Przegl d - Europa · 2017. 10. 11. · Przegl!d Obszar w Wiejskich UE nr 17 Rolnictwo rodzinne jest fundamentem, na kt rym rolnictwo w Europie rozwija"o si! na przestrzeni wiek w

Rolnictwo rodzinne

Publikacja Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich

PrzeglądObszaroacutew Wiejskich UE

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Treść publikacji bdquoPrzegląd Obszaroacutew Wiejskich UErdquo nie zawsze odzwierciedla poglądy instytucji Unii Europejskiej

bdquoPrzegląd Obszaroacutew Wiejskich UErdquo publikowany jest w sześciu językach urzędowych (angielskim niemieckim francuskim hiszpańskim włoskim i polskim) i jest dostępny w wersji elektronicznej na stronie internetowej ENRD

Rękopis złożono w listopadzie 2013 r Oryginalną wersję publikacji stanowi wersja w języku angielskim

copy Unia Europejska 2013Powielanie dozwolone pod warunkiem podania źroacutedła

Dodatkowe informacje dotyczące Unii Europejskiej znaleźć można pod adresem httpeuropaeu

Printed in Italy

Wydrukowano na papierze z recyklingu wyroacuteżnionym odznaką ekologiczną UE dla papieru graficznego (httpeceuropaeuecolabel)

Tekst niniejszej publikacji służy jedynie do celoacutew informacyjnych i nie jest prawnie wiążący

Zapraszamy do zaprenumerowania publikacji ENRD pod następującym adresem httpswebgateeceuropaeumyenrdmyenrdenregistration_encfm

Na stronie internetowej EU Bookshop można roacutewnież zamoacutewić jeden bezpłatny wydrukowany egzemplarz httpbookshopeuropaeu

Redaktor naczelny Rob Peters kierownik działu Sieć Europejska i Monitorowanie Polityki Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich w Dyrekcji Generalnej ds Rolnictwa i Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich Komisji Europejskiej

Autorzy i podmioty zaangażowane w powstanie publikacji Derek McGlynn Florence Buchholzer Vanessa Cooper Stephen Gardner Tim Hudson Eamon OrsquoHara Mahamadou Ouedraogo Alex Papakonstantinou Mark Redman Jules Seitz Ken Thompson Dieter Wagner Sarah Watson Antonella Zona

Prawa autorskie do zdjęć CEJA COPA-COGECA punkty kontaktowe ENRD Unia Europejska Tim Hudson Ludwig Matthias Peasant Evolution Producers Cooperative ROPPA Richard Wright 123rf ndash Luk Gojda 123rf ndash Jack Malipan 123rf ndash Carlos Mora 123rf ndash Nicholas Han 123rf ndash Oleg Znamenskiy

Zdjęcia na okładce Unia Europejska

Transfer wiedzy i innowacje w polityce

rozwoju obszaroacutew wiejskich

Nr 16PL

lato 2013PrzeglądObszaroacutew Wiejskich UE

Magazyn Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-11-007-PL-C K3-AJ-10-006-PL-C K3-AJ-10-005-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

Poprzednie wydania bdquoPrzeglądu Obszaroacutew Wiejskich UErdquo są dostępne na stronie internetowej EU Bookshop httpbookshopeuropaeu

Aby otrzymywać bezpłatne publikacje ENRD wypełnij formularz prenumeratyhttpswebgateeceuropaeumyenrdmyenrdenregistration_encfm

nr 4PL

czerwiec 2010

Działania w dziedzinie klimatu

Przegląd Obszaroacutew Wiejskich UE

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

Utrzymanie konkurencyjności w sektorach rolnym rolno-spożywczym

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

Zatrudnienie i włączenie społeczne

European CommissionAgriculture and Rural Development

zima 2010 PrzeglądObszaroacutew Wiejskich UE

Komisja EuropejskaRolnictwo i rozwoacutej obszaroacutew wiejskich

nr 7PL

Dobra publiczne i rozwoacutej obszaroacutew wiejskich

Komisja EuropejskaRolnictwo i Rozwoacutej Obszaroacutew Wiejskich

wiosna 2011PrzeglądObszaroacutew Wiejskich UE

nr 8PL

Jakość produktoacutew rolnychCzynnik sukcesu

obszaroacutew wiejskich w UE

lato 2011

nr 9PL

Leśnictwo i rozwoacutej obszaroacutew wiejskich

jesień 2011

nr 10PL

Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich

Zima 2011

nr 11PL

Magazyn Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju ObszaroacutewWiejskich

LEADERi wspoacutełpraca

wiosna 2012PrzeglądObszaroacutewWiejskich UE

nr 14PL

Sieci i tworzenie sieci kontaktoacutew

w ramach polityki rozwoju obszaroacutew wiejskich

zima 2012PrzeglądObszaroacutew Wiejskich UE

Sfinansowała

Ndeg13PL

Instrumenty finansowe w rozwoju obszaroacutew wiejskich

Nowe możliwości walki z kryzysem gospodarczym

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Lokalna żywność i kroacutetkie łańcuchy dostaw

Funded by the

Świadczenie usług w zakresie ochrony

środowiska przy użyciu polityki rozwoju obszaroacutew wiejskich

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

copy Kom

isja Europejska

Przegląd Obszaroacutew Wiejskich UE nr 17

Słowo wstępne

Spis treściS ł o wo ws t ę p n e 1

Wp r o w a d z e n i e d o r o l n i c t w a r o d z i n n e g o w E u r o p i e 3

R o d z i n n e g o s p o d a r s t w a r o l n e w ko n t e k ś c i e o g oacute l n o ś w i a t o w y m 1 1

R o l n i c t wo r o d z i n n e w k ra j a c h n a j s ł a b i e j r o z w i n i ę t yc h ndash Af r y k a S u b s a h a r y j s k a w ce n t r u m u w a g i 1 4

C e c h y r o l n i c t w a r o d z i n n e g o

I n n o w a c j e w r o d z i n nyc h g o s p o d a r s t w a c h r o l nyc h 1 6

E l a s t yc z ny m o d e l g o s p o d a r c z y 2 0

Wi e d z a o ś r o d o w i s k u 2 4

Z a c h ę c a n i e n a s t ę p n e g o p o ko l e n i a 2 9

Po m o c n a d ł o ń ndash R o l a s p oacute ł d z i e l n i n a c a ł y m ś w i e c i e 3 2

Pojęcie rolnictwa rodzinnego zyskuje obecnie olbrzymie zna-czenie polityczne na wysokim szczebluhellip

Organizacja Narodoacutew Zjednoczonych ogłosiła rok 2014 Międzynarodowym Rokiem Rolnictwa Rodzinnego1 ktoacuterego głoacutewnym celem jest wspieranie rozwijanie i wzmacnianie wszystkich rodzajoacutew rolnictwa ukierunkowanego na rodziny ndash od ogrodnictwa i chowu zwierząt gospodarskich po rybołoacutew-stwo i leśnictwo ndash jako modelu wartościowego pod względem społecznym rentownego pod względem ekonomicznym i zroacutew-noważonego pod względem środowiskowym

W Europie Komisja Europejska rozpoczęła swoacutej wkładu w tę ogoacutelnoświatową inicjatywę organizując konferencję na temat Rolnictwo rodzinne dialog na rzecz bardziej zroacutewnoważonego i prężnego rolnictwa w Europie i na świecie2 ktoacutera odbyła się w Brukseli 29 listopada 2013 r

Wartość dodaną modelu rolnictwa rodzinnego podkreślono na nieformalnym posiedzeniu unijnych ministroacutew rolnictwa zorganizowanym przez litewską prezydencję w Radzie UE we wrześniu 2013 r Podczas tego posiedzenia Vigilijus Jukna li-tewski minister rolnictwa zauważył że bdquorodzinne gospodar-stwa rolne odgrywają istotną rolę w realizacji celoacutew wspoacutelnej polityki rolnej i zapewnianiu istnienia zroacutewnoważonego sektora rolnego w UErdquo3

W niniejszym wydaniu bdquoPrzeglądu Obszaroacutew Wiejskich UErdquo przyglądamy się modelowi rolnictwa rodzinnego w kontek-ście europejskiej polityki rolnictwa i rozwoju obszaroacutew wiej-skich biorąc roacutewnież pod uwagę aspekty międzynarodowe i określając przy okazji pewne istotne przykłady wkładu tego modelu w inteligentny trwały wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu

1 httpwwwfaoorgfamily-farming-2014en2 httpeceuropaeuagricultureeventsfamily-farming-conference-2013_enhtm3 httpwwweu2013ltennewspressreleasesfamily-farmingcompetitive-and-sustainable-european-model-of-agriculture-sector

Rolnictwo rodzinne jest fundamentem na ktoacuterym rolnictwo w Europie rozwijało się na przestrzeni wiekoacutew Od początkoacutew Unii Europejskiej rolnictwo znajdowało się w centrum silnych i ambitnych ram polityki Pod względem rozwoju obszaroacutew wiejskich reforma WPR oferuje w ramach 2 filara wiele istot-nych możliwości gospodarstwom rolnym prowadzonym przez rodziny takie jak wsparcie na rzecz usług doradczych dla go-spodarstw oraz środki wspierające roacuteżnicowanie działalności gospodarstw rolnych restrukturyzację modernizację szkolenie i transfer wiedzy

Chociaż rolnictwo rodzinne pozostaje zdecydowanie najpow-szechniejszym modelem działalności rolniczej w Europie trudno jest podać jego kompleksową definicję Stu roacuteżnym rolnikom można zadać pytanie bdquoCzym jest rodzinne gospodarstwo rol-nerdquo i otrzymać sto roacuteżnych odpowiedzi ktoacutere odzwierciedlają rozległość i zakres działalności rodzinnych gospodarstw rolnych w Europie i na całym świecie

Ogromną większość wszystkich gospodarstw rolnych w UE (97) można zaliczyć do rodzinnych gospodarstw rolnych Zajmują one około 69 powierzchni użytkoacutew rolnych w UE a ich średnia wielkość wynosi 10 ha natomiast korporacyjne gospodarstwa rolne są średnio 15 razy większe (152 ha) Chociaż rodzinne gospodarstwa rolne mogą być roacutewnoznaczne z prowadzeniem działalności rolniczej na małą skalę model rodzinny istnieje roacutewnież w 60 gospodarstw należących do klasy gospodarstw rolnych o największej powierzchni (co najmniej 100 ha) w UE

Niezależnie od wielkości gospodarstwa rolnego jego produkcji i stosowanych metod produkcji rolnictwo rodzinne wyraźnie wykazuje pewne specyficzne cechy związane z lokalizacją po-trzebami i priorytetami oraz z historycznymi i kulturowymi okolicznościami prowadzenia dzia-łalności rolniczej ktoacutere powinny być zachowane i promowane

Jako że rodzinne gospodarstwa rolne ndash wszyst-kich rozmiaroacutew ndash dążą do przetrwania i rozwija-nia się w kontekście globalizacji i zmieniającego

się świata w niniejszym numerze bdquoPrzeglądurdquo zaprezentowano roacuteżnorodność nierozerwalnie związaną z tym modelem i cha-rakterystyczne cechy gospodarstw rolnych prowadzonych przez rodziny oraz określono najważniejsze wyzwania i możliwości W szczegoacutelności skupiono się na stałych wyzwaniach w zakresie zarządzania ktoacutere są silnie związane z takimi gospodarstwami w tym na potrzebie modernizacji gospodarstwa i wprowadza-nia w nim innowacji świadczeniu usług w zakresie ochrony środowiska przygotowywaniu się do przejęcia gospodarstwa i zachęcaniu przyszłych pokoleń do włączania się w pracę w go-spodarstwie oraz na rozwijaniu elastyczności gospodarczej przez roacuteżnicowanie działalności gospodarstwa i prowadzenie wielu rodzajoacutew działalności Ponadto przeanalizowano rolę spoacutełdzielni i ich potencjał dla rodzinnych gospodarstw rolnych

Rodzinne gospodarstwa rolne są roacutewnież niezbędne dla utrzy-mania żywotności obszaroacutew wiejskich i gospodarki wiejskiej w Europie (i poza nią) Potencjał elastyczności jest zakorzeniony w sektorze rolnictwa rodzinnego co jest faktem dobrze roku-jącym jeśli chodzi o zaspokojenie dzisiejszych wymogoacutew do-tyczących bezpieczeństwa żywnościowego oraz promowania inteligentnego trwałego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu na obszarach wiejskich

copy Kom

isja Europejska

Wprowadzenie do rolnictwa rodzinnego w Europie

Rolnictwo rodzinne będąc naj-częściej występującym modelem działalności rolniczej przez stu-

lecia zapewniało rozwoacutej europejskiego sektora rolnictwa Obecne ambitne ramy polityki Unii Europejskiej zostały opraco-wane w taki sposoacuteb aby uwzględnić roacuteż-ne modele rolnictwa istniejące w Europie w tym roacuteżne rodzaje rolnictwa rodzinne-go Skupiono się w nich na zapewnieniu

wyraźnej odpowiedzi na wymogi oby-wateli w odniesieniu do bezpieczeństwa żywnościowego i na zaspokajaniu stale rosnących oczekiwań co do bezpieczeń-stwa jakości wartości pochodzenia i roacuteżnorodności żywności Jednocześnie wspoacutelna polityka rolna (WPR) pomogła zachować wiejski styl życia i wniosła istot-ny wkład w rozwoacutej gospodarczy i spo-łeczny obszaroacutew wiejskich

Rolnictwo rodzinne to coś więcej niż zawoacuted ndash to sposoacuteb życia Twierdzenie to zamieszczono na stronie internetowej litewskiej prezydencji Rady Unii Europejskiej4 przy okazji posiedzenia ktoacutere odbyło się w Wilnie we wrześniu 2013 r w trakcie ktoacuterego ministrowie rolnictwa państw członkowskich a także członkowie Komisji Europejskiej Parlamentu Europejskiego oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych dyskutowali na temat przyszłości rolnictwa rodzinnego Nie ma chyba lepszego wyjaśnienia dlaczego rolnictwo rodzinne ma tak wiele roacuteżnych znaczeń dla roacuteżnych osoacuteb Biorąc to pod uwagę w niniejszym artykule uwydatniono pewne najpowszechniej występujące cechy rolnictwa rodzinnego praktykowanego obecnie w Europie i innych częściach światach

4 Zob httpwwweu2013ltennewsfeaturesfamily-farming-is-a-lifestyle-not-a-profession

copy Kom

isja Europejska

Niektoacutere cechy rolnictwa rodzinnego

Nie istnieje znormalizowane pojęcie ktoacutere by dokładnie opisywało rolnictwo rodzinne Biorąc pod uwagę fakt że 97 wszystkich gospodarstw rolnych w UE jest własnością pojedynczych osoacuteb fizycz-nych5 większość rolnikoacutew prawdopodob-nie powiedziałaby zainteresowanym że nadal posiadają grunty ktoacutere wcześniej uprawiali ich rodzice i dziadkowie gospo-darują na nich i starają się robić to w taki sposoacuteb aby zachować tradycje i wartości kulturowe Tacy rolnicy i ich rodziny za-zwyczaj wykonują większość prac w go-spodarstwie rolnym czerpią większość dochodu z rolnictwa i mieszkają w samym gospodarstwie lub w jego pobliżu

Rodzinne gospodarstwa rolne zajmu-ją około 69 powierzchni użytkoacutew rolnych w Unii a ich średnia wielkość wynosi 10 ha natomiast korporacyjne gospodarstwa rolne są średnio 15 razy większe (152 ha) Jak można było się spodziewać jest to roacutewnież odzwiercied-lone w powszechnym przekonaniu że w rodzinnych gospodarstwach rolnych często prowadzi się działalność na małą skalę Prawdą jest jednak roacutewnież to że w UE rodzinne gospodarstwa rolne dominują pod względem liczby w kla-sie największych gospodarstw tj o po-wierzchni 100 ha i większej przy czym

60 tych największych gospodarstw nadal jest w posiadaniu rodzin

Rodzinne gospodarstwa rolne wykazują roacutewnież znaczną rozpiętość pod wzglę-dem roacuteżnorodności działalności w ktoacuterą są zaangażowane roacuteżnych zasoboacutew od ktoacuterych są zależne a także stopnia ich in-tegracji rynkowej konkurencyjności i li-czebności siły roboczej wykorzystywanej do prowadzenia gospodarstwa

Konkurencyjność

W dzisiejszej globalnej gospodarce rynek produktoacutew rolnych stał się bardzo kon-kurencyjny W przypadku określonych produktoacutew rolnych sytuacja ta obroacuteciła się w znaczną przewagę konkurencyjną Przykładem mogą tu być znane duże ro-dzinne winnice w regionach Szampanii lub Bordeaux (Francja) ktoacutere sprzedają swoje wina na całym świecie a zatem nie potrzebują wsparcia w ramach EFRROW Jednakże takie otwarte otoczenie bizne-su może być szkodliwe dla interesoacutew ma-łych i średnich rodzinnych gospodarstw rolnych funkcjonujących w mniej ko-rzystnych warunkach Takie czynniki jak oddalenie ograniczony dostęp do rynku niski poziom produkcji i słabo rozwinięte lokalne marki mogą stanowić wyzwanie dla konkurencyjności tych gospodarstw lub ją ograniczać

Wsparcie w ramach WPR na rzecz rodzin-nych gospodarstw rolnych w kwestiach związanych z lokalizacją wspoacutelnymi po-trzebami i priorytetami oraz aspektami historycznymi i kulturowymi ma zostać zwiększone w okresie programowa-nia 2014ndash2020 poprzez redystrybucję pomocy bezpośredniej oraz należyte uwzględnienie mniejszych rodzinnych gospodarstw rolnych ich produkcji i metod produkcji

Innowacyjne rolnictwo

Rodzinne gospodarstwa rolne często przejawiają większą elastyczność niż gospodarstwa korporacyjne wykazując wolę i chęć dostosowywania tradycyjnej działalności do panujących warunkoacutew ze-wnętrznych na przykład przez skupie-nie się na produkcji żywności wysokiej jakości udział w kroacutetkich łańcuchach dostaw lub angażowanie się w prowa-dzenie wielu rodzajoacutew działalności (mie-szana działalność rolnicza i nierolnicza) a także zroacuteżnicowanie działalności rolniczej

Jako przykład można wziąć rolnikoacutew z sektora mleczarskiego ktoacuterzy mu-szą zmagać się z presją spowodowaną malejącymi cenami rynkowymi W tym przypadku wsparcie z EFRROW przyzna-ne w ramach WPR pomaga rodzinnym gospodarstwom rolnym poprawić nie tylko świeżość i smak ich tradycyjnych produktoacutew lecz także ich wartość od-żywczą i bezpieczeństwo a tym samym znacznie poprawia ich potencjalną zbywalnośćcopy

5 Dodatkowe źroacutedło wykorzystanych w tym artykule danych statystycznych i informacji o tendencjach bdquoStructure and dynamics of EU farms changes trends and policy relevancerdquo opiera się na informacjach zawartych w bazie danych Eurofarm Eurostatu pochodzących z badań struktury gospodarstw rolnych i ze spisu rolnego (2010)

Zreformowana WPR jest gotowa wspie-rać innowacje niezależnie od tego czy są wprowadzane przez osoby fizyczne organizacje sektora publicznego czy przedsiębiorstwa Komisja Europejska za-proponowała pakiet innowacji dla sektora rolno-spożywczego obejmujący projekt przyszłego rozporządzenia w sprawie EFRROW7 inicjatywę przewodnią bdquoUnia Innowacjirdquo 8 w ramach strategii bdquoEuropa 2020rdquo program bdquoHoryzont 2020rdquo 9 oraz eu-ropejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zroacutewnoważonego rolnictwa10 To połączenie środkoacutew z za-kresu polityki ma zachęcić naukowcoacutew rolnikoacutew doradcoacutew i inne zainteresowa-ne strony z sektora rolnego do aktyw-niejszej wspoacutełpracy Komisja Europejska ma szczegoacutelnie nadzieję że bardziej bezpośrednia i systematyczna wymiana

informacji między sektorem rolnictwa a środowiskiem naukowym przyspieszy transfer technologii i innowacji

Najciekawsze jest to że w interaktywnym modelu innowacji w ramach europejskie-go partnerstwa innowacyjnego stoso-wane będzie podejście oddolne ndash przez łączenie rolnikoacutew doradcoacutew badaczy przedsiębiorstw organizacji pozarządo-wych i innych podmiotoacutew w grupy ope-racyjne Otrzymując wsparcie z roacuteżnych unijnych źroacutedeł finansowania grupy te mogą zapewnić nowe podejście do tego zagadnienia i ułatwić szybsze przekształ-canie pomysłoacutew i wiedzy w nowe rozwią-zania technologiczne nietechnologiczne organizacyjne lub społeczne aby osiąg-nąć lepsze wydajne i zroacutewnoważone rolnictwo

Podejście lokalne ndash kroacutetkie łańcuchy dostaw

Zmniejszenie liczby przedsiębiorstw uczestniczących w łańcuchu dostaw po-między rolnikiem wytwarzającym pro-dukty rolnicze a klientem końcowym może znacznie zwiększyć rentowność gospodarstwa rolnego Mniejsza liczba przedsiębiorstw zaangażowanych w prze-twarzanie lub sprzedaż detaliczną oznacza też niższe koszty transportu i magazyno-wania Lokalne łańcuchy dostaw żywności ułatwiają także klientom zlokalizowanie pochodzenia ich zakupoacutew ndash klienci czę-sto są skłonni zapłacić więcej za świeższe i zdrowsze produkty Dzięki polepszeniu relacji pomiędzy konsumentami a lokal-nymi rolnikami takie łańcuchy dostaw pro-mują lokalne przedsiębiorstwa rodzinne i wzmacniają tożsamość regionoacutew

copy Kom

isja Europejska

6 Źroacutedło ENRD baza danych projektoacutew PROW httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewplview_projects_plcfmaction=detailampbackfuse=jsviewamppostcard_id=73407 Zob httpeur-lexeuropaeuLexUriServLexUriServdouri=COM20110627REV2PLPDF8 Zob httpeceuropaeuresearchinnovation-unionindex_encfmpg=key9 Zob httpeceuropaeuprogrammeshorizon202010 Zob httpeceuropaeuagricultureeip

Młody rolnik z gospodarstwa rodzinnego produkuje kozi ser wysokiej jakości6

Idaacutelio Ramos Martins młody rolnik z portugalskiego Algarve hoduje kozy i produkuje z ich mleka ser wykorzystując

tradycyjne techniki produkcji Dążąc do utrzymania rodzinnego przedsiębiorstwa z powodzeniem zwiększył zdolność

produkcyjną i lepiej spełnia wymogi obecnych

norm higienicznych i sanitarnych Wykorzystuje

nowoczesne rozwiązania technologiczne do

dojenia i przetwarzania mleka i produkuje

obecnie wysokiej jakości kozi ser zgodnie

z surowymi normami w zakresie higieny

i bezpieczeństwa Dzięki zwiększeniu zdolności

produkcyjnej gospodarstwo rodzinne poprawiło

rentowność i obecnie przetwarza mleko roacutewnież

od innych hodowcoacutew koacutez z okolicy Inwestycja

w wysokości 25 000 euro z czego 50 zapewnił

EFRROW pomogła młodemu rolnikowi z regionu

o trudnych warunkach gospodarczych utrzymać

tradycyjną produkcję koziego sera i poprawić

perspektywy gospodarstwa

copy Tim

Hudson

Organizacja łańcuchoacutew dostaw żywności jest zatem wyraźnie wymienionym prio-rytetem w polityce rozwoju obszaroacutew wiejskich na lata 2014ndash202012 Celem za-proponowanych środkoacutew finansowanych w ramach EFRROW jest wspomaganie rol-nikoacutew w sprzedaży ich produktoacutew bezpo-średnio konsumentom13 lub przynajmniej zaangażowanie ich w kroacutetkie łańcuchy do-staw a także lepsza integracja rodzinnych gospodarstw rolnych z kanałami dystry-bucji poprzez zapewnienie wsparcia dla systemoacutew jakości14 dodawanie wartości do produktoacutew rolnych promocję na ryn-kach lokalnych i kroacutetkie cykle dostaw grupy producentoacutew oraz organizacje

międzybranżowe15 Ponadto w ramach podejścia LEADER lokalne grupy działa-nia nadal będą otrzymywać pomoc ktoacuterej potrzebują do wspierania innowacyjnych i eksperymentalnych rodzajoacutew podejścia do stymulowania sprzedaży bezpośredniej i rozwoju lokalnych rynkoacutew żywnościo-wych co przewidziano jako część lokalnej strategii rozwoju

Elastyczność gospodarcza

Celem produkcji mieszanej i zroacuteżnico-wania działalności jest maksymalizacja potencjalnego wykorzystania środ-koacutew trwałych gospodarstwa rolnego

aby poprawić produkcję efektywność i rentowność Możliwości zwiększenia dochodoacutew rodzinnego gospodarstwa rolnego mogą roacutewnież wynikać z do-świadczenia zawodowego rodzinnego i życiowego

Poza motywacją gospodarczą do osiąg-nięcia lub zwiększenia rentowności ro-dzinnych gospodarstw przyczyniają się roacutewnież czynniki społeczne kulturowe i ekologiczne ktoacutere są nierozerwalnie związane z wartością dodaną modelu rolnictwa rodzinnego

11 Źroacutedło ENRD baza danych projektoacutew PROW httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewplview_projects_plcfmaction=detailampbackfuse=jsviewamppostcard_id=684012 Zob art 5 pkt 3 lit a) projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia rozwoju obszaroacutew wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich (EFRROW)13 Na przykład wsparcie na budowę sklepu na terenie gospodarstwa rolnego na potrzeby sprzedaży produktoacutew rolnych lub na budowę w gospodarstwie kwater dla turystoacutew na

potrzeby serwowania posiłkoacutew przyrządzonych z własnych produktoacutew (art 18 i 20b projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW)14 Na przykład wsparcie na pokrycie kosztoacutew uczestnictwa w systemie jakości (art 17 projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW)15 Na przykład organizowanie prawdziwie lokalnych rynkoacutew zaopatrzenia i kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw takich jak targowiska rolne programy dostarczania zestawoacutew produktoacutew

lub festiwale żywności (art 36 projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW)16 Źroacutedło ENRD baza danych projektoacutew PROW httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewplview_projects_plcfmaction=detailampbackfuse=jsviewamppostcard_id=7460

copy Punkt kontaktow

y ENRD

W węgierskim rodzinnym go-

spodarstwie rolnym w regionie

Borsod-Abaugravej-Zempleacuten uprawia

się i sprzedaje lokalne odmiany

owocoacutew a także organizuje

się atrakcje turystyczne ktoacutere

przyciągają coraz więcej

turystoacutew Aby wzmocnić ogoacutelną

rentowność rodzinnego przedsiębiorstwa działalność gospodarstwa

poszszerzono o produkty owocowe o wartości dodanej Finansowanie

w ramach EFRROW w wysokości 43 100 euro i finansowanie krajowe

w kwocie 13 600 euro pomogło częściowo zrekompensować wyno szący

70 800 euro całkowity koszt zakupu nowoczesnego sprzętu do prze-

twarzania owocoacutew zgodnego z unijnymi normami w zakresie jakości

żywności Dzięki przetwarzaniu wielu roacuteżnych owocoacutew (w tym moreli

jeżyn i tarniny) gospodarstwo oferuje obecnie ndash poprzez lokalną sieć

turystyczną ndash niszowe i rzemieślnicze produkty z owocoacutew takie jak

marmolady syropy i sery owocowe Przetwoacuternia owocoacutew wniosła nowy

impuls do kroacutetkiego lokalnego łańcucha dostaw owocoacutew wysokiej jakości

co zwiększyło wartość lokalnych produktoacutew rolnych i poprawiło stabilność

gospodarczą zaroacutewno rodzinnego przedsiębiorstwa beneficjenta jak

i innych okolicznych rolnikoacutew uprawiających owoce

Gospodarstwo rolne Coorevin Farm w hrabstwie Tipperary w Irlandii jest

średniej wielkości rodzinnym gospodarstwem hodowlanym prowadzącym

intensywną produkcję na obszarze ponad 50 ha Padraig Moran i jego

rodzina chcieli zwiększyć swoje dochody z hodowli kroacutew mamek

i owiec maciorek przez roacuteżnicowanie działalności w kierunku działalności

pozarolniczej Pomysł na działalność ktoacutery dotyczy głoacutewnie zwiedzania

gospodarstwa i zapewniania doświadczeń edukacyjnych studentom

oraz innym zainteresowanym osobom i grupom powstał gdy Padraig

Moran od czasu do czasu dzielił się swym doświadczeniem z własnymi

synami i innymi studentami nauk rolniczych Poczyniono wstępne

inwestycje w wysokości 33 000 euro (na salę lekcyjną i wyposażenie

kuchni tak aby warsztaty mogły odbywać się przez cały rok a także

na potrzeby sesji dziennych i wieczornych) z czego 6600 euro

stanowiło wsparcie z EFRROW a 2200 euro wsparcie z funduszy

krajowych Doświadczenie rolnicze Padraiga pozwala mu oferować

studentom i dorosłym na poziomie zaawansowanym praktyczną

wiedzę zaspokajając potrzebę ktoacutera nie była odpowiednio

uwzględniona w istniejącym programie nauczania w zakresie nauk

rolniczych Zwiedzanie gospodarstwa dostosowane jest do określo-

nych potrzeb każdej grupy Odkąd Padraig rozpoczął nową działalność

w Coorevin Farm dodatkowy przychoacuted stał się ważną częścią

dochodoacutew rodziny

Kroacutetki łańcuch dostaw przynosi korzyści lokalnym producentom żywności11

Roacuteżnicowanie działalności w kierunku szkolenia studentoacutew nauk rolniczych16

Na przykład rolnictwo społeczne jest specyficzną formą zroacuteżnicowania dzia-łalności w gospodarstwie rolnym po-szerzającą możliwości zatrudnienia szczegoacutelnie kobiet i młodzieży Bardzo często członkowie rodziny ktoacuterzy wcześ niej nie zajmowali się pracą w go-spodarstwie włączają się w działalność i wykorzystują obiekty i zwierzęta go-spodarskie do tworzenia i oferowania nowych usług związanych z takimi sektorami jak edukacja opieka spo-łeczna i opieka zdrowotna Większość społecznych gospodarstw rolnych to podmioty niezinstytucjonalizowane (86) Innymi słowy opierają się one na rodzinach17 Ponieważ wiele inicja-tyw w zakresie rolnictwa społecznego realizują członkowie rodziny inni niż właściciel gospodarstwa rolnego czę-sto tworzą oddzielne podmioty prawne Nie stanowi to roacuteżnicowania działalno-ści gospodarstwa w ścisłym sensie więc organizatorzy projektoacutew w dziedzinie rolnictwa społecznego otrzymują środki finansowe z EFRROW głoacutewnie w formie

wsparcia przeznaczonego na tworzenie i rozwoacutej nowych przedsiębiorstw

W konsekwencji środek dotyczący roz-woju gospodarstw rolnych i działalności gospodarczej proponowany w projekcie rozporządzenia w sprawie wsparcia roz-woju obszaroacutew wiejskich przez EFRROW na lata 2014ndash202018 ma na celu a) za-pewnienie młodym rolnikom pomocy w rozpoczęciu działalności gospodarczej b) wsparcie roacuteżnicowania działalności w kierunku działalności pozarolniczej c) zapewnienie małym gospodarstwom zwykłych dotacji na rozwoacutej

Świadczenie usług w zakresie ochrony środowiska

Obszary wyżynne goacuterskie oraz inne tere-ny z ograniczeniami naturalnymi gdzie zasoby naturalne wykorzystywane są w sposoacuteb zroacutewnoważony zdominowane są przez tradycyjne prowadzone na małą skalę niskonakładowe i charakteryzujące

się wysoką wartością przyrodniczą syste-my rolnicze Istnienie takich systemoacutew ktoacutere są często stosowane przez rodzinne gospodarstwa rolne jest zagrożone wsku-tek malejącej rentowności i postępujące-go wyludniania się obszaroacutew wiejskich Płatności z tytułu obszaroacutew o nieko-rzystnych warunkach gospodarowania w ramach 2 filara WPR przyczyniały się do zapobiegania porzucaniu gruntoacutew rolnych na takich obszarach od 1975 r Płatności rolnośrodowiskowe wspoacutełfinan-sowane przez EFRROW umożliwiły roacutew-nież rolnikom z gospodarstw rodzinnych dalsze angażowanie się w działania ktoacutere wspomagają przystosowanie się do zmian klimatu i ich łagodzenie Ponadto połą-czenie zobowiązań rolnośrodowiskowych z rozwojem turystyki wiejskiej i innych rodzajoacutew działalności gospodarczej (np dotyczących lokalnych produktoacutew spo-żywczych) często pomagało zachować bardzo cenny krajobraz środowiskowy i kulturowy oraz jednocześnie generować korzyści gospodarcze

Rodzina Bangala z okręgu Braszoacutew w Transylwanii (Rumunia) kieruje swoim

gospodarstwem w ktoacuterym hoduje się bydło i owce zgodnie z uzgodnionym

pięcioletnim planem zarządzania środowiskiem 20 ha powierzchni

gospodarstwa wykorzystywanych jest jako łąki kośne a kolejnych 80 ha jako

użytki zielone Około 250 ha terenoacutew wyżynnych wykorzystuje się roacutewnież

do wypasania zwierząt gospodarskich latem Ścisłe

stosowanie tradycyjnych praktyk rolniczych wyklucza

używanie nawozoacutew chemicznych Na podstawie

umowy rolnośrodowiskowej zawartej z rolnikiem

zakazane jest oranie i walcowanie pastwisk oraz dosiew

na nich a poziom azotu z naturalnych tradycyjnych

na wozoacutew ekologicznych nie może przekroczyć 30 kg

na 1 ha Aby chronić owady ptaki kwiaty zwierzęta

oraz inne gatunki w okresach rozrodu gniazdowania

lub zapylania zarządza się koszeniem i kontroluje je

Dzięki niestosowaniu ciężkich maszyn i chemikalioacutew

oraz uprawianiu ścinaniu i przechowywaniu siana

ręcznie i przy użyciu innych nieintensywnych metod

flora i fauna w tym gospodarstwie dobrze się rozwijają

Roczna płatność rolnośrodowiskowa w wysokości

3276 euro umożliwia rodzinie zatrudnianie siedmiu

miejscowych osoacuteb do pomocy przy ręcznym koszeniu i przewracaniu siania

a także przy pasterstwie Tradycyjne praktyki rolnicze nadal są stosowane

a jednocześnie członkowie rodziny mogą skupić uwagę na produkcji

tradycyjnych produktoacutew mięsnych i mleczarskich oraz na roacuteżnicowaniu

działalności w kierunku turystyki wiejskiej

Ochrona użytkoacutew zielonych o wysokiej wartości przyrodniczej19

17 Źroacutedło ENRD Overview of Social Farming and Rural Development Policy in Selected EU Member States [Przegląd polityki w zakresie rolnictwa społecznego i polityki rozwoju obszaroacutew wiejskich w wybranych państwach członkowskich UE] (grudzień 2010) publikacja ta zawiera roacutewnież ciekawe przykłady działań w zakresie rolnictwa społecznego w rodzinnych gospodarstwach rolnych httpenrdeceuropaeuapp_templates(ledownloadcfmid=A9746FA3-0D7E-1772-5CC7-11217C8EC059

18 Zob art 20 projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW19 Źroacutedło ENRD baza danych projektoacutew PROW httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewpl

view_projects_plcfmaction=detailampbackfuse=jsviewamppostcard_id=3403

copy Kom

isja Europejska

Polityka rozwoju obszaroacutew wiejskich na lata 2014ndash2020 obejmuje szereg środkoacutew mających na celu zabezpieczenie zapew-niania doacutebr publicznych i wzmocnienie zroacutewnoważonego charakteru tych go-spodarstw rolnych świadczących usługi w zakresie ochrony środowiska dla ktoacute-rych gospodarka rynkowa obecnie nie zapewnia żadnych zachęt Są to rekom-pensaty z tytułu a) operacji obejmujących co najmniej jedno zobowiązanie rolno-śro-dowiskowo-klimatyczne dotyczące grun-toacutew rolnych20 b) konwersji na praktyki i metody rolnictwa ekologicznego lub ich utrzymanie21 c) działań ktoacutere wiążą się z dodatkowymi kosztami i utratą docho-du przewidzianych w ramowej dyrekty-wie wodnej oraz w dyrektywie w sprawie sieci Natura 200022 d) działań ktoacutere wiążą się z dodatkowymi kosztami i utratą do-chodu na obszarach goacuterskich i na innych obszarach z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczegoacutelnymi ograniczeniami23

Przyszłość rodzinnych gospodarstw rolnych

Rodzinne gospodarstwa rolne napo-tykają roacuteżne wyzwania dlatego mają roacuteżne potrzeby a tym samym roacutewnież odmienne oczekiwania co do polityki Jak wskazuje studium przypadku WPR pomagała rodzinnym gospodarstwom rolnym utrzymać szereg roacuteżnych funkcji gospodarczych środowiskowych i spo-łecznych Jednocześnie gospodarstwa rodzinne z powodzeniem przyczyniały się do osiągnięcia celu jakim jest utrzymanie

bogatej roacuteżnorodności w europejskim sektorze rolnym

Dawne środki WPR ktoacuterych zadaniem było zwiększenie konkurencyjności produkcji rolnej krytykowano za ten-dencję do preferencyjnego traktowa-nia działalności rolniczej prowadzonej na większą skalę Tendencja ta opierała się na założeniu że kierownikom więk-szych gospodarstw łatwiej będzie ze-brać zasoby potrzebne do zwiększenia zdolności poprawienia efektywności i świadczenia usług w zakresie ochro-ny środowiska Innym argumentem za wspieraniem większych gospodarstw był fakt że mają one większą siłę prze-targową w relacjach biznesowych z sektorem przetwoacuterstwa żywności i sprzedaży detalicznej

W tym kontekście jednak rozwoacutej gospo-darstwa i zwiększenie konkurencyjności okazały się trudne dla mniejszych pod-miotoacutew Starsi rolnicy ktoacuterzy są właści-cielami wielu rodzinnych gospodarstw rolnych okazali się mniej skłonni do inwestowania w innowacje i rozwoacutej

niż oczekiwano Jednocześnie odse-tek aktywnych młodych rolnikoacutew roacutesł aczkolwiek powoli W trakcie wystąpie-nia na konferencji Europejskiej Rady Młodych Rolnikoacutew (CEJA) ktoacutera odbyła się w Brukseli w kwietniu 2012 r Dacian Cioloș europejski komisarz ds rolnictwa i rozwoju wsi powiedział że ograniczo-na zdolność do inwestowania utrudniła młodszym pokoleniom uzyskanie do-stępu do gruntoacutew rolnych bdquoWiem że przejęcie gospodarstwa jest zadaniem szczegoacutelnie trudnym złożonym i czaso-chłonnym Nie tylko wymaga ze strony młodych ludzi coraz większej wiedzy technicznej ale też dużych możliwości finansowychrdquo24

Wydaje się roacutewnież że presja wywołana przez spadek cen rynkowych i wzrost kosztoacutew utrzymania dotknęła szczegoacutel-nie mocno najmniejsze gospodarstwa rodzinne w ktoacuterych większość produk-cji przeznaczona jest na zaspokojenie własnych potrzeb żywnościowych Go-spodarstwa te nazywane są roacutewnież nietowarowymi lub niskotowarowymi gospodarstwami rolnymi25

20 Zob art 29 projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW21 Zob art 30 projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW w odniesieniu do praktyk i metod rolnictwa ekologicznego określonych w rozporządzeniu Rady

(WE) nr 834200722 Zob art 31 projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW w odniesieniu do środowiskowych ograniczeń związanych z wdrażaniem dyrektyw 9243EWG

2009147WE i 200060WE23 Zob art 32 projektu rozporządzenia w sprawie wsparcia przez EFRROW24 Źroacutedło httpwwwfarmersguardiancomhomeyoung-farmerseu-commissioner-urges-more-support-for-young-farmers46330article25 W art 34 ust 1 rozporządzenia Rady w sprawie wsparcia rozwoju obszaroacutew wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich (EFRROW)

((WE) nr 16982005) niskotowarowe gospodarstwa rolne zdefiniowano jako gospodarstwa rolne bdquoktoacutere produkują przede wszystkim na cele własnej konsumpcji jak roacutewnież kierują część swojej produkcji na rynekrdquo

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

26 Źroacutedło httpenrdeceuropaeuthemesagriculturesemi-subsistence-farmsensemi-subsistence-farms_encfm27 Źroacutedło ENRD Semi-subsistence farming in Europe [Niskotowarowa gospodarka rolna w Europie] (kwiecień 2010) httpenrdeceuropaeuapp_templates

(ledownloadcfmid=FB3C4513-AED5-E24F-E70A-F7EA236BBB5A

Po rozszerzeniu UE w 2004 i 2007 r liczba nietowarowych i towarowych

gospodarstw rolnych potroiła się osiągając łącznie 11 mln26 Opierając się

na przykładach z Irlandii Hiszpanii i Polski w dokumencie informacyjnym

ENRD27 ujawniono że bdquo[hellip] pomimo roacuteżnego okresu i kontekstu głoacutew-

nym skutkiem przystąpienia do UE jest zrezygnowanie z prowadzenia

działalności rolniczej głoacutewnie najmniejszych gospodarstw rolnychrdquo oraz

że bdquo[hellip] wiele małych gospodarstw zostało zmuszonych do odejścia

z rolnictwa ze względu na niską rentowność i spadek dochodoacutewrdquo

Roacutewnocześnie w badaniach tych

potwierdzono ważną rolę jaką

nietowarowe i niskotowarowe

gospodarstwa rolne odgrywają ndash

szczegoacutelnie w nowych państwach

członkowskich ndash w zapewnianiu

a) ochrony przed uboacutestwem na

obszarach wiejskich b) podstawy

zroacuteżnicowania działalności gos-

podarstw wiejskich c) doacutebr

publicznych przynoszących ko-

rzyści środowiskowe kulturowe

i społeczne

W badaniu stwierdzono że w ca-

łej UE istnieją mieszane sygnały

polityczne ndash opowiadano się za

restrukturyzacją roacuteż nicowaniem

działalności lub zrezygnowaniem z prowadzenia działalności Ustalono

roacutewnież że w praktyce wdrażanie strategii na rzecz nietowarowych

i niskotowarowych gospodarstw rolnych oraz strategii docierających do

takich gospodarstw napotyka wiele barier a dokładniej że ich przetrwanie

zależy przede wszystkim od istnienia bazowej polityki rozwoju

Środki mające na celu poprawienie atrakcyjności obszaroacutew wiejskich dla

branż pozarolniczych a towarzyszące programom rozwoju obszaroacutew

wiejskich i rozwoju regionalnego mogą zwiększyć potencjał tworzenia

nowych uzupełniających możliwości zatrudnienia dla ludności

wiejskiej zaangażowanej w produkcję rolną całkowicie lub częściowo

na własne potrzeby

Produkcja rolna całkowicie i częściowo na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Aby utrzymać bogatą roacuteżnorodność ro-dzinnych gospodarstw w europejskich sektorze rolnym i zapewnić zroacutewno-ważony rozwoacutej WPR po 2013 r będzie oferowała bardziej ukierunkowane ramy wsparcia Priorytetem tej polityki jest redystrybucja płatności bezpośred-nich z uwzględnieniem roacuteżnorodności rolnikoacutew sektoroacutew i regionoacutew oraz ich specyficznych potrzeb Po raz pierwszy płatności bezpośrednie będą obejmo-wały system wsparcia specjalnego sta-nowiący odpowiedź na wyzwanie jakim jest odnowa pokoleniowa rolnicy w wie-ku do 40 lat będą otrzymywali dopłatę uzupełniającą przez okres maksymalnie pięciu lat

Państwa członkowskie będą roacutewnież miały możliwość utworzenia uproszczonego sys-temu dla drobnych producentoacutew rolnych W ramach takiego systemu rolnicy będą mogli otrzymywać coroczne wsparcie bezpośrednie w wysokości 500ndash1250 euro (przy czym w Chorwacji na Cyprze w Słowenii i na Malcie minimalna wy-sokość wsparcia wyniesie 200 euro) podlegać ograniczonym formalnościom administracyjnym i być zwolnieni z kon-troli wzajemnej zgodności i kar a także z obowiązkoacutew w zakresie zazieleniania Państwa członkowskie mają roacutewnież prawo do wypłacania dopłat uzupełniają-cych do hektara przy czym tzw płatność redystrybucyjna do maksymalnej liczby hektaroacutew na gospodarstwo będzie usta-lana przez organy krajowe według cha-rakterystyki strukturalnej gospodarstw w danym kraju28

Ponadto wniosek Komisji Europejskiej dotyczący nowego rozporządzenia w sprawie EFRROW obejmuje projekt sprawdzonych środkoacutew służących wzmocnieniu zroacutewnoważonego cha-rakteru mniejszych gospodarstw ro-dzinnych Obejmują one między innymi wsparcie na rzecz szkolenia i doradz-twa (np transfer wiedzy zarządzanie gospodarstwem)29 poprawy sytuacji gospodarczej (np inwestycje w środki trwałe i inwestycje majątkowe rozwoacutej działalności gospodarczej)30 wspoacutełpra-cy w celu przezwyciężenia wad wyni-kających z produkcji na małą skalę (np tworzenie grup producentoacutew wspoacutelne tworzenie kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw nowe technologie)31 rekompensaty za ograniczenia w zakresie ochrony środo-wiska (np dobrowolna poprawa norm środowiskowych lub dotyczących rol-nictwa ekologicznego)32

W kontekście ogłoszenia przez Organizację Narodoacutew Zjednoczonych roku 2014 Międzynarodowym Rokiem Rolnictwa Rodzinnego europejscy mini-strowie rolnictwa spotkali się w Wilnie we wrześniu 2013 r aby omoacutewić w jaki

sposoacuteb wzmocnić europejski model rolnictwa rodzinnego w przyszłości Nieformalne posiedzenie zorganizowa-ne przez litewską prezydencję dotyczyło przede wszystkim promowania kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw żywności i lokalnych systemoacutew żywnościowych promowania wspoacutełpracy zwiększenia siły przetar-gowej poprzez tworzenie spoacutełdzielni a także stosowanie innowacji i badań na-ukowych jako najważniejszych środkoacutew przyszłej polityki unijnej

Z uwagi na fakt że rodzinne gospodar-stwa rolne stanowią większość wśroacuted 12 mln gospodarstw w UE dyskusja na temat innowacyjnych rodzajoacutew podej-ścia do promowania modelu rolnictwa rodzinnego i wzmacniania jego zroacutew-noważonego charakteru z pewnością będzie kontynuowana Poza zakresem wnioskoacutew dotyczących nowej WPR istnieją kwestie decydujące o długo-terminowej rentowności gospodarstw rodzinnych a leżące w gestii państw członkowskich Do ważnych przykładoacutew należą w tym kontekście kwestie spad-kowe i fiskalne towarzyszące międzypo-koleniowemu transferowi gospodarstw rodzinnych oraz potrzeba poprawienia dostępu do gruntoacutew i kapitału Wszystkie te zagadnienia są szczegoacutelnie istotne dla przyszłych pokoleń młodych rolnikoacutew

Na posiedzeniu w Wilnie ministrowie z zadowoleniem przyjęli inicjatywę Komisję Europejskiej aby zainicjować wkład w Międzynarodowy Rok Rolnic-twa Rodzinnego konferencją wysokiego szczebla na temat bdquoRolnictwo rodzinne dialog na rzecz bardziej zroacutewnoważone-go i odpornego rolnictwa w Europie i na świecierdquo ktoacutera odbyła się w listopadzie 2013 r33 Roacutewnocześnie Komisja roz-poczęła szeroko zakrojone konsultacje dotyczące roli rolnictwa rodzinnego34 Zapewnia to wszystkim ndash obywatelom organizacjom i organom publicznym ndash realną możliwość wymiany poglądoacutew na temat przyszłego kształtu rolnictwa rodzinnego na całym świecie

28 Porozumienie polityczne w sprawie nowej WPR na lata 2014ndash2020 zostało osiągnięte między Komisją Europejską Radą Europejską i Parlamentem Europejskim 26 czerwca 2013 r Jest ono oparte na szeregu wnioskoacutew legislacyjnych przedstawionych przez Komisję jesienią 2011 r (httpeceuropaeuagriculturecap-post-2013legal-proposals) ktoacutere poprzedzała szeroko zakrojona debata publiczna oraz komunikat bdquoWPR do 2020 rrdquo

29 Artykuły 15 i 16 wniosku Komisji dotyczącego nowego rozporządzenia w sprawie wsparcia rozwoju obszaroacutew wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich (EFRROW) httpeur-lexeuropaeuLexUriServLexUriServdouri=COM20110627REV2PLPDF

30 Artykuły 18 i 20 nowego rozporządzenia31 Artykuły 28 36 i 37 nowego rozporządzenia32 Artykuły 29ndash32 nowego rozporządzenia33 httpeceuropaeuagricultureeventsfamily-farming-conference-2013_enhtm34 httpeceuropaeuagricultureconsultationsfamily-farming2013_enhtm

copy Tim

Hudson

Obecnie rodzinne gospodarstwa rolne przeważają w krajobra-zie rolniczym zapewniają 70

światowej produkcji żywności35 zatrud-niają liczną siłę roboczą są roacutewnież klu-czowym czynnikiem rozwoju obszaroacutew wiejskich na całym świecie Ten mo-del produkcji chroni lokalne produkty oraz rozwija lokalne tradycje i kulturę Większość rolnikoacutew mieszkających na obszarach wiejskich stanowią jednak drobni producenci rolni ktoacuterzy są bardzo narażeni na uboacutestwo i głoacuted

Globalizacja i większa integracja rynkoacutew rolnych może stanowić szansę dla go-spodarstw rodzinnych ponieważ zwięk-szenie wydajności i produkcji nie tylko przyczynia się do zwiększenia dochodoacutew gospodarstwa i poprawienia lokalnego bezpieczeństwa żywnościowego lecz

także stymuluje gospodarkę w szerszym sensie i przyczynia się do szerzej zakro-jonego bezpieczeństwa żywnościowego i ograniczania uboacutestwa

Ograniczanie uboacutestwa w krajach rozwi-jających się wymaga przyspieszonej pro-dukcji podstawowych produktoacutew przez rodzinne gospodarstwa rolne To czy ten niezbędny wzrost jest możliwy i wystar-czający będzie zależało od panującego klimatu politycznego i gospodarczego oraz od obecności instytucji zajmujących się tworzeniem i stosowaniem odpowied-niej wiedzy rolniczej zarządzaniem dostę-pem do gruntoacutew i wody oraz otwartymi rynkami ndash a wszystko to w kontekście gwarantowania wysokiej jakości doacutebr publicznych Wiele państw poczyniło znaczne kroki w tym kierunku ale droga do celu jest długa We wszystkich krajach

rodzinne gospodarstwa rolne wymagają wsparcia ponieważ stanowią podstawę społeczności wiejskiej i stabilności spo-łecznej Dlatego kluczowe znaczenie ma uznanie ich ogromnej wartości i potencja-łu a także opracowanie ukierunkowanej polityki zgodnej z krajową i lokalną poli-tyką gospodarczą

Rodzinne gospodarstwa rolne w kontekście ogoacutelnoświatowym

Organizacja Narodoacutew Zjednoczonych ogłosiła rok 2014 Międzynarodowym Rokiem Rolnictwa Rodzinnego Ma to na celu poszerzenie wiedzy na temat tego w jaki sposoacuteb gospodarstwa rodzinne pomagają łagodzić głoacuted i uboacutestwo zapewniać bezpieczeństwo żywnościowe i poprawiać źroacutedła utrzymania W tym kontekście rodzinne gospodarstwa rolne odgrywają szczegoacutelnie istotną rolę w krajach rozwijających się Inne kwestie takie jak zroacuteżnicowanie sytuacji kobiet i mężczyzn wpływają na gospodarstwa rodzinne we wszystkich regionach świata Przez cały Międzynarodowy Rok Rolnictwa Rodzinnego Europa będzie uczestniczyć w debacie międzynarodowej

copy 123rf ndash N

icholas Han

35 Zob FAO Coping with the food and agriculture challenge httpwwwfaoorg(leadmintemplatesnrsustainability_pathwaysdocsCoping_with_food_and_agriculture_challenge__Smallholder_s_agenda_Finalpdf

Definicja rolnictwa rodzinnego

Pojęcie rolnictwa rodzinnego obejmuje wiele możliwości ktoacutere mogą roacuteżnić się w zależności od kultury regionu kra-ju itd W rezultacie nie ma uniwersalnej definicji rolnictwa rodzinnego Istnieją jednak pewne wspoacutelne zasady ktoacutere definiują rolnictwo rodzinne jako pro-dukcję w rolnictwie leśnictwie rybołoacutew-stwie pasterstwie i akwakulturze ktoacuterą zarządza i prowadzi rodzina i ktoacutera zależy głoacutewnie od pracy członkoacutew tej rodziny w tym zaroacutewno kobiet jak i mężczyzn Rodzina i gospodarstwo są ze sobą zwią-zane wspoacutelnie się rozwijają i łączą funkcje gospodarcze środowiskowe reprodukcyj-ne społeczne i kulturowe Definicja ta nie obejmuje kryterium rozmiaru Rodzinne gospodarstwa rolne niekoniecznie są małe To co w jednym regionie uważane jest za małe gospodarstwo może takim nie być w innym regionie

Ograniczanie uboacutestwa przez usuwanie roacuteżnic w traktowaniu kobiet i mężczyznEliminowanie roacuteżnic w traktowaniu ko-biet i mężczyzn osiąganie roacutewnowagi płci i wzmacnianie pozycji kobiet ma podstawowe znaczenie dla zroacutewnoważo-nego rozwoju Jako że utrzymanie rodzin rolniczych zależy od pracy wykonywanej przez każdego członka rodziny przetrwa-nie takich gospodarstw w dużym stopniu zależy od połączonych wysiłkoacutew zaroacutewno kobiet jak i mężczyzn Społeczności wiej-skie tradycyjnie charakteryzują się rozroacuteż-nieniem roacutel płci W większości przypadkoacutew mężczyźni uważani są za głowę rodziny i posiadają tytuł własności Mężczyźni czę-ściej zajmują się roacutewnież podejmowaniem decyzji transakcjami na rynku i finansa-mi W ramach strategii mających na celu usuwanie roacuteżnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn zachęca się jednak kobiety do przyjmowania bardziej wpływowej roli Na przykład wiele krajoacutew w Afryce rozpo-częło reformowanie polityki i przepisoacutew

dotyczących obszaroacutew wiejskich tak aby były one korzystne dla kobiet i grup szcze-goacutelnie wrażliwych36

Gospodarstwa rodzinne na całym świecie napotykają szereg problemoacutew na przy-kład trudności w dostępie do zasoboacutew brak wymiany pokoleniowej oraz niewy-starczające szkolenia lub ich brak Kobiety zajmujące się rolnictwem doświadczają jednak większych niedogodności Na przykład w wielu kulturach dostęp do gruntoacutew i własności jest uzależniony od płci i to mężczyźni są uprawnieni do dzie-dziczenia ziemi przez co kobiety pozo-stawione są w trudnej sytuacji nie mają praw do nieruchomości i znajdują się w pozycji wspoacutełzależnej Takie sytuacje zmuszają kobiety do pracy na gruntach posiadanych przez ich mężoacutew Realia te są jeszcze trudniejsze w przypadku kobiet samotnych rozwiedzionych lub owdowiałych37

Istnieje potrzeba wyniesienia kobiet z tej drugorzędnej roli i sprawienia by ich praca w sektorze rolnym była bardziej widoczna co umożliwi podjęcie dalszych działań i poprawienie warunkoacutew życia na obszarach wiejskich Ponadto uzna-nie i wzmocnienie decydującej roli jaką młodzież odgrywa w poprawie środkoacutew utrzymania a także uznanie że kobiety i mężczyźni w każdym wieku są podmio-tami roacutewnorzędnymi i mogą kształtować przyszły rozwoacutej rodzinnych gospodarstw rolnych jest kluczowe dla ograniczania uboacutestwa Polityka publiczna chroniąca kobiety i młodzież oraz ułatwiająca ich dostęp do gruntoacutew zasoboacutew edukacji i kredytoacutew może znacząco przyczynić się do poprawy konkurencyjności gospo-darstw rodzinnych Działania szkolenio-we mające pomoacutec kobietom i młodym rolnikom w poprawieniu własnej kon-kurencyjności uznawane są za priorytet w kontekście rolnictwa rodzinnego i pro-gramu rozwoju obszaroacutew wiejskich

Na przykład w 2010 r w ramach progra-mu wsparcia rolnictwa w Zambii opra-cowano inicjatywę na rzecz poprawy

sytuacji kobiet na obszarach wiejskich poprzez zapewnienie szkolenia technicz-nego dotyczącego umiejętności w za-kresie rolnictwa i przedsiębiorczości38 Inicjatywa ta doprowadziła do uzyska-nia przez kobiety większej kontroli nad dochodami gospodarstwa domowego oraz do większego zaangażowania się w podejmowanie decyzji zaroacutewno we własnych domach jak i w społeczności Ponadto badania przeprowadzone przez inicjatywę na rzecz analizowania wpływu nauk i technologii rolniczych (Agricultural Science and Technology Indicators ASTI) oraz w ramach projektu dotyczącego roli kobiet afrykańskich w nauce i rozwoju w dziedzinie rolnictwa (African Women in Agricultural Research and Development AWARD) w 2008 r wykazało znaczący wzrost odsetka żeńskiego personelu w szkolnictwie wyższym w dziedzinie nauk rolniczych w poroacutewnaniu z sytuacją w 2001 r39

W Europie Komisja Kobiet w Komitecie Copa ustanowiła nagrodę za innowa-cyjność dla rolniczek ktoacuterej celem jest promowanie pozytywnego wizerunku kobiet oraz określenie obszaroacutew w ktoacute-rych rolniczki mogą zaprezentować swoje zdolności w zakresie innowacji40

36 Zob Report Fight poverty through accessing women land rights httpwwwippmediacomfrontendl=5951937 Zob International Land Coalition (międzynarodowa koalicja ds gruntoacutew) Womenrsquos land rights and gender justice in governance httpwwwlandcoalitionorgsitesdefault

(lesILC_Network_Contribution_CEDAW_(nalpdf38 Zob OECD The Agriculture Support Programme httpwwwoecdorgdacgender-development47562531pdf39 Zob FAO Documenting the gender gap in agriculture httpwwwfaoorgdocrep013i2050ei2050e03pdf40 Zob COPA-Cogeca European Farmers httpwwwcopa-cogecabeimguser(lePrixfeminCF(11)9108enpdf

copy 123rf ndash Jack M

alipan

Międzynarodowy Rok Rolnictwa Rodzinnego

W 2008 r Światowe Forum Rolnicze we wspoacutełpracy z najważniejszymi re-gionalnymi sieciami organizacji rolni-koacutew w gospodarstwach rodzinnych w Afryce Azji i Ameryce Łacińskiej zaini-cjowało kampanię na rzecz ogłoszenia Międzynarodowego Roku Rolnictwa Rodzinnego

W 2012 r Zgromadzenie Ogoacutelne Narodoacutew Zjednoczonych ogłosiło 2014 r Międzynarodowym Rokiem Rolnictwa Rodzinnego i powierzyło FAO jego reali-zację we wspoacutełpracy z rządami krajowymi oraz innymi organami i agencjami ONZ

Oficjalne rozpoczęcie Międzynarodo-wego Roku Rolnictwa Rodzinnego od-było się 22 listopada 2013 r w Nowym Jorku Celem tego roku tematycznego jest podniesienie statusu rolnictwa ro-dzinnego na świecie przez podkreślenie jego roli w ograniczaniu głodu i uboacute-stwa zapewnianiu bezpieczeństwa

żywnościowego i żywieniowego popra-wianiu środkoacutew utrzymania zarządzaniu zasobami naturalnymi i przyczynianiu się do zroacutewnoważonego rozwoju w szcze-goacutelności na obszarach wiejskich

Międzynarodowy Rok Rolnictwa Rodzinnego stanowi dla rolnikoacutew kon-sumentoacutew organizacji środowiskowych organoacutew krajowych agencji między-narodowych i zainteresowanych stron społeczeństwa obywatelskiego niepo-wtarzalną możliwość podjęcia wspoacutełpra-cy na rzecz czterech konkretnych celoacutew

a) wspieranie rozwoju polityki sprzyja-jącej rolnictwu rodzinnemu o zroacutew-noważonym charakterze

b) podniesienie poziomu wiedzy po-szerzenie komunikacji oraz zwięk-szenie świadomości społeczeństwa

c) lepsze zrozumienie potrzeb poten-cjału i ograniczeń rolnictwa rodzin-nego aby zapewnić dostępność wsparcia technicznego

d) stworzenie synergii na potrzeby zroacutewnoważoności

Komisja Europejska zorganizowała konferencję bdquoRolnictwo rodzinne ndash

Dialog na rzecz bardziej zroacutewnoważonego i odpornego rolnictwa

w Europie i na świecierdquo ktoacutera odbyła się w Brukseli 29 listopada 2013 r

Jej celem było podkreślenie roacuteżnorodności gospodarstw rodzinnych

w Europie i na świecie oraz uwydatnienie wartości rolnictwa

rodzinnego jako zroacutewnoważonego modelu wiejskiego wydajnego

producenta żywności źroacutedła dochodu źroacutedła wartości kulturowych

i wiedzy specjalistycznej w dziedzinie rolnictwa a także gwaranta

ochrony środowiska i roacuteżnorodności biologicznej Uczestnicy zyskali

lepsze zrozumienie roli rolnictwa rodzinnego kluczowych wyzwań

i priorytetoacutew na przyszłość a także najlepszych sposoboacutew wspierania

rodzinnych gospodarstw rolnych

Mimo oczywistych roacuteżnic pomiędzy poszczegoacutelnymi regionami

i krajami istnieje roacutewnież szeroka płaszczyzna wspoacutelna Na konferencji

w Brukseli zajęto się zatem wspoacutelnymi problemami i możliwościami

takimi jak wkład w trwały wzrost gospodarczy innowacyjność oraz

potencjał organizacji rolnikoacutew

Wyniki konferencji będą stanowić wkład w europejską regionalną

konferencję FAO ktoacutera ma odbyć się w kwietniu 2014 r w Bukareszcie

(Rumunia) oraz w wydarzenia związane z rolnictwem rodzinnym ktoacutere

będą organizowane w 2014 r

Konferencja wysokiego szczebla na temat rolnictwa rodzinnego

copy Kom

isja Europejska

Ogromną większość gospodarstw rolnych na świecie stanowią rodzinne gospodarstwa rolne

Pomimo istniejących na całym świecie istotnych roacuteżnic pod względem wielko-ści gospodarstw systemoacutew produkcji integracji rynkowej oraz wykorzystywa-nych technologii i kapitału model zorien-towany na rodzinę nadal jest podstawą

rozwoju działalności rolniczej zarządza-nia zadaniami w gospodarstwie i prze-kazywania majątku Według danych statystycznych FAO43 na całym świecie jest około 800 mln producentoacutew stosu-jących rodzinny model rolnictwa repre-zentują oni 13 mld pracownikoacutew rolnych na całym świecie i stale wykazują się zdol-nością rozwoju

Rolnictwo rodzinne w krajach najsłabiej rozwiniętych ndash Afryka Subsaharyjska w centrum uwagi

Rolnictwo zajmowało ważne miejsce w debacie Rio+2041 Wykorzystuje to społeczeństwo obywatelskie ktoacutere wzywa do przypisania rolnictwu rodzinnemu wyższego statusu w międzynarodowym programie politycznym Najnowsze badania RuralStruc42 rzucają światło na potencjalną rolę rolnictwa rodzinnego dla rozwoju szczegoacutelnie w Afryce

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

41 Źroacutedło httpwwwuncsd2012org42 Program RuralStruc dotyczący bdquoStrukturalnych wymiaroacutew liberalizacji w zakresie rolnictwa i rozwoju obszaroacutew wiejskichrdquo jest transregionalnym przedsięwzięciem badawczym

realizowanym w latach 2006ndash2010 pod egidą Departamentu Zroacutewnoważonego Rozwoju w Banku Światowym Celem programu RuralStruc jest osiągnięcie lepszego zrozumienia skutkoacutew integracji gospodarczej w dziedzinie rolnictwa i rozwoju obszaroacutew wiejskich w krajach rozwijających się Źroacutedło httpwebworldbankorgWBSITEEXTERNALCOUNTRIESAFRICAEXT0contentMDK21079721~pagePK146736~piPK146830~theSitePK25864400html

43 Źroacutedło httpwwwfaoorg(leadmintemplatesnrsustainability_pathwaysdocsFactsheet_SMALLHOLDERSpdf

Z inicjatywy Banku Światowego Międzynarodowego Funduszu Rozwoju Rolnictwa (IFAD) Francuskiej Agencji Rozwoju (AFD) i CIRAD (francuskiej or-ganizacji na rzecz badań w dziedzinie rolnictwa) oraz we wspoacutełpracy z zespo-łami krajowymi w ramach programu RuralStruc zbadano zmiany strukturalne w rolnictwie ktoacutere nastąpiły po liberali-zacji rynkoacutew w siedmiu krajach a miano-wicie w Meksyku Senegalu Mali Kenii na Madagaskarze w Maroku i Nikaragui Badanie opierało się na kompleksowym sondażu obejmującym 8 tys rodzin

Rolnictwo i program rozwoju

W badaniach RuralStruc zwraca się uwagę na to że strukturalne reformy gospodarcze przeprowadzone w latach osiemdziesiątych XX w w wielu krajach najsłabiej rozwiniętych spowodowały wycofanie się państwa z sektora rolne-go W Afryce Subsaharyjskiej skutkiem tej zmiany było wystawienie rolnikoacutew na światową konkurencję ze strony ob-szaroacutew o znacznie większej wydajności Społeczności wiejskie głęboko odczuły wynikły w ten sposoacuteb kryzys w sekto-rze rolnym co doprowadziło do porzu-cenia infrastruktury wiejskiej i wzrostu poziomu uboacutestwa i głodu na obszarach wiejskich

Ponadto w Afryce Subsaharyjskiej w przeciwieństwie do innych regionoacutew w świecie nie nastąpiły przemiany go-spodarcze prowadzące do poważnego przejścia z rolnictwa na uprzemysłowie-nie ktoacuteremu towarzyszyłoby powstanie nowych źroacutedeł zatrudnienia Mimo to zaistniały przemiany urbanizacyjne

Rolnictwo rodzinne i zatrudnienie

W Afryce Subsaharyjskiej ma nastąpić ma-sowy napływ młodzieży na rynek pracy Do 2025 r osiągnie on 25 mln osoacuteb rocz-nie44 co oznacza że do tego czasu trzeba utworzyć na obszarach wiejskich prawie 200 mln miejsc pracy Sektor rolnictwa będzie przez jakiś czas dominował jako że w innych sektorach możliwości za-trudnienia pozostają ograniczone Poza bezpieczeństwem żywnościowym two-rzenie miejsc pracy stało się kluczowym czynnikiem rozwoju sektora rolnego przy czym szczegoacutelny nacisk kładzie się na wspieranie rolnictwa rodzinnego jako społeczno-ekonomicznego modelu ktoacutery tworzy miejsca pracy i pozwala zachować obszary wiejskie tętniące życiem Badanie wykazało roacutewnież że uboacutestwo jest do-tkliwe i występuje powszechnie niemal 80 gospodarstw domowych objętych badaniami zarabia znacznie mniej niż dwa dolary na osobę dziennie

Zgodnie z programem RuralStruc nastę-pujące trzy cele powinny być strategiczne dla regionu

Rozwoacutej rynkoacutew regionalnych

Poza pewnymi wyjątkami drobni produ-cenci nie mają przewagi komparatywnej na światowym rynku Rynki produktoacutew spożywczych na poziomie regionalnym nadal są bardziej dostępne i charaktery-zują się silnym i stabilnym popytem Ich rozwoacutej dzięki określonym formom wsparcia jest kluczowy dla dalszej innowacyjności i roacuteżnicowania działalności na obszarach wiejskich

Zwiększenie zroacuteżnicowania dochodoacutew

Mimo że w gospodarstwach domowych na ogoacuteł prowadzona jest działalność pozarol-nicza to zwrot finansowy z tej działalności jest bardzo mały ponieważ miejsca pracy poza rolnictwem są nieliczne i niskopłat-ne Zazwyczaj najubożsi nie mają dostępu do takiej pracy co trzyma ich w pułapce uboacutestwa Aby rozwijać roacuteżnorodność dzia-łalności trzeba wspierać najuboższych rol-nikoacutew i chronić ich majątek

Opracowanie strategii związanych z danym terytorium

Tylko jasna integracyjna strategia wspar-cia rolnictwa rodzinnego może ograniczyć uboacutestwo na obszarach wiejskich i zdyna-mizować rozwoacutej z korzyścią dla możliwie największej liczby rolnikoacutew Konieczne są znaczne inwestycje w infrastrukturę szko-lenia innowacje funkcjonujące rynki i inte-grację regionalną Takie inwestycje muszą opierać się na zintegrowanych strategiach rozwoju wyraźnie ukierunkowanych na zwalczanie uboacutestwa Chociaż przez dłuż-szy czas preferowano nieskoordynowane podejście sektorowe lepszym rozwiąza-niem są lokalne i partycypacyjne metody z rzeczywistymi priorytetami działania Rolnictwo rodzinne związane z terytoriami mogłoby woacutewczas w pełni odgrywać swoją rolę we wspieraniu rozwoju

copy 123rf ndash Carlos M

44 Sprawozdanie Population Reference Bureau (biuro ds ludności) na temat sytuacji nastolatkoacutew i młodzieży w Afryce Subsaharyjskiej Źroacutedło httpwwwprborgpdf12status-report-youth-subsaharan-Africapdf

Z uwagi na fakt że gospodarstwa rodzinne wszystkich rozmiaroacutew starają się sprostać wyzwaniu

związanemu z globalizacją i kryzysem gospodarczym oraz wyzwaniu środo-wiskowemu polegającemu na osiągnię-ciu trwałego wzrostu gospodarczego i ochronie roacuteżnorodności biologicznej innowacje w rolnictwie są zapewne istot-niejsze niż kiedykolwiek wcześniej

Ogromną większość wszystkich gospo-darstw rolnych w Unii Europejskiej moż-na zaliczyć do rodzinnych gospodarstw rolnych oznacza to że z jednej strony są one roacutewnoznaczne z prowadzeniem działalności rolniczej na małą skalę

a z drugiej dominują w klasie najwięk-szych gospodarstw spośroacuted ktoacuterych 60 prowadzą rodziny

Chociaż w Europie prowadzone są za-awansowane badania związane z rolnic-twem obecnie podejmowane są wspoacutelne wysiłki mające zapewnić zmniejszenie roacuteżnicy pomiędzy wynikami badań na-ukowych a zroacuteżnicowanymi wymogami systemoacutew rolniczych Priorytetem w dzie-dzinie innowacji w programach rozwo-ju obszaroacutew wiejskich (PROW) na lata 2014ndash2020 będzie zagwarantowanie aby nowe przełomowe pomysły nie pozosta-ły niezauważone oraz aby wymiana wie-dzy była wykorzystywana jako narzędzie

służące rozwiązywaniu pojawiających się problemoacutew

Przewiduje się że rozwinięte sieci i part-nerstwa będą stanowiły podstawową infrastrukturę wspierającą przyszłe in-nowacje w rolnictwie przy czym nacisk zostanie położony na nadrzędne warunki ramowe ndash na przykład wdrażanie łączy szerokopasmowych na obszarach wiej-skich lub powiązanie wspoacutelnej polityki rolnej ze środkami ochrony środowiska Sieci innowacyjne tworzą korzystne wa-runki dla partneroacutew w zakresie badań i innowacji aby mogli wspoacutełpracować i osiągać wyniki lepsze i szybsze w po-roacutewnaniu z istniejącymi rozwiązaniami

Innowacje w rodzinnych gospodarstwach rolnych

Wszystkie przedsiębiorstwa muszą wprowadzać innowacje jeżeli mają się rozwijać Rodzinne gospodarstwa rolne nie są wyjątkiem Przez planowanie z wyprzedzeniem i opracowywanie nowych rodzajoacutew podejścia rolnicy mogą zwiększyć produkcję tworzyć nowe i ulepszone produkty znajdować nowe źroacutedła dochodu i roacuteżnicować je oraz zachowywać zroacutewnoważony charakter pod względem środowiskowym Innowacyjne gospodarstwa rolne są bardziej narażone na burze zaroacutewno gospodarcze jak i meteorologiczne

copy Kom

isja Europejska

W programach rozwoju obszaroacutew wiej-skich na lata 2014ndash2020 nacisk zostanie położony na innowacje w najszerszym znaczeniu tego słowa Programy te będą skupione na poprawie konkurencyjno-ści poprzez transfer wiedzy na lepszych powiązaniach pomiędzy rolnictwem produkcją żywności i leśnictwem a na-ukowcami oraz na innowacji jako podsta-wie lepszej efektywności środowiskowej

Pekka Pesonen twierdzi że rolnicy mogą roacutewnież starać się rozwijać bdquonowe moż-liwości biznesowe z wykorzystaniem istniejących surowcoacutewrdquo Pod tym wzglę-dem na przykład pojęcie biogospodarki może stymulować myślenie rolnikoacutew z rodzinnych gospodarstw o innowa-cyjności Komisja Europejska w swoim komunikacie na temat biogospodarki z lutego 2012 r45 zwraca uwagę że sku-pienie się na lepszym zarządzaniu za-sobami biologicznymi Europy stanowi element przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną w ktoacuterej zależność od pa-liw kopalnych jest ograniczona Rolnicy jako zarządzający zasobami biologicz-nymi UE stanowią pierwszą linię w bio-gospodarce a ich wiedza może pomoacutec w stymulowaniu innowacji

Pekka Pesonen zwraca uwagę że inno-wacje środowiskowe takie jak robienie bdquoczegoś nowego czegoś więcejrdquo przy istniejących zasobach mogą mieć pozy-tywny wpływ na dochody gospodarstw rolnych Przytacza on przykład rolnikoacutew ktoacuterzy zaczęli dostarczać gnojowicę do bioreaktoroacutew z ktoacuterych energia zasilała gospodarstwo co w konsekwencji obni-żyło koszty bieżące gospodarstwa

Zakres innowacji

Rodzinne gospodarstwa rolne powin-ny traktować innowacje kompleksowo Innowacja może mieć charakter techno-logiczny ndash może polegać na inwestowaniu w nowe urządzenia i procesy lub na ich wy-najdowaniu Inne formy innowacji mogą wymagać mniejszych nakładoacutew począt-kowych Można wprowadzać nowe pomy-sły i rodzaje podejścia do wprowadzania produktoacutew do obrotu i ich dystrybucji lub zwiększać swoje dochody poprzez innowacje organizacyjne ndash na przykład wspoacutełpracę przy dostarczaniu żywności bezpośrednio do konsumentoacutew

Pekka Pesonen sekretarz generalny COPA-COGECA unijnego organu re-prezentującego europejskich rolnikoacutew i spoacutełdzielnie rolnicze moacutewi że bdquoin-nowacje są niezbędne dla wszystkich ogniw łańcucha dostaw żywnościrdquo oraz że w innowacje powinny inwestować nie tylko przedsiębiorstwa rolne prze-twoacutercy żywności dystrybutorzy lub detaliści Podkreśla że bdquorolnicy muszą się sami zaangażować inwestowanie w innowacje stanowi dla rolnikoacutew lep-szą gwarancję na przyszłość niż płatno-ści w ramach 1 filarardquo

copy Kom

isja Europejska

45 COM(2012) 60 httpeur-lexeuropaeuLexUriServLexUriServdouri=COM20120060FINPLPDF

copy CO

PA-COG

Pekka Pesonen sekretarz generalny COPA-COGECA

Warunki ramowe dla innowacji

Matteo Bartolini prze-wodniczący Europejskiej Rady Młodych Rolni koacutew (CEJA) twierdzi że re-gulacja stanowi tylko jeden z warunkoacutew ramowych niezbęd-nych do stymulo-wania innowacji na poziomie rodzinnych gospodarstw rolnych Osoby odpowiedzial-ne za wyznaczanie kierunkoacutew polityki

powinny roacutewnież skupić się na szeroko zakrojonym programie rozwoju obsza-roacutew wiejskich jako podstawie innowacyj-nej gospodarki rolnej Dodaje że bdquonależy pamiętać iż w celu chronienia modelu rodzinnego gospodarstwa rolnego euro-pejskie obszary wiejskie muszą być lepiej wyposażone pod względem usług opieki zdrowotnej transportu łączności szero-kopasmowej itp aby uniknąć porzucania obszaroacutew wiejskichrdquo

Kolejnym niezbędnym warunkiem jest istnienie systemu ktoacutery wspiera inno-wacje i pozwala im się rozwijać W reali-zacji tego zadania pomaga europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wy-dajnego i zroacutewnoważonego rolnictwa46 ndash inicjatywa utworzona w 2012 r ktoacutera min wykorzystuje oddolne podejście aby łączyć rolnikoacutew doradcoacutew badaczy przedsiębiorstwa i inne podmioty w gru-py operacyjne Grupy te mogą pozyski-wać fundusze z roacuteżnych źroacutedeł takich jak Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich program ra-mowy bdquoHoryzont 2020rdquo fundusze krajowe itd Tworzone są z wykorzystaniem kon-kretnych innowacyjnych pomysłoacutew w celu rozwinięcia ich na potrzeby praktycznego zastosowania Dokładne obszary ktoacuterymi będą zajmowały się takie grupy mają być określane zgodnie z potrzebami państw członkowskich lub regionoacutew

Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zroacutewnoważone-go rolnictwa opiera się na interaktyw-nym modelu innowacji co oznacza że elementy innowacji mają pochodzić ze środowiska naukowego ale też z praktyki

i od pośrednikoacutew w tym z rodzin nych gospodarstw rolnych podmiotoacutew świad czących usługi doradcze oraz in-nych podmiotoacutew w procesie oddolnym Interaktywna innowacja obejmuje istnie-jącą (czasami ukrytą) wiedzę ktoacutera nie zawsze jest ściśle naukowa Taka innowa-cja na ogoacuteł dostarcza rozwiązania ktoacutere są dobrze dostosowane do okoliczności i ktoacutere łatwiej jest wdrażać ponieważ proces partycypacyjny sprzyja przyspie-szeniu wprowadzania rozpowszechniania i akceptowania nowych pomysłoacutew

Roger Waite rzecznik Komisji Europejskiej ds rolnictwa i rozwo-ju obszaroacutew wiejskich twierdzi że partner-stwo to będzie bdquoodgry-wać rolę katalizatora aby dopilnować żeby wyniki badań nauko-wych były w bardziej systematyczny sposoacuteb przekształcane i dosto-sowywane do potrzeb w zakresie praktyk rol-niczych Partnerstwo to będzie łączyć ze sobą podmioty działające na rzecz in-nowacji aby korzystały z możliwości zapewnianych przez środek wspoacutełpracy w zakresie rozwoju obszaroacutew wiejskich oraz obejmujące wiele podmiotoacutew projek-ty w ramach programu bdquoHoryzont 2020rdquo47 ktoacutery stanowi kolejną edycję unijnego programu finansowania badań i innowacji o budżecie liczącym wiele miliardoacutew euro Roger Waite twierdzi że grupy operacyjne będą bdquoułatwiały przepływ informacji oraz wymianę wiedzy i doświadczeń w zakresie innowacyjnych rodzajoacutew podejściardquo

Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zroacutewnoważonego rol-nictwa będzie generowało nową wiedzę i nowe pomysły oraz przekształcało ist-niejącą ukrytą wiedzę na ukierunkowane rozwiązania ktoacutere można szybciej wpro-wadzić w życie Takie podejście będzie sty-mulowało innowacje ze wszystkich stron i pomoże prowadzić badania dostosowa-ne do zapotrzebowania

W zachęcaniu do przepływu informacji rolę koordynującą odgrywają brokerzy innowacji ktoacuterzy będą pracować nad

połączeniem partneroacutew w grupach ope-racyjnych i pomagać w zagwarantowaniu że innowacyjne pomysły będą prowadzić do konkretnych rezultatoacutew na przykład poprzez znajdowanie finansowania na po-trzeby projektoacutew badawczych Doskonały przykład brokerstwa innowacji w działa-niu ndash dotyczący flamandzkiego ośrodka wspierania innowacji w rolnictwie ktoacutery pomoacutegł w realizacji nowatorskiego po-mysłu redukcji emisji amoniaku z oborni-ka ndash przedstawiony został w bdquoPrzeglądzie Obszaroacutew Wiejskich UErdquo48 jako dodatek

do przeglądu europejskiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zroacutew-noważonego rolnictwa

Dzięki grupom operacyjnym rolnicy odniosą korzyści przez uzyskaniu dostępu do najnowszych osiągnięć i wynikoacutew badań natomiast naukowcy zyskają lepsze zrozumienie codziennych wy-zwań przed ktoacuterymi stoją rol-nicy Powinno to skutkować szybszym wprowadzaniem innowacji przez rolnikoacutew oraz szybszym i lepiej ukierunko-

wanym reagowaniem przez naukowcoacutew ktoacuterzy chcą zająć się rzeczywistymi potrze-bami rynku

Matteo Bartolini z CEJA ktoacutery jest roacutewnież członkiem organu sterującego wysokie-go szczebla europejskiego partnerstwa innowacyjnego zwraca uwagę że bdquocel eu-ropejskiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zroacutewnoważonego rolnictwa jest szczegoacutelnie użyteczny pod względem kontaktowania większej liczby rolnikoacutew z sieciami badawczymi i szkołami wyższymirdquo

Matteo Bartolini podkreśla potrzebę wspierania wszystkich potencjalnych in-nowatoroacutew zauważając że bdquobrak dostępu do kapitału i kredytu to szczegoacutelny pro-blem dla młodzieży w tym sektorze po-dobnie jak kosztowne inwestycje o niskiej stopie zwrotu dokonywane w pierwszych kilku latach działalności rolniczej Dlatego właśnie kluczowe znaczenie ma dostęp-ność wsparcia publicznego na wprowa-dzanie innowacyjnych nowoczes nych praktyk rolniczych w pierwszych latach gospodarowaniardquo ndash moacutewi

46 httpeceuropaeuagricultureeip47 httpeceuropaeuprogrammeshorizon202048 Zob bdquoPrzegląd Obszaroacutew Wiejskich UErdquo nr 16 s 11 bdquoTransfer wiedzy i innowacje w polityce rozwoju obszaroacutew wiejskichrdquo

httpenrdeceuropaeuapp_templatesenrd_assetspdfpublications-and-mediaeu-rural-reviewRR-16PL_K3AJ13016PLNpdf

copy CEJA

Matteo Bartolini przewodniczący CEJA

copy Kom

isja Europejska

Roger Waite rzecznik Komisji Europejskiej ds rolnictwa i rozwoju obszaroacutew wiejskich

Tworzenie sieci innowacji

Sieci rolnicze i usługi doradcze odgry-wają zasadniczą rolę w promowaniu innowacyjnych praktyk w rodzinnych gospodarstwach rolnych ndash czy to inno-wacji biznesowych czy środowiskowych czy opartych na nowej lub tradycyjnej wiedzy Jednym z przykładoacutew jest projekt InCrops finansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

InCrops zapewnia nieodpłatne wspar-cie przedsiębiorstwom na wschodzie Anglii ktoacuterego celem jest zachęcanie do korzystania z technologii opartych na źroacutedłach odnawialnych i biotechno-logii oraz z technologii niskoemisyjnych Zapewnia doradztwo w zakresie rozwo-ju lub wprowadzania bioproduktoacutew wy-tworzonych z roślin alg oraz odpadoacutew rolnych i spożywczych

Udana innowacja skutkuje nowymi lub większymi źroacutedłami dochodu dla rolni-koacutew Dzięki europejskiemu partnerstwu innowacyjnemu na rzecz wydajnego i zroacutewnoważonego rolnictwa oraz sze-regowi środkoacutew w ramach programoacutew wsparcia nigdy dotąd nie było lepszej pory na opracowywanie i wdrażanie innowacyjnych praktyk przez rodzinne gospodarstwa rolne w całej Europie

49 httpenrdeceuropaeupublications-and-mediaeu-rural-reviewpleu-rural-review_plcfm

Leavs Limited

Richard Wright ktoacutery prowadzi gospodarstwo

w hrabstwie Norfolk dostrzegł możliwość

opracowania ekologicznego opakowania

wykonanego z suchych liści ekspandowa-

nej kukurydzy i słomy jęczmiennej przy

czym część tych surowcoacutew pochodzi

z własnego gospodarstwa Poacuteźniej założył

przedsiębiorstwo Leavs Limited ktoacuterego

celem jest wytwarzanie produktoacutew ktoacutere

przyczyniają się do zmniejszenia na składowiskach ilości odpadoacutew

opakowaniowych z tworzyw sztucznych i pomagają w ograniczeniu

wykorzystania syntetycznych opakowań na bazie ropy naftowej Opakowania

Leavs Limited są ekologiczne i biodegradowalne Richard Wright otrzymał

w ramach projektu InCrops pomoc w formie niewielkiej dotacji oraz porady

w zakresie innowacji produktowej i marketingu

Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej Leavs Limited

httpwwwleavs-packagingcouk

Norfolk Saffron

Sally Francis jest rolniczką w rodzinnym gospodarstwie w hrabstwie Norfolk

we wschodniej Anglii Ma roacutewnież dyplom w dziedzinie botaniki rolnej i przez

kilka lat na małą skalę uprawiała szafran Dostrzegła możliwość innowacji

produktowej i postanowiła zwiększyć skalę produkcji otrzymując w ramach

projektu InCrops pomoc na uzyskanie środkoacutew na zakup specjalistycznych

maszyn prace projektowe i marketing oraz na powiększenie powierzchni

gruntoacutew pod uprawą We wspoacutełpracy z InCrops Sally Francis zbadała roacutewnież

możliwość wspoacutełpracy z gorzelnią aby stworzyć napoacutej na bazie szafranu

Przedsiębiorstwo Norfolk Saffron działa już od czterech lat Sprzedaje

szafran ktoacutery ma certyfikat najwyższej międzynarodowej klasy dla przypraw

a także związane z nimi akcesoria takie jak moździerze i tłuczki oraz

książkę kucharską Niedawno wprowadziło na rynek likier pomarańczowy

i szafranowy Norfolk Saffron zroacuteżnicowało roacutewnież swoją działalność

organizując warsztaty piekarskie i farbiarskie z wykorzystaniem szafranu

Przedsiębiorstwo to pokazuje w jaki sposoacuteb wsparcie i usługi doradcze

mogą być skuteczne jeżeli są dobrze ukierunkowane Według Sally

Francis wspoacutełpraca z InCrops bdquooszczędziła mnoacutestwo czasu a także dała

kilka doskonałych pomysłoacutewrdquo

Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej Norfolk Saffron

httpwwwnorfolksa+roncouk

Wsparcie innowacji w ramach projektu InCrops

copy 123rf ndash Luk G

copy Richard W

Kompleksowy przegląd informacji na temat transferu wiedzy i innowacji w polityce rozwoju obszaroacutew wiejskich można znaleźć w bdquoPrzeglądzie Obszaroacutew Wiejskich UErdquo49 nr 16

Nr 16PL

Sfinansowała

Dlaczego rolnictwo rodzinne ndash na ktoacuterym opiera się 97 wszyst-kich gospodarstw rolnych ndash jest

tak powszechne w większości regionoacutew Europy Nie można tego wyjaśnić igno-rowaniem przez rolnictwo zmian tech-nologicznych nowe odmiany i maszyny nieustannie pojawiały się zaroacutewno w od-niesieniu do upraw jak i do hodowli zwie-rząt Roacutewnoważenie wyższych kosztoacutew produkcji i niższych realnych cen produk-toacutew podtrzymywało presję gospodarczą natomiast znane tymczasowe problemy związane z pogodą chorobami i wahania-mi na rynku wystawiały na proacutebę wszelkie struktury przedsiębiorstw rolnych

Dlaczego więc ten model utrzymuje się podczas gdy w innych sektorach ndash np przetwoacuterstwa spożywczego i handlu de-talicznego ndash doszło do ogromnych zmian pod względem struktury i funkcjonowa-nia Powstanie dużych przemysłowych gospodarstw rolnych prognozowało kie-dyś wielu ekonomistoacutew ktoacuterych pomysły z ograniczonym powodzeniem wyproacutebo-wano w Europie Środkowej i Wschodniej w drugiej połowie ubiegłego wieku

Sentymentalna popularność wśroacuted pro-ducentoacutew konsumentoacutew i politykoacutew nie wyjaśnia wszechobecności i trwałości mo-delu rolnictwa rodzinnego w tak długim okresie Realia rynkowe zmiany techno-logiczne i przemiany społeczne takie jak atrakcyjność życia w miastach istniały wystarczająco długo aby doprowadzić do powstania potencjalnych nowych wzoroacutew

Wieloaspektowe rodzinne gospodarstwa rolne

Jednym z wyjaśnień jest oczywiście to że termin bdquorodzinne gospodarstwo rolnerdquo obejmuje wiele roacuteżnych form struktury gospodarstw rolnych ndash od małych dzia-łek przekazywanych przez kilka pokoleń po duże przedsiębiorstwa korporacyjne kontrolowane przez podmioty prywat-ne Do innych rodzajoacutew rodzinnych go-spodarstw rolnych należą gospodarstwa związane ze stylem życia będące wraz z wiejskim domem własnością gospo-darstw domowych o wysokich docho-dach i bdquoosadyrdquo ktoacutere rządy udostępniają osobom bezrolnym lub migrantom we-wnętrznym w ramach reformy rolnej

Niektoacutere zadania w gospodarstwach (zaj-mowanie się zwierzętami gospodarski-mi podejmowanie decyzji dotyczących upraw itp) są efektywniej wykonywane przez osoby stale pracujące w gospo-darstwie podczas gdy inne (takie jak produkcja sprzedaż produktoacutew) często wymagają specjalistycznych umiejęt-ności sprzętu lub podroacuteżowania i są lepiej wykonywane za pośrednictwem rynkoacutew W większości rodzin niezbędna wymiana informacji pomysłoacutew i pole-ceń w ramach codziennego prowadze-nia gospodarstwa rolnego może łatwiej odbywać się między rodzicami dziećmi i innymi członkami rodziny niż pomiędzy kierownikiem nienależącym do gospo-darstwa domowego a innymi pracowni-kami ktoacuterzy prawdopodobnie nie jadają posiłkoacutew w takich samych porach i nie mieszkają w takich samych warunkach Ponadto zdecydowana większość gospo-darstw rolnych w UE jest bardzo mała w 69 wszystkich gospodarstw wyko-rzystywana powierzchnia użytkoacutew rol-nych wynosi mniej niż 5 ha a na jedno gospodarstwo przypada średnio mniej niż jeden pełny etat50

Elastyczny model gospodarczy

W Unii Europejskiej rodzinne gospodarstwa rolne stanowią ogromną większość gospodarstw rolnych Chociaż rodzinne gospodarstwa rolne mogą być roacutewnoznaczne z prowadzeniem działalności rolniczej na małą skalę dominują roacutewnież w klasie największych gospodarstw tj o powierzchni 100 ha i większej ndash 60 z nich nadal jest w posiadaniu rodzin Jako że rodzinne gospodarstwa rolne ndash wszystkich rozmiaroacutew ndash dążą do przetrwania i rozwijania się w kontekście globalizacji i zmieniającego się świata podstawą ich funkcjonowania będzie wspoacutelna cecha charakterystyczna jaką jest elastyczność gospodarcza

copy Tim

Hudson

50 Badania struktury gospodarstw rolnych 2010 przeprowadzone przez Eurostat oraz Agricultural Economics Brief nr 9 bdquoStructure and dynamics of EU farms changes trends and policy relevancerdquo

Pracujące rodziny

Przeważająca większość pracy w gospo-darstwach rolnych jest wykonywana przez członkoacutew rodziny nawet jeśli do niektoacuterych czynności ndash takich jak zbiera-nie owocoacutew na dużą skalę lub operacje kontraktowe ndash angażuje się inne osoby Członkowie rodziny stanowią ponad 90 stałej siły roboczej w gospodar-stwach rolnych w całej UE (zob ryc 1) przy czym odsetek ten najwyższy jest w nowych państwach członkowskich ndash średnio 96 a najniższy w Niemczech i Wielkiej Brytanii ndash 81 W południo-wych państwach członkowskich (w tym we Francji) odsetek ten mieści się pomię-dzy tymi dwoma wartościami Pomiar czasu pracy w jednostkach pracy rolnej zamiast w osobach daje podobne lecz nieco niższe wartości

Roacuteżnicowanie działalności i prowadzenie wielu rodzajoacutew działalności

Wiele rodzinnych gospodarstw rolnych osiągnęło znaczną elastyczność aby prze-trwać jako rentowne przedsiębiorstwa Rzeczywistą cechą rolnictwa rodzinne-go jest jego odpowiedniość do podej-mowania i realizowania przedsięwzięć innych niż samo gospodarstwo rolne51 Roacuteżnicowanie działalności może być bez-pośrednio związane z produkcją rolną

jak w przypadku serowarni czy winiarni w gospodarstwach rolnych lub obejmo-wać takie działania jak turystyka czy prze-chowywanie w granicach gospodarstwa Ponadto w gospodarstwie prowadzącym wiele rodzajoacutew działalności domownicy są stale lub okresowo zajęci poza rodzin-nym gospodarstwem rolnym lub zajmują się taką działalnością jak kontraktacja

W niektoacuterych przypadkach skutkiem roacuteż-nicowania i prowadzenia wielu rodzajoacutew działalności jest to że gospodarstwo rolne staje się poniekąd szczątkowym elemen-tem całokształtu działalności gospodar-czej gospodarstwa domowego ndash nawet jako element przynoszący straty jak ma

to miejsce w przypadku gospodarstw hobbystycznych W innych sytuacjach go-spodarstwo rolne pozostaje w centrum przynajmniej jeśli chodzi o czas pracy i priorytet decyzji Oczywiście wiele za-wodoacutew i rodzajoacutew działalności musi być zgodne pod względem dostępności cza-su domownikoacutew i wymogoacutew związanych z produkcją Tak więc sezonowość wielu czynności w gospodarstwach rolnych może prowadzić do podejmowania zimą pracy poza gospodarstwem lub prace w gospodarstwie mogą być tak uprosz-czone aby sprzyjało to pracy wieczorami lub w weekendy a pozostali członkowie rodziny mogą być angażowani w czasie żniw Prowadzenie wielu rodzajoacutew dzia-

łalności jest bardziej powszechne w małych gospodarstwach rol-nych a roacuteżnicowanie działalności w większych52 lecz oba zjawiska mają oczywiste konsekwencje dla rozwoju obszaroacutew wiejskich

51 Evans NJ i Ilbery BW (1993) bdquoThe pluriactivity part-time farming and farm diversification debaterdquo Environment and Planning A25(7) 945ndash95952 Barthomeuf LT (2008) Other Gainful Activities Pluriactivity and Farm Diversification in EU-27 prezentacja Komisja Europejska DG Agri G2

httpeceuropaeuagricultureanalysismarketsgainfulslides_enpdf

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

Źroacutedło Eurostat baza danych statystycznych dotyczących rolnictwa regionalnego

Ryc 1 Udział członkoacutew rodziny w sile roboczej gospodarstw rolnych państwa członkowskie UE 2010

copy Kom

isja Europejska

Przypadek szczegoacutelny ndash produkcja rolna częściowo na własne potrzeby

W krajach Europy Środkowej ktoacutere przystąpiły do UE w pierwszych latach XXI w istnieje wiele małych i bardzo małych gospodarstw rolnych W wielu z tych państw ndash przy czym wyjątek stanowi Polska ndash takie gospodarstwa zostały utworzone lub odtworzone w wyniku zwrotu ziemi po 1989 r

Często mniej niż połowa produkcji tych gospodarstw dociera na rynek formalny ndash większość konsumowana jest przez członkoacutew samego gospodarstwa rolnego bliskich sąsiadoacutew lub członkoacutew rodziny mieszkających w mieście ndash jest to sytuacja ktoacutera definiuje pojęcie bdquoprodukcji rolnej częściowo na własne potrzebyrdquo Tak więc wiele takich gospodarstw rolnych zapewniało pewną formę bezpieczeństwa żywnościowego gospodarstwom domowym w czasie znacznych zakłoacuteceń gospodarczych Niemal z definicji takie gospodarstwa rolne są gospodarstwami rodzinnymi chociaż proacuteby utworzenia większych samowystarczalnych grup nie są nieznane na obszarach wiejskich

W niedawnych badaniach dla Parlamentu Europejskiego53 przeanalizowano dostępne informacje na temat małych i niskotowarowych gospodarstw rolnych w państwach członkowskich UE a także ich traktowania w ramach wspoacutelnej polityki rolnej (WPR) do tej pory oraz po 2014 r Oproacutecz odnotowania bardzo cenionych niegospodarczych korzyści ktoacutere przynoszą niskotowarowe gospodarstwa rolne ndash stanowią na przykład skarbnicę dziedzictwa kulturowego i witalności obszaroacutew wiejskich ndash w badaniu stwierdzono że

bdquoW całej UE-27 niskotowarowe gospodarstwa rolne stanowią prawie połowę wszystkich gospodarstw rolnych i około trzech czwartych małych gospodarstw rolnych o powierzchni poniżej 2 ha [hellip] Ich występowanie jest jednak bardzo zroacuteżnicowane [hellip] stanowią ponad 90 wszystkich gospodarstw rolnych w Rumunii natomiast prawie nie istnieją w większości poacutełnocno-zachodnich krajoacutew UE

Głoacutewną rolą ekonomiczną niskotowarowych gospodarstw rolnych jest rola opiekuńcza ndash zmniejszają uboacutestwo działając jako bufor społeczny dla gospodarstw domowych posiadających niewiele innego majątku i minimalne inne źroacutedła dochodu W pięciu nowych państwach członkowskich produkcja na własne potrzeby stanowi 20ndash50 dochodoacutew gospodarstw domowych zagrożonych uboacutestwem W czasach obecnej recesji tę rolę opiekuńczą odnotowano także we Włoszech w Grecji i Portugalii

Bardziej zorientowana na rynek gospodarcza rola niskotowarowych gospodarstw rolnych polegająca na dostarczaniu produktoacutew spożywczych stanowiących specjalność jest znacznie bardziej rozpowszechniona w południowych państwach członkowskich UE oraz w niektoacuterych

nowych państwach członkowskich takich jak Polska i Rumunia niż w poacutełnocno-zachodniej Europie i w pozostałych nowszych państwach członkowskich

Małe i niskotowarowe gospodarstwa rolne wydają się odgrywać istotną rolę w szerzej pojętej gospodarce wiejskiej Znaczna liczba drobnych producentoacutew rolnych angażuje się w inną działalność zarobkową ktoacutera może być szczegoacutelnie ważna dla utrzymania ich gospodarstw domowych ale także generuje dobrobyt dla ludności i gospodarki poza rolnictwem oraz przyczynia się do zachowania ludności wiejskiej na obszarach oddalonych Co więcej niskotowarowe gospodarstwa rolne wydają się generować więcej roacuteżnorodności biologicznej niż komercyjne gospodarstwa rolnerdquo

Zidentyfikowano następujące trzy możliwe ścieżki rozwoju dla małych i niskotowarowych gospodarstw rolnych w UE

zniknięcie z powodu wchłonięcia przez większe skomercjalizowane gospodarstwa rolne lub z powodu porzucenia gruntoacutew rolnych (np na obszarach oddalonych)przekształcenie w małe komercyjne gospodarstwa rolnekontynuacja poprzez a) roacuteżnicowanie działalności b) podjęcie płatnego zatrudnienia w sektorze innym niż rolnictwo i zajmowanie się działalnością rolniczą w niepełnym wymiarze czasu pracy lub c) bdquowymuszonerdquo ponowne włączanie kolejnych pokoleń rodziny w działalność rolniczą ze względu na brak innych źroacutedeł dochodu

To oczywiste że żaden pojedynczy środek wsparcia nawet dobrze ukierunkowany nie może być odpowiedni dla wszystkich rodzajoacutew niskotowarowych gospodarstw rolnych W rzeczywistości 1 filarWPR ndash nawet po reformie ndash w dużej mierze nie ma znaczenia dla wielu niskotowarowych gospodarstw rolnych mniejszych niż minimalny proacuteg (zwykle ok 05 ha) W niektoacuterych nowych państwach członkowskich na potrzeby niskotowarowych gospodarstw rolnych wykorzystano pewne środki 2 filara ndash na przykład do 2012 r Bułgaria miała blisko 10 tys beneficjentoacutew na ktoacuterych wydatkowano łącznie 145 mln euro w ramach środka 141 (Wspieranie gospodarstw niskotowarowych w trakcie restrukturyzacji) ndash lecz potrzebne są dalsze starania aby uwzględnić takie gospodarstwa w ramach programoacutew rozwoju obszaroacutew wiejskich lub ndash w zreformowanej WPR po 2014 r ndash w ramach podprogramoacutew

53 Zob Semi-Subsistence Farming ndash Value and Directions of Development sprawozdanie z badań dla Dyrekcji Generalnej ds Polityki Wewnętrznej Unii Europejskiej Parlamentu Europejskiego Dyrekcja B Dyrekcja ds Polityki Strukturalnej i Polityki Spoacutejności Rolnictwo i Rozwoacutej Obszaroacutew Wiejskich

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

Elastyczność w roacuteżnych okolicznościach

Zroacuteżnicowanie form rodzinnych gospo-darstw rolnych wskazuje dlaczego ta struktura przetrwała tak dobrze w rol-nictwie ndash można ją łatwo dostosować do kroacutetko- i długotrwałych zmian w wa-runkach czy to wśroacuted pracownikoacutew (ro-dziny) czy w środowisku pracy (pogoda rynki możliwości zatrudnienia w pobli-żu) Naturalne zastępowanie rodzicoacutew w prowadzeniu gospodarstwa rolnego i zarządzaniu nim przez ich dzieci i ich partneroacutew może następować w perspek-tywie wielu lat przy czym nie ma formal-ności związanych z umowami o pracę i przyuczaniem do zawodu jak roacutewnież nie ma odległej bdquocentralirdquo ktoacutera wymaga składania regularnych sprawozdań lub ktoacuterej opinii należy zasięgać w odniesie-niu do decyzji

Rodzinne gospodarstwa rolne nie prze-trwały jednak bez wsparcia ze strony polityki ndash przede wszystkim przepisoacutew dotyczących dziedziczenia i opodatkowa-nia ktoacutere sprzyjały tego rodzaju działal-ności bardziej niż korporacyjnym formom innym niż rodzinne W wielu krajach UE przepisy Kodeksu Napoleona dotyczące dziedziczenia doprowadziły do powsta-nia dużej liczby małych gospodarstw koniecznie prowadzonych przez rodziny co nie zawsze sprzyjało efektywności Co ważniejsze krajowe systemy podatku dochodowego i zabezpieczenia społecz-nego często przynosiły korzyści rolnictwu jako zawodowi indywidualnemu i rodzin-nemu W ramach WPR faworyzowanie rolnictwa rodzinnego okazało się trud-niejsze chociaż ograniczenie płatności bezpośrednich i obecne wysiłki ukierun-kowane na aktywnych rolnikoacutew uwydat-niają sposoacuteb w jaki można to zrobić

Przyszłość rodzinnego gospodarstwa rolnego

Interesujące jest poroacutewnanie struktury i rozwoju rodzinnych gospodarstw rol-nych z sytuacją w innych państwach W Stanach Zjednoczonych do kategorii małych rodzinnych gospodarstw rol-nych tj takich w ktoacuterych sprzedaż nie

przekracza 250 000 USD (co jest wysoką kwotą według standardoacutew UE) należy ponad 90 wszystkich gospodarstw rol-nych w tym państwie ale odpowiadają one tylko za jedną trzecią całej produkcji przy czym większość pozostałej produk-cji pochodzi z większych rodzinnych go-spodarstw rolnych54 Po dziesięcioleciach tendencji spadkowej wartości te ostatnio wzrosły lecz tylko w kategorii najmniej-szych gospodarstw55 W Kanadzie odno-towano podobny wzoacuter zmalała liczba bardzo małych gospodarstw rolnych (o sprzedaży poniżej 25 000 CAD) choć nieco wolniej niż w przypadku większych gospodarstw56 W obu krajach wiele du-żych i bardzo dużych gospodarstw rol-nych (np o sprzedaży przekraczającej 1 mln USD) nadal prowadzonych jest przez rodziny ale zazwyczaj ma pewnego rodzaju status korporacyjny

Wiele zmian może zagrażać dominacji modelu rolnictwa rodzinnego w Europie Niektoacutere nowe technologie ndash takie jak systemy informacji geograficznej na po-trzeby prac polowych i hodowli zwierząt gospodarskich ndash są tak skomplikowane że duże gospodarstwa korporacyjne mogą być lepiej przygotowane do używania ich ze względu na korzystanie z wyspe-cjalizowanego personelu informatycz-nego i oprogramowania oraz posiadanie łatwiejszego dostępu do niezbędnego finansowania Może to być bardziej za-uważalne w regionach w ktoacuterych istnieją struktury dużych gospodarstw rolnych ta-kich jak Basen Paryski Niemcy Wschodnie lub niektoacutere części Wielkiej Brytanii Coraz bardziej rygorystyczne wymagania detali-stoacutew dotyczące informacji o pochodzeniu i kontroli jakości zaroacutewno na masowych jak i na ekologicznych rolnych rynkach

towarowych doprowadziły już do bardziej bezpośredniej kontroli wielu działań na terenie gospodarstwa rolnego57 Z czasem może to wiązać się z wirtualnym przeję-ciem rodzinnych gospodarstw rolnych przez duże korporacje nawet jeśli włas-ność prawna gruntoacutew pozostaje przy oso-bach prywatnych

Wydaje się że rodzinne gospodarstwa rolne są w stanie zachować swoje zale-ty jakimi są elastyczność i odporność w kontekście zmieniających się warun-koacutew rynkowych Popyt konsumpcyjny na tradycyjną żywność i napoje z zaufanych źroacutedeł chociaż osłabiony podczas obec-nej recesji wskazuje na podstawową pre-ferencję dla kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw żywności i rolnictwa ekologicznego Aby jak najlepiej wykorzystać te możliwości i nadal konkurować na bardziej konwen-cjonalnych rynkach ndash zaroacutewno rolnych jak i innych ndash członkowie rodzinnego go-spodarstwa rolnego będą musieli zadbać o posiadanie aktualnej wiedzy i umiejęt-ności poprzez regularne szkolenie i kształ-cenie a być może także za pośrednictwem spoacutełdzielni i sieci

Ponadto wsparcie dla rolnictwa rodzin-nego jest skorelowane z żywotnością ob-szaroacutew wiejskich Około 30 wszystkich rolnikoacutew ma co najmniej 65 lat i prowadzi przeważnie bardzo małe gospodarstwa rolne58 Jeśli młode rodziny mają być za-chęcane do pozostania w gospodarstwie rolnym lub do podjęcia działalności rol-niczej trzeba im zapewnić odpowiednie lokalne udogodnienia ndash takie jak opieka zdrowotna opieka nad dziećmi obiekty kulturalne i sportowe ndash aby obszary wiej-skie stały się atrakcyjnymi miejscami do mieszkania i pracy

54 USDA National Institute of Food and Agriculture Family and Small Farms Family Farms Overview httpwwwnifausdagovneaag_systemsin_focusfamilyfarm_if_overviewhtml

55 Kirschenmann K Stevenson S Buttel F Lyson T i Duffy M (2004) Why Worry About the Agriculture of the Middle White Paper for the Agriculture of the Middle Project httpwwwagofthemiddleorg

56 Statistics Canada (2009) The Financial Picture of Farms in Canada httpwwwstatcangccaca-ra2006articles(npicture-portrait-enghtm57 Banterle A i Peri M (2007) The supply chains of organic products an empirical analysis of the processing sector in six EU Mediterranean regions referat wygłoszony

podczas 103 seminarium EAAE bdquoAdding Value to the Agro-Food Supply Chain in the Future Euromediterranean Spacerdquo Barcelona58 Eurostat badanie struktury gospodarstw rolnych 2010

copy Tim

Hudson

W rodzinnych gospodarstwach rolnych zwykle panuje prak-tyczne podejście do zarzą-

dzania środowiskiem mają one wspoacutelny nieodłączny interes w zroacutewnoważeniu środowiskowym Charakterystyczną cechą zarządzania rodzinnym gospodar-stwem rolnym jest wyraźne skoncentro-wanie się na zapewnieniu dziedzictwa przyszłym pokoleniom Ta długotermi-nowa perspektywa opiera się głoacutewnie na transferze ukrytej i ustnej wiedzy na temat praktyk w zakresie zroacutewnoważo-nego użytkowania gruntoacutew

Zreformowana wspoacutelna polityka rolna obejmuje istotne przepisy dla dobra środowiska W ramach 2 filara rodzinne

gospodarstwa rolne mogą korzystać z finansowania z Programu Rozwoju Obszaroacutew Wiejskich (PROW) na rzecz poprawy środowiska i terenoacutew wiejskich Dostępne jest w nim szeroko zakrojone wsparcie na potrzeby min rolnictwa eko-logicznego ochrony przyrody i krajobrazu w gospodarstwach rolnych gospodarki wodnej jakości powietrza i ochrony gleb

Na przykład płatności dla rodzinnych gospodarstw rolnych położonych na obszarach z ograniczeniami naturalny-mi są bardzo ważne dla utrzymania tych gospodarstw jako aktywnych zarządcoacutew środowiska Podobnie płatności rolnośro-dowiskowe z PROW są wykorzystywane przez rodzinne gospodarstwa rolne na

potrzeby chronienia roacuteżnorodności bio-logicznej przeciwdziałania emisji gazoacutew cieplarnianych poprawiania jakości gle-by i wody oraz dbania o krajobraz

Rodzinne gospodarstwa rolne wyko-rzystują roacutewnież środki PROW związane ze szkoleniem usługami doradczymi wspoacutełpracą kroacutetkimi łańcuchami dostaw systemami produkcji ekologicznej do-brostanem zwierząt siecią NATURA 2000 oraz zasobooszczędnymi technologiami (między innymi) aby chronić środowisko na obszarach wiejskich Europy Efekty związane z tymi wysiłkami pomagają zagwarantować że tereny wiejskie nadal są atrakcyjną przestrzenią do życia pracy i odwiedzania

Wiedza o środowisku

Przez wiele wiekoacutew rodzinne gospodarstwa rolne ukształtowały i określiły cechy wielu krajobrazoacutew wiejskich w Europie Z nowoczesnego punktu widzenia gospodarstwa te zapewniają cenne usługi w zakresie ochrony środowiska Ich wkład jest zroacuteżnicowany ndash mniejsze rodzinne gospodarstwa rolne często zarządzają użytkami rolnymi o wysokiej wartości przyrodniczej natomiast większe gospodarstwa rodzinne kojarzą się z dostarczaniem istotnych doacutebr publicznych dzięki stosowaniu zroacutewnoważonych praktyk rolniczych na większych obszarach

copy Tim

Hudson

Praktyczne przykłady

Przegląd bazy danych projektoacutew PROW ENRD59 uwydatnia wiele ciekawych stu-dioacutew przypadku ktoacutere pokazują roacuteżne role jakie rodzinne gospodarstwa rolne odgrywają w świadczeniu usług w zakre-sie ochrony środowiska w całej Europie Jeden z takich przykładoacutew stanowi ro-dzina Munro z Pitmain Farm w szkockim regionie Highlands Ojciec i syn wykorzy-stali tam płatności rolnośrodowiskowe w celu odtworzenia chronienia i wzmoc-nienia ekosystemoacutew ktoacutere są zależne od ich wysoko położonego gospodarstwa hodowlanego

Podejście Williama Munro do ochrony roacuteżnorodności biologicznej użytkoacutew rolnych jest charakterystycznym przy-kładem jak tysiące innych rodzinnych gospodarstw rolnych na obszarach wiej-skich w całej Europie wykorzystuje pro-gramy rolnośrodowiskowe do ochrony lokalnej fauny i flory

Rodzinne gospodarstwa rolne są silnie powiązane z ziemią lokalnym terytorium i tożsamością regionalną Są one na ogoacuteł bardziej odpowiednie do stosowania zroacutewnoważonych metod produkcji rolnej niż przedsiębiorstwa rolne prowadzone wyłącznie w celu osiągnięcia maksymalnego zysku

59 httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewplview_projects_plcfm

Studium przypadku gospodarstwo rolne rodziny Munro ndash ochrona siedlisk

William Munro uczył się

o znaczeniu zroacutewnoważone-

go użytkowania gruntoacutew od

ojca gdy dorastał w rodzin-

nym gospodarstwie rolnym

w Kinguisse Jest zdecydowa-

nym zwolennikiem wsparcia

PROW na rzecz usług w za-

kresie ochrony środowiska

i dostrzega korzyści społecz-

no-gospodarcze płynące z tej

pomocy bdquoFinansowanie jest bardzo ważne gdybyśmy go nie mieli musielibyśmy wypasać

owce na łąkach przez cały rok gdyż ze względu na klimat trawa jest tutaj rzadkościąrdquo

bdquoTo że trzymamy owce z dala od łąk przynosi realne korzyści środowisku ponieważ miejsca te

stały się dobrym siedliskiem dla gatunkoacutew ktoacuterych populację staramy się zwiększać na naszym

terenie Finansowanie ktoacutere otrzymujemy pomaga roacutewnież społeczności lokalnej ponieważ

to gospodarstwo rolne jest częścią parku narodowego i odwiedza je wielu obserwatoroacutew

ptakoacutew Korzystają z siedlisk ktoacutere utworzyliśmy a podczas pobytu tutaj wydają pieniądze

w sklepach i wspierają gospodarkę wiejskąrdquo

bdquoPieniądze ktoacutere otrzymaliśmy z PROW zostały wykorzystane na wsparcie środowiskowe

ale pomogły nam także rozwinąć naszą działalność Środki zainwestowaliśmy z powrotem

w gospodarstwie i wykorzystaliśmy je na przykład na zakup wysokiej jakości zwierząt

gospodarskich w celu wzmocnienia naszej działalności i utrzymania konkurencyjności

Uważamy że w rezultacie gospodarstwo stało się efektywniejsze zaroacutewno pod względem

produkcji żywności jak i dbałości o tereny wiejskierdquo

Więcej informacji

httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewplview_projects_plcfmaction=detailampbackfuse=jsviewamppostcard_id=10520

httpenrdeceuropaeupublications-and-mediamedia-galleryvideosenvideo_033cfm

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Gospodarowanie obornikiem

Inna forma wsparcia PROW ktoacuterą ro-dzinne gospodarstwa rolne często wy-korzystują aby poprawić jakość usług w zakresie ochrony środowiska związana jest z inwestycjami w systemy gospoda-rowania obornikiem Jeśli obornik nie jest traktowany z odpowiednią ostrożnością może zagrażać zanieczyszczeniem nie-korzystnie wpływając na jakość wody powietrza gleby siedlisk i na zdrowie ludzkie Wiele rodzinnych gospodarstw rolnych we wszystkich państwach człon-kowskich skorzystało ze wsparcia PROW aby zmodernizować swoje systemy go-spodarowania obornikiem

Redukcja emisji gazoacutew cieplarnianych

Działania w dziedzinie klimatu są priory-tetem dla wszystkich państw członkow-skich Rodzinne gospodarstwa rolne są w sytuacji umożliwiającej wykorzystanie wsparcia PROW do łagodzenia zmiany klimatu poprzez redukcję emisji gazoacutew cieplarnianych Obejmuje to stosowanie mniej energochłonnych technik rolnic-twa i wytwarzanie większej ilości energii ze źroacutedeł odnawialnych

Wytwarzanie energii ze źroacutedeł odnawial-nych może potencjalnie zroacuteżnicować i zwiększyć źroacutedła dochodoacutew rodzinnych gospodarstw rolnych Co więcej może przyczynić się do oszczędności kosz-toacutew ponieważ gospodarstwa stają się

Jak wspomina Caroline Denis-Schalenbourg bdquopoacutełtora roku temu razem z siostrą przejęłyśmy rodzinne gospodarstwo rolne Chciałyśmy ograniczyć koszty do

minimum więc postanowiłyśmy zainstalować panele słoneczne w naszym gospodarstwie na własne potrzeby energetyczne ktoacutere sa duże ze względu na

wiele projektoacutewrdquo Aby pomoacutec w zrealizowaniu tego projektu wykorzystano finansowanie z PROW w belgijskim Regionie Walonii

bdquoZbudujemy oborę dla 200 owiec i wyremontujemy punkt sprzedaży przy naszym gospodarstwie

dodamy chłodnię i chłodzoną przestrzeń roboczą Wymaga to dużo energii więc postanowiłyśmy

zainstalować panele fotowoltaiczne i otrzymałyśmy finansowanie pokrywające 25 kosztoacutew Jestem

młodą rolniczką więc byłam roacutewnież uprawniona do dodatkowego wsparcia z PROW Tak więc

zaczęłyśmy realizować nasz projekt ktoacutery będzie korzystny i dla naszego przedsiębiorstwa rodzinnego

i dla środowiskardquo

Więcej informacji

Baza danych projektoacutew PROW httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewplview_projects_plcfmaction=detailampbackfuse=jsviewamppostcard_id=11060

Blog o gospodarstwie rolnym Schalenbourg httpwwwfermeschalenbourgblogspotbe

Gospodarstwo mleczarskie Agrodan ndash system gospodarowania obornikiem

Gospodarstwo rolne Schalenbourg ndash energia ze źroacutedeł odnawialnych

60 httpenwikipediaorgwikiFood_miles

y ENRD

Agrodan ndash gospodarstwo mleczarskie

położone w zachodniej Słowacji

w pobliżu wsi Koš ndash jest średniej

wielkości przedsiębiorstwem jego

właściciel Daniel Leitman zatrudnia

około 40 pracownikoacutew w tym swojego

syna brata bratową i bratanka

Daniel Leitman otrzymał w ramach

PROW środki na dofinansowanie kosztoacutew dużego projektu modernizacyjnego dotyczącego

budowy dużej nowej obory wyposażonej w specjalne systemy gospodarowania obornikiem

i zbiornik na obornik o kubaturze 2 tys metroacutew sześciennych

Moacutewiąc o swoim projekcie Daniel Leitman zwraca uwagę na to jak bdquoochrona środowiska zyskała

wskutek lepszego stosowania usuwania i składowania obornika Poprawiliśmy także warunki

bytowe kroacutew i warunki pracy personelu Wszystkie środki ktoacutere zastosowaliśmy zapewniają

nam korzystne perspektywy gospodarcze na przyszłośćrdquo

Dalsze efekty ekologiczne wsparcia PROW obejmują zwiększoną zdolność do dostarczania

lokalnych produktoacutew spożywczych po konkurencyjnych cenach do sprzedaży za pośrednictwem

punktoacutew kroacutetkiego łańcucha dostaw takich jak punkt sprzedaży przy tym gospodarstwie rolnym

We wnioskach Komisji Europejskiej dotyczących polityki na okres finansowania PROW 2014ndash2020

promuje się tworzenie nowych kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw Jest to po części spowodowane

czynnikami związanymi z ograniczaniem odległości jaką żywność musi pokonać od producenta

do konsumenta60 z ktoacuterych płyną korzyści w zakresie zdrowia i na rzecz klimatu

Więcej informacji

Materiał wideo ENRD

bardziej samowystarczalne pod wzglę-dem energetycznym co tym samym zmniejsza ryzyko operacyjne wynikają-ce z takich czynnikoacutew zewnętrznych jak

przerwy w dostawie energii elektrycznej lub wahania cen

Oproacutecz pomagania rodzinnym gospodar-stwom rolnym w znalezieniu zyskownych sposoboacutew zmniejszenia śladu węglowe-go środki finansowe z PROW pomagają roacutewnież dostosować obszary wiejskie w państwach członkowskich tak aby le-piej chroniły zasoby naturalne na ktoacutere wpływa zmiana klimatu

Możliwości w zakresie rolnictwa ekologicznego

Stosowanie mniej intensywnych prak-tyk rolniczych od dawna jest tradycją w mniejszych gospodarstwach rolnych Ekologiczne metody produkcji stosowa-ne przez rodzinne gospodarstwa rolne mogą być szczegoacutelnie efektywne w prze-zwyciężaniu wyzwań w dziedzinie środo-wiska takich jak susza degradacja gleby zanieczyszczenie i utrata roacuteżnorodności biologicznej

Rodzina Mary Mallii prowadzi

w Mgarr na Malcie ekologiczne

gospodarstwo rolne Mary

Mallia zwraca uwagę że ich

ekologiczne metody produkcji

bdquoograniczają użycie chemicznych

pestycydoacutew i fungicydoacutew więc

na ekologicznych polach mogą

rozwijać się pożyteczne owady

oraz flora i fauna Przyczynią się

one do zwalczania szkodnikoacutew

w sposoacuteb bardziej naturalny

Napowietrzają roacutewnież glebę dzięki czemu jest zdrowa i urodzajna Ponieważ gleba

jest zdrowsza może znacznie lepiej zachowywać wilgoć co z kolei zmniejsza potrzebę

nawadnianiardquo

Gospodarstwo rolne rodziny Mallia otrzymało wsparcie finansowe z PROW w postaci

dotacji na pokrycie kosztu uzyskania statusu certyfikowanego producenta produktoacutew

ekologicznych oraz rekompensat ktoacutere zroacutewnoważyły dodatkowe koszty poniesione

w związku z rolnictwem ekologicznym

Więcej informacji

Wywiad z Mary Mallią materiał wideo ENRD

Gospodarstwo rolne Mallia ndash wspieranie rolnictwa ekologicznego

y ENRD

copy Tim

Hudson

Przyszłe priorytety

W okresie programowania 2014ndash2020 środki finansowe w ramach PROW mają pomoacutec jeszcze większej liczbie rodzin-nych gospodarstw rolnych w przyjęciu podejścia ekologicznego jak roacutewnież innych form rolnictwa przyjaznych dla środowiska Zaproponowano szcze-goacutelne działanie dotyczące rolnictwa ekologicznego61 ktoacutere zachęci większą liczbę rodzinnych gospodarstw rolnych do konwersji i uzyskania statusu certyfi-kowanych dostawcoacutew żywności przyjaz-nej dla środowiska Wspoacutelne podejście do działań rolnośrodowiskowych roacutewnież jest szeroko promowane Może ono pole-gać na tworzeniu grup producentoacutew na potrzeby świadczenia usług w zakresie ochrony środowiska Niektoacutere rodzinne gospodarstwa rolne przekonano już do długotrwałych korzyści płynących ze wspoacutelnej pracy

Gospodarstwo rodziny de Groot62 z Woerden w Holandii docenia na przy-kład synergię ktoacuterą można uzyskać przez połączenie sił z sąsiadami aby dbać o lokalne środowisko i krajobraz Jaco de Groot jeden z synoacutew w rodzinie jest zdecydowanym zwolennikiem wsparcia

rozwoju obszaroacutew wiejskich w zakresie wspoacutelnego podejścia Zwraca uwagę że bdquodziałania rolnośrodowiskowe w naszym gospodarstwie są zaprojektowane przez regionalną spoacutełdzielnię rolnikoacutew ktoacute-rej jestem aktywnym członkiem i ktoacutera zajmuje się ochroną użytkoacutew rolnych Fundusze rolnośrodowiskowe pozwala-ją mi użytkować część moich gruntoacutew mniej intensywnie co jest dobre dla przyrody i dla publicznego wizerunku gospodarstwardquo

Holenderskie organy ds rozwoju ob-szaroacutew wiejskich są pod tak dużym wrażeniem możliwości środowisko-wych i społeczno-gospodarczych ja-kie daje wspoacutelne podejście że planują w przyszłości zapewniać całe wsparcie rolnośrodowiskowe za pośrednictwem spoacutełdzielni Inne państwa członkowskie roacutewnież badają co mogą zrobić aby zachęcić swoich rolnikoacutew do aktywniej-szego angażowania się w grupy produ-centoacutew na potrzeby usług w zakresie ochrony środowiska

Kolejna innowacja polityczna ktoacutera ma poprawić zdolność rodzinnych gospo-darstw rolnych do świadczenia usług w zakresie ochrony środowiska wiąże

się z położeniem nacisku na wsparcie rolnośrodowiskowe w ramach PROW w większym stopniu zorientowane na wyniki Aby tak się jednak stało rolnicy muszą być odpowiednio wyposażeni na potrzeby monitorowania wynikoacutew swo-ich działań na rzecz ochrony przyrody i krajobrazu

Fundusze szkoleniowe w PROW są po-strzegane jako coraz bardziej użyteczne narzędzia ktoacutere można połączyć ze środ-kami rolnośrodowiskowymi (lub innym wsparciem ekosystemoacutew) aby pomoacutec rolnikom w identyfikowaniu i zgłaszaniu gatunkoacutew dzikiej fauny i flory występu-jących na ich polach torfowiskach w cie-kach wodnych i na terenach zalesionych

Takie doświadczenia uwydatniają poziom skuteczności rodzinnych gospodarstw rolnych pod względem świadczenia cennych usług w zakresie ochrony środowiska w sposoacuteb korzystny dla wszystkich stron co pomaga terenom wiejskim Europy zachować swoje atu-ty Finansowanie z PROW nadal będzie wzmacniać zdolność dużych i małych rodzinnych gospodarstw rolnych do generowania usług w zakresie ochrony środowiska

61 Zob art 30 httpeur-lexeuropaeuLexUriServLexUriServdouri=COM20110627REV2PLPDF62 httpenrdeceuropaeupolicy-in-actionrdp_viewplview_projects_plcfmaction=detailampbackfuse=jsviewamppostcard_id=10660

Sandra Lerner z rodzinnego gospodarstwa rolnego Rosenhof w pobliżu Marz

w Austrii wzięła udział w szkoleniu w zakresie roacuteżnorodności biologicznej

wspoacutełfinansowanym w ramach PROW Jak wyjaśnia bdquomamy kilka użytkoacutew

zielonych o wysokiej wartości przyrodniczej z tytułu ktoacuterych otrzymujemy

płatności rolnośrodowiskowe Jest to obszar na ktoacuterym monitorujemy

roacuteżnorodność biologiczną przy użyciu umiejętności ktoacutere zyskaliśmy

podczas projektu szkoleniowego Obserwujemy dziewięć roacuteżnych

gatunkoacutew ptakoacutew i owadoacutew Monitoring ten prowadzimy jako rodzina

co bardzo nam się podobardquo

bdquoProjekt ten pomoacutegł mi uzmysłowić sobie jak wiele roacuteżnych gatunkoacutew

zwierząt żyje na terenach wiejskich i na moich polach Monitorowanie

roacuteżnorodności biologicznej nauczyło mnie postrzegać moje pola i łąki

w inny bardziej ekologiczny sposoacutebrdquoWięcej informacji

Gospodarstwo rolne Rosenhof ndash szkolenie w zakresie roacuteżnorodności biologicznej

y ENRD

Rodzinne gospodarstwa rolne mają rozmaite formy i rozmiary i stoją przed wieloma roacuteżnymi wyzwa-

niami Wszystkie gospodarstwa rodzin-ne ndash od małych gospodarstw w ktoacuterych działalność prowadzona jest na jednej działce aż po te znajdujące się na drugim końcu klasyfikacji ndash mają jednak jedną ce-chę wspoacutelną nieuniknioną konieczność wcześniejszego lub poacuteźniejszego przeka-zania przez jedno pokolenie gospodar-stwa rolnego jego majątku i obowiązkoacutew związanych z zarządzaniem kolejnemu pokoleniu Zasadnicze znaczenie ma dopilnowanie żeby proces ten odby-wał się szybko i skutecznie gdyż ma on bezpośredni wpływ na długoterminową wydajność i rentowność gospodarstwa a także na społeczną stabilność i dobro-byt rolniczej rodziny

Wyzwanie związane z dziedziczeniem

Modele dziedziczenia znacznie się roacuteżnią w całej UE w zależności od lokalnej kultury i tradycji oraz od mechanizmoacutew prawnych i finansowych ktoacutere istnieją w poszcze-goacutelnych państwach członkowskich i ich regionach Nie ma jednego wspoacutelnego podejścia ale istnieją wspoacutelne wyzwania

W idealnym świecie starsze pokolenie powinno rozpocząć planowanie procesu dziedziczenia możliwie wcześnie W prak-tyce jednak często do tego nie dochodzi Brak wcześniejszego planowania może okazać się kosztowny dla gospodarstwa rolnego i dla prowadzącej je rodziny ndash potencjalne konsekwencje mogą obej-mować rozpad relacji rodzinnych wyższe

obciążenia podatkowe sprzedaż majątku lub nawet podział gospodarstwa w celu rozstrzygnięcia sporoacutew

Pomimo tych zagrożeń najnowsze ba-danie przeprowadzone przez Barclays (jednego z głoacutewnych pożyczkodawcoacutew dla rolnikoacutew w Wielkiej Brytanii) ujawniły że 44 rolnikoacutew w Anglii Szkocji i Walii nie ma żadnego formalnego planu dzie-dziczenia na potrzeby przekazania pro-wadzenia działalności gdy przejdą na emeryturę Ponadto jedna czwarta spo-śroacuted tych ktoacuterzy nie mają takiego planu przyznała że wynika to po prostu z faktu że o tym nie myśleli

bdquoW Anglii panuje długa tradycja rolnictwa rodzinnego i wiele gospodarstw należy do tej samej rodziny od kilku pokoleń Ale

Zachęcanie następnego pokolenia

Często moacutewi się że rolnictwo rodzinne to coś więcej niż tylko działalność ndash to sposoacuteb życia i to głęboko związany z takimi wartościami jak solidarność ciągłość i zaangażowanie Aby poprawić żywotność obszaroacutew wiejskich i zachęcić młodzież do rolnictwa ważne jest uwzględnienie dwoacutech kluczowych zagadnień po pierwsze promowanie szybkiego i skutecznego przeniesienia własności gospodarstwa rolnego i obowiązkoacutew związanych z zarządzaniem z jednego pokolenia na kolejne (dziedziczenie) a po drugie ułatwianie szerszego dostępu do gruntoacutew w przypadku młodzieży chcącej zająć się rolnictwem po raz pierwszy

copy Kom

isja Europejska

rolnicy nadal źle sobie radzą jeśli chodzi o myślenie z wyprzedzeniem o czasie gdy będą musieli przekazać majątek i prowadzenie rodzinnego przedsiębior-stwa swoim dzieciomrdquo ndash wyjaśnia David Wilford z sieci do spraw angielskiego pro-gramu rozwoju obszaroacutew wiejskich bdquoTo zrozumiałe że wielu rolnikoacutew niechętnie myśli o przejściu na emeryturę i łatwo jest odkładać rozmowę przy kuchennym stole na temat tego kto przejmie gospo-darstwo ale jest to narażanie przyszłego powodzenia rodzinnego przedsiębior-stwa na ryzyko a także także powodować poważne napięcia w rodzinierdquo

W Szkocji na poacutełnoc od granicy Peter Cook pracuje jako doradca do spraw rol-nictwa z wieloletnim doświadczeniem w zakresie wspoacutełpracy z rodzinnymi go-spodarstwami rolnymi bdquoRolnicze rodziny powinny bardzo wcześnie przeprowadzić rozmowę na temat dziedziczeniardquo ndash twier-dzi bdquoNajważniejsze są oczekiwania Jeżeli ktoś oczekuje że jego przyszłość będzie związana z gospodarstwem a nagle oka-zuje się że nie ma tu dla niego miejsca może poczuć gorycz i długotrwałą ura-zę Podjęcie tematu na wczesnym etapie i wypracowanie rozsądnego rozwiązania dla każdego jest niezbędne i pozwoli uniknąć wiele stresurdquo

Oczywiście planowanie dziedziczenia wymaga założenia że istnieją następcy ktoacuterzy zostali wyznaczeni do przejęcia go-spodarstwa co nie zawsze ma miejsce Najnowsze badania przeprowadzone

w Irlandii wśroacuted ponad 400 rolnikoacutew w wieku powyżej 50 lat wykazały że 48 z nich nie ma następcy ndash głoacutewnie dlate-go że nie mają dzieci nie podjęli decyzji ktoacuteremu dziecku przekażą gospodarstwo lub dzieci nie są zainteresowane kontynu-owaniem działalności rolniczej Według Pata Boguersquoa autora sprawozdania na te-mat mobilności gruntoacutew i dziedziczenia w Irlandii63 ktoacutere opublikowano w stycz-niu 2013 r bdquobrak następcoacutew działalności rolniczej i starzenie się ludności zajmu-jącej się rolnictwem stwarza w Irlandii wyzwania ale i potencjalne możliwości wyzwania pod względem tego co rolnicy mogą zrobić ze swoimi gospodarstwami gdy już nie będą mogli ich prowadzić sa-modzielnie lub gdy będą chcieli przejść na emeryturę a możliwości ze względu na to że użytki rolne stanowią cenne mienie i są inni rolnicy ktoacuterzy bardzo chcą pozy-skać dodatkowe gruntyrdquo

Dostęp do gruntoacutew

Skuteczne funkcjonowanie rynku grun-toacutew (zaroacutewno sprzedaży jak i dzier-żawy) uważane jest za niezbędne dla długoterminowej rentowności rolnic-twa rodzinnego Dostęp do gruntoacutew nie tylko wpływa na względną rentowność gospodarstw ale też zwiększa ich zdol-ność dostosowywania się do zmiennych warunkoacutew gospodarczych Brak dostę-pu do gruntoacutew po przystępnych cenach pozostaje jednak dla wielu młodych rol-nikoacutew największym powodem frustracji bez względu na to czy są oni nowymi

podmiotami czy rozwijają rodzinne przedsiębiorstwa ktoacutere odziedziczyli

Ceny gruntoacutew kształtuje złożona interak-cja szeregu czynnikoacutew ktoacutere odzwier-ciedlają krajowe i regionalne przepisy i ramy instytucjonalne regionalne zroacuteż-nicowanie warunkoacutew społeczno-eko-nomicznych rozwoacutej innych sektoroacutew gospodarki oraz rolę wsparcia publiczne-go Poważny wpływ na cenę gruntoacutew rol-nych miało długotrwałe wspieranie rynku rolnego Obecnie w cenach gruntoacutew sku-tecznie uwzględnione są w szczegoacutelności roacuteżne formy obszarowych płatności bez-pośrednich w ramach 1 i 2 filara WPR

Chociaż na ceny gruntoacutew trudno mieć wpływ można utworzyć inne ramy in-stytucjonalne aby ułatwić dostęp do gruntoacutew młodym osobom ktoacutere po raz pierwszy podejmują działalność rolniczą

Jak wyjaśnia Pat Bogue bdquoniezmiernie ważne jest wspieranie i promowanie przechodzenia gruntoacutew ze starszych pokoleń rolnikoacutew na młodsze W Irlandii zalecamy na przykład podjęcie większych wysiłkoacutew aby zachęcić rolnikoacutew ktoacuterzy nie mają następcoacutew do rozważenia dłu-goterminowej dzierżawy gruntoacutew mło-dym rolnikom ktoacuterzy gruntoacutew szukają Zalecamy roacutewnież tworzenie nowych modeli wspoacutełpracy w ktoacuterych starsi rol-nicy zachowują określony poziom dzia-łalności rolniczej przy jednoczesnym zaangażowaniu młodszego rolnikardquo Takie inicjatywy istnieją już w Niemczech (wwwhofgruenderde) i mają na celu powiązanie młodszego pokolenia rolni-koacutew ktoacuterzy nie posiadają gruntoacutew ze starszym pokoleniem rolnikoacutew ktoacuterzy szukają następcoacutew

Pat Bogue zwraca jednak roacutewnież uwagę na potencjalne bdquoroacuteżnice kulturowe mię-dzy pokoleniami Młodzi rolnicy mogą być zmuszeni dowieść starszym właś-cicielom gruntoacutew że warto rozważyć przekazanie im gruntoacutew poprzez dzier-żawę partnerstwo lub inne mechanizmy Będzie to wymagało od nich zyskania za-ufania starszych rolnikoacutew i udowodnienia swojej wartości jako opiekunoacutew cennych gruntoacutew ktoacuterych poszukująrdquo

63 bdquoLand Mobility and Succession in Irelandrdquo ndash publikację tę można pobrać pod adresem httpwwwmacraiesystemassets131originalland-mobility-and-succession-in-irelandpdf

copy Kom

isja Europejska

Możliwości wspierania dziedziczenia w latach 2014ndash2020

Dziedziczenie jest złożoną kwestią obej-mującą wiele powiązanych czynnikoacutew ktoacutere należy rozważyć z perspektywy obecnego rolnika potencjalnego następ-cy i gospodarstwa rolnego

Promowanie skutecznego i efektywnego dziedziczenia nie należy do kompeten-cji UE ale wspoacutelna polityka rolna oferuje szereg narzędzi wsparcia odnowy poko-leniowej W ramach 1 filara rolnicy w wie-ku do 40 lat będą otrzymywali specjalną dopłatę uzupełniającą dla młodych rolni-koacutew przez okres maksymalnie pięciu lat W ramach 2 filara wspieraniu młodych rolnikoacutew służy szereg środkoacutew ndash jeże-li młody rolnik ma 40 lat lub mniej ma odpowiednie umiejętności i kompeten-cje oraz rozpoczyna bdquodziałalność po raz pierwszy jako kierujący gospodarstwem rolnymrdquo Definicja ta obejmuje zaroacutewno nowe podmioty w sektorze rolnym jak i dzieci rolnikoacutew ktoacutere przejmują rodzin-ne przedsiębiorstwo

Państwa członkowskie mają kilka moż-liwości wspierania przekazywania ro-dzinnych gospodarstw rolnych ktoacutere przewidziano w rozporządzeniu w spra-wie EFRROW na lata 2014ndash2020 Zalicza się do nich wsparcie w ramach działania dotyczącego rozwoju gospodarstw i dzia-łalności gospodarczej Obejmuje ono

pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz młodych rol-nikoacutew ndash wsparcie w wysokości do 70 000 euro przez okres maksymalnie pięciu lat uzależnione od przedłożenia planu biznesowego Młody rolnik musi spełniać wymogi w odniesieniu do de-finicji rolnikoacutew aktywnych zawodowo w terminie 18 miesięcy od daty rozpo-częcia działalnościinwestycje w środki trwałendash zwykłe poziomy intensywności

pomocy mogą zostać podniesio-ne o 20 w przypadku młodych rolnikoacutew

ndash w ramach tego środka wsparcie może być roacutewnież przyznawane młodym rolnikom na inwestycje mające na celu spełnienie norm unijnych mających zastosowanie do produkcji rolnej w tym norm dotyczących bezpieczeństwa pracy Takie wsparcie może zostać udzielo-ne maksymalnie na 24 miesiące od daty rozpoczęcia działalności

ndash dodatkowe wsparcie może roacutewnież zostać udzielone wszystkim rolni-kom w celu spełnienia nowych wy-mogoacutew nałożonych przez prawo unijne Może ono zostać udzielone na maksymalnie 12 miesięcy od dnia w ktoacuterym wymogi te stają się obowiązkowe dla gospodarstwa rolnego

roczne lub jednorazowe płatności dla drobnych producentoacutew rolnych kwa-lifikujących się do systemu dla małych gospodarstw ustanowionego zgodnie z rozporządzeniem w sprawie płatności bezpośrednich ktoacuterzy zobowiązują się do przekazania całego gospodarstwa rolnego wraz z odpowiednimi upraw-nieniami do płatności innemu rolnikowi

Po zajęciu nowego miejsca w rodzinnym przedsiębiorstwie młodzi rolnicy oczywi-ście będą kwalifikowali się do korzystania z wielu innych środkoacutew przy czym może im przysługiwać podniesienie poziomu dotacji o 10 jeżeli państwa członkow-skie zdecydują się powiązać odpowied-nie środki w podprogramy tematyczne (takie jak pakiet dla nowych podmiotoacutew i młodych rolnikoacutew)

Wsparcie na korzystanie z usług dorad-czych i ich tworzenie stanowi inną in-teresującą możliwość Specjalistyczne usługi doradcze i konsultacyjne w zakre-sie planowania dziedziczenia już istnieją w niektoacuterych państwach i mogą zostać ustanowione w innych krajach zgodnie z ich PROW

Ponieważ obiektywne potrzeby go-spodarstw rolnych mogą łatwo ulec powiązaniu z bardziej emocjonalnymi interesami członkoacutew rodziny zawsze istnieje zapotrzebowanie na dobre do-radztwo biznesowe i prawne połączone z jasną i skuteczną komunikacją na rzecz wsparcia procesu planowania dziedzi-czenia Wyspecjalizowani doradcy ds dziedziczenia mogą na przykład być bardzo użyteczni pod względem uła-twiania rozmoacutew pomiędzy członkami rodziny pomagania w interpretowaniu złożonych krajowych i regionalnych prze-pisoacutew podatkowych sporządzania testa-mentoacutew i pisemnych umoacutew w sprawie dziedziczenia a także oferowania porad dotyczących restrukturyzacji rodzinnego gospodarstwa rolnego

Wsparcia można udzielać roacutewnież na usługi pośrednictwa ktoacutere mogą pomoacutec w skontaktowaniu tych rolnikoacutew ktoacuterzy rozważają likwidację działalności lub przejście na emeryturę z rolnikami ktoacuterzy rozwijają działalność lub są nowymi pod-miotami w sektorze rolnym Przy odpo-wiedniej wizji i zastosowaniu kreatywnego myślenia istnieje wiele możliwości zachę-cania następnego pokolenia rolnikoacutew do pojęcia działalności w latach 2014ndash2020

copy Kom

isja Europejska

Małe rodzinne gospodarstwa rolne dostrzegły rolę jaką spoacutełdzielnie rolnicze mogą

odgrywać w przezwyciężaniu nieefek-tywności działalności (co nieodłącznie wiąże się z małymi gospodarstwami) w tym wyższych kosztoacutew nakładoacutew poroacutewnywalnie niższych zyskoacutew i ogra-niczeń wynikających z mniej licznej siły roboczej Gospodarstwa o powierzchni mniejszej niż 2 ha stanowią 85 wszyst-kich gospodarstw na świecie64W związku z tym zakładanie spoacutełdzielni rodzinnych gospodarstw rolnych stało się istotnym instrumentem ktoacutery może wspierać ren-towność i wzrost gospodarstw w miarę ich ewoluowania i rozwijania się aby zaspokoić przyszłe potrzeby rynku światowego

Zasady spoacutełdzielni

Spoacutełdzielnie opierają się na zasadach sa mopomocy odpowiedzialności pod-miotowej demokracji roacutewności spra-wiedliwości i solidarności Zgodnie z tradycją ich członkowie wyznają ta-kie wartości etyczne jak uczciwość

otwartość odpowiedzialność społeczna i troska o innych Skupiają się nie tylko na dobrobycie członkoacutew spoacutełdzielni ale też na szerszej społeczności w ktoacuterej ci członkowie działają często stając się po-zytywną siłą na rzecz społecznych prze-mian i rozwoju

Odkąd podczas rewolucji przemysłowej powstały pierwsze modele spoacutełdzielcze osoby fizyczne i małe przedsiębiorstwa łączyły się aby wzmocnić swoją pozycję na rynku Przez lata ten model spoacutełdziel-czości rozpowszechnił się na całym świe-cie i zmieniał się aby zaspokajać potrzeby roacuteżnych sektoroacutew celoacutew i członkoacutew W la-tach 2003ndash2008 w Europie 25 czołowych spoacutełdzielni rolniczych odnotowało łączny wzrost obrotu średnio o 3865 Szacuje się że na całym świecie ponad miliard osoacuteb należy do spoacutełdzielni Razem za-pewniają ponad 100 mln miejsc pracy czyli o 20 więcej niż przedsiębiorstwa wielonarodowe66

Model spoacutełdzielczy nie jest jednak po-wszechnie przyjęty w całej Europie Mając korzenie w Anglii i Niemczech

spoacutełdzielnie rozwijały się w większości krajoacutew Europy Zachodniej Na przykład we Francji 21 tys spoacutełdzielni zapewnia ponad milion miejsc pracy co stanowi 35 ludności czynnej zawodowo67 Ponieważ doświadczenia związane ze spoacutełdzielczością były wykorzystywane jako socjalistyczne narzędzie planowania szczegoacutelnie w odniesieniu do spoacutełdziel-czych gospodarstw rolnych w czasach komunizmu w Europie Wschodniej do-prowadziły do negatywnych konotacji co ogranicza perspektywy spoacutełdzielczo-ści w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej

Pomimo zroacuteżnicowanego charakteru spoacutełdzielni na całym świecie istnieje kilka kluczowych zasad ktoacutere stanowią podstawę ich działania Międzynarodowy Związek Spoacutełdzielczy definiuje spoacuteł-dzielnię jako bdquoniezależne stowarzyszenie osoacuteb dobrowolnie zrzeszonych celem zaspokajania wspoacutelnych aspiracji oraz potrzeb społeczno-gospodarczych i kul-turalnych poprzez stanowiące wspoacutelną własność i demokratycznie kontrolowane przedsiębiorstwordquo

Pomocna dłoń ndash Rola spoacutełdzielni na całym świecie

Spoacutełdzielnie rolnicze są obecne w każdym ogniwie łańcucha dostaw żywności od pola do stołu Pomagają producentom ograniczyć ryzyko rynkowe i koszty transakcji uzyskać dostęp do zasoboacutew osiągnąć korzyści skali i uzyskać władzę rynkową przez wspoacutelne nabywanie dostaw i usług przetwarzanie i marketing

copy Kom

isja Europejska

64 Von Braun J (2008) Poverty Climate Change Rising Food Prices and the Small Farmers Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa Rzym IFPRI65 Spoacutełdzielnie rolnicze w Europie httpwwwagro-alimentariascoop(cherosdoc03020pdf66 httpwwwfaoorg(leadmintemplatesgetinvolvedimagesWFD2012_leaet_en_lowpdf67 Źroacutedło Coop FR Top 100 des Entreprises Coopeacuteratives et panorama sectoriel 2010

copy Ludw

ig Matthias

Członkostwo w spoacutełdzielni jest dobrowolne i otwarte dla wszystkich osoacuteb korzystających z jej usług i gotowych wypełniać obowiązki związane z członkostwem bez dyskryminowania

Spoacutełdzielnie są demokratycznymi organizacjami kontrolowanymi przez członkoacutew ktoacuterzy aktywnie uczestniczą w określaniu polityki działania spoacutełdzielni i podejmowaniu decyzji przy czym osoby pełniące w spoacutełdzielniach funkcje z wyboru są odpowiedzialne wobec członkoacutew

Członkowie roacutewnomiernie składają się na majątek spoacutełdzielni i demokratycznie go kontrolują

Spoacutełdzielnie są samorządnymi samopomocowymi organizacjami zarządzanymi przez swoich członkoacutew

Spoacutełdzielnie zapewniają swoim członkom wybranym przedstawicielom oraz pracownikom i personelowi kierowniczemu możliwość kształcenia i szkolenia oraz informacje tak aby mogli efektywnie przyczyniać się do rozwoju spoacutełdzielni

Spoacutełdzielnie służą swoim członkom w sposoacuteb najbardziej efektywny oraz wzmacniają ruch spoacutełdzielczy dzięki wspoacutełpracy za pośrednictwem struktur lokalnych krajowych regionalnych i międzynarodowych

Spoacutełdzielnie pracują na rzecz zroacutewnoważonego rozwoju społeczności w ktoacuterych działają przez prowadzenie polityki zaaprobowanej przez członkoacutew

Spoacutełdzielnie ndash Siedem zasad

Roacuteżne rodzaje spoacutełdzielni rolniczych

Spoacutełdzielnie działają w całym łańcuchu dostaw żywności ndash od spoacutełdzielni zaj-mujących się marketingiem i dostawami oraz spoacutełdzielni usługowych po wspoacutel-ne i spoacutełdzielcze gospodarstwa rolne Spoacutełdzielnia jest zwykle organizacją pry-watną ktoacutera należy do osoacuteb korzystają-cych z jej produktoacutew dostaw lub usług i jest przez nie kontrolowana Spoacutełdzielnie roacuteżnią się jednak znacznie pod wzglę-dem rodzaju struktury i liczby członkoacutew Niektoacutere rozwijają się w tzw formę hy-brydową ktoacutera odnosi się do przyjęcia

struktur organizacyjnych podobnych do struktur przedsiębiorstw należących do inwestora oraz do utworzenia struktur własności rozwoju nieopartych na użyt-kownikach ktoacutere to struktury dają pra-wa własności inwestorom spoza sektora rolnego Międzynarodowe spoacutełdzielnie wolą nabywać lub tworzyć zagraniczne przedsiębiorstwa należące do inwestora aby uniknąć połączenia się z innymi spoacuteł-dzielniami lub zaproponowania członko-stwa zagranicznym rolnikom

Spoacutełdzielnie tworzone są w wielu ce-lach Można je zasadniczo podzielić na dwa rodzaje 1) spoacutełdzielnie produkcyjne

ktoacutere nabywają wspoacutelny sprzęt lub razem zarządzają wspoacutelnymi gruntami aby wspierać bardziej efektywną produkcję lub przetwarzanie w tym spoacutełdzielcze gospodarstwa rolne oraz 2) częściej wy-stępujące spoacutełdzielnie usługowe ktoacutere udzielają wsparcia członkom zazwyczaj dostarczając nakładoacutew lub zapewniając wspoacutelną dystrybucję i marketing produk-toacutew swoich członkoacutew Jednym z godnych uwagi rodzajoacutew spoacutełdzielni jest spoacuteł-dzielnia negocjująca ktoacuterej zadaniem jest prowadzenie negocjacji z innymi przedsiębiorstwami w łańcuchu dostaw w celu uzyskania lepszych warunkoacutew handlowych dla swoich członkoacutew

Spoacutełdzielnia Maschinenring powstała w 2000 r należy

do niej ponad 5 tys rolnikoacutew i leśnikoacutew w gminie

Bolzano we Włoszech Organizacja ta bazuje na

doświadczeniach z Austrii i Niemiec Oferuje rolnikom

i leśnikom szeroki zakres usług w tym utrzymanie

lasoacutew przerzedzanie cięcie drewna i zrywkę drewna

Wszystkie te usługi można zamoacutewić przez internet

dzięki czemu członkom spoacutełdzielni łatwo jest z nich

korzystać System ten umożliwia bardziej efektywne

wykorzystanie maszyn w całym regionie

Stowarzyszenie promuje wspoacutełpracę między rolnikami

i osobami odpowiedzialnymi za gospodarkę leśną

(w celu bardziej opłacalnego korzystania z maszyn

tak aby rolnicy nie musieli kupować drogiego sprzętu)

korzystanie z usług w zakresie zastępstwa w celu

wspierania innych działań w tym szkolenia oraz robienie

lepszego użytku z innowacyjnego nowoczesnego sprzętu Członkowie

stowarzyszenia odnoszą korzyści dzięki dostępowi do pracownikoacutew lub

maszyn do samodzielnego użytku Członkowie mogą roacutewnież oferować

usługi i maszyny innym członkom i przedsiębiorstwom zewnętrznym

Stowarzyszenie to otrzymało finansowanie w ramach działania 115 zwraca

też koszty poniesione zaroacutewno przez członkoacutew ktoacuterzy korzystają z jego usług

jak i członkoacutew ktoacuterzy te usługi oferują Stowarzyszenie oferuje roacutewnież usługi

doradcze w zakresie użytkowania maszyn a także szkolenie

Spoacutełdzielnia Maschinenring okazała się skutecznym sposobem mechanizacji rolnictwa i leśnictwa ponieważ zmniejsza koszty napraw

maszyn i optymalizuje użytkowanie maszyn dzięki wspoacutelnemu korzystaniu

z nich Przyczynia się do wzrostu dochodoacutew gospodarstw zmniejsza

koszty pracy i zwiększa bezpieczeństwo pracy Ponadto praca oferowana

przez członkoacutew za ktoacuterą płaci im stowarzyszenie nie jest opodatkowana

httpwwwmaschinenringit

Wspieranie innowacji i wydajnościoprzez usługi w zakresie zastępstwa we Włoszech

Wiele rodzinnych gospodarstw rolnych należy do spoacutełdzielni ktoacutere skupiają się na wspoacutelnej dystrybucji i marketingu swo-ich produktoacutew Zwiększa to siłę poszcze-goacutelnych gospodarstw w całym łańcuchu dostaw żywności i umożliwia członkom odnoszenie korzyści skali wynikających ze wspoacutełpracy Ponadto wspoacutelna praca pozwala gospodarstwom rodzinnym zmi-nimalizować ryzyko rynkowe i wzmocnić swoją pozycję poprzez wspieranie inno-wacji produktowych i zagwarantowanie jakości i bezpieczeństwa żywności Wiele spoacutełdzielni skupiło się na możliwości wzmocnienia relacji z konsumentami końcowymi reagując na zainteresowanie pochodzeniem żywności dostosowanie produktoacutew i innowacje produktowe opar-te są na informacjach zwrotnych otrzymy-wanych od klientoacutew

Siła spoacutełdzielni na rynku wzrosła w ostat-nich latach chociaż istnieją znaczne roacuteż-nice między poszczegoacutelnymi państwami członkowskimi i sektorami W niektoacuterych krajach zwłaszcza w nowych państwach

członkowskich spoacutełdzielnie nadal odgry-wają jedynie marginalną rolę Na ryc 2 przedstawiono średnią unijną w podziale na sektory68

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

CukierWieprzowinaZbożaWinoOliwkiMięsobaranie

Ryc 2 Udział spoacutełdzielni w rynku ogoacutełem dla UE na sektor 2010

68 Wsparcie na rzecz spoacutełdzielni rolnikoacutew httpeceuropaeuagricultureexternal-studies2012support-farmers-coopexec_sum_enpdf

Źroacutedło J Bijman C Iliopoulos KJ Poppe C Gijselinckx K Hagedorn M Hanisch GWJ Hendrikse R Kuumlhl P Ollila P Pyykkoumlnen i G van der Sangen (2012) Support for Farmersrsquo Cooperatives Final Report Wageningen Wageningen UR

Zapotrzebowanie konsumentoacutew na produkty lokalne o pewnym pocho-

dzeniu ndash połączone z koniecznością nadania przez producentoacutew wartości

dodanej ich produktom ndash doprowadziło do powstania roacuteżnorodnych

lokalnych sieci spożywczych i kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw Wspoacutełpraca

producentoacutew ma do odegrania ważną rolę ndash rodzinne gospodarstwa rolne

działają razem na rzecz tworzenia kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw w celu nada-

nia swoim produktom wartości dodanej budowania relacji z konsumentami

i zdobycia większego udziału w łącznych wydatkach na żywność Ten rodzaj

organizacji producentoacutew skupia się na dystrybucji i marketingu rozwijając

wspoacutelną tożsamość w odniesieniu do grupy gospodarstw rodzinnych

opartą na wspoacutelnych warunkach geograficznych praktykach rolniczych

lub tradycyjnych technikach produkcji

W całej UE producenci utworzyli zroacuteżnicowane kroacutetkie łańcuchy dostaw

ktoacutere są dostosowane do lokalnego kontekstu w jakim powstały Najczęstsze

kroacutetkie łańcuchy dostaw obejmują sprzedaż bezpośrednią z gospodarstwa

rolnego w punktach sprzedaży przy gospodarstwie w formie progra-

moacutew dostarczania zestawoacutew produktoacutew lub targoacutew rolnych W ramach

wspoacutełpracy producenci tworzyli i rozwijali roacutewnież portale internetowe

bdquoznikające sklepyrdquo (pop-up shop) automaty kawiarnie rolnictwo wspierane

przez społeczność lokalną i łańcuchy dostaw dla gastronomii w sektorze

publicznym w szkołach i szpitalach

Wiele z tych organizacji producentoacutew umożliwia także łączenie zasoboacutew

ludzkich ndash poszczegoacutelni producenci na zmianę zajmują się dystrybucją lub

sprzedażą produktoacutew ze wszystkich gospodarstw W niektoacuterych przypad-

kach organizacje umożliwiły rodzinnym gospodarstwom rolnym wspoacutelne

pokrycie kosztoacutew zatrudnie-

nia specjalisty ds marketin-

gu Wspoacutełpraca zwiększyła

także zaufanie gospodarstw

rodzinnych do innowacji ndash

wiele spoacutełdzielni testuje nowe

produkty i twoacutercze rozwiąza-

nia w zakresie bezpośred-

niej sprzedaży produktoacutew

konsumentom69

Tworzenie kroacutetkich łań-

cuchoacutew dostaw na ob-

szarach wiejskich może

przynosić wiele korzyści go-

spodarczych środowiskowych

i społecznych Mogą one

pomoacutec w dywersyfikacji

gospodarki wiejskiej i zwiększeniu jej odporności zdobyciu większego

udziału w wydatkach na żywność na poziomie lokalnym tworzeniu

miejsc pracy mogą przyczynić się do budowania wizerunku danego

obszaru oraz poprawić stan środowiska wspierając tym samym rozwoacutej

turystyki Kroacutetkie łańcuchy dostaw wiążą się roacutewnież z mniejszym śladem

węglowym Ponownie łączą ludzi z tradycją i kulturą lokalnych terenoacutew

często wzbudzając w nich poczucie dumy i przynależności do wspoacutel-

noty w ktoacuterej wiedza i zaufanie stanowią podstawę relacji producentndash

konsument

Spoacutełdzielnie małych gospodarstw rolnych i globalne bezpieczeństwo żywnościoweSpoacutełdzielnie nie tylko odgrywają istotną rolę we wspieraniu zroacutewnoważonego charakteru małych gospodarstw lecz mają też do odegrania kluczową rolę w zapewnianiu globalnego bezpieczeń-stwa żywnościowego Spoacutełdzielnie two-rzone przez małe rodzinne gospodarstwa rolne są coraz popularniejsze na całym świecie Zwiększają wydajność w ujęciu globalnym i umożliwiają drobnym produ-centom rolnym efektywniejsze reagowa-nie na zmieniające się zapotrzebowanie na rynku Rolnicy należący do spoacutełdzielni mają większą indywidualną władzę i kon-trolę nad produkcją (w tym nad nakłada-mi i użytkowaniem gruntoacutew) niż mieliby

w ramach kontraktacji W ten sposoacuteb w modelu spoacutełdzielczym bezpieczeń-stwo żywnościowe jest mniej podatne na zagrożenia70

Lepszy dostęp do zasoboacutew narzędzi informacyjnych i usług ktoacutery zapewnia spoacutełdzielnia zachęca członkoacutew do pod-niesienia poziomu produkcji żywności przy jednoczesnej redukcji kosztoacutew transakcyjnych poprawie jakości i two-rzeniu miejsc pracy Często można to osiągnąć na obszarach gdzie możliwości podjęcia innej działalności gospodarczej są ograniczone Istnieje zatem znaczny potencjał pod względem przyczyniania się do dobrostanu społecznego i spoacutej-ności terytorialnej szczegoacutelnie w obliczu kryzysu gospodarczego ktoacutery w wielu państwach członkowskich doprowadził do wysokiego bezrobocia

Wiedza ta zwiększała chęć Komisji Europejskiej do wspierania gospodarstw rodzinnych Kiedy ONZ ogłosiła rok 2014 Międzynarodowym Rokiem Rolnictwa Rodzinnego w centrum uwagi znalazła się rola takich gospodarstw we wspiera-niu zroacutewnoważonej produkcji żywności We wnioskach dotyczących reformy WPR Komisja Europejska wykazała swoje za-angażowanie w ułatwianie wspoacutełpracy producentoacutew Od tego czasu przepro-wadzono dodatkowe prace na potrzeby wsparcia procesu decyzyjnego Komisji Między innymi opublikowano ważne badania71 na temat wsparcia ktoacutere jest rodzinnym gospodarstwom rolnym po-trzebne do rozwoju spoacutełdzielczości oraz rozpoczęto konsultacje dotyczące roli rol-nictwa rodzinnego72 ktoacuterych zadaniem jest określenie najważniejszych wyzwań i priorytetoacutew na przyszłość

69 Więcej informacji na temat żywności lokalnej i kroacutetkich łańcuchoacutew dostaw można znaleźć w bdquoPrzeglądzie Obszaroacutew Wiejskich UErdquo nr 12 httpenrdeceuropaeupublications-and-mediaeu-rural-reviewpleu-rural-review_plcfm

70 Motiram S i Vakulabharanam V (2007) Corporate and Cooperative Solutions for the Agrarian Crisis in Developing Countries Review of Radical Political Economics 360ndash46771 Wsparcie na rzecz spoacutełdzielni rolnikoacutew ndash sprawozdanie końcowe httpeceuropaeuagricultureexternal-studies2012support-farmers-coopfulltext_enpdf72 httpeceuropaeuagricultureconsultationsfamily-farming2013_plhtm

copy Peasant Evolution Producers Cooperative

Kroacutetkie łańcuchy dostaw

Rola jaką spoacutełdzielnie rodzinnych go-spodarstw rolnych odgrywają w za-pewnianiu globalnego bezpieczeństwa żywnościowego zyska większe uznanie czemu towarzyszyć będzie dostoso-wane do potrzeb wsparcie mające na celu umożliwienie restrukturyzacji sek-tora rolnego i przyspieszenie rozwoju spoacutełdzielczości Wspoacutelna polityka rolna wspiera wspoacutełpracę producentoacutew dzię-ki wspoacutelnej organizacji rynku73 produk-toacutew co umożliwiło lepszą koordynację poszczegoacutelnych łańcuchoacutew dostaw Jak już wspomniano WPR po 2013 r ma na celu dalsze usprawnianie wspoacutełpra-cy producentoacutew poprzez zapewnienie

wzmocnionych ram na potrzeby or-ganizacji producentoacutew stowarzyszeń organizacji producentoacutew i organizacji międzybranżowych jak roacutewnież wspiera-nie tworzenia grup producentoacutew i kroacutet-kich łańcuchoacutew dostaw Oczekuje się że ułatwi to wspoacutełpracę producentoacutew zapewniając chętnym rolnikom pewność prawa wsparcie finansowe i korzyści go-spodarcze Nowe możliwości prezentują także grupy operacyjne europejskiego partnerstwa innowacyjnego74 ktoacutere mogą umożliwiać nowym i istniejącym spoacutełdzielniom badanie i rozwijanie włas-nych metod pracy oraz penetrowanie nowych rynkoacutew75

Spoacutełdzielnie mogą roacutewnież zdecydować się na kreatywne myślenie o środkach polityki ktoacutere umożliwiają wspoacutelną pracę uczenie się i rozwijanie kapitału ludzkiego z wykorzystaniem wspoacutełpra-cy międzyterytorialnej i transnarodo-wej Wsparcie to będzie zwiastunem zmian w przyszłości europejskiej pro-dukcji rolnej dystrybucji i marketingu zmian skoncentrowanych na rodzin-nych gospodarstwach rolnych pro-duktach wysokiej jakości i skroacuteconych łańcuchach dostaw

73 httpeceuropaeuenterpriseglossarycmo_enhtm74 httpeceuropaeuagricultureeip75 httpeceuropaeuagricultureexternal-studies2012support-farmers-coopleaet_enpdf

Spoacutełdzielnia Peasant Evolution

Producersrsquo Co-Operative powstała

w 2004 r w hrabstwie Dorset

w południowo-zachodniej Anglii

jako spoacutełdzielnia drobnych pro-

ducentoacutew Obszar ten cechują

małe rodzinne gospodarstwa

rolne 33 z nich zrzeszyły się w celu

utworzenia spoacutełdzielni ktoacuterej

zadaniem jest zapewnianie wsparcia

aby gospodarstwa były w stanie

wypracowywać realny dochoacuted

Początkowo spoacutełdzielnia skupiała

się na rozwoju kroacutetkich łańcuchoacutew

dostaw ndash sprzedaży produktoacutew

bezpośrednio konsumentom restauracjom i punktom sprzedaży

detalicznej ndash aby zdobyć większą część zysku z produkcji budować relacje

z konsumentami i poszerzać wiedzę o gospodarstwach należących do

spoacutełdzielni W efekcie gospodarstwa te zdały sobie sprawę że potrzebują

urządzeń przetwoacuterczych aby nadać swoim produktom maksymalną wartość

dodaną W 2008 r uzyskały finansowanie za pośrednictwem lokalnej grupy

działania Leader i w ramach projektu lokalnego zbudowały wielofunkcyjny

zakład przetwoacuterczy w ktoacuterym mieści się między linia do wyciskania sokoacutew

i robienia przetworoacutew obiekty do przetwarzania zioacuteł pomieszczenie do

rozbioru mięsa i mleczarnia Sukces tego zakładu przetwoacuterczego sprawił że

spoacutełdzielnia zbadała inne możliwości

nadania swoim produktom wartości

dodanej Niedawno należące do niej

gospodarstwa wspoacutelnie działały

na rzecz utworzenia mobilnej

kawiarni ktoacutera w dalszym stopniu

zwiększa wartość ich produktoacutew

poprzez gastronomię i uliczną

sprzedaż żywności Spoacutełdzielnia

obecnie przekształca ten pojazd

gastronomiczny w mobilny sklep aby

obsługiwać lokalne obszary wiejskie

Jyoti Fernadez członkini i założycielka

spoacutełdzielni podkreśliła dodatkowe

korzyści płynące dla niej i jej ro-

dziny bdquoKiedy zaczęliśmy wspoacutełpracować przy przetwarzaniu zyskaliśmy

silniejsze poczucie wspoacutelnoty i tożsamości jako drobni producenci

rolni co zainspirowało nas do wspoacutełpracy przy wielu inicjatywach

marketingowych i projektach lokalnych Nasz obszar ożył ndash istniejące małe

gospodarstwa rolne zaczęły prężniej działać a nasze tereny przyciągają

coraz nowe podmioty Z naszego doświadczenia wynika że w rolnictwie

rodzinnym chodzi nie tylko o ekonomię ndash chodzi też o stworzenie

tętniącego życiem obszaru wiejskiego gdzie miło jest prowadzić rodzinne

życie Spoacutełdzielnie są kluczem do tworzenia poczucia wspoacutelnotyrdquo

wwwpeasantevolutioncouk

Spoacutełdzielnia Peasant Evolution Producersrsquo Co-Operative ndash Anglia

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

Rolnictwo rodzinne w krajach najsłabiej rozwiniętych - Afryka Subsaharyjska w centrum uwagi

Pomocna dłoń - Rola spoacutełdzielni na całym świecie

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

copy Kom

isja Europejska

Słowo wstępne

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

Konkurencyjność

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

Konkurencyjność

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

Konkurencyjność

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy Kom

isja Europejska

Konkurencyjność

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

Konkurencyjność

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

i społeczne

na własne potrzeby

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy Tim

Hudson

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

copy 123rf ndash N

icholas Han

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

alipan

copy Kom

isja Europejska

copy 123rf - O

leg Znamenskiy

copy RO

copy Kom

isja Europejska

Zakres innowacji

copy Kom

isja Europejska

copy CO

PA-COG

copy CEJA

copy Kom

isja Europejska

Leavs Limited

Norfolk Saffron

copy Richard W

Nr 16PL

Sfinansowała

copy Tim

Hudson

Pracujące rodziny

Belgia

Bułgaria

Czechy

Niemcy

Estonia

Grecja

Chorwacja

Włochy

Luksem

Austria

Portug

Finlan

Szwecja

Wielka

Brytan

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Kom

isja Europejska

copy Tim

Hudson

copy Tim

Hudson

Więcej informacji

copy Kom

isja Europejskacopy

Komisja Europejska

Więcej informacji

y ENRD

Więcej informacji

nawadnianiardquo

Więcej informacji

y ENRD

copy Tim

Hudson

y ENRD

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Kom

isja Europejska

copy Ludw

ig Matthias

copy Ludw

ig Matthias

Owocei warzywa

Produktymleczarskie

konsumentom69

konsument

Printed in Italy

Nr 16PL

Sfinansowała

K3-AJ-10-004-PL-C

K3-AJ-09-003-PL-C

K3-AJ-12-010-PL-CK3-AJ-12-011-PL-C

K3-AJ-12-015-PL-C

K3-AJ-12-016-PL-C

K3-AJ-11-009-PL-C K3-AJ-11-008-PL-C

K3-AJ-09-001-PL-CK3-AJ-09-002-PL-C

nr 4PL

czerwiec 2010

Komisja Europejska

jesień 2010

nr 5PL

i leśnym UE

Komisja Europejska

nr 6PL

nr 7PL

nr 8PL

lato 2011

nr 9PL

jesień 2011

nr 10PL

Zima 2011

nr 11PL

nr 14PL

Sfinansowała

Ndeg13PL

Jesień 2012

Funded by the

nr 12PL

Funded by the

Nr 15PL

wiosna 2013 r

Sfinansowała

Rolnictwo rodzinne

nr 17PL

zima 2013

Sfinansowała

Strona internetowa

httpenrdeceuropaeu

K3AJ13017PLN

Spis treści

Słowo wstępne

Documents

Przegl d - Europa · 2017. 10. 11. · Przegl!d Obszar w Wiejskich UE nr 17 Rolnictwo rodzinne jest fundamentem, na kt rym rolnictwo w Europie rozwija"o si! na przestrzeni wiek w