkich kontaktów z dotychczasowym środowiskiem

Nie jest moŜliwe

Wykres 2.7 Opinia respondentów na temat mo Ŝliwo ści wyj ścia z kr ęgu wykluczenia

społecznego z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Badani zapytani o najbardziej efektywne, ich zdaniem, sposoby pomocy

młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy społecznej udzielili róŜnorodnych

odpowiedzi. Najwięcej osób jest zdania, Ŝe młodzieŜy potrzebna jest pomoc

w zdobyciu doświadczenia zawodowego. 29,28% osób uznało, Ŝe

najodpowiedniejszym sposobem byłoby praktyczne nauczenie zawodu, bądź

bezpłatne kursy zawodowe. DuŜy odestek osób wskazuje na pomoc w zdobyciu

wykształcenia. Jedynie 1,25% osób twierdzi, Ŝe skutecznym sposobem pomocy

młodzieŜy byłby miesięcznie wypłacony zasiłek oraz jednorazowa kwota pienięŜna.

W poszczególnych ośrodkach pomocy społecznej udzielano podobnych odpowiedzi

(Wykres 2.9).



29

30,53%

25,86%

6,23%

29,28%

1,25%5,61% 1,25%

Pomoc w zdobyciu doświadczenia zawodowego

Pomoc w zdobyciu wykształcenia

Pomoc w ukończeniu studiów wyŜszych

Praktyczne nauczenie zawodu

Miesięcznie wypłacony zasiłek

Zapewnienie godziwych warunków zamieszkania

Jednorazowa duŜa kwota pienięŜna z konkretnym przeznaczeniem

Wykres 2.8 Najskuteczniejsze sposoby pomocy dziecio m/młodzie Ŝy zagro Ŝonej wykluczeniem

społecznym w opinii pracowników socjalnych



30

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

GOPS M-GOPS MOPS

Pomoc w zdobyciu doświadczenia zawodowego

Pomoc w zdobyciu wykształcenia

Pomoc w ukończeniu studiów wyŜszych

Praktyczne nauczenie zawodu

Miesięcznie wypłacony zasiłek

Zapewnienie godziwych warunków zamieszkania

Jednorazowa duŜa kwota pienięŜna z konkretnym przeznaczeniem

Wykres 2.9 Najskuteczniejsze sposoby pomocy dziecio m/młodzie Ŝy zagro Ŝonej wykluczeniem

społecznym w opinii pracowników socjalnych z podzia łem na MOPS, GOPS, M-GOPS

2.2 Potencjał osobowo ściowy dzieci i młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących

z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych

Analizując uzyskane wyniki moŜna stwierdzić, Ŝe pracownicy socjalni nisko

oceniają potencjał osobowościowy dzieci/młodzieŜy. Ponad połowa badanych

twierdzi, Ŝe młodzi ludzie mają problemy z przystosowaniem się do zmieniających się

warunków i kaŜdej nowej sytuacji, podczas, gdy zaledwie 6,03% jest odmiennego

zdania. Z kolei 35,34% nie potrafi tego jednoznacznie określić.



31

58,62%

6,03%

35,34%

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.10 Wskazania respondentów dotycz ące posiadania zdolno ści adaptacyjnych przez

dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

Największy odsetek osób, które uwaŜają, Ŝe dzieci/młodzieŜ posiada małą

zdolność adaptacyjną występuje w gminnych ośrodkach pomocy społecznej.

Natomiast naleŜy zwrócić uwagę na rozkład odpowiedzi w M-GOPS-ach. Występuje

tutaj najwyŜszy odsetek osób, którym trudno odnieść się do omawianej kwestii,

a Ŝaden z respondentów nie wyraŜa poglądu, Ŝe dzieci/młodzieŜ posiada duŜe

umiejętności przystosowawcze.



32

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.11 Wskazania respondentów dotycz ące posiadania zdolno ści adaptacyjnych przez

dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej z podziałem na MOPS, GOPS,

M-GOPS

Pracownicy socjalni zostali zapytani o natęŜenie cech wśród młodzieŜy

umoŜliwiających funkcjonowanie w Ŝyciu społecznym i zawodowym. Były to

następujące cechy: chęć podejmowania współpracy z innymi, chęć samodzielnego

podejmowania decyzji, wiara we własne kompetencje, motywacja osiągnięć oraz

otwartość na zmiany. Zdecydowana większość badanych wskazuje na średnie,

przeciętne, bądź małe natęŜenie tych cech. Jedynie w przypadku chęci

podejmowania samodzielnych decyzji, 33,62% osób wskazuje na duŜe natęŜenie tej

wartości u młodzieŜy. MoŜna zatem stwierdzić, iŜ badani są zdania, Ŝe młodzieŜ nie

posiada wykształconych w odpowiednim stopniu kompetencji interpersonalnych

umoŜliwiających pełną partycypację w społeczeństwie.



33

12,93%

8,62%

9,48%

6,03%

12,93%

34,48%

50,86%

48,28%

23,28%

18,97%

45,69%

32,76%

33,62%

36,21%

56,90%

3,45%

6,90%

7,76%

27,59%

8,62%

2,59%

6,03%

1,72%

Otwartość na zmiany

Motywacja osiągnięć

Wiara we własne kompetencje

Chęć samodzielnego podejmowania

decyzji

Chęć podejmowania

współpracy z innymi

Bardzo mała Mała Średnia, przeciętna DuŜa Bardzo duŜa

Wykres 2.12 Wskazania respondentów dotycz ące nat ęŜenia kompetencji społecznych w śród

młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

Z kolei wśród cech, jakie dostrzegają respondenci u dzieci/młodzieŜy

w bezpośrednim kontakcie, 40,44% osób dostrzega nieśmiałość, a 33,09%

arogancję. Niewielu badanych zauwaŜyło u dzieci/młodzieŜy zachowania agresywne

(5,15%).



34

33,09%

5,15%

15,44%

5,88%

40,44% Arogancja

Agresja

Uprzejmość

Uległość

Nieśmiałość

Wykres 2.13 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania poszczególnych cech

charakteru u dzieci/młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

W gminnych i miejsko-gminnych ośrodkach pomocy społecznej respondenci

oceniają dzieci/młodzieŜ, jako osoby przede wszystkim nieśmiałe. Natomiast

pracownicy MOPS-ów są zdania, Ŝe osoby młode zachowują się w sposób

arogancki.



35

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Nieśmiałość

Arogancja

Uprzejmość

Agresja

Uległość

MOPS M-GOPS GOPS

Wykres 2.14 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania poszczególnych cech

charakteru u dzieci/młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej z podziałem na

MOPS, GOPS, M-GOPS

Opinie badanych na temat osób młodych ukształtowane są zwykle

wyobraŜeniami negatywnymi. Dzieci/młodzieŜ jest najczęściej niezaradna (40,52%),

leniwa (38,79%), nieodpowiedzialna (34,48%), wulgarna (32,76%) i agresywna

(24,14%). Tylko w odniesieniu do jednej cechy – poziomu komunikatywności –

moŜna zaobserwować znaczącą liczbę odpowiedzi wskazujących na pozytywne

postrzeganie – osoby młode w wyobraŜeniu pracowników socjalnych są zwykle

towarzyskie (51,72%). Zdecydowana większość badanych na powyŜsze pytanie

udzieliła odpowiedzi typu „Trudno powiedzieć”.



36

Niezaradna 40,52%

Nieszczęśliwa 14,66%

Nieinteligentna 12,07%

Nieuczciwa 9,48%

Nieodpowiedzialna 34,48%

Wulgarna 32,76%

Agresywna 24,14%

Leniwa38,79%

Stroniąca od ludzi 6,90%

Zaradna 22,41%

Szczęśliwa 12,93%

Inteligentna 18,10%

Uczciwa 15,52%

Odpowiedzialna 8,62%

Kulturalna2,59%

Spokojna 18,10%

Pracowita 11,21%

Towarzyska 51,72%

Trudno powiedzieć 36,21%









Wykres 2.15 Nat ęŜenie wyst ępowania poszczególnych cech charakteru u dzieci/mło dzieŜy

z rodzin obj ętych pomoc ą społeczn ą w ocenie pracowników socjalnych

PoniŜszy wykres przedstawia postawę dzieci/młodzieŜy z rodzin

korzystających z pomocy społecznej w relacjach z osobami z ich otoczenia w opinii

pracowników socjalnych. W celu określenia postawy młodych osób zastosowano

3 wartości: serdeczność, obojętność oraz wrogość. 88,98% respondentów dostrzega

w relacjach dzieci/młodzieŜy z otoczeniem obojętność. Jedynie 9,32% osób jest

zdania, Ŝe relacje dzieci/młodzieŜy z otoczeniem opierają się na serdeczności.

Znikomy jest natomiast odsetek osób wskazujących na wrogość w relacjach.



37

9,32%

88,98%

1,69%

Serdeczność

Obojętność

Wrogość

Wykres 2.16 Postawy dzieci/młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

w relacjach z lud źmi z ich otoczenia w opinii pracowników socjalnych

Podobny, do zestawienia całościowego, rozkład procentowy odpowiedzi

występuje w M-GOPS-ach. Z kolei pracownicy GOPS-ów w ogóle nie dostrzegają

wrogiego nastawienia u dzieci/młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy

społecznej w stosunku do otoczenia, a zdecydowana większość opowiada się za

obojętnością w relacjach. NajwyŜszy procentowy udział odpowiedzi występuje

w MOPS-ach. Tam wrogie nastawienie u dzieci/młodzieŜy dostrzega 3,23%

badanych.



38

2.3 Charakterystyka gospodarstw domowych korzystaj ących z pomocy

społecznej w województwie warmi ńsko-mazurskim

Prezentowane w tym podrozdziale dane stanowią subiektywną ocenę

pracowników socjalnych poziomu Ŝycia rodzin korzystających z pomocy społecznej.

Zatem nie są to dane statystyczne i nie przekładają się na rzeczywistą sytuację

socjalno-bytową rodzin w województwie.

PoniŜszy wykres pokazuje, Ŝe z pomocy społecznej, zdaniem pracowników

socjalnych, korzystają przede wszystkim rodziny posiadające troje dzieci (70,69%),

dwoje dzieci (24,14%) oraz więcej niŜ troje dzieci (5,17%). śaden z respondentów nie

wskazał, iŜ są to rodziny posiadające jedno dziecko. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe

wielodzietność jest czynnikiem, który w znacznym stopniu wpływa na przynaleŜność

do grupy beneficjentów ośrodków pomocy społecznej.

24,14%

70,69%

5,17%

Jedno dziecko

Dwoje dzieci

Troje dzieci

Więcej niŜ troje dzieci

Wykres 2.17 Liczba dzieci w przeci ętnej rodzinie korzystaj ącej z pomocy społecznej w opinii

pracowników socjalnych



39

W zestawieniu terytorialnym (Wykres 2.18) moŜna zauwaŜyć, Ŝe liczba rodzin

korzystających z pomocy społecznej z trojgiem dzieci rozkłada się w miarę

równomiernie pomiędzy poszczególne ośrodki. Z kolei liczba rodzin z dwojgiem

dzieci jest największa w MOPS-ach, co jest zgodne z ogólną tendencją prokreacyjną

w kraju. Bowiem, mimo iŜ granice się powoli zacierają, to jednak w dalszym ciągu

więcej rodzin z jednym i dwojgiem dzieci mieszka w mieście niŜ na wsi. Natomiast

rodziny liczne, tzn. z więcej niŜ trojgiem dzieci w ogóle nie korzystają z pomocy M-

GOPS-ów.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

GOPS M-GOPS MOPS

Jedno dziecko

Dwoje dzieci

Troje dzieci

Więcej niŜ troje dzieci

Wykres 2.18 Liczba dzieci w przeci ętnej rodzinie korzystaj ącej z pomocy społecznej w opinii

pracowników socjalnych z podziałem na MOPS, GOPS, M -GOPS



40

PoniŜsze dane przedstawiają sytuację materialną rodzin w opinii pracowników

socjalnych. Ponad połowa respondentów twierdzi, Ŝe warunki materialne w rodzinach

są złe (56,03%). Natomiast 43,97% osób uwaŜa, Ŝe sytuacja finansowa rodzin jest

przeciętna.

5,17%

50,86%

43,97% Bardzo zła

Raczej zła

Przeciętna

Raczej dobra

Bardzo dobra

Wykres 2.19 Sytuacja materialna rodzin z dzie ćmi korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii


Pracownicy M-GOPS-ów i GOPS-ów najczęściej oceniali sytuację materialną

rodzin jako raczej złą (odpowiednio: 55,56% i 53,73%). Zdaniem ankietowanych

z miejskich ośrodków pomocy społecznej rodziny korzystające z pomocy społecznej

najczęściej posiadają przeciętne warunki materialne.



41

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Bardzo zła

Raczej zła

Przeciętna

Raczej dobra

Bardzo dobra

MOPS

M-GOPS

GOPS

Wykres 2.20 Sytuacja materialna rodzin z dzie ćmi korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii


W opinii pracowników socjalnych większość rodzin utrzymuje się z zasiłków

z pomocy społecznej (58,62%), następnie z prac dorywczych (49,14%) oraz prac „na

czarno” (48,28%). To świadczy o istnieniu duŜej „szarej strefy” wśród beneficjentów

pomocy społecznej. Z kolei 11,21% osób wskazało takŜe na inne źródła dochodu

rodzin, m.in.: świadczenia rodzinne i pielęgnacyjne, dodatki mieszkaniowe,

stypendia, dochody z pracy w gospodarstwie rolnym, pomoc Ŝywnościowa „Caritas”

oraz pomoc fundacji.



42

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Wykres 2.21 Główne źródła utrzymania rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii


Rozkład procentowy odpowiedzi uzyskanych z gminnych ośrodków pomocy

społecznej jest zbliŜony do zestawienia ogólnego. Pracownicy M-GOPS-ów jako

główne źródło dochodu rodzin wskazują zasiłki z pomocy społecznej, następnie

innego rodzaju zasiłki i zapomogi oraz prace dorywcze. Badani w miejskich

ośrodkach pomocy społecznej na pierwszym miejscu wymieniają zasiłki z pomocy

społecznej, następnie alimenty oraz pracę „na czarno”.



43

0% 20% 40% 60% 80%

Zasiłki z pomocy społecznej

Prace dorywcze

Dochody z pracy na umowę ustną (praca na czarno)

Innego rodzaju zasiłki i zapomogi

Alimenty

Zasiłek dla bezrobotnych

Dochody z pracy na umowę o pracę

Inne

Renta

Pomoc rodziny, znajomych

Emerytura

MOPS M-GOPS GOPS

Wykres 2.22 Główne źródła utrzymania rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii


Zdecydowana większość badanych ocenia warunki mieszkaniowe rodzin jako

przeciętne, natomiast 21% osób oceniło jako „Bardzo złe”. Jedynie 3% badanych jest

zdania, Ŝe rodziny posiadają raczej dobre warunki mieszkaniowe. We wszystkich

badanych jednostkach poszczególni respondenci odpowiedzieli podobnie (Wykres

2.24).



44

2,59%

18,97%

75,86%

2,59%

Bardzo złe

Raczej złe

Średnie, przeciętne

Raczej dobre

Bardzo dobre

Wykres 2.23 Warunki mieszkaniowe rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii




45

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

GOPS M-GOPS MOPS

Bard zo złe

Raczej złe

Ś red nie, p rzeciętne

Raczej do bre

Bard zo d ob re

Wykres 2.24 Warunki mieszkaniowe rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii


AŜ 68,96% badanych dostrzega wśród rodzin problemy w zarządzaniu

budŜetem domowym. 21,55% nie potrafi określić swego stanowiska w tej sprawie,

a tylko 9,48% osób uwaŜa, Ŝe tego typu problemy raczej nie występują.

Trudności w zakresie zarządzania budŜetem domowym sprowadzają się,

zdaniem ankietowanych, do nieumiejętności planowania i monitorowania wydatków.

Jak stwierdza jeden z badanych: „(…) rodziny nie potrafią racjonalnie gospodarować

środkami jakimi dysponują, pieniądze wydatkują praktycznie przez 2, 3 dni, zakupują

rzeczy zbędne tj. kolejna perfuma, ogrom słodyczy dla dzieci, itp. Argumenty

o racjonalnym wydatkowaniu nie mają znaczenia dla w/w rodzin. Pieniądz jest to



46

wydają, a jak brak – do organu pomocy” (ankieta nr 90)∗. Ponadto pieniądze

w pierwszej kolejności są przeznaczane na przyjemności – „(…) budŜet zabezpiecza

najpierw uŜywki” (ankieta nr 41), a „(…) opłaty mieszkaniowe stanowią ostatnią

pozycję wydatków budŜetu domowego, co często prowadzi do powstawania

zadłuŜeń, a nawet eksmisji z lokali mieszkaniowych” (ankieta nr 113). Członkowie

rodzin korzystających z pomocy społecznej zaciągają takŜe „(…) kredyty bez

zastanowienia, bez zdolności finansowej” (ankieta nr 17).

9,48%

21,55%

47,41%

21,55%Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.25 Wskazania respondentów dotycz ące posiadania umiej ętno ści w zakresie

zarządzania bud Ŝetem domowym przez rodziny korzystaj ące z pomocy społecznej

∗ Według systemu kodowania ankiet przyjętego przez Instytut Badawczo-Szkoleniowy Sp. z o. o.



47

Analizując dane z poszczególnych ośrodków moŜna zauwaŜyć, Ŝe najwięcej

odpowiedzi negatywnych udzielili ankietowani z miejsko-gminnych ośrodków pomocy

społecznej. Natomiast w dwóch pozostałych ośrodkach odpowiedzi rozkładają się

równomiernie.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.26 Wskazania respondentów dotycz ące posiadania umiej ętno ści w zakresie

zarządzania bud Ŝetem domowym przez rodziny korzystaj ące z pomocy społecznej z podziałem

na MOPS, GOPS, M-GOPS

Natomiast wśród zjawisk patologicznych, które występują najczęściej

w rodzinach, badani wymnieniają: naduŜywanie alkoholu przez dorosłych

domowników, uzaleŜnienie od nikotyny wśród młodzieŜy, przemoc w rodzinie oraz

przestępczość wśród młodzieŜy. Z kolei 49,14% osób nigdy nie spotkało się

z naduŜywaniem środków odurzających przez dorosłych, a 24,14% przez młodzieŜ.



48

Oprócz zjawisk patologicznych pracownicy socjalni dostrzegają takŜe inne

trudności Ŝyciowe rodzin. Najczęściej wskazują na: niskie kwalifikacje zawodowe,

wczesne macierzyństwo, niezaradność Ŝyciową, niską samoocenę, brak wiary we

własne moŜliwosci, niską samoświadomość. Część badanych uwaŜa, Ŝe członków

rodzin charkteryzuje bierność i niechęć do zmiany swojej sytuacji. Ponadto badani są

zdania, Ŝe w rodzinach występuje dewaluacja wartości, brak jest zagospodarowania

czasu wolnego dzieci i młodzieŜy.

0,86%

49,14%

24,14%

1,72%

0,86%

1,72%

2,59%

37,07%

45,69%

49,14%

1,72%

33,62%

26,72%

21,55%

29,31%

46,55%

3,45%

23,28%

31,03%

52,59%

53,45%

54,31%

67,24%

14,66%

2,59%

61,21%

12,07%

17,24%

22,41%

3,45%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

NaduŜywanie alkoholu przez dorosłych domowników

NaduŜywanie alkoholu przez młodzieŜ

NaduŜywanie środków odurzających przez dorosłych domowników

NaduŜywanie środków odurzających przez młodzieŜ

UzaleŜnienie od nikotyny wśród młodzieŜy

Przestępczość wśród dorosłych domowników

Przestępczość wśród młodzieŜy

Przemoc w rodzinie

Nigdy Rzadko Czasami Często Zawsze

Wykres 2.27 Wskazania respondentów dotycz ące częstotliwo ści wyst ępowania zjawisk

patologicznych w rodzinach korzystaj ących z pomocy społecznej



49

2.4 Korzystanie ze świadcze ń instytucji pomocy społecznej

Najczęściej przyznawaną formą pomocy rodzinom przez pracowników

socjalnych jest pomoc finansowa (100%) oraz doŜywianie (98,28%). 71,55%

badanych przyznaje pomoc rzeczową, a ponad połowa respondentów poradnictwo

specjalistyczne. Najrzadziej przyznawanymi formami pomocy są usługi opiekuńcze

(3,45%) oraz mieszkania chronione i interwencja kryzysowa (7,76%).

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Pomoc f inansowa

DoŜywianie

Pomoc rzeczowa

Poradnictwo specjalistyczne

Niezbędne ubranie

Interwencja kryzysowa

Mieszkanie chronione

Usługi opiekuńcze

Inne

Wykres 2.28 Świadczenia z systemu pomocy społecznej najcz ęściej przyznawane rodzinom

z dziećmi w opinii pracowników socjalnych



50

Beneficjenci MOPS-ów otrzymują najczęściej pomoc finansową (100%),

doŜywianie (100%), pomoc rzeczową (77,42%) oraz poradnictwo specjalistyczne

(61,29%). Natomiast rzadko udzielane są: interwencja kryzysowa (16,13%),

niezbędne ubranie (12,90%) oraz usługi opiekuńcze (6,45%). Pracownicy M-GOPS-

ów najczęściej udzielają pomocy równieŜ w formie finansowej (100%) i doŜywiania

(100%), a takŜe poradnictwa specjalistycznego (55,56%). Najrzadziej udzielają

pomocy w postaci mieszkania chronionego (11,11%), interwencji kryzysowej (5,56%)

oraz usług opiekuńczych (brak wskazań). Z kolei w GOPS-ach główną formą pomocy

jest wsparcie finansowe (100%), doŜywianie (98,28%) oraz pomoc rzeczowa

(71,55%). Najrzadziej przyznaje się w tego typu ośrodkach interwencję kryzysową

(4,48%) oraz usługi opiekuńcze (3,45%).

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

Pomoc f inansowa

DoŜywianie

Pomoc rzeczowa

Poradnictwo specjalistyczne

Niezbędne ubranie

Interwencja kryzysowa

Mieszkanie chronione

Usługi opiekuńcze

Inne

MOPS M-GOPS GOPS

Wykres 2.29 Świadczenia z systemu pomocy społecznej najcz ęściej przyznawane rodzinom

z dziećmi w opinii pracowników socjalnych z podziałem na M OPS, GOPS, M-GOPS



51

Około 70% badanych stwierdziło, Ŝe większość rodzin korzystających

z pomocy społecznej potrzebuje wsparcia finansowego. 18,97% respondentów

uwaŜa, Ŝe wszyscy świadczeniobiorcy, natomiast tylko 1,72% sądzi, Ŝe mniejszość

rodzin. Niemniej jednak zdania pracowników socjalnych w tej kwestii są podzielone.

18,97%

68,10%

11,21% 1,72%

Wszyscy

Większość

Połowa

Mniejszość

śadna z rodzin

Wykres 2.30 Ocena zapotrzebowania na wsparcie finan sowe rodzin z dzie ćmi korzystaj ących


Rozkład procentowy odpowiedzi dla poszczególnych ośrodków pomocy

społecznej (Wykres 2.31) jest zbliŜony do zestawienia ogólnego. W MOPS-ach

występuje najwyŜszy odsetek osób, które sądzą, Ŝe wszystkie rodziny otrzymują

wsparcie finansowe adekwatne do sytuacji materialnej. Jedynie w gminnych

ośrodkach pomocy społecznej 2% osób ma odmienne zdanie.



52

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

GOPS M-GOPS MOPS

Wszyscy

Większość

Połowa

Mniejszość

śadna z rodzin

Wykres 2.31 Ocena zapotrzebowania na wsparcie finan sowe rodzin z dzie ćmi korzystaj ących

z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Z kolei na pytanie dotyczące potrzeby udzielania świaczeń niepienięŜnych

59,48% badanych odpowiedziało, Ŝe większość rodzin potrzebuje tego rodzaju

pomocy, 20,69% sądzi, Ŝe połowa rodzin, a 6,03%, Ŝe mniejsza część rodzin.

Podobne jak w poprzednim pytaniu, takŜe i tu pracownicy socjalni prezentują

odmienne stanowiska.



53

13,79%

59,48%

20,69%

6,03%

Wszystkie rodziny

Większość

Połowa

Mniejszość

śadna z rodzin

Wykres 2.32 Ocena zapotrzebowania na wsparcie w pos taci świadcze ń niepieni ęŜnych rodzin

z dziećmi korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii pracowników socja lnych

W kaŜdym z badanych ośrodków pomocy społecznej (Wykres 2.33) zbliŜony

odsetek pracowników socjalnych jest zdania, Ŝe większość (GOPS – 55,22%,

M-GOPS – 61,11%, MOPS – 67,74%) rodzin korzystających z pomocy społecznej

potrzebuje wsparcia w postaci świadczeń niepienięŜnych. Natomiast najwyŜszy

odsetek osób sądzących, Ŝe wszystkie rodziny potrzebują tego rodzaju wsparcia

występuje w miejsko-gminnych ośrodkach pomocy społecznej. Największa liczba

badanych, którzy twierdzą, Ŝe jedynie mniejsza część rodzin potrzebuje pomocy

niefinansowej występuje w miejskich ośrodkach pomocy społecznej.



54

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Wszystkie rodziny

Większość

Połowa

Mniejszość

śadna z rodzin

Wykres 2.33 Ocena zapotrzebowania na wsparcie w pos taci świadcze ń niepieni ęŜnych rodzin

z dziećmi korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii pracowników socja lnych z podziałem

na MOPS, GOPS, M-GOPS

Zdaniem pracowników GOPS-ów beneficjenci przeznaczają otrzymaną pomoc

w formie pienięŜnej najczęściej na Ŝywność, wydatki związane z prowadzeniem

gospodarstwa domowego oraz opłaty mieszkaniowe i rachunki. Z kolei ankietowani

w M-GOPS-ach są zdania, Ŝe pieniądze z pomocy społecznej są przeznaczane

w największym stopniu na Ŝywność, opłaty mieszkaniowe i rachunki oraz uŜywki

(alkohol, papierosy). Pracownicy socjalni w miejskich ośrodkach pomocy społecznej

twierdzą, Ŝe pieniądze z zasiłków są wydatkowane na Ŝywność, ubiór, opłaty

mieszkaniowe i rachunki oraz wydatki związane z prowadzeniem gospodarstwa

domowego.



55

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

śywność

Opłaty mieszkaniowe, rachunki

Ubiór

Wydatki związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego

UŜywki (alkohol, papierosy itp.)

Lekarstwa

Edukacja, szkolenia

Sprzęt RTV, AGD

Rozrywka

Pielęgnacja urody (f ryzjer, stylizacja paznokci itp.)

Inne

MOPS M-GOPS GOPS

Wykres 2.34 Cele, na jakie najcz ęściej beneficjenci o środków pomocy społecznej przeznaczaj ą

przyznan ą pomoc pieni ęŜną w opinii pracowników socjalnych

2.5 Wpływ środowiska rodzinnego na dzieci i młodzie Ŝ z rodzin

korzystaj ących z pomocy społecznej

Kolejny blok pytań dotyczył bezpośredniego wpływu otoczenia rodzinnego na

dzieci/młodzieŜ, przejawiającego się zarówno w postawach rodzicielskich, jak

i w sposobie funkcjonowania dzieci/młodzieŜy w ich rodzinach.

Większość osób badanych miała trudności z ogólną oceną wpływu otoczenia

rodzinnego na dzieci/młodzieŜ wychowujące się w rodzinach korzystających

z pomocy społecznej (Wykres 2.35). 68,10% ankietowanych wstrzymało się od

jednoznacznej odpowiedzi. śaden z pracowników nie określił przedmiotowego



56

wpływu jako zdecydowanie negatywnego. Za raczej negatywny uwaŜa go 10,34%

respondentów. Ponad 20% badanych widzi pozytywnie wpływ najbliŜszej rodziny na

funkcjonowanie dzieci/młodzieŜy, w tym 19,83% raczej pozytywnie, a 1,72%

zdecydowanie pozytywnie.

10,34%

68,10%

19,83%

1,72%

Zdecydowanie negatywny

Raczej negatywny

Trudno powiedzieć

Raczej pozytywny

Zdecydowanie pozytywny

Wykres 2.35 Ocena wpływu otoczenia rodzinnego na dz ieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących


W gminnych i miejsko-gminnych ośrodkach pomocy społecznej (Wykres 2.36)

struktura odpowiedzi w małym stopniu róŜni się od zestawienia całościowego.

Zarówno w GOPS-ach (68,66%), jak i w M-GOPS-ach (66,67%) prawie 70%

ankietowanych nie było w stanie określić swojego stanowiska w tej sprawie.

Całościowo, bardziej pozytywnie oceniają wpływ otoczenia rodzinnego pracownicy

GOPS (blisko jedna czwarta: 23,88% i 1,49%), chociaŜ więcej pracowników M-GOPS



57

uwaŜa ten wpływ za zdecydowanie pozytywny (5,56%). Jednocześnie bardziej

pesymistyczna ocena wpływu rodzinnego wypada w M-GOPS-ach (11,11% raczej

negatywnych ocen) niŜ w GOPS-ach (5,97%). W środowiskach miejskich Ŝadna

z osób badanych nie oceniła wpływu otoczenia rodzinnego na dzieci/młodzieŜ jako

zdecydowanie pozytywnego, stosunkowo mniej było takŜe odpowiedzi typu „Raczej

pozytywny” (12,90%). Tym samym więcej (najwięcej ze wszystkich ośrodków)

pojawiło się ocen raczej negatywnych (19,35%). Podobna liczna respondentów

(67,74%) wstrzymała się od zdania.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Zdecydowanie negatywny

Raczej negatywny

Trudno powiedzieć

Raczej pozytywny

Zdecydowanie pozytywny

Wykres 2.36 Ocena wpływu otoczenia rodzinnego na dz ieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących

z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS



58

Kolejne, bardziej szczegółowe pytania dotyczące wpływu otoczenia

rodzinnego na dzieci/młodzieŜ przyniosły bardziej precyzyjne i zróŜnicowane

odpowiedzi.

Połowa ankietowanych (43,1% i 6,03%) twierdzi, Ŝe w rodzinach

korzystających z pomocy społecznej dzieci/młodzieŜ nie mają zapewnionych

odpowiednich warunków do rozwoju psychofizycznego (Wykres 2.37). 33,62%

respondentów wstrzymało się od jednoznacznej odpowiedzi. Tylko 17,24%

pracowników socjalnych uwaŜa, Ŝe warunki prorozwojowe są w tychŜe rodzinach

raczej zapewnione.

6,03%

43,10%33,62%

17,24%

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.37 Wskazania respondentów dotycz ące zapewnienia odpowiednich warunków dla

rozwoju psychofizycznego dzieci w rodzinach korzyst ających z pomocy społecznej



59

Z wykresu 2.38 wynika, Ŝe podobna procentowa struktura odpowiedzi

wystąpiła w GOPS-ach: blisko połowa ankietowanych (40,3% i 5,97%) odpowiedziała

na pytanie przecząco, prawie jedna trzecia (29,85%) wstrzymała się od oceny,

23,88% osób wskazało na przychylne warunki prorozwojowe w rodzinach.

Pracownicy socjalni MOPS nieco inaczej oceniają sytuację. Więcej jest

zdecydowanie negatywnych odpowiedzi dotyczących rodzinnych warunków dla

rozwoju dzieci/młodzieŜy (9,68%), chociaŜ ogólnie negatywnie wypowiedziała się

podobnie połowa ankietowanych. Mniej jest odpowiedzi pozytywnie oceniających

warunki prorozwojowe w rodzinach (12,90%). Więcej osób badanych nie prezentuje

określonego stanowiska w tej sprawie (38,71%). W M-GOPS-ach opinie badanych

zarysowały się dwuwymiarowo. Jedna trzecia ankietowanych (38,89%) nie określiła

jednoznacznie swojego stanowiska, natomiast 61,11% pracowników ocenia rodzinne

warunki jako raczej niesprzyjające rozwojowi psychofizycznemu dzieci/młodzieŜy.

Znamienne jest, Ŝe Ŝadna z osób badanych nie udzieliła zdecydowanie pozytywnej

odpowiedzi na to pytanie.



60

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.38 Wskazania respondentów dotycz ące zapewnienia odpowiednich warunków dla

rozwoju psychofizycznego dzieci w rodzinach korzyst ających z pomocy społecznej

z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Ponad połowa ankietowanych (66,38%) dostrzega wśród rodzin

korzystających z pomocy społecznej problemy wychowawcze. Dotyczą one, zdaniem

badanych, najczęściej: trudności w nauce, konfliktów z prawem (drobne kradzieŜe,

awantury), zaniedbań z zakresu higieny zdrowotnej dzieci, zagęszczenia lokalowego.

Ponadto, w opinii pracowników socjalnych, częstymi problemami, z którymi rodzice

nie mogą sobie poradzić, są niepowodzenia szkolne dzieci (drugoroczność),

wczesne ciąŜe oraz „(…) sięganie po środki odurzające” (ankieta nr 97). Jest to „(…)

spowodowane małym zainteresowaniem rodziców, brakiem motywowania dzieci;

małym angaŜowaniem ich do obowiązków domowych lub nadmiernym obciąŜeniem

nimi (…)” (ankieta nr 109). Poza tym badani dostrzegają demoralizację dzieci przez

pozostałych członków rodziny, brak autorytetu rodziców oraz „(…) wzorców do



61

naśladowania (…)” (ankieta nr 9), jak równieŜ nieporadność rodziców spowodowaną

brakiem umiejętności komunikacyjnych oraz „(…) zasad i konsekwencji

w wychowaniu (…)” (ankieta nr 76).

Natomiast 16,38% badanych raczej nie dostrzega problemów

wychowawczych wśród rodzin korzystających z pomocy społecznej, a 17,24% osób

nie posiada sprecyzowanej opinii w tej kwestii.

16,38%

17,24%

57,76%

8,62%

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.39 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania problemów wychowawczych

w rodzinach korzystaj ących z pomocy społecznej

Porównując odpowiedzi na to pytanie w poszczególnych ośrodkach (Wykres

2.40) widać, Ŝe największy odsetek ankietowanych, zdaniem których problemy

wychowawcze w rodzinach raczej nie występują, pojawił się w gminnych ośrodkach

pomocy społecznej (20,90%). Z kolei najwięcej badanych w M-GOPS-ach udzieliło



62

odpowiedzi typu „Trudno powiedzieć” (27,78%). W MOPS-ach natomiast 77,42%

respondentów dostrzega problemy wychowawcze w rodzinach korzystających

z pomocy społecznej.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.40 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania problemów wychowawczych

w rodzinach korzystaj ących z pomocy społecznej z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

W kolejnym pytaniu pracownicy socjalni byli proszeni o ocenę rodzaju

atmosfery panującej w rodzinach korzystających z pomocy społecznej, a mającej

wpływ na funkcjonowanie dzieci/młodzieŜy. PoniewaŜ moŜliwe było zaznaczenie od

1 do 3 odpowiedzi spośród 7 podanych, jak równieŜ dodatkowe, samodzielne

dokonanie opisu, procentowy rozkład odpowiedzi nie sumuje się całościowo do

100%.



63

Największy odsetek osób badanych (Wykres 2.41) określił rodzinną atmosferę

jako hałaśliwą, tj. z występującymi kłótniami/awanturami (74,14%), w następnej

kolejności obojętną, cechującą się brakiem związku uczuciowego z dzieckiem

i brakiem zainteresowania ze strony rodziców (67,24%). Przewaga pierwszego

rodzaju atmosfery w domu rodzinnym występuje, w ocenie pracowników,

w środowiskach wiejskich i miejsko-wiejskich (77,61% w GOPS-ach i 77,78% w M-

GOPS-ach), podczas gdy nieco rzadziej, choć nadal w drugiej kolejności, spotyka się

atmosferę obojętną (70,15% w GOPS-ach i 50% w M-GOPS-ach). W miastach

respondenci wskazywali na odwrotne zjawisko: więcej domów rodzin korzystających

z pomocy społecznej cechuje się, ich zdaniem, atmoferą obojętności, osłabiającą

więzi uczuciowe pomiędzy rodzicami a dziećmi (70,97%), nieco rzadszym

problemem w ocenie pracowników są kłótnie i awantury (64,52%).

Pod względem częstości wskazywania innych rodzajów atmosfery rodzinnej

pracownicy ośrodków pomocy społecznej wskazują na zjawiska paralelne do trzech

najsilniej występujących: na atmosferę nadmiernej emocji (39,65%), atmosferę

depresyjną (33,62%) i atmosferę napiętą (22,41%). Ta sama kolejność, pod

względem częstości odpowiedzi, występuje u pracowników GOPS i M-GOPS

(Wykres 2.42). W środowiskach miejskich wybija się w ocenie pracowników

socjalnych atmosfera depresyjna względem pozostałych dwóch, co moŜe mieć

związek z częstszym wskazywaniem atmosfery obojętnej. Silne zabarwienie

emocjonalne, charakterystyczne dla atmosfery nadmiernej emocji, moŜe towarzyszyć

rodzinom z tendencją do częstych kłótni, podobnie jak atmosfera napięcia,

niedomówień i konfliktów. Z kolei atmosfera depresyjna, nacechowana smutkiem,

przygnębieniem, reyzgnacją, moŜe współwystępować z atmosferą obojętności.

Pozytywny rodzaj atmosfery rodzinnej, tj. atmosferę wzajemnego zaufania,

wyraŜającą się we wzajemnym zaufaniu członków rodziny, poczuciu bezpieczeństwa,

wzajemnej akceptacji i szacunku, oraz atmosferę serdeczności, wynikającą



64

z pozytywnych relacji pomiędzy członkami rodziny, cechującą się otwartym

wyraŜaniem emocji i uczuć z zachowaniem szacunku wobec osobistych granic,

wskazano łącznie w ok. 30% odpowiedzi, przy czym częściej badani zaznaczali

atmosferę wzajemnego zaufania (19,83%) niŜ atmosferę serdeczności (10,34%).

Podobne proporcje odpowiedzi pojawiły się w ocenie pracowników GOPS i MOPS,

przy czym pracownicy miejskich ośrodków generalnie częściej zaznaczali oba

rodzaje atmosfery w domach rodzinnych. Pracownicy M-GOPS wskazywali na

atmosferę wzajemnego zaufania i atmosferę serdeczności równie często.

22,41%

74,14%

33,62%67,24%

39,66%

19,83%10,34%

0,86%

Atmosfera napięta

Atmosfera hałaśliwa

Atmosfera depresyjna

Atmosfera obojętna

Atmosfera nadmiernej emocji

Atmosfera wzajemnego zaufania

Atmosfera serdeczności

Inna

Wykres 2.41 Rodzaj atmosfery panuj ącej w domach rodzin z dzie ćmi korzystaj ących z pomocy

społecznej w opinii pracowników socjalnych



65

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

GOPS M-GOPS MOPS

Atmosfera napięta

Atmosfera hałaśliwa

Atmosfera depresyjna

Atmosfera obojętna

Atmosfera nadmiernej emocji

Atmosfera wzajemnego zaufaniaAtmosfera serdeczności

Inna

Wykres 2.42 Rodzaj atmosfery panuj ącej w domach rodzin z dzie ćmi korzystaj ących z pomocy

społecznej w opinii pracowników socjalnych z podzia łem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Postawy rodzicielskie względem dzieci to utrwalone sposoby postępowania,

wyraŜające się w zachowaniu rodzica, emocjonalnym stosunku wobec dziecka oraz

sposobie myślenia o dziecku (Wojciszke B., Postawy i ich zmiana, [w:] Psychologia

Tom III, Strelau J., Wyd. GWP, Gdańsk 2000). Respondenci oceniali jakościowo typ

postawy rodzicielskiej w rodzinach korzystających z pomocy społecznej. W tym

pytaniu moŜliwe było zaznaczenie od 1 do 4 odpowiedzi spośród 8 podanych, jak

równieŜ uzupełnienie własnym opisem.

Zdecydowana większość ankietowanych (89,65%) wskazała na przewagę

postawy unikającej u rodziców w rodzinach korzystających z pomocy społecznej

(Wykres 2.43). Postawa unikająca przejawia się brakiem zainteresowania dzieckiem



66

ze strony rodzica oraz zaniedbywaniem jego potrzeb biologicznych i ekonomicznych.

We wszystkich ośrodkach (Wykres 2.44) była to najczęściej zakreślana odpowiedź,

zyskująca znaczącą przewagę nad pozostałymi (GOPS: 91,04%, M-GOPS: 88,89%,

MOPS: 87,10%). Pozostałe postawy były wybierane przez respondentów w sposób

bardzo zróŜnicowany. W całościowym zestawieniu często wybierana była, w ocenie

pracowników, postawa akceptująca (40,52%), wyraŜająca się w udzielaniu pochwał

dziecku i dostrzeganiu nawet drobnych osiągnięć z równoczesnym ganieniem za

postępowanie złe w oczach rodzica. Niewiele rzadziej (37,07%) pracownicy

wskazywali na skrajnie przeciwną postawę odrzucającą, charakteryzującą się

wrogością rodziców wobec dziecka i patologicznymi zachowaniami, oraz

przeciwstawną postawę – nadmiernie chroniącą (34,48%), przejawiającą się

w nadmiernym chronieniu dziecka przed róŜnymi sytuacjami Ŝyciowymi, uwaŜanymi

przez rodziców za zagraŜające. W środowiskach wiejskich moŜna zaobserwować

podobną częstość wybieranych odpowiedzi. Pracownicy M-GOPS częściej

wskazywali na postawę akceptującą u rodziców (50%), ale i częściej na postawę

nadmiernie chroniącą (44,44%), niŜ postawę odrzucenia (33,33%). W środowiskach

miejskich ankietowani rzadziej oceniali postawy rodzicielskie jako postawę

akceptującą (29,03%), częściej zakreślali postawę odrzucającą (45,16%)

i nadmiernie chroniącą (35,48%).

Spośród pozostałych najrzadziej wskazywanych postaw, pracownicy GOPS

oceniają jako marginalną postawę uznanie praw (7,46%), wyraŜającą się

w poszanowaniu dla indywidualności i działań dziecka. Z kolei w środowiskach

miejsko-wiejskich i miejskich najrzadziej występującą postawą według pracowników

socjalnych jest postawa współdziałania, kiedy rodzice uczą swoje dziecko, jak

współdziałać, a inicjatywa współdziałania wychodzi od rodziców i od dziecka

(M-GOPS: 5,56%, MOPS: 9,68%).



67

89,66%

37,07%

34,48%

18,97%

14,66%

40,52%

23,28%

10,34%

Postawa unikająca

Postawa odrzucająca

Postawa nadmiernie chroniąca

Postawa nadmiernie wymagająca

Postawa współdziałanie

Postawa akceptująca

Postawa rozumna swoboda

Postawa uznanie praw

Wykres 2.43 Rodzaj postawy, jak ą rodzice przejawiaj ą względem dzieci w rodzinach

korzystaj ących z pomocy społecznej, w opinii pracowników socj alnych



68

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

GOPS M-GOPS MOPS

Postawa unikająca

Postawa odrzucająca

Postawa nadmiernie chroniącaPostawa nadmiernie wymagającaPostawa współdziałanie

Postawa akceptująca

Postawa rozumna swoboda

Postawa uznanie praw

Wykres 2.44 Rodzaj postawy, jak ą rodzice przejawiaj ą względem dzieci w rodzinach

korzystaj ących z pomocy społecznej, w opinii pracowników socj alnych z podziałem na MOPS,

GOPS, M-GOPS

Styl wychowania jest formą realizacji postawy rodzicielskiej, przejawiającą się

w konkretnych działaniach rodzica wobec dziecka na drodze realizacji celów

wychowawczych. Pracownicy socjalni zostali poproszeni o ocenę przewaŜającego

stylu wychowania w rodzinach korzystających z pomocy społecznej. MoŜliwe było

zaznaczenie tylko jednej odpowiedzi.

Ponad połowa badanych (56,03%) oceniła tolerancyjny i pobłaŜliwy styl

wychowania jako dominujący (Wykres 2.45). Stosunkowo duŜa grupa respondentów

wskazała na styl z dystansem dla potrzeb i uczuć dziecka (33,62%). Znikoma liczba

odpowiedzi dotyczyła stylu wymagającego i dyscyplinującego dziecko (4,31%) oraz

stylu przyjacielskiego i wspierającego (0,86%). śaden z pracowników nie wskazał na

występowanie stylu partnerskiego i wyrozumiałego dla obu stron.



69

56,03%

0,00%0,86%

33,62%

4,31% 5,17% Tolerancyjny i pobłaŜliwy

Partnerski i wyrozumiały dla obu stron

Przyjacielski i wspierający

Z dystansem dla potrzeb i uczuć dziecka

Wymagający i dyscyplinujący dziecko

Inny

Wykres 2.45 Style wychowawcze wyst ępuj ące w rodzinach korzystaj ących z pomocy

społecznej w opinii pracowników socjalnych

Wpływ otoczenia rodzinnego na dzieci/młodzieŜ przejawia się m.in. w jakości

relacji między dziećmi/młodzieŜą a ich rodzicami oraz pozostałymi członkami rodziny.

Oceniając jakość relacji dzieci – rodzice (Wykres 2.46), pracownicy socjalni uznali ją

w przewaŜającej liczbie jako przeciętną (75%). Ponad 15% określiło ją jako słabą

(14,66%) lub bardzo słabą (1,72%). Tym razem niewielki odsetek badanych

wstrzymał się od odpowiedzi (8,62%). Ani razu nie pojawiła się bardzo dobra ocena

jakości relacji dzieci z rodzicami.



70

1,72%

14,66%

75,00%

8,62%

Bardzo słaba

Słaba

Przeciętna

Dobra

Bardzo dobra

Wykres 2.46 Ocena jako ści relacji rodzinnych mi ędzy dzie ćmi/młodzie Ŝą a ich rodzicami

w rodzinach korzystaj ących pomocy społecznej w opinii pracowników socjaln ych

Wykres 2.47 obrazuje jakościową ocenę kontaktu dzieci/młodzieŜy z róŜnymi

osobami z najbliŜszego otoczenia. Jako najbardziej pozytywne relacje

dzieci/młodzieŜy pracownicy socjalni uwaŜają ich kontakt z rówieśnikami (39,34%),

następnie z rodzeństwem (34,43%). Dopiero na trzecim miejscu pojawiają się rodzice

(22,13%). Niewielki odsetek osób badanych wskazał na kontakt dzieci/młodzieŜy

z dziadkami jako najbardziej pozytywny (4,10%). śadna odpowiedź nie objęła

kontaktu z innymi osobami z rodziny lub spoza niej.



71

22,13%

34,43%

4,10%

39,34%

Rodzice

Rodzeństwo

Dziadkowie

Inni członkowie rodziny

Rówieśnicy

Inne osoby

Wykres 2.47 Wskazania respondentów dotycz ące osób, z którymi dzieci/młodzie Ŝ z rodzin

korzystaj ących z pomocy społecznej maj ą najlepszy kontakt

2.6 Sposób sp ędzania czasu wolnego przez rodziców i dzieci

Kolejny blok pytań dotyczył form spędzania czasu wolnego w rodzinach

korzystających z pomocy społecznej. Jak widać na poniŜszym wykresie, zbliŜona

liczba respondentów jest zdania, Ŝe rodzice raczej spędzają i raczej nie spędzają

czasu ze swoimi dziećmi. 12,93% osób udzieliło negatywnej odpowiedzi, natomiast

5,17% badanych jest przekonanych o tym, Ŝe rodzice poświęcają swój czas

dzieciom.



72

5,17%

41,38%

40,52%

12,93%

Tak

Raczej tak

Raczej nie

Nie

Wykres 2.48 Wskazania respondentów dotycz ące wspólnego sp ędzania czasu wolnego

rodziców z dzie ćmi/młodzie Ŝą w rodzinach korzystaj ących z pomocy społecznej

Porównując odpowiedzi na to pytanie w poszczególnych ośrodkach widać, Ŝe

najwięcej odpowiedzi negatywnych pojawiło się w M-GOPS-ach (55,56%). Dość

równomiernie rozkładają się wskazania pracowników gminnych ośrodków pomocy

społecznej. Jedynie w tej jednostce respondenci stwierdzili z pełnym przekonaniem,

Ŝe rodzice spędzają czas wspólnie z dziećmi. Wysoki jest równieŜ odsetek

odpowiedzi negatywnych.



73

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Raczej tak

Raczej nie

Nie

Wykres 2.49 Wskazania respondentów dotycz ące wspólnego sp ędzania czasu wolnego

rodziców z dzie ćmi/młodzie Ŝą w rodzinach korzystaj ących z pomocy społecznej z podziałem na

MOPS, GOPS, M-GOPS

W opinii pracowników socjalnych, czas wspólnie spędzany przez rodziców

i dzieci ogranicza się najczęściej do wspólnego oglądania telewizji, czy teŜ grania

w gry komputerowe. W nielicznych rodzinach praktykuje się wspólne spacery, jazdę

na rowerze oraz spotkania rodzinne i w gronie znajomych. Ponadto rodzice spędzają

więcej czasu z dziećmi podczas wakacji, gdzie wspólnie wykonują prace sezonowe.

W wielu rodzinach korzystających z pomocy społecznej dzieci obarczone są

dodatkowymi obowiązkami przez dorosłych, np. wychowywaniem młodszego

rodzeństwa, pomocą w prowadzeniu gospodarstwa domowego, czy teŜ zarabianiem

pieniędzy. Ponadto wielu pracowników socjalnych wyraŜa pogląd, Ŝe mimo, iŜ



74

rodzice fizycznie przebywają z dziećmi w tym samym pomieszczeniu, to jednak

kaŜdy zajmuje się czymś innym. Spędzają zatem czas wspólnie, ale „obok siebie”.

Natomiast w przypadku spędzania czasu wolnego przez dzieci większość

respondentów uwaŜa, Ŝe preferują one bierne formy wypoczynku. 66,38% osób

twierdzi, Ŝe najczęściej spotykaną formą spędzania czasu wolnego wśród młodzieŜy

jest oglądanie telewizji. Na drugim miejscu pracownicy socjalni wymieniają chodzenie

po ulicach, spędzanie czasu przed komputerem oraz spotkania ze znajomymi.

Występują duŜe dysproporcje pomiędzy pozostałymi najczęstszymi sposobami

spędzania czasu. Z kolei wśród najrzadziej praktykowanych sposobów wypoczynku

respondenci wymieniają teatr i filharmonię, kino oraz wycieczki krajoznawcze. Tutaj

równieŜ występuje duŜa róŜnica pomiędzy pozostałymi odpowiedziami z tej grupy.



75

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Oglądanie telewizji

Teatr, f ilharmonia

Chodzenie po ulicach

Kino

Przy komputerze

Wycieczki krajoznawcze

Spotkania ze znajomymi

Klub, dyskoteki

Na boisku

Jazda na rowerze

Chodzenie na spacery

Zajęcia szkolne

Uprawianie sportu

Hobby

Czytanie ksiąŜek

Imprezy sportowe

Inne

Najrzadziej spotykana forma spędzania czasu Najczęściej spotykana forma spędzania czasu

Wykres 2.50 Najcz ęściej i najrzadziej spotykane formy sp ędzania czasu wolnego przez dzieci

z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej w opinii pracowników socja lnych

Pracownicy socjalni ocenili gotowość rodziców do udzielania pomocy

dzieciom/młodzieŜy w odrabianiu lekcji w sposób mało jednoznaczny (Wykres 2.51).

Blisko połowa (43,10%) wstrzymała się od odpowiedzi. 32,76% wyraziło swoje

zdanie, Ŝe rodzice raczej nie pomagają swoim dzieciom w nauce w domu, a 3,45%

była zdecydowana w negatywnej ocenie. śaden z respondentów nie udzielił



76

zdecydowanie pozytywnej odpowiedzi. 20,69% uwaŜało, Ŝe rodzice raczej angaŜują

się w pomoc swoim dzieciom w odrabianiu lekcji.

20,69%

43,10%

32,76%

3,45%

Tak

Raczej tak

Trudno powiedzieć

Raczej nie

Nie

Wykres 2.51 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowanie pomocy rodziców

dzieciom/młodzie Ŝy w odrabianiu lekcji w rodzinach korzystaj ących z pomocy społecznej

2.7 Aspiracje zawodowe i edukacyjne dzieci i młodzi eŜy z rodzin


Aspiracje zawodowe i edukacyjne były oceniane przez respondentów zarówno

w bezpośrednim odniesieniu do dzieci i młodzieŜy, jak i osób z ich najbliŜszego

otoczenia. Pod względem waŜności kwalifikacji zawodowych w hierarchii wartości

w rodzinach, większość ankietowanych (58,62%) była zgodna, Ŝe nie jest to raczej

istotny aspekt dla poszczególnych członków rodziny. Swoje negatywne zdanie



77

zdecydowanie podkreśliło 6,90% pracowników socjalnych. Przeciwnego zdania było

14,66% osób twierdzących, Ŝe kwalifikacje zawodowe są raczej waŜne z punktu

widzenia członków rodzin, oraz niecały procent (0,86%) zdecydowanie tak

uwaŜających. Od jednoznacznego wyraŜenia opinii wstrzymało się 18,97%

ankietowanych.

6,90%

58,62%

18,97%

14,66%

0,86%

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.52 Wskazania respondentów dotycz ące przywi ązywania uwagi członków rodzin

korzystaj ących z pomocy społecznej do posiadania kwalifikacji zawodowych

Na pytanie: „Jaki jest stosunek rodziców do nauki ich dzieci w rodzinach

korzystających z pomocy społecznej?” pracownicy socjalni udzielili zróŜnicowanych

odpowiedzi. Nie ulega wątpliwości, Ŝe sposób postrzegania edukacji przez rodziców

zaleŜy od funkcjonowania rodziny, bowiem w rodzinie dysfunkcyjnej lub/i

patologicznej rodzice będą raczej negatywnie nastawieni do nauki dzieci,



78

a w rodzinach funkcjonujących prawidłowo ów pogląd na naukę będzie odmienny.

Zdaniem pracowników socjalnych, stosunek rodziców do edukacji zaleŜy równieŜ od

ich poziomu wykształcenia. Bowiem „(…) rodzice z niskim wykształceniem nie

przywiązują uwagi do nauki dzieci, rodzice sami posiadający wykształcenie dąŜą do

zdobycia wykształcenia przez swoje dzieci” (ankieta nr 2). Część badanych jest

zdania, Ŝe rodzice mają pozytywny stosunek do nauki dzieci. „Rodzice są dumni

z osiągnięć swoich dzieci w przypadku kiedy uda im się ukończyć dobrą szkołę lub

podjąć szkołę wyŜszą” (ankieta nr 102). Natomiast duŜa liczba badanych uwaŜa, Ŝe

rodzice „(…) przyjmują bierną postawę, nie widzą korzyści wynikających z nauki

swoich dzieci, dlatego teŜ nie mobilizują dzieci do nauki” (ankieta nr 98). Jeden

z respondentów stwierdza: „w wielu rodzinach rodzice nie interesują się wynikami

w nauce swoich dzieci, czasem nie wiedzą, czy dziecko zdało do następnej klasy

albo do której klasy chodzi” (ankieta nr 115).

Pytanie o przekonanie dzieci/młodzieŜy o wartości inwestowania w wiedzę

okazało się trudniejsze w ocenie. 37,07%osób nie udzieliło jednoznacznej

odpowiedzi. Podobna liczba ankietowanych uwaŜa, Ŝe dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej uznają wartość inwestowania w wiedzę (14,66%

i 0,89%). Prawie połowa pracowników socjalnych jest zdania, Ŝe zdecydowanie

(5,17%) lub raczej (42,24%) nie jest to istotne z punktu widzenia dzieci/młodzieŜy.



79

5,17%

42,24%

37,07%

14,66%

0,86%

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.53 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowanie przekonania o warto ści

inwestowania w wiedz ę wśród dzieci/młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

W przeciwieństwie do edukacji, waŜność pracy dla młodzieŜy z rodzin

korzystających z pomocy społecznej jest, w ocenie pracowników socjalnych, dość

wysoka. Blisko połowa respondentów twierdzi, Ŝe praca jest raczej waŜna dla

młodzieŜy (45,69%), a 10,34% podkreśla, Ŝe jest wręcz bardzo waŜna. Tylko niecałe

7% ankietowanych oceniło, Ŝe młodzieŜ uwaŜa pracę za raczej niewaŜną (6,03%) lub

zupełnie niewaŜną (0,86%). 37,07% osób badanych wstrzymało się od jakiejkolwiek

oceny.



80

0,86% 6,03%

37,07%

45,69%

10,34%

Zupełnie niewaŜna

Raczej niewaŜna

Trudno powiedzieć

Raczej waŜna

Bardzo waŜna

Wykres 2.54 Wskazania respondentów dotycz ące waŜności pracy dla młodzie Ŝy z rodzin


Prawie połowa badanych pracowników socjalnych miała trudności

z określeniem, czy członkowie rodzin z dziećmi korzystających z pomocy społecznej

są zainteresowani podjęciem pracy (47,41%). Spośród pozostałych respondentów

większość była zdania twierdzącego (38,79%), tylko 13,79% wskazała na brak

zainteresowania pracą ze strony członków rodzin.



81

38,79%

47,41%

13,79%

Tak

Trudno powiedzieć

Nie

Wykres 2.55 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania zainteresowania podj ęciem

pracy w śród członków rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

Pomimo dość wysoko ocenionego zainteresowania podjęciem pracy, stopień

aktywności członków rodzin w poszukiwaniu pracy znaczna większość badanych

oceniła jako przeciętny (63%) lub niski (36%). Ani razu nie pojawiła się odpowiedź

zaznaczająca wysoki poziom aktywności. Niewielki odsetek respondentów (1%)

wstrzymał się tym razem od wyraŜenia swojego zdania w sprawie.



82

36,00%

63,00%

1,00%

Niski

Średni

Wysoki

Trudno powiedzieć

Wykres 2.56 Ocena stopnia aktywno ści członków rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

w poszukiwaniu pracy w opinii pracowników socjalnyc h

Połowa pracowników socjalnych ocenia młodzieŜ z rodzin korzystających

z pomocy społecznej jako chętną do podjęcia pracy: 47,41% zaznaczyło odpowiedź

typu „Raczej tak”, zdecydowanie pozytywnie wypowiedziało się 2,59%

ankietowanych. Tyle samo osób badanych jest zdecydowanie przeciwnego zdania –

22,41% uwaŜa, Ŝe młodzieŜy raczej brakuje chęci do podejmowania zatrudnienia.

Jedna czwarta badanych nie wypowiedziała się jednoznacznie na ten temat.



83

2,59%

22,41%

25,00%

47,41%

2,59%

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.57 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania ch ęci podj ęcia zatrudnienia

przez młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

Oceniając tendencję do planowania ścieŜki edukacyjno-zawodowej większość

pracowników socjalnych (58,62% i 6,9%) była zgodna, Ŝe dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej nie prezentują takiej postawy. Przeciwnego

zdania było zaledwie 22,41%, przy czym ani jedna osoba badana nie była

zdecydowanie pozytywnie przekonana. Od głosu wstrzymało się 22,41%

respondentów.



84

6,90%

58,62%

22,41%

12,07%

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.58 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowanie tendencji do planowania

ścieŜki edukacyjno-zawodowej przez dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy

społecznej

Podobnie został oceniony poziom sprecyzowania zawodowego wśród dzieci

i młodzieŜy. Ponad 60% ankietowanych (56,90% i 7,76% zdecydowanych) uwaŜa, Ŝe

dzieci/młodzieŜ nie wie, jaki zawód chciałaby wykonywać w przyszłości. Tylko 7,76%

przypuszcza, Ŝe zainteresowania dzieci/młodzieŜy są jednak bardziej sprecyzowane.

Podobny odsetek osób (27,59%) miał trudności z określeniem własnej opinii.



85

7,76%

27,59%

56,90%

7,76%

Tak

Raczej tak

Trudno powiedzieć

Raczej nie

Nie

Wykres 2.59 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania sprecyzowania zawodowego

wśród dzieci/młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

Ocena zainteresowania dzieci/młodzieŜy uczestnictwem w kursach

i szkoleniach przyniosła mało jednoznaczne odpowiedzi. Podobny odsetek badanych

twierdzi, Ŝe młodzieŜ posiada plany edukacyjno-zawodowe (29,31% i 2,59%), jak i Ŝe

nie planuje takiej formy edukacyjnej (25% i 3,45%). 39,66% respondentów zakreśliło

odpowiedź typu „Trudno powiedzieć”.



86

2,59%

29,31%

39,66%

25,00%

3,45%

Tak

Raczej tak

Trudno powiedzieć

Raczej nie

Nie

Wykres 2.60 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania zainteresowania

uczestnictwem w kursach, szkoleniach w śród dzieci/młodzie Ŝy z rodzin korzystaj ących

z pomocy społecznej

Jeszcze mniej sprecyzowana ocena uwidoczniła się przy pytaniu

o planowanym podniesieniu poziomu wykształcenia przez dzieci/młodzieŜ. Blisko

60% wstrzymało się od głosu. Prawie tyle samo ankietowanych twierdzi, Ŝe

dzieci/młodzieŜ planuje podnosić swój poziom wykształcenia (20,69%), ilu uwaŜa, Ŝe

nie planuje (21,55%).



87

20,69%

21,55%57,76%Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.61 Wskazania respondentów dotycz ące planowania podniesienia poziomu

wykształcenia przez dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

Ocena poziomu wykształcenia, jaki chciałaby uzyskać dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej, uwidoczniła większe zróŜnicowanie zdań.

Ponad 40% ankietowanych twierdzi, Ŝe jest to wykształcenie zasadnicze zawodowe

lub średnie zawodowe (23,08%). Łącznie ok. 25,64% badanych wskazywało na

aspiracje dzieci/młodzieŜy do zdobycia wykształcenia średniego ogólnokształcącego,

pomaturalnego lub wyŜszego zawodowego. 10,26% pracowników socjalnych uwaŜa,

Ŝe dzieci/młodzieŜ nie wykazują chęci kształcenia się ponad poziom wykształcenia

zawodowego. Ani jedna osoba nie wskazała na chęć uzyskania przez

dzieci/młodzieŜ wykształcenia wyŜszego magisterskiego, podyplomowego lub

doktoranckiego. Od oceny wstrzymało się 19,66% badanych.



88

10,26%

40,17%

23,08%0,85%

2,56%

3,42% 19,66%

Gimnazjalne

Zasadnicze zawodowe

Średnie zawodowe

Średnie ogólnokształcące

Pomaturalne

WyŜsze zawodowe (licencjat)

WyŜsze (mgr)

Podyplomowe

Doktoranckie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.62 Wskazania respondentów dotycz ące poziomu wykształcenia, jaki chciałaby

uzyska ć młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej

Pracownicy socjalni zapytani o plany i aspiracje zawodowe młodzieŜy udzielili

róŜnorodnych odpowiedzi. Część badanych jest zdania, Ŝe młodzieŜ chce ukończyć

szkołę i jak najszybciej podjąć pracę „(…) aby uzyskać dochód” (ankieta nr 18) oraz

„(…) wyrwać się ze środowiska zamieszkania” (ankieta nr 82), natomiast duŜy

odsetek ankietowanych wyraŜa pogląd, Ŝe dzieci mają niskie aspiracje zawodowe,

wystarcza im wykształcenie gimanzjalne. Jeden z respondentów stwierdza: „(…) gdy

dzieci są w trakcie nauki marzą o dobrej pracy, o karierze zawodowej. Gdy juŜ

skończą szkołę to albo zostają w domu i powielają Ŝycie rodziców, albo wyjeŜdŜają

za granicę” (ankieta nr 20).



89

W przypadku pytania „Jakie plany wobec przyszłości swoich dzieci mają

rodzice z rodzin korzystających z pomocy społecznej?” pracownicy socjalni

prezentują dwa stanowiska. Część osób uwaŜa, Ŝe rodzice „(…) nie mają planów,

zdają się na to, co los przyniesie” (ankieta nr 5). Częste są równieŜ opinie, Ŝe rodzice

chcą szybkiego usamodzielnienia się dzieci – „(…) aby szybko odeszły z domu”

(ankieta nr 74). Niektórzy rodzice, w opinii badanych, chcą by dzieci zdobyły

konkretny zawód, podjęły zatrudnienie i im pomogły oraz by załoŜyły własną rodzinę.

W przypadku planów prokreacyjnych związanych z dziećmi, zdaniem badanych,

w dalszym ciągu wyraźnie zaznacza się mechanizm stereotypizacji płci, zgodnie

z którym od męŜczyzn i kobiet oczekuje się innych postaw, zachowań, orientacji

Ŝyciowych (Mandal E., Stereotypowe postrzeganie ról kobiet i męŜczyzn jako

wyznacznik karier zawodowych i funkcjonowania na rynku pracy, [w:] Płeć a

moŜliwości ekonomiczne w Polsce: czy kobiety straciły na transformacji?, Raport

Banku Światowego, Warszawa 2004). Jeden z badanych stwierdza: „(…) wobec

córek nadal zdarza się oczekiwanie: mąŜ, który będzie utrzymywał rodzinę, synowie

– często rodzice chcą, aby jak najszybciej rozpoczęli pracę, pracę nieadekwatną do

wykształcenia, bez moŜliwości rozwoju – tak jak ojciec” (ankieta nr 20). Z kolei

mniejsza część badanych uwaŜa, Ŝe „(…) rodzice chcieliby, aby ich dzieci

w przyszłości mogły Ŝyć lepiej i nie byłyby skazane tak jak oni na świadczenia

z pomocy społecznej” (ankieta nr 71).

Pomimo róznorodności ocen aspiracji edukacyjno-zawodowych, 43,96%

pracowników socjalnych uwaŜa, Ŝe dzieci/młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy

społecznej mogą osiągnąć sukces w dorosłym Ŝyciu: 38,79% jest raczej na tak,

a 5,17% zdecydowanie na tak. Przeciwnego zdania jest 12,93% ankietowanych.

JednakŜe znaczna liczba respondentów, bo 42,24%, nie określiła jednoznacznie

swojego stanowiska.



90

0,86%

12,93%

42,24%

38,79%

5,17%

Zdecydowanie nie

Raczej nie

Trudno powiedzieć

Raczej tak

Zdecydowanie tak

Wykres 2.63 Wskazania respondentów dotycz ące mo Ŝliwo ści osi ągnięcie sukcesu w dorosłym

Ŝyciu przez dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy

Z kolei wśród czynników utrudniających młodzieŜy podjęcie pracy badani

wymeniają: złe wzorce wyniesione z domu, bezrobocie, brak dojazdów, brak lub

nieodpowiednie kwalifikacje zawodowe do potrzeb rynku pracy oraz „(…)

uzaleŜnienie od świadczeń OPS”. Większość ankietowanych upatruje trudności ze

zdobyciem pracy w indywidualnych cechach i postawie młodzieŜy tj. „(…) brak chęci

do podjęcia zatrudnienia” (ankieta nr 7), złe nawyki, niska samoocena, lenistwo oraz

„(…) przeświadczenie, Ŝe nie opłaca się pracować” (ankieta nr 82).



91

2.8 Rola szkoły i edukacji w ocenie rodziców oraz d zieci/młodzie Ŝy

z perspektywy pracownika socjalnego

Zdaniem pracowników socjalnych opinie dzieci i młodzieŜy na temat szkoły są

podzielone. Część dzieci nie moŜe sprostać wymaganiom stawianym przez kadrę

pedagogiczną, co powoduje negatywny odbiór szkoły, nauki i nauczycieli. Są teŜ

dzieci, które lubią i przede wszystkim chcą się uczyć, a w szkole realizują swoje

zainteresowania. Jak pokazują wyniki badania, zdaniem 17,24% respondentów,

dzieci/młodzieŜ chętnie uczęszczają do szkoły, natomiast 28,45% twierdzi, Ŝe

młodzieŜ nie lubi nauki w tego typu placówce. Ponad połowa badanych pracowników

socjalnych nie posiada informacji z tego zakresu.

17,24%

28,45%54,31%Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.64 Wskazania respondentów dotycz ące ch ęci chodzenia do szkoły przez

dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej



92

Porównując badane ośrodki (Wykres 2.65), moŜna stwierdzić, Ŝe największe

dysproporcje pomiędzy liczbą uczniów lubiących i nielubiących chodzić do szkoły,

w opinii pracowników socjalnych, występują w miejskich ośrodkach pomocy

społecznej (róŜnica 6,04%) oraz w miejsko-gminnych ośrodkach pomocy społecznej

(róŜnica 4,31%).

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.65 Wskazania respondentów dotycz ące ch ęci chodzenia do szkoły przez

dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej z podziałem na MOPS, GOPS, M-

GOPS

Zdaniem ponad połowy pracowników socjalnych, dzieci i młodzieŜ ucząca się

ma negatywny stosunek do szkoły. Jak twierdzą badani: „(…) dzieci narzekają na

niski poziom edukacji (…)” (ankieta nr 82), „(…) niesprawiedliwość oraz brak



93

wyrozumiałości” (ankieta nr 20) oraz „(…) brak liczenia się z indywidualnymi

moŜliwościami dziecka” (ankieta nr 2). Ponadto badani często spotykają się

z następującymi opiniami dzieci: „(…) w szkołach stawiane są zbyt duŜe wymagania,

trzeba duŜo uczyć się „na pamięć” i duŜo jest zadawanych prac domowych” (ankieta

nr 22).

W opinii pracowników socjalnych uczniowie narzekają równieŜ na nauczycieli, którzy,

w ich mniemaniu, nie są dobrymi pedagogami i nie poświęcają im wystarczającej

ilości czasu. Poza tym pracownicy socjalni spotkali się z opiniami wśród dzieci, Ŝe nie

czują się one bezpiecznie w szkole. Niektórzy uczniowie opuszczają zajęcia, chodzą

na wagary, poniewaŜ nie widzą sensu w nauce, uwaŜają, Ŝe szkoła jest im

niepotrzebna. Mają lekcewaŜący stosunek do szkoły, nauczyciele nie stanowią dla

nich autorytetu, są w stosunku do nich agresywni. Zdaniem jednego z ankietowanych

młodzieŜ twierdzi, Ŝe „(…) szkoła nie przygotowuje ich do prawdziwej rzeczywistości

(…)” (ankieta nr 24), Ŝe pomimo ukończenia szkoły i tak nie będą mogli odnaleźć się

na rynku pracy.

W opinii 37,93% pracowników socjalnych młodzieŜ spotkała się z przejawami

dyskryminacji w swojej szkole (Wykres 2.66). Najczęściej dotyczyły one statusu

materialnego rodziny, wykształcenia rodziców, występowania patologii rodzinnych,

faktu korzystania rodziny z pomocy społecznej, miejsca zamieszkania oraz

odmienności w wyglądzie (ubranie oraz higiena osobista). Ponadto część dzieci była

wyśmiewana przez rówieśników z powodu korzystania z obiadów w szkole

finansowanych przez ośrodek pomocy społecznej. Dzieci doświadczały takŜe

etykietowania ze strony nauczycieli, były gorzej przez nich traktowane i oceniane

jako mniej zdolne i inteligentne niŜ dzieci z rodzin nie korzystających z pomocy

społecznej.



94

37,93%

15,52%

46,55%Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.66 Wskazania respondentów dotycz ące do świadczania przejawów uprzedze ń

i niesprawiedliwo ści w szkole przez dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy

społecznej

PoniŜszy wykres pokazuje, Ŝe w badanych ośrodkach pomocy społecznej

występuje większy odsetek ankietowanych twierdzących, Ŝe młodzieŜ doświadczyła

niesprawiedliwości w szkole niŜ badanych, którzy są zdania, Ŝe młodzieŜ

z przejawami uprzedzeń się tam nie spotkała (Wykres 2.67).



95

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.67 Wskazania respondentów dotycz ące do świadczania przejawów uprzedze ń

i niesprawiedliwo ści w szkole przez dzieci/młodzie Ŝ z rodzin korzystaj ących z pomocy

społecznej z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Zdaniem pracowników socjalnych, wśród młodzieŜy odznaczającej się

pozytywnym nastawieniem w stosunku do szkoły częste są opinie na temat duŜej

efektywności nauczania w tego typu jednostkach, moŜliwości własnego rozwoju oraz

zdobycia wykształcenia i kwalifikacji niezbędnych do uzyskania pracy w dorosłym

Ŝyciu. MłodzieŜ uwaŜa szkołę za źródło wiedzy, a takŜe jedyne miejsce pozwalające

na usamodzielnienie się i poprawę własnej sytuacji. Zdaniem pracowników

socjalnych część dzieci i młodzieŜy uczęszcza do szkoły nie w celu zdobycia wiedzy,

ale spotkania się z rówieśnikami oraz zjedzenia ciepłego posiłku.

W opinii pracowników socjalnych rodzice mają duŜe wymagania względem

szkół. Są to w zdecydowanej większości oczekiwania roszczeniowe, bowiem szkoła



96

powinna uczyć, wychowywać, rozwiązywać róŜnego rodzaju problemy, zapewnić

organizację czasu wolnego, zapewnić podręczniki, przybory szkolne oraz

gwarantować posiłek wszystkim dzieciom. Wielu rodziców uwaŜa, Ŝe szkoła powinna

ich wyręczyć w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej oraz, Ŝe prace

domowe powinny być odrabiane w szkole. Poza tym chcieliby, aby szkoła przejęła

całą odpowiedzialność za wychowanie i kształtowanie ich dzieci. Według

pracowników socjalnych, bardzo często rodzice za wszelkie niepowodzenia

wychowawcze obwiniają szkołę. Z kolei niektórzy rodzice oczekują większej

tolerancji, zapewnienia większego bezpieczeństwa podczas zajęć lekcyjnych oraz

liczą na ściślejszą współpracę ze szkołą. JednakŜe zaledwie 8,62% pracowników

socjalnych twierdzi, Ŝe rodzice współpracują ze szkołą, podczas gdy aŜ 46,55%

współdziałania w zakresie przezwycięŜania problemów dziecka nie dostrzega.

44,83% badanych nie posiada informacji w tym zakresie. W poszczególnych

ośrodkach rozkład procentowy przebiega podobnie.



97

8,62%

46,55%

44,83%Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.68 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania współpracy rodziców

z nauczycielami w zakresie przezwyci ęŜania problemów swojego dziecka

PoniŜsze dane pokazują, Ŝe zdaniem badanych rodzice w większości nie tylko

nie współpracują z nauczycielami, ale i nie uczestniczą w Ŝyciu szkoły/klasy swego

dziecka. 46,56% pracowników socjalnych uwaŜa, Ŝe rodzice raczej nie uczestniczą

w Ŝyciu szkoły, a 16,38% badanych, Ŝe w ogóle nie interesują się klasą dziecka.

Natomiast jedynie 17,24% osób stwierdza, Ŝe rodzice raczej współuczestniczą

w Ŝyciu szkoły. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe nikt nie udzielił odpowiedzi typu „Tak”.

Biorąc pod uwagę rozkład procentowy w poszczególnych ośrodkach moŜna

zauwaŜyć, Ŝe największy odsetek badanych twierdzących, Ŝe rodzice uczestniczą

w Ŝyciu szkoły występuje w gminnych ośrodkach pomocy społecznej.



98

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Raczej tak

Trudno powiedzieć

Raczej nie

Nie

Wykres 2.69 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania ch ęci uczestniczenia rodziców

w Ŝyciu szkoły z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

W opinii 31,03% pracowników socjalnych rodzice, pomimo duŜych oczekiwań

w stosunku do instytucji kształcenia, dostrzegają wsparcie szkoły w rozwoju ich

dzieci. Odmienny pogląd prezentuje 24,14% badanych. Natomiast 44,83%

pracowników socjalnych nie posiada informacji z tego zakresu.



99

31,03%

24,14%

44,83%Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.70 Wyst ępowanie wsparcia rozwoju dziecka przez szkoł ę w opinii rodziców według

wskazań respondentów

Analizując wyniki poszczególnych ośrodków moŜna zauwaŜyć, Ŝe rozkład

procentowy udzielanych odpowiedzi jest zbliŜony (Wykres 2.71). W gminnych

ośrodkach pomocy społecznej występuje większy odsetek osób, zdaniem których

rodzice dostrzegają wsparcie szkoły w rozwoju dzieci. RóŜnica pomiędzy udzielonymi

odpowiedziami „Tak” i „Nie” wynosi 7,46%. W przypadku miejsko-gminnych

ośrodków pomocy społecznej mamy do czynienia z identyczną ilością odpowiedzi

w przypadku dwóch członów kafeterii. 27,78% badanych uwaŜa, Ŝe rodzice zarówno

dostrzegają, jak i nie dostrzegają wsparcia ze strony szkoły w rozwoju dzieci.

Natomiast w miejskich ośrodkach pomocy społecznej występują największe

dysproporcje pomiędzy dwiema odpowiedziami. 32,26% osób jest zdania, Ŝe w opinii



100

rodziców szkoła wspiera rozwój ucznia, a 22,58% wyraŜa odmienny pogląd (róŜnica

wynosi 9,68%).

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.71 Wyst ępowanie wsparcia rozwoju dziecka przez szkoł ę w opinii rodziców według

wskazań respondentów z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Z kolei jeśli chodzi o wsparcie szkoły w działaniach wychowawczych rodziców,

to 35,34% badanych uwaŜa, Ŝe w opinii rodziców szkoła nie wspiera ich działań

wychowawczych, podczas gdy 23,28% takie wsparcie dostrzega.



101

23,28%

35,34%

41,38%Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.72 Wyst ępowanie wsparcia działa ń wychowawczych rodziców przez szkoł ę

w rozwoju dziecka w opinii rodziców według wskaza ń respondentów

W gminnych ośrodkach pomocy społecznej rozkład procentowy plasuje się na

podobnym do ogólnego zestawienia poziomie. Natomiast w przypadku M-GOPS-ów

widoczna jest zdecydowana przewaga udzielonych odpowiedzi typu „Nie”. 38,89%

pracowników socjalnych nie posiadało informacji z tego zakresu. W miejskich

ośrodkach pomocy spolecznej równieŜ największy odsetek badanych jest zdania, Ŝe

rodzice nie dostrzegają wsparcia szkoły w ich działaniach wychowawczych (41,94%),

podczas, gdy tylko 19,35% twierdzi, Ŝe zdaniem rodziców szkoła pomaga

w wypełnianiu funkcji wychowawczej. Z kolei 38,71% pracowników socjalnych nie

posiadało informacji z tego zakresu.



102

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.73 Wyst ępowanie wsparcia działa ń wychowawczych rodziców przez szkoł ę

w rozwoju dziecka w opinii rodziców według wskaza ń respondentów z podziałem na MOPS,

GOPS, M-GOPS

Z kolei na pytanie: „Czy rodzice mają zaufanie do nauczycieli uczących ich

dziecko?” 22,45% badanych odpowiedziało twierdząco, natomiast 9,18% przecząco.

Ponad połowa respondentów nie posiada informacji z tego zakresu.



103

22,45%

9,18%

68,37%

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.74 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania zaufanie rodziców do

nauczycieli ucz ących ich dziecko

PoniŜszy wykres pokazuje, Ŝe największy odsetek badanych, zdaniem których

rodzice ufają nauczycielom występuje w gminnych ośrodkach pomocy społecznej

(Wykres 2.75). To dowodzi, Ŝe w środowiskach wiejskich, mamy do czynienia

z mniejszą atomizacją, indywidualizacją i alienacją poszczególnych członków

społeczności.



104

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

GOPS M-GOPS MOPS

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

Wykres 2.75 Wskazania respondentów dotycz ące wyst ępowania zaufanie rodziców do

nauczycieli ucz ących ich dziecko z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

Wśród powodów, dla których rodzice nie ufają nauczycielom pracownicy

socjalni podają m.in.: obawę, Ŝe szczera rozmowa z nauczycielem moŜe

niepotrzebnie zaszkodzić dziecku oraz złe ogólne nastawienie do instytucji szkoły.

Rodzice niejednokrotnie uwaŜają, Ŝe nauczyciele są niesprawiedliwi, mają złe

podejście do ucznia. JeŜeli uczeń sprawia problemy to nie starają się mu pomóc,

tylko myślą, jak pozbyć się problemu. Poza tym brak zaufania rodzi krytyka ze strony

nauczycieli dotycząca metod wychowawczych stosowanych przez rodziców.

Pracownicy socjalni zostali równieŜ zapytani o zmiany, jakie ich zdaniem

chcieliby wprowadzić w szkołach rodzice. Wielu badanych wskazało na

zorganizowanie bezpłatnych zajęć pozalekcyjnych wpływających na rozwój

zainteresowań i ambicji dzieci, bezpłatnej pomocy dzieciom mającym problemy



105

w nauce, wprowadzenie opieki medycznej i stomatologicznej w szkołach oraz

zwiększenie kadry psychologiczno-pedagogicznej. Część badanych wymieniła takŜe

zmianę podejścia nauczycieli do uczniów (bardziej indywidualne), wprowadzenie

jednolitych podręczników oraz moŜliwość skorzystania z darmowych wycieczek.



106

3 WNIOSKI KOŃCOWE

Analiza zebranego materiału wskazuje, Ŝe zdaniem pracowników socjalnych

na wykluczenie społeczne w największym stopniu wpływa bezrobocie, ubóstwo,

a takŜe bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu

gospodarstwa domowego. MoŜna stwierdzić, Ŝe winę za powstanie problemu

wykluczenia, w opinii badanych, ponoszą nie tylko mechanizmy ekonomiczno-

społeczne, tj. bezrobocie, nierówny rozkład dochodu itd., ale w pewnym stopniu sami

wykluczeni.

Ankietowani są zdania, Ŝe grupą osób najbardziej potrzebującą pomocy są

ofiary patologii Ŝycia rodzinnego, na drugim miejscu zaś osoby bezrobotne, a na

trzecim dzieci i młodzieŜ z trudnych środowisk.

Obraz młodzieŜy w oczach pracowników socjalnych jest dość spójny

i przewaŜają w nim charakterystyki negatywne. MłodzieŜ bowiem stanowi grupę,

która powieli schemat wykluczenia społecznego – 68,38% ankietowanych uwaŜa, Ŝe

młodzieŜ podzieli los swoich rodziców w przyszłości. Niejednokrotnie dzieci są

oceniane przez pryzmat zachowań dorosłych członków rodzin, przypisuje się im ten

sam sposób myślenia oraz funkcjonowania, co rodzicom. Pracownicy socjalni raczej

nisko oceniają potencjał osobowościowy młodzieŜy. Wskazują na duŜe natęŜenie

cech negatywnych takich, jak np. arogancja, brak serdeczności w relacjach

z otoczeniem, agresja oraz na małe natęŜenie cech pozytywnych, tj. chęci

podejmowania współpracy z innymi, chęci samodzielnego podejmowania decyzji,

motywacji osiągnięć oraz otwartości na zmiany. Poza tym, w opinii pracowników

socjalnych, osoby młode nie posiadają odpowiednich kompetencji społecznych,

w tym zdolności adaptacyjnej, umoŜliwiających uczestnictwo w Ŝyciu społecznym.

JeŜeli chodzi o cechy osobowościowe, dominuje przekonanie, Ŝe osoby młode są



107

nieodpowiedzialne, niezaradne, wulgarne i leniwe. Co więcej, nie są postrzegane,

jako zainteresowane zmianą swojej sytuacji – nie czynią kroków w tym kierunku,

a ewentualnej pomocy, która stwarzałaby szansę poprawy obecnej sytuacji, z reguły

nie potrafiliby, albo nie chcieli wykorzystać.

W opinii respondentów rodziny korzystające z pomocy społecznej posiadają

w zdecydowanej większości troje dzieci, cechuje je raczej zła sytuacja materialna,

przeciętne warunki mieszkaniowe. Najczęściej źródło dochodu stanowi zasiłek

z pomocy społecznej, prace dorywcze i „na czarno” oraz alimenty. To pokazuje

problem uzaleŜnienia od pomocy finansowej świadczonej przez system pomocy

społecznej. Niektórzy beneficjenci „dorabiają” do zasiłków, czego pracownicy socjalni

są świadomi. Rodziny borykają się równieŜ z róŜnorodnymi przejawami dysfunkcji.

Badani najczęściej wskazywali na alkoholizm dorosłych, uzaleŜnienie od nikotyny

wśród młodzieŜy, przemoc w rodzinie oraz przestępczość młodych ludzi. Poza tym,

zdaniem ankietowanych, rodziny mają duŜy problem w zakresie zarządzania

budŜetem domowym. Ankietowani mieli natomiast trudności z określeniem wpływu

otoczenia rodzinnego na dzieci. JednakŜe połowa badanych uznała, Ŝe rodziny

korzystające z pomocy społecznej w duŜym stopniu nie wypełniają funkcji

opiekuńczo-wychowawczych. Częste są opinie, Ŝe dzieci nie mają zapewnionych

odpowiednich warunków do rozwoju psychofizycznego. Ponadto badani wskazują na

dwa typy atmosfery panującej najczęściej w domach swoich beneficjentów. Na

pierwszym miejscu wymieniają atmosferę hałaśliwą, gdzie przewaŜają kłótnie oraz

awantury, na drugim zaś atmosferę obojętną, cechującą się brakiem związku

uczuciowego rodziców z dzieckiem. Z kolei ponad 80% badanych jest zdania, Ŝe

rodzice przejawiają unikającą postawę względem dzieci oraz zaniedbują ich potrzeby

biologiczne i ekonomiczne. Badani negatywnie oceniają równieŜ jakość relacji

interpersonalnych w rodzinach korzystających ze świadczeń pomocy społecznej.

Zdaniem pracowników socjalnych młodzieŜ ma najlepszy kontakt z rówieśnikami,



108

następnie z rodzeństwem, natomiast dopiero na trzecim miejscu wymieniono kontakt

z rodzicami.

Respondenci mają pewne zastrzeŜenia co do sposobu spędzania czasu

wolnego przez rodziców i dzieci. Twierdzą, Ŝe są to w większości bierne formy

wypoczynku, mało efektywne, polegające głównie na oglądaniu telewizji.

Zdaniem badanych poglądy dzieci dotyczące szkoły są róŜne. Część dzieci

chętnie uczęszcza do szkoły, dla nich jest ona źródłem zdobycia wiedzy, miejscem

mogącym pomóc w przyszłości wyjść z kręgu wykluczenia społecznego. Natomiast

w opinii 28,45% pracowników socjalnych, dzieci nie lubią szkoły, nie widzą sensu

w nauce, traktują ją jako przymus. Wielu ankietowanych wskazało takŜe na

występowanie problemu dyskryminacji dzieci z rodzin korzystających z pomocy

społecznej w szkołach, zarówno ze strony rówieśników, jak i nauczycieli. Badani są

zdania, Ŝe rodzice mają wysokie wymagania względem szkół. Oczekują przejęcia

odpowiedzialności za wychowanie dzieci oraz „(…) chcą Ŝeby szkoła zastąpiła ich

w obowiązkach rodzicielskich”. Jednocześnie badani wskazują na fakt nie

interesowania się nauką dziecka, braku uczestnictwa rodziców w Ŝyciu szkoły i klasy

oraz braku chęci współpracy z nauczycielami.

W opinii pracowników socjalnych samo zatrudnienie i wykonywanie pracy jest

waŜnym aspektem Ŝyciowym zarówno dla dzieci/młodzieŜy, jak i dla członków ich

rodzin (ponad 50% pozytywnych odpowiedzi). Jednak środki słuŜące do osiągnięcia

tego celu, od inwestowania w naukę, zdobywania wykształcenia formalnego

i nieformalnego do ustawicznego podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych, nie

spotykają się, w opinii badanych, z adekwatnym zainteresowaniem i nie uzyskują

wysokiej rangi. Połowa ankietowanych jest zgodna, Ŝe młodzieŜ nie wykazuje

zainteresowania inwestowaniem w naukę, a blisko 60% pracowników socjalnych ma

podobną opinię o dorosłych członkach rodzin względem posiadania kwalifikacji

zawodowych. MoŜna przypuszczać, Ŝe zarówno dzieci i młodzieŜ, jak i osoby dorosłe



109

z rodzin korzystających z pomocy społecznej nie dostrzegają związku pomiędzy

poziomem kompetencji zawodowych a szansą na satysfakcjonującą pracę

zarobkową lub teŜ związek ten widzą i doceniają, jednak w praktyce Ŝyciowej

kształcenie się jest dla nich zbyt długotrwałym i Ŝmudnym procesem w drodze do

osiągnięcia wymiernych rezultatów. Pomimo stawiania pracy zarobkowej dość

wysoko w hierarchii waŜności, brakuje kompatybilnych i adekwatnych działań ze

strony dzieci/młodzieŜy oraz członków ich rodzin w celu podjęcia pracy – tak

respondenci oceniają postawy w rodzinach korzystających z pomocy społecznej.

Niemal 100% badanych oceniło poziom zaangaŜowania członków rodzin w szukanie

pracy, jako przeciętny lub niski. Oznaczać to moŜe, Ŝe deklaratywnie praca jest

waŜną i poŜądaną aktywnością z uwagi na konkretne korzyści z niej płynące, jednak

deklaracji tej towarzyszy bierność i/lub nieumiejętność organizacji własnego działania

oraz oczekiwanie na otrzymanie pomocy z zewnątrz. Wskazuje to na deficyty

w wewnętrznych systemach automotywacji członków rodzin korzystających z pomocy

społecznej, ich poczucia własnej wartości, poczucia wpływu na sytuację Ŝyciową oraz

często występujący sposób myślenia: „(…) wiem, Ŝe to waŜne, ale nie wierzę, Ŝe to

ma sens”.

PowyŜsze wnioski znajdują potwierdzenie w bardziej szczegółowej ocenie

aspiracji dzieci i młodzieŜy przez ankietowanych. Ponad 60% pracowników

socjalnych uwaŜa, Ŝe dzieci i młodzieŜ nie mają sprecyzowanych zainteresowań

zawodowych ani nie planują ścieŜki edukacyjno-zawodowej. Ponad

70% pracowników socjalnych ocenia aspiracje edukacyjne dzieci i młodzieŜy na

poziomie ukończenia gimnazjum lub szkoły zawodowej. Pozostaje pytanie

o przyczyny tak ocenianej postawy dzieci i młodzieŜy: czy młodzi ludzie z rodzin

korzystających z pomocy społecznej nie potrafią osiągnąć takiego poziomu

wykształcenia (brak potencjału)? Czy teŜ nie wierzą, Ŝe moŜe im się to udać

(nieświadomość tego potencjału)?



110

Pomimo zróŜnicowanych ocen aspiracji Ŝyciowych, ponad 40% ankietowanych

jest przekonanych o moŜliwości odniesienia sukcesu przez dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej, choć jeszcze więcej nie ma sprecyzowanego

zdania w tej kwestii. Oznaczać to moŜe, Ŝe czynnik niewiadomego tkwi zarówno

w niesprawdzalnej przyszłości, jak i w nie do końca wydobytym i wzmocnionym

potencjale osobowym młodych ludzi, z którymi stykają się pracownicy socjalni.

Najczęstszą formą pomocy stosowaną przez pracowników socjalnych

w stosunku do rodzin zagroŜonych wykluczeniem społecznym jest pomoc finansowa,

doŜywianie oraz pomoc rzeczowa. Zdaniem ankietowanych pieniądze ze świadczeń

finansowych są przeznaczane na zaspokojenie podstawowych potrzeb (Ŝywność,

ubiór), rachunki, opłaty, ale takŜe uŜywki. Wobec tego pomoc nie jest

wykorzystywana adekwatnie do potrzeb. Badani twierdzą, Ŝe świadczenia pienięŜne,

mimo, iŜ najczęściej przyznawane, są najmniej efektywną formą pomocy, zwłaszcza

w stosunku do młodzieŜy. Za najbardziej skuteczny sposób wsparcia młodych ludzi

uwaŜana jest pomoc w zdobyciu doświadczenia zawodowego poprzez staŜe, praktyki

zawodowe i wykształcenia (bezpłatne lub finansowane kursy zawodowe i szkolenia).

Pomimo tego pracownicy socjalni twierdzą, Ŝe większość rodzin potrzebuje wsparcia

finansowego, poniewaŜ w pewnym sensie zabezpiecza byt człowieka.

Wiele pytań okazało się sprawiać trudności osobom badanym

w jednoznacznej ocenie. Zazwyczaj były to ogólne pytania dotyczące niemierzalnych,

uwewnętrznionych aspektów (np. hierarchii wartości, odczuwanej motywacji), które

mogą nie być wyraŜone wprost w bezpośrednim kontakcie pracownika socjalnego

z osobą korzystającą z pomocy społecznej ani nie stanowić tematu rozmowy.

Pracownikom socjalnym trudno było takŜe ocenić prawdopodobieństwo wydarzeń

przyszłych, np. przyszłościowe plany dzieci/młodzieŜy w odniesieniu do podnoszenia

poziomu wykształcenia lub prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu Ŝyciowego

w przyszłości. Znaczna część ankietowanych (od 40% do 60%) wstrzymywała się od



111

głosu. Procentowo mniej odpowiedzi typu „Trudno powiedzieć” pojawiało się przy

pytaniach dotyczących konkretnych działań/zachowań dzieci, młodzieŜy i członków

ich rodzin. Oznaczać to moŜe obiektywną trudność w nawiązaniu na tyle bliskiego

kontaktu z tymi osobami, który pozwoliłby na swobodną wymianę bardziej osobistych

informacji.



112

4 REKOMENDACJE

Na podstawie powyŜszych wyników badania oraz najnowszej wiedzy

psychologicznej i socjologicznej dotyczącej grup defaworyzowanych moŜna

sformułować następujące rekomendacje dotyczące podejmowania działań na rzecz

dzieci i młodzieŜy zagroŜonej wykluczeniem społecznym z województwa warmińsko-

mazurskiego:

1) Praca nad stymulowaniem, wzmacnianiem i rozwijan iem potencjału

osobowego dzieci i młodzie Ŝy:

a) pozytywne modelowanie – dostarczenie doświadczeń w kontakcie z młodymi

osobami dorosłymi, aktywnymi zawodowo, pochodzącymi z podobnych

środowisk, reprezentującymi róŜne branŜe zawodowe, celem wymiany

informacji, doświadczeń oraz praktycznego uczestniczenia w ich codziennej

pracy zawodowej (spotkania warsztatowe, wizyty studyjne);

b) rozwijanie zdolności i umiejętności – zapewnienie róŜnorodnych

zorganizowanych form aktywności w czasie wolnym, skoncentrowanych na

doskonaleniu umiejętności (aktywność sportowa, edukacyjna w atrakcyjnych

formach wyjazdowych).

WdraŜanie rekomendacji poprzez:

• wspieranie i promowanie uczestnictwa dzieci i młodzieŜy w zajęciach

realizowanych w MłodzieŜowych Klubach Integracji Społecznej;

• zachęcanie do udziału przy tworzeniu i wdraŜaniu projektów Programu

Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL) realizowanych przez szkoły, OPS, OHP,

organizacje pozarządowe i inne podmioty działające na rzecz dzieci

i młodzieŜy;



113

• promowanie wolontariatu wśród młodzieŜy;

• wykorzystanie istniejącej bazy lokalowej i sportowej oraz tworzenie nowych

miejsc przeznaczonych dla dzieci i młodzieŜy;

• zachęcanie dzieci i młodzieŜy do uczestnictwa w zajęciach pozaszkolnych

poprzez proponowanie interesujących programów rozwijających ich

zainteresowania (np. w świetlicach szkolnych i środowiskowych, bibliotekach,

domach kultury, obiektach sportowych – orliki);

• zachęcanie lokalnych organizacji pozarządowych do działań mających na celu

twórcze zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieŜy.

2) Aktywizacja społeczna – anga Ŝowanie dzieci i młodzie Ŝy we wspólne

działania słu Ŝące dobru publicznemu:

a) tworzenie projektów społecznych w zespołach dziecięco-młodzieŜowych, przy

aktywnej współpracy dzieci i młodzieŜy oraz wykorzystaniu ich innowacyjności

i pomysłowości, a następnie realizacja oraz promowanie tego typu projektów;

b) uczestnictwo dzieci i młodzieŜy jako współorganizatorów/współrealizatorów

w projektach opracowywanych lokalnie, a mogących mieć równieŜ szerszy

wymiar – wojewódzki, krajowy czy międzynarodowy.


• promowanie tworzenia i realizacji projektów w oparciu o środki pochodzące

z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach PO KL;

• promowanie wolontariatu wśród młodzieŜy;

• zachęcanie dzieci i młodzieŜy do uczestnictwa w działaniach społecznych

i wydarzeniach kulturalnych podejmowanych na rzecz społeczności lokalnej

przez jednostki samorządu terytorialnego, domy kultury, organizacje



114

pozarządowe i inne podmioty oraz zapraszanie do czynnego uczestnictwa

w przygotowaniach do tego typu przedsięwzięć;

• inicjowanie tworzenia organizacji młodzieŜowych.

3) Aktywizacja zawodowa – dostarczanie do świadcze ń przedzawodowych

i zawodowych:

a) tematyczne warsztaty zawodowe, umoŜliwiające doświadczenie siebie

w wykonywaniu określonego zawodu;

b) szkolenia i kursy zawodowe;

c) nauka przedsiębiorczości – tworzenie i realizacja symulowanych biznesplanów

na róŜnorodne formy działalności gospodarczej pod kierunkiem ekspertów.


• zachęcanie do uczestnictwa w MłodzieŜowych Klubach Integracji Społecznej;

• organizowanie lokalnych spotkań edukacyjnych z zakresu planowania kariery

zawodowej oraz konsultacje z doradcami zawodowymi (np. szkoły, PUP, biura

karier);

• organizowanie spotkań, zajęć warsztatowych, kursów i szkoleń

z przedstawicielami róŜnych zawodów przez szkoły, domy kultury, urzędy

pracy, biura karier, organizacje pozarządowe, KIS, CIS, MKIS;

• tworzenie partnerstw i podejmowanie współpracy na rzecz dzieci i młodzieŜy

przez podmioty z obszaru pomocy społecznej i edukacji oraz sektora

prywatnego (przedsiębiorcy).

4) Stałe wsparcie specjalistyczne skierowane do dzi eci i młodzie Ŝy oraz ich

środowiska rodzinnego:

a) wsparcie prawne, psychologiczne oraz doradczo-zawodowe;



115

b) wsparcie rodziny w procesie wychowawczym;

c) promowanie wykorzystania istniejącej bazy lokalowej – bibliotek, ochotniczych

straŜy poŜarnych.


• tworzenie stałych miejsc spotkań dla młodzieŜy z dostępem do

specjalistycznej pomocy psychologicznej, prawnej, doradczej (np. w MKIS,

szkołach, OPS, PCPR);

• tworzenie partnerstw i koalicji na rzecz młodzieŜy pomiędzy partnerami

społecznymi, instytucjami pomocy społecznej, szkołami oraz firmami

szkoleniowymi;

• upowszechnianie i promowanie programów edukacyjnych mających na celu

wsparcie rodziny w procesie wychowawczym (w szkołach, OPS, PCPR,

świetlicach środowiskowych i innych);

• promowanie realizacji projektów PO KL wśród podmiotów z obszaru pomocy

społecznej i edukacji oraz organizacji pozarządowych.

5) Tworzenie partnerstw i koalicji na rzecz dzieci i młodzie Ŝy zagro Ŝonej

wykluczeniem społecznym.


• promowanie nawiązywania współpracy pomiędzy jednostkami samorządu

terytorialnego, partnerami społecznymi, jednostkami organizacyjnymi pomocy

społecznej, szkołami i podmiotami sektora prywatnego (np. firmy szkoleniowe)

na rzecz dzieci i młodzieŜy;

• tworzenie zespołów interdyscyplinarnych mających na celu podejmowanie

działań wspierających dzieci i młodzieŜ zagroŜoną wykluczeniem społecznym.



116

6) Szkolenie kadry pracuj ącej z dzie ćmi i młodzie Ŝą zagro Ŝoną wykluczeniem

społecznym.


• szkolenia podmiotów lokalnych w zakresie pozyskiwania środków unijnych

w ramach PO KL na realizację zadań nakierowanych na pomoc dzieciom

i młodzieŜy zagroŜonej wykluczeniem społecznym;

• edukacja nauczycieli oraz pracowników jednostek organizacyjnych pomocy

społecznej w zakresie aktualnych problemów młodzieŜy ze środowisk

zagroŜonych wykluczeniem społecznym;

• upowszechniania szkół animatorów lokalnych i szkół wolontariatu oraz

kształcenie specjalistycznej kadry animatorów społeczności lokalnych i street

workerów;

• promowanie realizacji projektów w ramach PO KL wśród podmiotów z obszaru

pomocy społecznej i edukacji oraz organizacji pozarządowych.

7) Kontynuacja bada ń z zakresu wykluczenia społecznego dzieci i młodzie Ŝy

z województwa warmi ńsko-mazurskiego.


• pogłębienie badań z zakresu wykluczenia społecznego dzieci i młodzieŜy

z województwa warmińsko-mazurskiego przez uczelnie wyŜsze oraz jednostki

badawcze;

• promowanie wyników badań oraz wypracowanych rekomendacji z w/w

zakresu realizowanych ze środków unijnych;

• promowanie badań i analiz z ww. zakresu podejmowanych w ramach prac

licencjackich, magisterskich i doktorskich.



117

PowyŜsze rekomendacje moŜna realizować i wdraŜać w oparciu o środki

z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał

Ludzki, Priorytety VI, VII, VIII i IX.



118

5 SPIS WYKRESÓW

Wykres 1.1 Wiek respondentów ............................................................................... 12

Wykres 1.2 Wykształcenie respondentów z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS15

Wykres 1.3 Odsetek respondentów posiadających specjalizację oraz dodatkowe

kwalifikacje ............................................................................................................... 17

Wykres 2.1 Najczęściej wskazywane przez respondentów powody wykluczenia

społecznego ............................................................................................................. 19

Wykres 2.2 Najczęściej wskazywane przez respondentów powody wykluczenia

społecznego z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS ............................................ 21

Wykres 2.3 Preferencje respondentów wobec grup, które najbardziej potrzebują

pomocy..................................................................................................................... 22

Wykres 2.4 Prawdopodobieństwo powielenia schematu wykluczenia społecznego

przez dzieci i młodzieŜ z rodzin objętych pomocą społeczną w opinii pracowników

socjalnych................................................................................................................. 23

Wykres 2.5 Prawdopodobieństwo powielenia schematu wykluczenia społecznego

przez dzieci i młodzieŜ z rodzin objętych pomocą społeczną z podziałem na MOPS,

GOPS, M-GOPS....................................................................................................... 25

Wykres 2.6 Opinia respondentów na temat moŜliwości wyjścia z kręgu wykluczenia

społecznego ............................................................................................................. 26

Wykres 2.7 Opinia respondentów na temat moŜliwości wyjścia z kręgu wykluczenia

społecznego z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS ............................................ 27

Wykres 2.8 Najskuteczniejsze sposoby pomocy dzieciom/młodzieŜy zagroŜonej

wykluczeniem społecznym w opinii pracowników socjalnych ................................... 28



119

Wykres 2.9 Najskuteczniejsze sposoby pomocy dzieciom/młodzieŜy zagroŜonej

wykluczeniem społecznym w opinii pracowników socjalnych z podziałem na MOPS,

GOPS, M-GOPS....................................................................................................... 29

Wykres 2.10 Wskazania respondentów dotyczące posiadania zdolności

adaptacyjnych przez dzieci/młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy społecznej 30

Wykres 2.11 Wskazania respondentów dotyczące posiadania zdolności

adaptacyjnych przez dzieci/młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy społecznej

z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS ............................................................... 31

Wykres 2.12 Wskazania respondentów dotyczące natęŜenia kompetencji

społecznych wśród młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy społecznej .......... 32

Wykres 2.13 Wskazania respondentów dotyczące występowania poszczególnych

cech charakteru u dzieci/młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy społecznej .. 33

Wykres 2.14 Wskazania respondentów dotyczące występowania poszczególnych

cech charakteru u dzieci/młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy społecznej

z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS ................................................................. 34

Wykres 2.15 NatęŜenie występowania poszczególnych cech charakteru

u dzieci/młodzieŜy z rodzin objętych pomocą społeczną w ocenie pracowników

socjalnych................................................................................................................. 35

Wykres 2.16 Postawy dzieci/młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy społecznej

w relacjach z ludźmi z ich otoczenia w opinii pracowników socjalnych..................... 36

Wykres 2.17 Liczba dzieci w przeciętnej rodzinie korzystającej z pomocy społecznej

w opinii pracowników socjalnych .............................................................................. 37

Wykres 2.18 Liczba dzieci w przeciętnej rodzinie korzystającej z pomocy społecznej

w opinii pracowników socjalnych z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS............. 38

Wykres 2.19 Sytuacja materialna rodzin z dziećmi korzystających z pomocy

społecznej w opinii pracowników socjalnych ............................................................ 39



120

Wykres 2.20 Sytuacja materialna rodzin z dziećmi korzystających z pomocy

społecznej w opinii pracowników socjalnych z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS

................................................................................................................................. 40

Wykres 2.21 Główne źródła utrzymania rodzin korzystających z pomocy społecznej


Wykres 2.22 Główne źródła utrzymania rodzin korzystających z pomocy społecznej


Wykres 2.23 Warunki mieszkaniowe rodzin korzystających z pomocy społecznej


Wykres 2.24 Warunki mieszkaniowe rodzin korzystających z pomocy społecznej


Wykres 2.25 Wskazania respondentów dotyczące posiadania umiejętności

w zakresie zarządzania budŜetem domowym przez rodziny korzystające z pomocy

społecznej................................................................................................................. 45

Wykres 2.26 Wskazania respondentów dotyczące posiadania umiejętności

w zakresie zarządzania budŜetem domowym przez rodziny korzystające z pomocy

społecznej z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS ............................................... 46

Wykres 2.27 Wskazania respondentów dotyczące częstotliwości występowania

zjawisk patologicznych w rodzinach korzystających z pomocy społecznej............... 47

Wykres 2.28 Świadczenia z systemu pomocy społecznej najczęściej przyznawane

rodzinom z dziećmi w opinii pracowników socjalnych............................................... 48

Wykres 2.29 Świadczenia z systemu pomocy społecznej najczęściej przyznawane

rodzinom z dziećmi w opinii pracowników socjalnych z podziałem na MOPS, GOPS,

M-GOPS................................................................................................................... 49

Wykres 2.30 Ocena zapotrzebowania na wsparcie finansowe rodzin z dziećmi

korzystających z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych.................... 50



121

Wykres 2.31 Ocena zapotrzebowania na wsparcie finansowe rodzin z dziećmi

korzystających z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych z podziałem na

MOPS, GOPS, M-GOPS .......................................................................................... 51

Wykres 2.32 Ocena zapotrzebowania na wsparcie w postaci świadczeń

niepienięŜnych rodzin z dziećmi korzystających z pomocy społecznej w opinii

pracowników socjalnych ........................................................................................... 52

Wykres 2.33 Ocena zapotrzebowania na wsparcie w postaci świadczeń

niepienięŜnych rodzin z dziećmi korzystających z pomocy społecznej w opinii

pracowników socjalnych z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS.......................... 53

Wykres 2.34 Cele, na jakie najczęściej beneficjenci ośrodków pomocy społecznej

przeznaczają przyznaną pomoc pienięŜną w opinii pracowników socjalnych........... 54

Wykres 2.35 Ocena wpływu otoczenia rodzinnego na dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych.................... 55

Wykres 2.36 Ocena wpływu otoczenia rodzinnego na dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych z podziałem na

MOPS, GOPS, M-GOPS .......................................................................................... 56

Wykres 2.37 Wskazania respondentów dotyczące zapewnienia odpowiednich

warunków dla rozwoju psychofizycznego dzieci w rodzinach korzystających

z pomocy społecznej ................................................................................................ 57

Wykres 2.38 Wskazania respondentów dotyczące zapewnienia odpowiednich

warunków dla rozwoju psychofizycznego dzieci w rodzinach korzystających

z pomocy społecznej z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS............................... 59

Wykres 2.39 Wskazania respondentów dotyczące występowania problemów

wychowawczych w rodzinach korzystających z pomocy społecznej ........................ 60

Wykres 2.40 Wskazania respondentów dotyczące występowania problemów

wychowawczych w rodzinach korzystających z pomocy społecznej z podziałem na

MOPS, GOPS, M-GOPS .......................................................................................... 61



122

Wykres 2.41 Rodzaj atmosfery panującej w domach rodzin z dziećmi korzystających

z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych ............................................ 63

Wykres 2.42 Rodzaj atmosfery panującej w domach rodzin z dziećmi korzystających

z pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych z podziałem na MOPS,

GOPS, M-GOPS....................................................................................................... 64

Wykres 2.43 Rodzaj postawy, jaką rodzice przejawiają względem dzieci w rodzinach

korzystających z pomocy społecznej, w opinii pracowników socjalnych................... 66

Wykres 2.44 Rodzaj postawy, jaką rodzice przejawiają względem dzieci w rodzinach

korzystających z pomocy społecznej, w opinii pracowników socjalnych z podziałem

na MOPS, GOPS, M-GOPS ..................................................................................... 67

Wykres 2.45 Style wychowawcze występujące w rodzinach korzystających z pomocy

społecznej w opinii pracowników socjalnych ............................................................ 68

Wykres 2.46 Ocena jakości relacji rodzinnych między dziećmi/młodzieŜą a ich

rodzicami w rodzinach korzystających pomocy społecznej w opinii pracowników

socjalnych................................................................................................................. 69

Wykres 2.47 Wskazania respondentów dotyczące osób, z którymi dzieci/młodzieŜ

z rodzin korzystających z pomocy społecznej mają najlepszy kontakt ..................... 70

Wykres 2.48 Wskazania respondentów dotyczące wspólnego spędzania czasu

wolnego rodziców z dziećmi/młodzieŜą w rodzinach korzystających z pomocy

społecznej................................................................................................................. 71

Wykres 2.49 Wskazania respondentów dotyczące wspólnego spędzania czasu

wolnego rodziców z dziećmi/młodzieŜą w rodzinach korzystających z pomocy

społecznej z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS ............................................... 72

Wykres 2.50 Najczęściej i najrzadziej spotykane formy spędzania czasu wolnego

przez dzieci z rodzin korzystających z pomocy społecznej w opinii pracowników

socjalnych................................................................................................................. 74



123

Wykres 2.51 Wskazania respondentów dotyczące występowanie pomocy rodziców

dzieciom/młodzieŜy w odrabianiu lekcji w rodzinach korzystających z pomocy

społecznej................................................................................................................. 75

Wykres 2.52 Wskazania respondentów dotyczące przywiązywania uwagi członków

rodzin korzystających z pomocy społecznej do posiadania kwalifikacji zawodowych76

Wykres 2.53 Wskazania respondentów dotyczące występowanie przekonania

o wartości inwestowania w wiedzę wśród dzieci/młodzieŜy z rodzin korzystających


Wykres 2.54 Wskazania respondentów dotyczące waŜności pracy dla młodzieŜy

z rodzin korzystających z pomocy społecznej .......................................................... 79

Wykres 2.55 Wskazania respondentów dotyczące występowania zainteresowania

podjęciem pracy wśród członków rodzin korzystających z pomocy społecznej ........ 80

Wykres 2.56 Ocena stopnia aktywności członków rodzin korzystających z pomocy

społecznej w poszukiwaniu pracy w opinii pracowników socjalnych......................... 81

Wykres 2.57 Wskazania respondentów dotyczące występowania chęci podjęcia

zatrudnienia przez młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy społecznej ............. 82

Wykres 2.58 Wskazania respondentów dotyczące występowanie tendencji do

planowania ścieŜki edukacyjno-zawodowej przez dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej........................................................................ 83

Wykres 2.59 Wskazania respondentów dotyczące występowania sprecyzowania

zawodowego wśród dzieci/młodzieŜy z rodzin korzystających z pomocy społecznej84

Wykres 2.60 Wskazania respondentów dotyczące występowanie zainteresowania

uczestnictwem w kursach, szkoleniach wśród dzieci/młodzieŜy z rodzin


Wykres 2.61 Wskazania respondentów dotyczące występowania planowania

podniesienia poziomu wykształcenia przez dzieci/młodzieŜ z rodzin korzystających




124

Wykres 2.62 Wskazania respondentów dotyczące poziomu wykształcenia, jaki

chciałaby uzyskać młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy społecznej.............. 87

Wykres 2.63 Wskazania respondentów dotyczące moŜliwości osiągnięcie sukcesu

w dorosłym Ŝyciu przez dzieci/młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy ............. 89

Wykres 2.64 Wskazania respondentów dotyczące chęci chodzenia do szkoły przez

dzieci/młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy społecznej ................................. 90

Wykres 2.65 Wskazania respondentów dotyczące chęci chodzenia do szkoły przez

dzieci/młodzieŜ z rodzin korzystających z pomocy społecznej z podziałem na MOPS,

GOPS, M-GOPS....................................................................................................... 91

Wykres 2.66 Wskazania respondentów dotyczące doświadczania przejawów

uprzedzeń i niesprawiedliwości w szkole przez dzieci/młodzieŜ z rodzin


Wykres 2.67 Wskazania respondentów dotyczące doświadczania przejawów

uprzedzeń i niesprawiedliwości w szkole przez dzieci/młodzieŜ z rodzin

korzystających z pomocy społecznej z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS....... 94

Wykres 2.68 Wskazania respondentów dotyczące występowania współpracy

rodziców z nauczycielami w zakresie przezwycięŜania problemów swojego dziecka96

Wykres 2.69 Wskazania respondentów dotyczące występowania chęci

uczestniczenia rodziców w Ŝyciu szkoły z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS.. 97

Wykres 2.70 Występowanie wsparcia rozwoju dziecka przez szkołę w opinii rodziców

według wskazań respondentów................................................................................ 98

Wykres 2.71 Występowanie wsparcia rozwoju dziecka przez szkołę w opinii rodziców

według wskazań respondentów z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS............... 99

Wykres 2.72 Występowanie wsparcia działań wychowawczych rodziców przez szkołę

w rozwoju dziecka w opinii rodziców według wskazań respondentów.................... 100



125

Wykres 2.73 Występowanie wsparcia działań wychowawczych rodziców przez szkołę

w rozwoju dziecka w opinii rodziców według wskazań respondentów z podziałem na

MOPS, GOPS, M-GOPS ........................................................................................ 101

Wykres 2.74 Wskazania respondentów dotyczące występowania zaufanie rodziców

do nauczycieli uczących ich dziecko ...................................................................... 102

Wykres 2.75 Wskazania respondentów dotyczące występowania zaufanie rodziców

do nauczycieli uczących ich dziecko z podziałem na MOPS, GOPS, M-GOPS ..... 103

6 SPIS TABEL

Tabela 1.1 StaŜ pracy respondentów ....................................................................... 13

Tabela 1.2 Wykształcenie respondentów ................................................................. 14

Tabela 1.3 Posiadane dodatkowe kwalifikacje respondentów.................................. 16

Tabela 1.4 Respondenci posiadający specjalizacje I i II stopnia .............................. 16

Tabela 1.5 Posiadane specjalizacje respondentów z podziałem na MOPS, M-GOPS,

GOPS ....................................................................................................................... 16



126

7 BIBLIOGRAFIA

Cholewicki Ł. i inni (red.), [online], Biuletyn Stowarzyszenia Pogotowie Społeczne nr

1/2006, www.wykluczenie.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=298&It

emid=72, dn. 9 września 2010 r.

Czapiński J., Rodzaje wykluczenia społecznego, [w:] Raport Diagnoza Społeczna

2009. Warunki i jakość Ŝycia Polaków, Czapiński J., Panek T. (red.), Wyd. Zakład

Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2009.

Frieske K. W., Dynamika koncepcji marginalizacji społecznej, [w:] „Polityka

Społeczna” nr 11-12/2002.

Gabryszak R., Magierka D. (red.), Wprowadzenie do polityki społecznej, Wyd. Difin,

Warszawa 2009.

Gore Ch., Figueiredo J. B., Wykluczenie społeczne i polityka przeciwdziałania

ubóstwu, [w:] „Problemy Polityki Społecznej” nr 5/2003.

Mandal E., Stereotypowe postrzeganie ról kobiet i męŜczyzn jako wyznacznik karier

zawodowych i funkcjonowania na rynku pracy, [w:] Płeć a moŜliwości ekonomiczne

w Polsce: czy kobiety straciły na transformacji?, Raport Banku Światowego,

Warszawa 2004.

Obserwatorium Integracji Społecznej, Sytuacja dzieci i młodzieŜy w województwie

warmińsko-mazurskim – diagnoza stanu zastanego, Olsztyn 2010.

Radziewicz-Winnicki A., Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności, Wyd.

WAIP, Warszawa 2008.

Szarfenberg R., Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Wyd. Instytut

Polityki Społecznej UW, Warszawa 2006.

Sołoma L., Metody i techniki badań socjologicznych, Wyd. UWM, Olsztyn 2002.



127

Wojciszke B., Postawy i ich zmiana, [w:] Psychologia Tom III, Strelau J., Wyd. GWP,

Gdańsk 2000.



128

Documents

PROBLEM WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO DZIECI I MŁODZIE … · Nadopieku ńczo ść pa ństwa w okresie PRL-u przyczyniła się do pó źniejszych trudno ści obywateli w przystosowaniu