Prošlost i budućnost multikulturalizma na jugoistoku Evrope

8/3/2019 Prolost i budunost multikulturalizma na jugoistoku Evrope

1/26

463

Vesna STANKOVI-PEJNOVI1 UDK: 316.722(4-191.2)Biblid 0025-8555, 62(2010)Vol. LXII, br. 3, str. 463489

Izvorni nauni radAvgust 2010.

PROLOST I BUDUNOST MULTIKULTURALIZMANA JUGOISTOKU EVROPE

Multikulturalizam je nadopuna graanstvu,a ne njezin nadomjestak.

Will Kymlicka

ABSTRACT

Multikulturalizam je nastavak politike jednakog potivanja i politike priznanja. Prostor jugoistoka Evrope poznaje modele multikulturalizma krozstoljea provedenih u okviru Habsburke monarhije i Otomanskog carstva.Raspadom Jugoslavije, novonastale tee stvaranju jednonacionalnih drava, sa

potpunim brisanjem sjeanja na multikulturalnost bive drave. Te su se zemljedodatno suoile sa problemom implementacije multikulturalizma kada je 1993.godine Evropska unija, kroz Kopenhagenke kriterije, objavila da je potivanje

manjinskih prava jedan od politikih uvjeta pristupnih kriterija koje zemljemoraju potivati u cilju prikljuenja Uniji, temeljei svoje stavove na politici priznanja i poticanja etno-kulturne raznolikosti koji ire ljudske slobode,ljudska prava i razvoj demokracije. Zapadne demokracije multikulturalni oblikdavanja prava manjinama poznaju kao federalni ili kvazifederalni oblikteritorijalne autonomije, ali zemlje jugoistoka Evrope ne prihvaaju taj model,ve im je prihvatljiviji model kulturne autonomije ne ukljuuje teritorijalnuautonomiju, ali sadri znaajan stupanj institucionalne izdvojenosti, lokalnesamouprave i prava na upotrebu materinjeg jezika.

Kljune rijei: multikulturalizam, jugoistok Evrope, Evropska unija, manjinskaprava.

UVOD

Razmatrajui multikulturalnost na podruju jugoistoka Evrope ovaj rad e prvenstveno sagledavati fenomen multikulturalizma u zemljamanastalim raspadom Jugoslavije, koje su nakon sloma Jugoslavije postalesamostalne drave i u temelje svoje dravnosti postavile samo svoju naciju,

1 Dr Vesna Stankovi-Pejnovi, doktor filozofije, e-mail adresa: [email protected]


2/26

464

Stankovi-Pejnovi V., Prolost i budunost multikulturalizma na jugoistoku Evrope, MP 3, 2010(str. 463488)

ponaajui se kao da nikad nisu imali multikulturalnu prolost. Cilj rada je pokazati da je ovaj prostor podruje raznovrsne multikulturalne prolosti, azbog tenje za ulaskom u EU i vjerovatne multikulturalne budunosti.

POVIJESNI KONTEKST MULTIKULTURALIZMANA JUGOISTOKU EVROPE

Podruje jugoistoka Evrope je kroz povijest bilo dio razliitih drava icarstava, poprite mnogih ratova, masovnog stradanja stanovnitva,sistematske kolonizacije i naseljavanja stanovnitva iz drugih krajeva zbog

jaanja pojedine drave ili smanjenja homogenosti i slabljenja otpora pokorenog lokalnog stanovnitva. Izmijeanost stanovnitva, naslijeeprolosti, sjeanja o nekadanjim granicama pojedinih drava, nepodudarnostnacionalnih i novouspostavljenih granica, kao i tenja novostvorenih dravaza veim utjecajem i teritorijem bili su uzrok sukoba meu njima. Sve sumanjine u procesu politiko-teritorijalnih promjena nastale u uvjetimapobjeda i poraza (mirovnih ugovora), a ne kroz bilateralno sporazumijevanjena temelju ravnopravnosti. Krajem 19. i poetkom 20. stoljea za odreivanjekarakteristika niza dogaaja i odnosa izmeu drava na Balkanu su stvoreni pogrdni slogani evropskog bureta baruta te termin balkanizacija2 koji jepostao sinonim etnikih sukoba. Pojam balkanizacije objanjava suvremena balkanska zbivanja kroz koja je nastavljen proces daljnjeg usitnjavanja i podjele na temelju izraenih nacionalnih proturjenosti i geopolitikihinteresa unutarnjih i vanjskih aktera ovih procesa. Religija i nacionalna pripadnost su usko povezani na ovom prostoru, ali se religiozni, jezini ietniki kriteriji ne poklapaju.

Komisija za Balkan Carnagie fondacije ponudila je izvjesne ustavneokvire za rjeenje meunacionalnih odnosa, ali je iznijela zakljuke o ovom prostoru. Prema njoj, prinudna asimilacija koja je prevladavala na ovom

prostoru od 19. stoljea odgovor je na shvaanje da bi trebala postojati jednadrava, jedna kultura, jedna vjera. Neki smatraju da etnonacionalizam moe biti ublaen politikim sredstvima, davanjem kulturnih prava manjinama,kako bi kulturna autonomija unaprijedila zahtjeve za teritorijalnomautonomijom. Komisija smatra da ovaj model nije mogu na ovom prostoru.Manjine nee imati povjerenja ukoliko ih ne prati i teritorijalna autonomija,dok veinske grupe strahuju da e davanje kolektivnih prava i autonomije

2 Maria Todorova,Imagining the Balkans, Oxford University Press, Oxford, 1997, p. 15.


3/26

465


potaknuti dezintegraciju i iredentizam.3 Rjeenja poloaja manjina trae se uokvirima ustavne demokracije, a Komisija za Balkan Carnagie fondacijezakljuuje da ustavi drava trebaju garantirati zatitu prava manjina teukljuivati proporcionalno predstavnitvo u izborni sistem, dok sudecentralizacija i izvjestan stupanj autonomije na regionalnom i opinskomnivou od bitne vanosti za podruja s mjeovitim stanovnitvom. Meutim,iznad svega se trai uspostava civilnog drutva, vladavina prava (kojagarantiraju ljudska i manjinska prava) te institucionalna sredstva posredovanjai arbitrae radi rjeavanja sukoba.4

Iako je multikulturalnost nepobitna na jugoistoku Evrope, ovo podruje

ipak ima svoje osobitosti koje se oslikavaju u injenici da poneke zemlje imajui po dvadesetak razliitih nacionalnih manjina i etnikih grupa.Multikulturalnost ovog prostora ima svoje duboke povijesne korijene, to podrazumijeva odreene tipove iskustva i drugaije oblike znanja nego nazapadu Evrope. Poslije Drugog svjetskog rata zemlje jugoistoka Evrope uvodesocijalistiko ureenje koje promovira modernizaciju odozgo. BivaJugoslavija je najvie otvorila vrata multikulturalnosti kao ideolokom projektunadnacionalnog cilja povijesti.5 Nakon uruavanja socijalizma dolazi dooivljavanja etnocentristikog poimanja stvarnosti te se multikulturalnost

tumai kao ostatak biveg sustava. Iz navedenih naznaka proizlazi da se danasmultikulturalizam jugoistoka Evrope mora sagledavati u svjetlu unutarnje pravne i politike dinamike, tempa, naina prilagoavanja evropskimstrukturama te spremnosti iznalaenja ravnotee izmeu sjeanja na povijest iinstitucionalnih nunosti koje zahtjeva budunost.

Bive evropske socijalistike zemlje su na prijelazu iz 80-ih u 90-te bilezahvaene valom masovnih demokratskih politikih promjena. Uruavanjesocijalizma je u multikulturalnim i federativnim dravama bilo prouzroeno, alii ubrzano djelovanjem jakog vala nacionalizma. S druge strane, pad socijalizma

je znaio i pad celog sustava vrijednosti, to je otvorilo i pojaalo krizukolektivnog identiteta. Na tom prostoru je proces etnizacije politike najuoljiviji,iako postoje mnogi znakovi istog procesa i u razvijenim demokratskim

3 Unfinished Peace: Report of the International Commission on the Balkans, CarnegieEndowment for International Peace, Washington, 1996, pp. 16-17.

4 Ibid., p. 18.

5 Alpar Loonc, Multikulturalnost i etnokulturalni diverzitet, u Goran Bai (ur.), Demokratija i multikulturalnost u jugoistonoj Evropi, Centar za istaivanje etniciteta,Beograd, 2003, str. 194.


4/26

466


tradicijama.6 Postavlja se pitanje da li bi cijeli sustav vrijednosti bio uruen, aetniki konflikt rijeen, da su dravne institucije bile jake. Naime, etnikarazdvojenost drutva ima tetnije i jae djelovanje na ekonomsku politiku irazvoj kada su dravne institucije slabe. U zemljama stabilnih institucija, etnikaraznolikost ne umanjuje rast ili ne pogorava ekonomsku politiku.7

Nacionalizam je fenomen koji je mogue nai u praktino svim multietnikimzemljama, ali u bivim socijalistikim dravama naao je posebno plodno tlo jerse ideloki nacionalizam i socijalizam utemeljuju na kolektivitetu. S jednestrane, veinska populacija je proces transformacije drutva vidjela kaomogunost jaanja nacionalne drave i nacionalnih osjeaja, posebno jakih i

manipulativnih poetkom 90-ih godina 20. stoljea. Dok su pripadnici politikihelita, prethodno sljedbenici bive, socijalistike ideologije, u nacionalistikim pokretima vidjeli svoju jedinu mogunost ostanka na vlasti. S druge strane,manjine nastoje postii to djelotvornu zatitu svog nacionalnog identiteta iodrati svoje institucije, u nekim sluajevima i samoupravu, teei jasnimzakonodavnim garancijama, dok vee i organizairanije manjinske grupe joeksplicitnije artikuliraju svoje zahtjeve, upotrebljavajui izraze kao to sukolektivna prava, lokalna samouprava, kulturna i teritorijalna autonomija.

Teza o etnifikaciji politike rui uvjerenje koje je bilo iroko rasprostranjeno

krajem 20. stoljea, a to je da je doba nacionalizma zauvijek prolo te je nastupilaera multinacionalnih i multikulturalnih drutva.8 Primjer Jugoslavije i drugihistonoevropskih i centaralnoevropskih federacija pokazuje da se sve ovezajednice konstantno suoavaju s problemom manjina kao faktorom permanentne krize identiteta. Manjinsko pitanje ostaje najranjivija toka ovihzemalja i potencijalno najeksplozivnija sila njihove delegitimizacije. Nanacionalne se manjine gleda kao na smetnje i prepreke spram nacionalnehegemonije. Iako je stupanj potivanja individualnih prava u veini zemaljajugoistoka Evrope u procesu stvaranja novih drava porastao, zatita manjina jemarginalizirana, kako u pogledu kolektivnih prava, tako i pogledu individualnihprava njihovih pripadnika. Postojanje nerijeenih manjinskih pitanja predstavljaizvor neprestanog straha za veinu (a zasnivaju se na prizivanju povijesnogiskustva) zbog eventualnog ekonomskog, kulturnog i politikog jaanja manjina.

6 Claus Offe, Capitalism by Democratic design? Democratic Theory Facing TripleTransition in East Central Europe, Social Research, vol. 58, no. 4, 1991, 893902.

7 William Easterly, Can Institutions Resolve Ethnic Conflict?, Economic Developmentand Cultural Change, University of Chicago Press, vol. 49, no. 4, 2001, pp. 687-706.

8 Tael Tamir,Liberal Nationalism,Princeton University Press, 1993, p. 3.


5/26

467


irenje se manjinskih prava u takvoj atmosferi tumai kao slabost. Skoro svepostsocijalistike drave su pod jakim utjecajem etnikog nacionalizma, koji seza razliku od dravnog nacionalizma ili patriotizma ne odnosi na dravu, nego nanaciju. Sve zemlje jugoistoka Evrope su multikulturalne, iako to nerado priznaju.Aktualni manjinski problemi imaju duboke povijesne, politike, socijalne,kulturne i psiholoke korijene te rjeavanje meunacionalnih odnosa ne postiesvoj puni efekt iscrpljivanjem administrativnog i politikog domena.

Ovo podruje, isprepletenou prirodno nacionalnih i administrativnopolitikih granica, izraava svu sloenost proimanja i sukoba razliitih kultura,nacija i vjera te kao i u prolosti, nosi u sebi naslijee meuvjerskih i

meunacionalnih konflikata. Da se suprotnosti nisu radikalno izmijenile i da suoptereene prolou govore i istraivanja grupe autora iz 1991. godine. Prematom istraivanju vidljivo je kako narodi jugoistoka Evrope ne vole svoje susjede. Njihove nacionalne podjele su toliko otre, a nacionalne netrpeljivosti tolikoduboke da radikalno poboljanje odnosa mora ekati nove generacije.9 Teorije oviestrukim i preklapajuim identitetima pojedinaca koji u liberalnoj demokracijisvoje viestruke primarne i sekundarne odrednice linosti meusobno mire iusklauju u polju graanskih vrednosti10povremeno, a ini se ee nego to bisavremeni liberali eljeli, podrivene su snanim udarima talasa nacionalizma.11

Itvan Bibo12 sredinom prolog stoljea izraava slinu sumnju u pogledumogunosti ivljenja u multinacionalnom prostoru jugoistoka Evrope.Rjeenje manjinskog pitanja, koji po njemu ostaje trajan, vidi krozdemokratske institucije na bazi zatite individualnih (graanskih) i kolektivnih(nacionalnih) prava. Da je socijalizam samo prekrio nacionalne nesuglasice uregiji, koje uostalom i nisu posljedica socijalistike prolosti, pokazala jereintegracija i eskalacija nacionalizma krajem 80-ih godina 20. stoljea.injenica je da su manjine u SFRJ imale status narodnosti kao ideolokukonstrukciju u sferi politike koja u takvom vidu nije nigdje postojala. Njihova

prava su ostvarivana u punom opsegu, a prava velikih manjina faktiki se nisurazlikovala od prava jugoslavenskih naroda. Zato se u novim okolnostima

9 Vladimir Goatti Efekti veinske demokratije na prostoru Jugoslavije, Sociologija, vol.34, br. 3, 1992, str. 329-342.

10 Will Kymlicka, Multikulturalno graanstvo, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2003, str. 110.

11 Samuel Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order,Simon and Schuster, New York, 1996, p. 58.

12 Itvan Bibo, Beda malih drava istone Evrope, IK Zorana Stojanovia, SremskiKarlovci, Novi Sad, 1996, str. 67-70.


6/26

468


mora voditi rauna o prethodno dostignutom stupnju zatite manjina. Zahtjevsuvremene balkanizacijejedan narod jedna drava nije mogu u uvjetimaetnikog pluralizma. ini se da e i ubudue promocija samo jedne nacije bitiglavni razlog nestabilnosti u regiji. Kulturni standardi dominantne nacije su primarni u drutvenim odnosima, a inzistiranje manjinskih zajednica naouvanju i unaprijeenju svojih tradicionalnih vrijednosti i zatiti specifinih prava gledaju se kao prepreka jaanja kohezijskih drutvenih veza. Skorouvijek se filozofija nacionalne drave temelji na asimilaciji kroz mehanizmedrave koja namee nacionalni jezik i dominantnu kulturu kroz javnuadministarciju i obrazovanje.

Kuzmani13 smatra da su na prijelazu iz 80-ih u 90-te kao i u devedesetim,na podruju bive Jugoslavije narodnjaci (a ne nacionalisti) izveli narodnjakerevolucije kojima su, vie ili manje, uspjeno uspostavili svoje Narode tesvoje narodnjake programe vrlo uspjeno prodali kao nacionalistike. irokidijelovi populacija su kupili taj proizvod, mislei da kupuju nacionalizam tenaravno i svoju dravu, pa su primjereno bili iznenaeni kada su shvatili daje ono to su kupili zapravo Narod koji je u, veem ili manjem, sukobu nesamo sa svim drugim narodima i dravama, nego i sa svojom vlastitomdravom ili ak sa samom idejom dravnosti.U vrijeme nastanka novih drava,meunarodna zajednica je ohrabrivala nacionalizam pod okriljem odlunosti,

ali nikada nije etnikim grupama rekla da je potrebno imati neto vie od idejeo vlastitoj veliini, svom jeziku ili religiji da bi se mogla organizirati drava.

Buenje etniciteta kod pripadnika svih etnikih zajednica u dravama biveJugoslavije, je bilo eruptivna snaga koja ne samo to nije kontrolirana istiavana, kao to je to bio sluaj u veini postsocijalistikih drava u istonoj,a naroito centralnoj Evropi, ve je podstican i svjesno ispolitiziran. U takvimuvjetima multikulturalnost nije bila prednost i temelj drutvenog prosperiteta,ve prepreka njegovom razvoju. Shodno tome nije bilo realno oekivati da eu prvoj fazi demokratske tranzicije etniki podeljenog, ali politiki ujedinjenog

i fokusiranog ka izgradnji jednonacionalnog drutva, integrativnimultikulturalizam postati dominantni drutveni obrazac.Povijest je dokazala da etnokulturna neutralnost ne funkcionira u zemljama

u kojima manjine ine znaajan segment stanovnitva. Vladari nisu bili voeniliberalnim idejom drutvene pravde, ali su bili svjesni da neosiguravanjespecifinih regulativa naruava stabilnost politike zajednice. Habsburka

13 Toni Kuzmani, Raspad SFR Jugoslavije i nasljedstvo:narodnjatvo, a nenacionalizam u: Miroslav Hadi (ur.), Nasilno rasturanje Jugoslavije uzroci,dinamika, posledice, Centar za civilno-vojne odnose, Beograd, 2004, str. 81-101.


7/26

469


monarhija i Osmansko carstvo nisu nametali jedan jezik i jednu religiju napodrujima pod njihovom vlau.14 U SFRJ-u Tito je bio svjestan injenice dastabilnost u multikulturnoj zemlji moe biti osigurana potivanjem razliitosti.Jugoslavenski sistem je etnike razliitosti tretirao na pravedan nain.15Problem manjina u Jugoslaviji bio je motiviran unutarnjom etnikomraznolikou i velikim brojem pripadnika jugoslovenskog naroda izvan zemlje.Ustavom iz 1974. godine u Jugoslaviji je ustanovljen sustav zatite pravanacionalnih manjina koji je pored prava na kulturnu autonomiju podrazumjevao i politiku participaciju. Zatita identiteta svih nacionalnihzajednica bila je bazirana na bratstvu i jedinstvu jugoslovenskih naroda i

narodnosti, solidarnosti unutar radnikog pokreta te politici dobrosusjedskihodnosa.16 Titov model bio je mjeavina kulturne i partijske discipline, nekadavie kulturne, nekada vie partijske moi. Tokom rata su ovi elementi praktinonestali. Sada je potrebno nai smjernice za izgradnju nove kulture i provoenjeetnokulturne pravde bez tradicionalnih sredstava.

Iz svega toga shvatljivo je da razni oblici pluralizma nisu vijest na ovimprostorima. Ipak, irenje i rastui autoritet liberalno multikulturalnih koncepataima vane praktine posljedice za zemlje jugoistoka Evrope. Zapadni principi suuzeti kao model koji se mora slijediti, naroito zbog lanstva u EU i NATO-u, pokuavajui izgledati to vie prilagoeni Evropi. Koncepti liberalnogmultikulturalizma bi mogli pomoi u implementaciji politike etnokulturne pravdei kulturne raznolikosti unutar konteksta modernih demokracija. Problemi etnikihrazlika nikada ne mogu biti potpuno rijeeni i zahtijevaju neprekidnu panju.

MULTIKULTURALIZAM KAO INJENICA

Za Charlsa Taylora17je multikulturalizam vie povijesno i politiko pitanjenego epistemioloko. On razlikuje dvije tradicije u liberalno demokratskojteoriji, politiku jednakosti po kojoj svi pojedinci zasluuju jednako potivanje i

14 , -: ( ) 359 , 2000, str. 56.

15 Tibor Varady, O ansama za etnokulturalnu pravdu u centralnoj istonoj Evropi saosvrtom na Dejtonski sporazum, u: Will Kymlicka i Magda Opalski (urs.), Moe li seizvoziti liberalni pluralizam?, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2002, str. 137.

16 Goran Bai, Politika multikulturalnosti, zatita ili kontrola etnikih identiteta?,Filozofija i drutvo,br. 3, 2007, str. 167-195.

17 Charles Taylor, The Politics of Recognition, in: Amy Gutmann,Multiculturalism (ed.),Princeton University Press, Princeton, 1994, pp. 25-73.


8/26

470


jednaka prava, i s druge politiku razliitosti koja se temelji na priznanju jedinstvenih identiteta pojedinaca i grupa. Iako se te dvije perspektive ineinkompatibilnima, Taylor smatra da se obje temelje na poimanju jednakog potivanja te on promatra multikulturalizam kao logian produetak politikejednakog potivanja i politike priznanja.

Postoji li politika jednakog potivanja i priznanja u prostoru jugoistokaEvrope? Godinama je javnom mnijenju novonastalih drava svijesno plasiranomiljenje da je problematika manjina specifinost jugoistoka Evrope i da semanja panja poklanja slinim problemima u drugim dijelovima svijeta te da sedravama jugoistoka Evrope nameu evropski standardi zatite manjina neto

veoj mjeri nego zemljama Zapadne Evrope, iako sve stroi evropski standardi uizvjesnom smislu obavezuju sve lanice EU-a. Problematika zatite manjinaaktualizirana je padom socijalizma i oivljavanjem etniciteta i nacionalizma teorjentacijom ovih zemalja ka izgradnji nezavisnih nacionalnih drava iproklamiranom njegovanju specifinih razliitosti. Mnoge drave trae naine ioblike politikih rjeenja u pruanju trajne osnove za rjeavanje problema kojinastaju zbog etnikih, nacionalnih, vjerskih i drugih razliitosti izmeustanovnitva. Radi pribliavanju EU zemlje jugoistoka Evrope moraju nizelemenata svog pravnog sustava prilagoditi i usuglasiti s evropskim standardima.

Manjinsko pitanje je bitan problem organizacije politikog, kulturnog iekonomskog ivota, a ne sporedni fenomen koji se tehniki moe rijeiti.Spomenuta evropska tijela i organizacije ele politiku stabilizaciju koja

podrazumijeva rjeavanje statusa manjina na pravnim osnovama. Osnovnadeviza cijele ove politike orjentacije i inspiracija za izradu zakona i drugih pravnih propisa bila je integracija manjina u drutvo u njegove politike,privredne, kulturne i druge oblike i ustanove, ali bez asimilacije i getoizacije, tj.usklaivanjem odnosa i suradnje svih manjina i veine na naelima vladavine prava i demokratskog odreenja drutva. Velike tekoe u ostvarenjuspomenutih osnovnih zamisli, kao i osnovnih vrijednosti i naela, predstavljajuzateene ogromne razlike u ekonomskom poloaju i u infrastrukturi obrazovnemree i razini obrazovanja te u materijalnim i ljudskim resursima pojedinihmanjina. Poznato je miljenje da multikulturalna drutva mogu opstati kaopolitike zajednice jedino ako uspiju razdvojiti kulturalne i politike identitete.Formula uspjenosti vicarske nalazi se u injenici to se politike granice ne poklapaju s konfesionalnim i jezinim granicama. Uvjet razvojamultikulturalnih zajednica je drutvena svijest o nunosti uvaavanja etnikih ivjerskih razliitosti, kulturnih standarda i stereotipnih ponaanja dominantnih inedominantnih grupa. Ako se u sustavu drutvenih vrijednosti multietnike


9/26

471


zajednice usvoje ove pretpostavke, nedominantne grupe mogu dobitiravnopravan status. Multikulturalnost panjolske vidljiva je Ustavomzagarantiranom regionalizacijom, decentalizacijom vlasti sa teritorijalnom ikulturnom autonomijom. Podjelom na tri autonomne oblasti, Belgija dajeteritorijalnu autonomiju zajednicama koje je ostvaruju, uz punu kulturnuautonomiju upotrebe slubenog jezika. Flamansko-valonski odnosi razvijaju seskoro dva stoljea irenjem prava marginalnih grupa, socijalnom ujednaavanju,zatiti ljudskih prava, ali i njegovanju nadnacionalnih vrijednosti; kralja kaosimbola drave i Bruxellesa kao sredita evropske administracije. Danas jemultikulturalizam Belgije doveden u pitanje jer je jezik postao politiki problem,

preuzimajui ulogu religije ili etnike pripadnosti u drugim konfliktnimdrutvima, izuzimajui Bruxelles i njegova predgraa gdje se dvije kulturedodiruju. Flamanski politiki predstavnici trae veu autonomiju koju Valonciodbijaju strahujui od raspada federalne drave. Hoe li politiki usponcentristikog Novog flamanskog saveza dovesti do postupnog raspada 180godina starog kraljevstva ovisi o samom Belgijancima, ali i o EU koja je upravozbog jedinstva razliitosti izabrala Bruxelles za svoje sjedite.

Realizacijom manjinskih prava jaaju se kulturni identiteti i osiguravajunacionalnim manjinama prava na slobodu razliitosti i prava na njegovanje te

razliitosti. Najoigledniji i najvaniji oblik priznavanja odnosi se na dobivanjelegitimnog statusa od strane nacionalne drave. Priznavanje ukljuuje priznanjeod strane veine, od strane tradicije veinske kulture te priznanje autonomnihoblika manjinske samouprave. Prema Radnoj grupi za manjine UN, manjinskazatita sadri etiri elementa: zatitu manjinske egzistencije, involviranje upolitike, ekonomske i socijalne aktivnosti od strane drave, nediskriminacijuod strane veine te zatitu od asimilacije u manjinsku kulturu i gubitka djelavlastitog kulturnog identiteta.18

Pretpostavke za rjeavanje niza problema su: vladavina prava (pravna

drava), umjeren, liberalan pravni sustav i odgovarajui institucionalniaranmani, politika kultura tolerancije i uvaavanja razliitosti te razvijenocivilno drutvo. Politiki sustavi multikulturalnih drava suoeni su s problemima koji se tiu odnosa meu grupama ili zahtjeva samih grupa. Tizahtjevi se najee odnose na probleme opstanka i identiteta manjinskih

18 Office of the High Commissioner for Human Rights, Note on the Sixth Session of theWorking Group on the Minorities of the Sub-Commission on the Promotion andProtection of Human Rights 22-26 May 2000, Internet: http://www.unhcr.ch./html/menu2/10/c/minor/minornote 2/2/2010.


10/26

472


zajednica, na potivanje ljudskih prava, sudjelovanje manjina u politikoj vlasti(power sharing), odnosno, u biranju, konstituiranju i vrenju vlasti te u poloajutakvih grupa u kontroli i podjeli drutvenog bogatstva kao i nacionalnogdohotka. Politika ostvarenja prava i zatite manjina mora se rukovoditinaelnim odreenjem da multikultuiralnost koja proizlazi iz razliitih jezika,vjera, porijekla, obiaja, povijesti i tradicije predstavlja drutvene vrijednostikoje treba ouvati i unaprijeivati, da su usklaeni suivot i suradnjanacionalnih manjina i veinskog naroda faktor demokracije, napretka,unutarnje i meunarodne sigurnosti i stabilnosti, da je u okviru vladavine pravapotrebno pripadnicima nacionalnih manjina dati posebna prava kako bi uivali

ista prava i slobode koja su zagarantirana svim graanima, da je neophodnorazvijati uzajamno uvaavanje i razumijevanje, toleranciju, dijalog, suradnju isolidarnost izmeu razliitih nacionalnih grupa te zakonskim rjeenjimapoticati uzajamno razumijevanje i suradnju izmeu naroda i drava.

Temelji moderne drave i njezina birokracija izviru iz zapadnoevropsketradicije koja je potpuno razliita od strukture drava, tradicije tog prostora tepovijesnih okolnosti jugoistoka Evrope. Na temelju toga nemogue je oekivatiuvoenje kulturne matrice drugaijeg sadraja potpuno istovjetneprimjenjivosti na ovom prostoru. Evropske norme se definiraju na Zapadu, jerga formiraju ljudi koji crpe svoja znanja i iskustva sa tog prostora, a zemljejugoistone Evrope se razliitim brzinama prilagouju zahtjevima EU. To neznai da je Zapad privilegiran i izvanvremenski nositelj neke vrline, ve da senorme zatite ljudskih i manjinskih prava definiraju na Zapadu. Nema sumnjeda su evropske institucije znaajni generatori promjena na jugoistoku Evrope,ali aktivnost evropskih institucija, kao i dalekoseno praenje postignutihrezultata, predstavljaju samo neophodan uvjet za odranje razliitosti.Preuzimanje evropskih standarda predstavlja samo stvaranje temelja jer suevropski standardi uopeni i izraavaju opu normativni temelj koji se mora

konkretizirati u odnosu na postojee situacije. Integracija manjina, i shodnotome multikulturalizam, kao dugorona koegzistencija i zajednika izgradnjadrutva realiziraju se kroz demokratizaciju cjelokupnog drutva.

BUDUNOST MULTIKULTURALIZMA

Godine 1993. EU donosi odluku da je potivanje manjinskih prava jedan oduvjeta pristupnih kriterija koje zemlje (posebno post-socijalistike) moraju potivati u cilju prikljuenja Uniji. Vrlo je vjerovatno da post-socijalistike


11/26

473


zemlje nee samim uvjeravanjem meunarodne zajednice usvojiti standardezatite manjina, ve jedino pod prijetnjom ne-primanja u EU i NATO.19

Govorei o uvjetovanosti implementacije manjinskih prava misli se nademokratsku promociju i evropeizaciju. Pojam evropeizacije obuhvaanain djelovanja koji je definiran i integriran u proces donoenja odluka EU teugraen u logiku unutarnjeg diskursa, identiteta, politike strukture i javnepolitike EU.20

U pravoj revoluciji21 u svijetu u relacijama drave i nacionalne manjine,stari modeli asimilacije manjina se zamjenjuju novim multikulturalnimmodelima drave i graanstva, koji daju kulturne i religijske pogodnostimanjinama, teritorijalnu autonomiju i jezina prava. Nove demografske i povijesne okolnosti dovele su do internacionalizacije manjinskih prava, apotivanje manjina postalo je temeljno mjerilo, barem deklarativno, moralnogprogresa neke zemlje.22

Prema Statutu Vijea Evrope svaka drava koja potuje vladavinu zakona,ljudska prava i osnovne slobode kvalificirana je za lanstvo u EU. Takvineodreeni uvjeti morali su dobiti odreenije i obvezujue regule. Primarniinteres Vijea Evrope su ljudska prava i demokracija. Unutar Vijea Evropeosnovana je OESS (Organizacija Evropske sigurnosti i suradnje) sa primarnim

mandatom zatite mira i sigurnosti, ije ideje je u potpunosti usvojilo VijeeEvrope. OESS je prvo tijelo unutar EU koje je nastojalo napraviti slubenudeklaraciju o manjinskim pravima. Kopenhagenki dokument iz 1990. smatrase najznaajnijim dogaajem za zatitu manjina u okviru OESS-a i on danas predstavlja osnovni dokument EU kojim su utvreni standardi zatitenacionalnih manjina, uspostavljajui direktnu vezu izmeu demokracije,ljudskih prava, prevencije sukoba i zatiti manjina. Potivanje prava pripadnikanacionalnih manjina preduvjet je mira, stabilnosti i demokracije u politikimokvirima zasnovanim na vladavini prava. EU je eksplicitno usvojila norme

19 Judith Kelley,Ethnic Politics in Europe: The Power of Norms and Incentives, PrincetonUniversity Press, Princeton, 2004, pp. 18-21.

20 Claudio M. Radaeli, Whither Europeanization:Concept Stretching and SubstantiveChange, European Integration online Papir, (EioP), vol. 4, no. 8, 2002, p. 3.

21 Will Kymlicka, Multicultural Odysseys: Navigating the New International Politics ofDiversity, Oxford University Press, Oxford, 2007, p. 3.

22 Adam Burgess, Critical Reflections on the Return of National Minority Rights toEast/West European Affairs, u: Karl Cordell (ur.),Ethnicity and Democratization in theNew Europe, Routledge, London, 1999, pp. 4960.


12/26

474


utemeljene u OESS-u ljudska i manjinska prava, a u kontekstu Badinterovearbitane komisije.23

Ugovorom iz Mastrichta (1992) prvi puta u povijesti EU, spominju seodredbe o osnovnim pravima i priznavanju i potivanju nacionalne iregionalne razliitosti unutar lanica Unije.24 Okvirana konvencija za zatitunacionalnih manjina usvojena 1995. se uglavnom temelji na generalnimciljevima i naelima koja drave moraju potivati prilikom ostvarivanja pravamanjina. Ali kao meunarodni ugovor ona sadri kompleksne i zakonodavnoobvezujue pan-evropske odrednice o manjinskim pravima, ali bez detaljnog iiscrpanog reguliraja prava manjina. Okvirna konvencija u lanu 1. istie da je

zatita nacionalnih manjina, prava i sloboda sastavni dio meunarodne zatiteljudskih prava. Time se istie da je zatita manjina pitanje od meunarodnogznaaja i ne moe se smatrati pitanjem jedino u nadlenosti drave.25 Postoje3 najaktivnije organizacije koje znaajno doprinose razvoju opsega ljudskih prava te razjanjavaju mnoga nerazrjeena manjinska pitanja svojimsmjernicama, preporukama i miljenjima. Tihom diplomacijom, naglaavajuivanost zatite manjina, OESS-ov Visoki povjerenik za nacionalne manjine,sprijeava sukobe; Radna Grupa za manjine UN-a, potie znaaj manjinskog pitanja i promie otvoren dijalog, a Savjetodavni odbor Vijea Evrope prati

implementaciju manjinskih prava i promicanje dijaloga.26

Iako sve 3organizacije (institucije) imaju razliite pristupe, imaju isti cilj; sprijeitisukobe vezane uz nerijeena manjinska pitanja te pretvoriti teoriju zatitemanjina i spreavanje sukoba u praksu.

Sutina evropske i nacionalnih politika prema poloaju nacionalnihmanjina poiva na nekoliko osnovnih standarda:a) zatiti osnovnih ljudskih prava;b) prihvaanju politike koja garantira utemeljenje univerzalnih demokratskih

vrijednosti;

23 Alain Pellet, The Opinions of the Badinter Arbitration Committee: A Second Breath forthe SelfDetermination of Peoples,European Journal of International Law, vol. 3, no.1, 1992, pp. 178186.

24 Treaty on EU, Official Journal C 191, 29 July 1992. Internet: http://eur-lex.europa.eu/en/treaties/dat/11992M/htm/11992M.html, 12/1/2010.

25 , ,, , 1999, str. 56.

26 Rianne Letschert, The Impact of Minority Rights Mechanisms, T.M.C. Asser Institute andCambridge University Press, The Hague, 2005, pp. 97-134.


13/26

475


c) zatiti specifinih prava nacionalnih manjina koja podrazumijeva zatituidentiteta manjinskih zajednica, njihovu drutvenu integraciju i participaciju i

d) razvijanju specifinih regionalnih, nacionalnih i lokalnih inicijativa, programa i mehanizama kojima je trebalo omoguiti implementacijupreuzetih obaveza.Standardi meunarodne zajednice za zatitu manjina uspostavljaju pravila

koje nacionalna drava mora potivati stvarajui svoju viziju nacionalnehomogenizacije. Tako koncipirani standardi vide razliitost kao realnost idefiniraju budua politika djelovanja utemeljana na toleranciji te princimaindividualne slobode i jednakosti. Svi novi meunarodni diskursi i norme zatite

manjinskog prava su liberalnog karaktera te u skladu sa teorijom liberalnogmultikulturalizma. Taj novi koncept poiva na politici priznanja i poticanjaetnike i kultutne razliitosti, koji mogu proiriti ljudske slobode, uvrstittiljudska prava, sruiti etnike barijere i produbiti demokraciju. Sistem manjinskezatite nov je presedan sa svrhom spreavanja neeljenih politikih mjeanja uunutarnje stvari drave od strane jedne ili vie sile te umjesto toga osigurati daimplementaciju tih prava provode neutralne meunarodne organizacije.27

Definiranje uvjetovanosti multikultualnih standarda zatite manjinausmjereno je ka postizanju usuglaavanja normi i pravila i njihove

implementacije unutar EU i van nje te mehanizam provedbe koji e osiguravatikredibilitet, dosljednost i kontinuitet tokom vremena.28 Norme i standardemanjinske zatite oblikuju zapadni strunjaci na temelju iskustava zemalja svogporijeka te meunarodne organizacije stvaraju norme (norm-makers), a zazemlje u svijetu se oekuje da budu primatelji tih normi (norm-takers).29 Umnogim dijelove svijeta, norme u ime meunarodne organizacije nailaze naodbijanje, budui da se smatraju predrasudama zapadnih zemalja koje svojustroj ele preslikati na ostatak svijeta. To je klju razumjevanja paradoksanove meunarodne politike raznolikosti. Jedini vrst oslonac empirijskog

prouavanja poloaja nacionalnih manjina su naela sadrana u meunarodnimstandardima zatite manjina koja je drava usvojila pristupajui Okvirnojkonvenciji za zatitu nacionalnih manjina i ratificirajui Evropsku povelju o

27 Silvio Devetak,Manjine, ljudska prava i demokratija, Sarajevo, 1989, str. 9.

28 Gwendolyn Sasse, EU Conditionality and Minority Rights: Translating the CopenhagenCriterion into Policy, Journal of European Public Policy, vol. 15, no. 6, September2008, pp. 842860.

29 Jeffrey Checkel, Norms, Institutions, and National Identity in Contemporary Europe,International Studies Quarterly, vol. 43, no. 1, 1999, pp. 83114.


14/26

476


regionalnim i manjinskim jezicima. Meutim, sadraj ovih dokumenata postavlja otvoren i minimalan pravni okvir koji bi drave trebale prihvatiti,dopuniti shodno svojim prilikama te razvijajui demokratske vrednosti ivladavinu prava implementirati u zakonodavi sustav svoje zemlje. Glavniinstrument praenja i vrednovanja napretka zemlje kandidata ka EU jeEvropska komisija. Izvjetaji Evropske komisije o napretku u svojoj strukturislijede Kopenhake kriterije, ali koritenjem izraza kao to su demokracija,vladavina prava, potivanje prava nacionalnih manjina daju irok spektarinterpretaciji. Okvirna konvencija o pravima manjina iz 1995. godine glavni jeinstrument prevoenja manjinskih kriterija u praksu, iako je nekoliko zemalja

lanica EU nije ni potpisalo, npr. Francuska i Velika Britanija.30

Okvirnakonvencija je od samog donoenja izazvala vie kritika nego odobravanja, a jedna od glavnih kritika je nepostojanje same definicije pojma nacionalnemanjine u samoj Konvenciji. Ali, usprkos svojoj nesavrenosti smatra se jednim od glavnih preduvjeta u poboljanju manjinskog pitanja jer je prvimeunarodni zakonski obvezujui dokument.

Sagledavajui kako zemlje jugoistoka Evrope prihvaaju standarde zatitamanjina, vidljiv je oiti napredak u zakonodavnom okviru. Npr. Hrvatska je, podpritiskom meunarodne zajednice, a to je karakteristino i za druge zemlje uregionu, jo 1992. godine donijela Zakon o zatiti prava nacionalnih manjina naosnovu kojeg je priznata politika i kulturna autonomija nacionalnih manjina,koji je ubrzo suspendiran i nije primenjivan. Kasnije je ovaj zakon dopunjendonoenjem Ustavnog zakona 2002. godine, ali uz dopunu zakona kojima seregulira slubena upotreba jezika manjina i obrazovanje na manjinskim jezicima,kao i set izbornih zakona na osnovu kojih pripadnici nacionalnih manjina birajusvoje politike predstavnike na svim nivoima vlasti. Poseban peat modelunormativne zatite nacionalnih manjina daje primjena naela afirmativne akcijeprilikom izbora za zastupnike Sabora na kojima je za predstavnike nacionalnihmanjina rezervirano osam mesta, od kojih tri pripadaju najbrojnijoj, srpskoj

zajednici. Doprinos razvoju pravne i faktike zatite nacionalnih manjina dala jei Makedonija koja je konstitucionalizirala multikulturalnost, to jest u principeorganizacije politikog sistema uvrstila naela koja etniki pluralizam utemeljujukao drutvenu vrijednost. Makedonija je sa procesom izgradnje multikulturalnogdrutva poela 2001. godine nakon potpisivanja Ohridskog okvirnog sporazuma.

30 Npr. Belgija je potpisala Okvirnu konvenciju za zatitu manjina 2001, ali je nijeratificirala, Grka je potpisala 1997, ali je takoer nije ratificirala, Council of Europe,Framework Convention for the Protection of National Minorities, Internet: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3FCNMdocs/Tableen.asp#France 13/1/2010.


15/26

477


U Srbiji se multikulturalnost ogleda u injenici da pripadnici maarske manjineimaju pravo na osnovno i srednje obrazovanje na materinjem jeziku, a pripadniciRumunjske i Slovake manjine na osnovno obrazovanje. U podruju gdjemanjine ine najmanje 15% (kao i u Hrvatskoj) zakonom je zagarantiranaupotreba manjinskog jezika u lokalnoj samoupravi, a to je vii standard nego unekim zemljama EU (u Slovakoj manjine moraju imati 20% udjela ustanovnitvu, a u Estoniji ak 50%).

Meutim, injenica je da je veina drava meu politika prioritetna pitanjauvrstila ureenje poloaja i integracije etno-kulturnih manjina. Potpuno uspenogmodela nema, jer su odnosi izmeu veina i manjina u regionu optereeni

dogaajima iz prolosti, uzajamnim animozitetima i predrasudama, ali razvojemdemokratskih institucija i procedura, postepenim mijenjanjem vrijednosnihsustava kroz medije, kulturnu i obrazovnu politiku, napetosti u meuetnikimodnosima se stiavaju i sve manje optereuju odnose meu graanima i dravama.

Zemlje jugoistoka Evrope koriste razliita sredstva graenja nacije kako bizatitile i rairile dominantnu kulturu. U pojedinim sluajevima, dravnograenje nacije je mnogo ire, iskljuivije i sklonije prisili nego na Zapadu.

Kako manjine odgovaraju na dravno graenje nacije? Manjine imajuogranien broj mogunosti koje idu od integracije do samouprave i dobrovoljne

marginalizacije i asimilacije. Zahtjevi teritorijalno koncentriranih nacionalnihmanjina na jugoistoku Evrope su srodni zahtjevima manjina na Zapadu te ihtreba vrednovati na temelju istih principa. Prema ovim principima,demokratske drave trebaju prihvatiti zahtjeve nacionalnih manjina zanacionalnim priznavanjem i nacionalnom autonomijom.

U cilju ublaavanja manjinskog nacionalizma, kao multikulturalni oblikdavanja prava manjinama zapadne zemlje poznaju federalni ili kvazifederalnioblik teritorijalne autonomije. Kako je vienacionalni federalizam osigurao mir,demokraciju, slobodu i prosperitet u vienacionalnim dravama kao to su

panjolska, Kanada, Belgija, Velika Britanija i vicarska, pretpostavilo se da bitakav model bio poeljan za teritorijalno koncentrirane manjine na jugoistokuEvrope. Visoki predstavnik OESS-a za pitanja nacionalnih manjina jeprimijetio da pitanje teritorijalne autonomije nailazi na maksimalni otporkodpojedinih drava na jugoistoku Evrope te da jepragmatinije usredotoiti se naumjerenije oblike manjinskih prava.31

31 Max Van der Stoel, Early Warning and Early Action: preventing Inter-Ethnic Conflict.Speech by High Commissioner on Nationa Minorities at Royal Institute of InternationalAffairs, London, 9 July, 1999, p. 9.


16/26

478


Oblik zapadne multinacionalne federacije sadre kombinaciju teritorijalnihoblika autonomije i ne-teritorijalne principe individualnih, graanskih, politikih ikulturnih prava. Meutim, ove ideje se odbacuju iz istih razloga iz kojih su senekada odbacivale na Zapadu iz straha od separatizma ili nelojalnosti. Veinazapadnih vienacionalnih drava smatra da je susprezanje manjinskognacionalizma kontraproduktivno te federalizam vidi kao jedan od vidovastabilizacije drave. Lojalnost se najbolje moe osigurati poticanjem, a nepotiskivanjem manjinskih identiteta i davanjem izvjesnih oblika samouprave.32Meutim, usvajanje vienacionalnog federalizma na jugoistoku Evrope oteano jefaktorima koji ne postoje na Zapadu. Jedan od njih je naslijee pseudofederalizma

iz socijalistikog perioda. Ustav SFRJ-a je podrazumijevao podjelu vlasti izmeucentralnih i lokalnih razina, ali je sva vlast bila u rukama Saveza komunista. Svedrave su bile federalne po strukturi, ali bez federalistike procedure.33 Drugavana injenica je da nacionalne manjine imaju u svom susjedstvu matine dravete da bi mogle gajiti nadu da e se ujediniti s njom. Ovo je znaajna razlika uodnosu na manjine na zapadu Evrope, budui da te manjine nemaju matinudravu u svom susjedstvu. Najvei sukobi su nastali na podrujima na kojimamanjine u susjedstvu imaju matinu dravu. Sukobi se nalaze u trokutu:nacionalna manjina, drava u kojoj te manjine ive i njihova matina drava.Fenomen matine drave je vaan aspekt etnikih sukoba na jugoistoku i istoku

Evrope, koji, po pravilu, ne postoji u zapadnim demokracijama.Prigovori zemalja jugoistoka Evrope prema primjeni ovakvogmultikulturalizma bili su dvojaki: jedni su smatrali da su nacionalne manjine sovog prostora razliite od onih koje susreemo na Zapadu (postojanje matinedrave, mogue teritorijalne aspiracije, manjine nastale prisilnim migracijama,optereenost povijeu, neliberalne manjine), a drugi su isticali da na ovompodruju ne bi bilo uspjeha u primjeni liberalnog pluralizam s obzirom na to todrave nemaju kapaciteta za neto takvo. Ovi faktori ukljuuju nasljeesocijalizma, nepovoljnu ekonomsku situaciju, stalne promjene granica,nedostatak politike odgovornosti dravnih i manjinskih grupa, ulogu matinedrave, nesposobnost nekih drava da implementiraju i uspostave vladavinuprava.34 Ovo nepovjerenje spram oba problema nije nikakva vijest, jer je to

32 Tibor Varady, Minorities, Majorities, Law and Ethnicity: Reflections of the YugoslavCase,Human Rights Quarterly, vol. 19, no.1, February 1997, pp. 9-54.

33 Robert Dorff, Federalism in Eastern Europe: Part of the Solution or Part of theProblem?,Publius: The Journal of Federalism, vol. 4, no. 2, 1994, pp. 99-114.

34 Magda Opalski, Zapadna politika teorija i etniki odnosi u Istonoj Evropi, u: WillKimlicka i Magda Opalski (urs.), Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, Beogradskicentar za ljudska prava, Beograd, 2002, str. 12.


17/26

479


postojalo i u zapadnim zemljama. No iskustvo Zapada pokazuje da je vanopronai uspjenu strategiju kojom se to nepovjerenje moe pozitivno razrijeitia koju nudi teorija liberalnog pluralizma.

Na jugoistoku Evrope pravo naroda na autonomiju tumai se sa dubokimskepticizmom. Implicitno ili eksplicitno se smatralo da je ostvarenje bilo kojegoblika autonomije preduvjet za odcjepljenje ili druge oblike separatizma. Evropskeinstitucije, kao i tzv. Izvjetaj Gross35 iz 2003. godine u okviru Evropskog savjeta,jasnije nego raniji stavovi, uobliili su mogunost institucionalizacije manjinskihautonomija. Izvjetaj Gross decidirano nagovjetava institucionalizacijuautonomije. Danas je nemogue rei da autonomija vodi teritorijalnoj

dezintegraciji zemlje jer prevladava miljenje o autonomiji kao moguemindikatoru stabilnosti i rjeavanja spornih pitanja, a mogue ju je i sgledavati kaopozitivnu metodu u prevazilaenju etnikih konflikata.36

Takav stav vodi prema sagledavanju pitanja u kojoj mjeri bi razliiti obliciautonomije mogli doprinesti integraciji manjina na jugoistoku Evrope, kojinain autonomije mogu voditi ka daljnjoj modernizaciji jugoistoka Evrope te nakoji nain one mogu imati bitnu ulogu u njezinoj integraciji. Jedan od oblikaautonomije su Nacionalni savjeti koji predstavljaju dovoljan temelj za stvaranjeautonomije ili ve predstavljaju odreenu institucionalnu formu autonomije. Ta

tijela zastupaju interese odreene nacionalne manjine u pitanjima vezanima zajezik, obrazovanje na materinjem jeziku, kulturu i javno informiranje. Dravniorgani ili jedinice lokalne samouprave duni su zatraiti miljenje ovih tijela, anjima bi se moglo i povjeriti vrenje odreenih nadlenosti iz ovog podruja.

Drugi oblik autonomije koji je pogodan za teritorijalno rasprene manjine ietnike zajednice te iziskuju alernativnija rjeenja od teritorijalne autonomije jemodel kulturne autonomije, model koji ima korijene u Baurovoj neteritorijalnojautonomiji primjenjivan u Habzburkoj monarhiji37 te prua dopunu poznatimzapadnim modelima manjinskih prava. Za razliku od zapadnih modela

35 Andreas Gross, Positive expirience of autonomous regions as a source for conflictresolution in Europe, Doc. 9824, Political Affairs Committee, Parliamentary Assembly,The Council of Europe, 3 June 2003. Internet: http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc03/EDOC9824.htm 02/03/2010.

36 Alpar Loonc, Multikulturalnost i etnokulturalni diverzitet, u Goran Bai (ur.),Demokratija i multikulturalnost u jugoistonoj Evropi, Centar za istaivanje etniciteta,Beograd, 2003, op. cit. 199.

37 Otto Bauer, La question des nationalites et la social democratie, u: Georges Haupt,Michel Lowy,Les marxistes et la question national, 1848-1914, Maspero, Paris, 1974,

p. 123.


18/26

480


vienacionalnog federalizma, ona ne ukljuuje teritorijalnu autonomiju, alisadri znaajan stupanj institucionalne izdvojenosti, lokalne samouprave iprava na upotrebu materinjeg jezika. Ovaj model rjeavanja manjinskog pitanjabi zapadne demokracije mogle usvojiti i primjenjivati za one zajednice koje sene uklapaju u kategoriju koncentriranih manjina, ni u kategoriju emigranata.38

Modeli manjinske autonomije koji su dobri za malobrojne i rasprene manjine,nisu nuno dobri i za brojne i koncentrirane manjine.39

Jedno od rjeenja za multietnika drutva na teorijskom planu nalazi izvor uidejama konsocijske demokracije.40 To je rjeenje koje ukljuuje priznavanjemanjina kao konstitutivnog ili dravotvornog naroda. Konsocijacija

podrazumijeva etniki pluralizam, te institucionalizirani sistem prava u vlasti. Tajoblik modificira vladavinu veine, dok neki od autora promiljaju o sloenimveinama i o neteritorijalnom federalizmu.41 Sukobi se u demokracijirjeavaju u politikom procesu. U pogodna sredstva rjeavanja sukoba, Dahlukljuuje uzajamni veto, autonomiju na teritorijalnom ili neteritorijalnom temeljui proporcionalno predstavnitvo.42 Kao suprotnost veinske demokracije,Lijphart43 naglaava kao elemente nemajoritarne demokracije: sudjelovanje viegrupa u izvrnoj vlasti, vladu sastavljenu od dviju ili vie partija,viedimenzionalnost partijskih programa, proporcionalno predstavnitvo umjesto

38 Kanadska vlada je preporuila model za one Aboridane koji su se iselili iz rezervata, kaodopunu teritorijalne autonomije koja se primjenjuje u rezervatima.

39 Najvei nedostatak Okvirne konvencije za zatitu manjina je to ona prua uputstva zamalobrojne i rasprene manjine, ali ne daje rjeenja za pitanje teritorijalne autonomijekoje nameu brojnije manjine.

40 Terminom konsocijacija oznaava se zajedniki ivot stanovnitva razliitih etnikih pripadnosti (jezika, vjere). Iako ideje o konsocijaciji nisu nove, one su oivljene udananjoj politikolokoj i socijolokoj literaturi iz potrebe da se nau rjeenja koja emodele dominacije zamjeniti modeloma partnerstva. Istraivanja i radovi posveeni

problemima meuetnikih odnosa i konsocijalne demokracije (Robert Dahl, CarlFriedrih, P. Van den Berghe, A. Lijphart, I. Duchachek, D. Elazar i dr.) otkrivaju mnogesloene dileme i analiziraju probleme i opcije za njihovo rjeavanje i upravljanjesukobima. Ovakvim idejama se jo uvijek poklanja vie panje u literaturi nego u

politikom i ustavnom reguliranju postojeih problema i sukoba.

41 Daniel Elazar, Federalism and Consociational Regimes, Publius: The Journal ofFederalism, vol. 15, no. 2, Spring 1985, pp. 17-34.

42 Robert Dahl,Political Opposition in Western Democraties, Yale University Press, NewHaven, 1996, pp. 357-359.

43 Arend Lijphart, Demokracija u pluralnim drutvima, Globus, kolska knjiga, Zagreb,1992, str. 68-89.


19/26

481


veinskog, decentralizaciju, pravo veta manjine (u podrujima od najveegznaaja i interesa za manjine). Lijphart naglaava da je konsocijacijskademokracija prikladna za drutva s umjerenim etnikim razlikama i konfliktimate se vie brine za jednak tretman grupa, a ne individua.44

Na jugoistoku Evrope su iroko prihvaene tri meusobno povezane pretpostavke: manjine su nelojalne, jaka i stabilna drava zahtjeva slabe inemone manjine (sve to koristi manjini, prijetnja je za veinu), tretmanmanjina je pitanje nacionalne sigurnosti. Ako se prihvate ove premise, mali jeprostor za upitanost koji bi skup manjinskih prava bio pravedan ili demokratski.Pitanje nacionalne sigurnosti ima primat nad pitanjem pravednosti, jer nelojalne

manjine ne mogu imati legitimne zahtjeve. Sveprisutna retorikalojalnosti/nelojalnosti u pojedinim dravama osnaena je Huntingtonovomtezom o sudaru civilizacije.45 Prema toj tezi, svijet je podijeljen na razliitecivilizacije utemeljene na religiji, a koje su u manje-vie inherentnom sukobu.Dvije civilizacije ne mogu koegzistirati kao ravnopravni partneri u jednojdravi, jedna civilizacija mora biti dominantna, a druga podreena, i zatosklona nelojalnosti. Da bi se uspostavila vladavina prava, vlast mora bitiograniena, a politika mo disperzirana jer bi trebala biti podijeljena ne samou horizontalnom smislu (zakonodavna, izvrna, sudska), nego i u vertikalnom

smislu (decentralizacijom, teritorijalnom, tj. regionalnom autonomijom,eventualno federalizmom).Brojnost aktualnih manjinskih problema u odnosima izmeu zemalja

jugoistoka posljedica je povijesnih okolnosti i suvremenih odnosa,etnonacionalne izmijeanosti, povezivanja manjinskih i teritorijalnih pitanja teraznovrsnosti pristupa manjinama. Poloaj manjina zavisi o tome jesu lipriznate ili nepriznate, jesu li teritorijalno koncentrirane ili rasprene, imaju li usvom okruenju matinu dravu, jesu li lojalne dravi ili imaju separatistiketenje, potuju li se samo njihova individualna ili/i grupna prava, imaju likulturnu autonomiju, imaju li svoje organizacije, udruenja ili ustanove i jesu liu ustavima zemalja izriito spomenute te kako ustav odreuje njihova prava.Sve ove razliitosti dovode do potrebe dvostrukog pristupa manjinskom pitanjusvake drave: jednog jedinstvenog za sve manjine koje proizlazi iz ustavnih imeunarodnih obaveza (nediskriminacija po bilo kom temelju, potovanjeljudskih prava i sloboda, ukljuujui i prava etnikih, nacionalnih i vjerskih

44 Ibid., 49.

45 Samuel Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order,Simon and Schuster, New York, 1996, p. 90.


20/26

482


manjina) i drugog specifinog, obzirom na to da pretpostavlja uzimanje u obzirspecifinosti svake manjine. Multikulturalizam i pozitivan odnos sprammanjina trebaju biti opisani kaosine qua nonbudunosti Evrope. U ujedinjenojEvropi manjinska zatita vie nee biti shvaena kao problem, jer vie neepostojti veinska nacija. Svi e biti neka vrsta manjine.46 To je ambiciozanprojekt, jo uvijek dalek, ali predstavlja jedninu ansu za sve nacije u Evropi.

ZAKLJUAK

Iako se multikulturalizam temelji na jednakosti, priznanju razliitosti i

toleranciji razliiti autori razliito shvaaju emu multikulturalizam treba teiti.Seyla Banhabib47 smatra da je to kulturni dijalog, Yael Tamir48 bazira svoje promiljanje na ideji prava na kulturu, dok drugi autori smatraju da je toizbjegavanje okrutnosti,49 potreba pojedinaca za priznanjem autentinihidentiteta,50preduvjet individualne autonomije,51 ili ideja tolerancije.52

Prihvaanjem nekog oblika multikulturalnosti, drave osiguravajustabilnost i razvoj drutva u cjelini, a temeljem jednakosti i tolerancijiosiguravaju jednak tretman svih graana.

Raspadom Jugoslavije, novonastalne drave evociraju dogae iz prolosti,

zazivaju seanje na povijesne nepravde propagirajui konzervatizam, a sve ucilju stvaranja jednonacionalnih drava, eljei potpuno izbrisati sjeanja namultikulturalnost bive drave. Iz iskustva zemalja jugoistone Evrope vidljivaje neutralnost prema etnicitetu koja nije u stanju uskladiti kulturnu razliitost ine garantira mir i stabilnost nacionalnih manjina i veine.

46 Lucian Boia, Minorities in Southeastern Europe: Legacies of the Past, u: Wim van Meurs (ed.) Beyond EU-Enlargement, The Agenda of Stabilisationfor SoutheasternEurope, Bertelsmann Foundation Gtersloh, vol. 2. 2001, pp. 65-79.

47 Seyla Benhabib, The Claims of Culture: Equality and Diversity in the Global Era.

Princeton University Press, Princeton, 2002, p. 8.48 Yael Tamir,Liberal Nationalism, Princeton University Press, Princeton, 1993, p.17.

49 Jacob Levy, The Multiculturalism of Fear, Oxford University Press, Oxford, 2000, pp.40-67.

50 Charles Taylor, The Politics of Recognition, in: Amy Gutmann, (ed.),Multiculturalism,Princeton University Press, Princeton, 1994, op.cit, 25-73.

51 Will Kymlicka; Multikulturalno graanstvo, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2003, str.89-98.

52 Chandran Kukathas, The Liberal Archipelago: A Theory of Diversity and Freedom,Oxford University Press, Oxford, 2003, p. 23.


21/26

483


Izazovi multikulturalnosti lee u stvaranju sustava koji e omoguitimanjinama uivanje potpune slobodnog razvoja te promociju svojih kultura. Njegujui osjeaj pripadnosti svojoj zajednici ili dravi, stvaranje iorganiziranje drave treba biti prikladno za sve pripadnike razliitih etnikihzajednica koju e svi smatrati svojom domovinom. Njegovanje i razvijanjeosjeaja pripadnosti krucijalan je preduvjet neometanog ekonomskog isocijalnog razvoja, osloboenog od etnikog sukoba i diskriminacije. Upravo jeto zadatak drave, a koji e oblik primjeniti da javno mijenje prihvati darazliitost nije opasnost, nego bogatstvo drutva te na koji e nain stvoriti jednake preduvjete za razvoj i njegovanje kulture i identiteta svih graana,

zadatak je politikih elita.Nije mogue multikulturalne oblike izgradnje drave Zapada preslikati na

zemlje jugoistoka Evrope jer je njihov drutveni, dravni i povijesni razvojuvelike ovisio o dva velika carstva Austro-Ugarskog i Osmanskog carstva tese izgradnja institucija, procedura i senzibilizacije graana za multikulturalnookruenje odvijala u razliitim okolnostima. Postoji mnotvo rjeenja, ali bezunificiranja i puke standardizacije normativnih rjeenja koja se implementirajuu drutvo, ve je nuno uzeti u obzir, za svaku dravu posebno, specifinostnjezine kulturne, povijesne, demografske, ekonomske, politike i svake druge

okolnosti. U zemljama jugoistone Evrope jo uvijek nacionalna idelogija imanadmo nad svim ostalim vrijednostima, to moe biti odluujue u razvojudemokracije i odnosima manjine i veine, jer ak i demokratske snage estoistiu nacionanu kompoentu kao korisno sredstvo ostanka na vlasti.

Iako zemlje jugoistoka Evrope nastoje prihvatiti zapadne liberalno pluralistike principe, demokratski principi ne osiguravaju automatskipravedno usklaivanje etnikih i kulturnih razliitosti. Pro-evropske strukturekreiraju novi skup mogunosti i ogranienja u procesu pronalaenja obrazacaetnike ravnotee. Ako se eli osigurati pravda za nacionalne manjine, mora seizvriti pomak od modela nacionalne drave ka modelu vienacionalne drave,a takoer i pomak od modela iskljuive nadlenosti prema modelupreklapajuih nadlenosti te zahtjeva stvaranja novih politikih institucija kojepovezuju sunarodnjake s razliitih strana granice. Potrebno je teiti uspostavietnokulturne pravde unutar granica i institucija svake drave jer e veinakoristiti svoju mo u privilegiranju svog jezika, kulture i identiteta te e pokuati odrediti politiku zajednicu preko karakteristika te veine, dok eodgovor manjina biti usmjeren ka zahtijevima za odreenim oblicima prava imoi koje e ih zatititi od potencijalnih nepravdi, a koje su implicitne ovakvojpolitici graenja nacije zasnovanoj na veinskom principu.


22/26

484


Multikulturalni standardi koje meunarodna zajednica eli promovirati poiva na pretpostavci da politika priznanja i poticanja etno-kulturnerazliitosti moe proiriti ljudske slobode, uvrstiti ljudska prava i razvojdemokracije. Zemlje jugoistoka Evrope nastoje razvijati politikumultikulturalnosti, oslanjajui se na primarne ciljeve svoje politike i drutvenetranzicije. Proces graenja nacije u svjetlu odnosa prema manjinama je uzadnjih 20-tak godina suoen sa problematikom internacionalizacije normi irazumijevanja manjinske politike kao sistematski nune, shvaajui da tretman prema manjinama nije unutarnja stvar drave te tenji ka stvaranjuinstitucionalnih kapaciteta drave koji e moi reagirati na negativne situacije,

ali i oblikovati strategijske zadatke.Pod utjecajem evropskih institucija i meunarodnih standarda zatitemanjina sve drave u regionu e biti prinuene usvajati multilateralne,regionalne, bilateralne i nacionalne instrumente zatite prava nacionalnihmanjina na temelju kojih e razvijati odgovarajuu politiku multikulturalnosti ikonstruirali mehanizme ostvarivanja prava etnikih i kulturnih manjina.

U tom smislu, trebalo bi razmiljati da li je za stabilnost etniki raznolikezajednice, prihvatljivo razvijanje modela proimanja kultura u kojem svaka odetnikih i kulturnih zajednica doprinosi obogaivanju drutva kroz svojstvene

tradicionalne duhovne, povijesne, kulturne, jezine osobenosti i svjesno se,zbog izgradnje graanskih principa jednakosti, odrie nekih od ekskluzivnih prirodnih, povijesnih ili drugaije reeno etnikih prava koja crpe iz svogkolektivnog identiteta. U takvoj zajednici poeljni su bilingvizam imultilingvizam, prihvatljive su i razumljive susjedne, a razliite kulture, jer unjihovoj matrici nalazimo i take dodira, uzajamnih razmjena i zajednika polazita. Interkulturalna zajednica podrazumjeva da su graani istinski jednaki, ne samo pred zakonom, ve i u tome da njihovo porijeklo, etnike,kulturne i jezike osobenosti ne mogu biti ni prepreka ni prednost u njihovojdrutvenoj zajednici, a da je zastupanje njihovih interesa obaveza koja proizlazi

iz integrativnog koncepta drutvene organizacije. Meunarodne organizacijekoje slijede model multikulturalnog liberalizma imat e uspjeha uimplementaciji evropskih standarda zatite manjina ako zemlje jugoistokaEvrope ponu rjeavati izraenu socijalnoekonomsku nestabilnost, neureene privredne i trine uvjete, odsustvo vladavine prava, neodgovornu javnuupravu, dravnu centralizaciju i zapostavljenost lokalnih demokracija.

Novonastale drave na jugoistoku Evrope tee rjeavanju politikihproblema po uzoru na zapadne demokracije, ponajvie kao ispunjenje politikihuvjeta u pristupnim pregovorima, suoavajui se sa implementiranjem politikih


23/26

485


institucija jedne zemlje u drugu, posebno sagledavajui razliite povijesne iekonomske uvjete neke zemlje. Osnovni principi graanskih i politikih pravakoje slijede zapadne demokracije su vladavina zakona, graanske slobode,sloboda izraavanja, sloboda savjesti, habeas corpus, slobodni izbori, opepravo glasa. Zatita ovih prava i sloboda koji se odnose na pojedince dio je samedefinicije liberalne demokracije. Iako demokracija, ekonomski prosperitet itolerancija predstavljaju dobra vrijedna sama po sebi, oni ne daju trajan odgovorna pitanje etnokulturne razliitosti. Problem njihove prihvatljivosti e ostatisnaan izvor sukoba. Tek kada su zapadne vlade prihvatile ovu injenicu, bile suu stanju poeti rjeavati probleme prouzroene etnokultornom razliitosti na

miran i demokratski nain. Nema razloga smatrati da i zemlje jugoistoka Evropenee postupiti na isti nain.

LITERATURA

1. Bauer Otto, La question des nationalites et la social democratie, u: GeorgesHaupt and Michel Lowy, Les marxistes et la question national, 1848-1914,Maspero, Paris, 1974.

2. Benhabib Seyla, The Claims of Culture: Equality and Diversity in the Global Era,Princeton University Press, Princeton, 2002.

3. Bibo Itvan,Beda malih drava istone Evrope, IK Zorana Stojanovia, SremskiKarlovci, Novi Sad, 1996.

4. Boia Lucien, Minorities in Southeastern Europe: Legacies of the Past u: Wimvan Meurs (ed.) Beyond EU-Enlargement, The Agenda of Stabilisation forSoutheastern Europe, Bertelsmann Foundatio, Gtersloh, vol. 2, 2001, pp. 65-79.

5. Burgess Adam, Critical Reflections on the Return of National Minority Rights toEast/West European Affairs, u: Karl Cordell (ur.),Ethnicity and Democratizationin the New Europe, Routledge, London, 1999, pp 4960.

6. Checkel Jeffrey, Norms, Institutions, and National Identity in Contemporary

Europe,International Studies Quarterly, vol. 43, no. 1, 1999, 83-114.7. Council of Europe, Framework Convention for the Protection of National

Minorities, Internet: http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3FCNMdocs/ Tableen.asp#France 17/3/2010.

8. Dahl Robert,Political Opposition in Western Democraties, Yale University Press,New Haven, 1996.

9. Devetak Silvio, Manjine, ljudska prava i demokratija, Sarajevo, 1989.

10. Dorff Robert, Federalism in Eastern Europe: Part of the Solution or Part of theProblem?,Publius: The Journal of Federalism, vol. 4, no. 2, 1994, pp. 99-114.


24/26

486


11. , , , , 1999.

12. Easterly William, Can Institutions Resolve Ethnic Conflict?, EconomicDevelopment and Cultural Change, vol. 49, no. 4, 2001., pp. 687-706.

13. Elazar Daniel, Federalism and Consociational Regimes,Publius: The Journal ofFederalism, vol. 15, no. 2, Spring 1985, pp. 17-34.

14. Framework Convention for the Protection of National Minorities, Internet:http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/minorities/3FCNMdocs/Tableen.asp#France13/1/2010.

15. Goatti Vladimir, Efekti veinske demokratije na prostoru Jugoslavije,

Sociologija, vol. 34, br. 3, 1992. str. 329-342.16. Gross Andreas,Positive expirience of autonomous regions as a source for conflict

resolution in Europe, Doc. 9824, Political Affairs Committee, ParliamentaryAssembly, The Council of Europe, 3 June, 2003. Internet: http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc03/EDOC9824.htm 02/03/2010.

17. Huntington Samuel, The Clash of Civilizations and the Remaking of the WorldOrder, Simon and Schuster, New York, 1996.

18. Kelley Judith, Ethnic Politics in Europe: The Power of Norms and Incentives,Princeton University Press, Princeton, 2004.

19. Kukathas, Chandran, The Liberal Archipelago: A Theory of Diversity andFreedom, Oxford University Press, Oxford, 2003.20. Kuzmani Toni, Raspad SFR Jugoslavije i nasljedstvo:narodnjatvo, a ne

nacionalizam u: Miroslav Hadi (ur.), Nasilno rasturanje Jugoslavije uzroci,dinamika, posledice, Centar za civilno-vojne odnose, Beograd, 2004, str. 81-101

21. Kymlicka Will,Multikulturalno graanstvo, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2003.22. Kymlicka Will,Multicultural Odysseys: Navigating the New International Politics

of Diversity, Oxford University Press, Oxford, 2007.23. Letschert Rianne, The Impact of Minority Rights Mechanisms,T.M.C. Asser

Institute and Cambridge University Press, The Hague, 2005.

24. Levy, Jacob, The Multiculturalism of Fear, Oxford University Press, Oxford, 2000.25. Lijphart Arend, Demokracija u pluralnim drutvima, Globus, kolska knjiga,

Zagreb, 1992.26. Loonc Alpar, Multikulturalnost i etnokulturalni diverzitet, u: Goran Bai (ur.),

Demokratija i multikulturalnost u jugoistonoj Evropi, Centar za istaivanjeetniciteta, Beograd, 2003, str. 193-205.

27. Opalski Magda, Zapadna politika teorija i etniki odnosi u Istonoj Evropi, u:Kimlicka Will i Opalski Magda (ur.), Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?,Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2002.


25/26

487


28. Offe Claus, Capitalism by Democratic design? Democratic Theory Facing Triple

Transition in East Central Europe, Social Research, vol. 58, no. 4, 1991, 893902.29. Office of the High Commissioner for Human Rights, Note on the Sixth Sassio of

the Working Group on the Minorities of the Sub-Commission on the Promotionand Protection of Human Rights 22-26 May 2000, Internet: http://www.unhcr.ch./html/menu2/10/c/minor/minornote 2/2/2010

30. Pellet Alain, The Opinions of the Badinter Arbitration Committee: A SecondBreath for the SelfDetermination of Peoples,European Journal of InternationalLaw, vol. 3, no. 1, 1992, pp. 178186.

31. Radaeli M. Claudio, Whither Europeanization: Concept Stretching andSubstantive Change,European Integration online Papir, (EioP) vol. 4, no. 8, 2002.

32. Sasse Gwendolyn, EU Conditionality and Minority Rights: Translating theCopenhagen Criterion into Policy,Journal of European Public Policy, vol. 15, no.6, September 2008, pp. 842860.

33. , -: ( ) 359 , Skopje, 2000.

34. Stoel van der Max, Early Warning and Early Action: preventing Inter-EthnicConflict. Speech by High Commissioner on Nationa Minorities at Royal Instituteof International Affairs, London, 9 July, 1999.

35. Varady Tibor, Minorities, Majorities, Law and Ethnicity: Reflections of the

Yugoslav Case,Human Rights Quarterly, vol. 19, no. 1, 1997, pp. 9-54.36. Varady Tibor, O ansama za etnokulturalnu pravdu u centralnoj istonoj Evropi

sa osvrtom na dejtonski sporatum, u: Will Kymlicka i Magda Opalski, (urs.), Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, Beogradski centar za ljudska prava,Beograd, 2002.

37. Tamir Yael,Liberal Nationalism, Princeton University Press, Princeton, 1993.38. Taylor Charles, The Politics of Recognition, in: Amy Gutmann, (ed.),

Multiculturalism, Princeton University Press, Princeton, 1994, pp. 25-73.77687dorovaMaria, Imagining the Balkans, Oxford University Press, New York, 1997.

39. Treaty on EU, Official Journal C 191, 29 July 1992. Internet: http://eur-lex.europa.eu/en/treaties/dat/11992M/htm/11992M.html 12/1/2010.40. Unfinished Peace: Report of the International Commission on the Balkans,

Carnegie Endowment for International Peace, Washington, 1996.


26/26

488


Dr. Vesna STANKOVI-PEJNOVI

PAST AND FUTURE OF MULTICULTURALISM

IN SOUTHEAST EUROPE

ABSTRACT

Multiculturalism is a logical extension of the politics of equal respect and thepolitics of recognition but it is not an inheritance of modern liberal state. In the area ofSoutheast Europe multiculturalism is known through centuries. By the collapse ofYugoslavia, new countries prioritized the strengthening the central state and creationone nation state, deleted memory of multiculturalism of past. When 1993 European

Union, through Copenhagen criterion, stipulates condition for accession (respect and protection national minorities), countries of Southeast Europe faced with theimplementation of multicultural standards based on assumption that policy ofrecognition and promotion ethno-cultural diversity can enlarge human freedom,strengthen human rights and democracy. Unlike west federal models, culturalautonomy exclude territorial autonomy, but include institutional autonomy, localgovernment and right to use mother tongue. Models of the multicultural policy arenumerous and dependable on political, social and cultural circumstances, but countriesof Southeast Europe must accept multicultural future.Key words: multiculturalism, Southeast Europe, European Union, minority rights.