PRZEWODNIK PO RECEPTURZE APTECZNEJ - cib.umed.lodz.plcib.umed.lodz.pl/pliki/Przewodnik_Receptur_Aptecznych.pdf · n postać leku, jeśli lek występuje w kilku postaciach n dawkę,

Uniwersytet Medyczny w Łodzi Katedra Farmacji Stosowanej

Zakład Farmacji Aptecznej

PRZEWODNIK PO RECEPTURZE APTECZNEJ

dla studentówWydziału Farmaceutycznego

Praca zbiorowa pod redakcjąKazimiery Henryki Bodek

Artura Redlińskiego

Łódź 2018

Wydano na zlecenie Senackiej Komisji ds. WydawnictwUniwersytetu Medycznego w Łodzi

Autorzy:K. Henryka Bodek Teresa BujakZbigniew MarczyńskiMagdalena Piechota-Urbańska Artur RedlińskiGrażyna SamczewskaBeata Skibska Ewa Zawadzka

Recenzja:dr hab. n. farm. Edmunt Sieradzki, prof. nadzw. WUM

© Copyright by Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Wydanie IV poprawione i uzupełnioneŁódź 2018

ISBN 978-83-61058-02-1

Redakcja i skład komputerowy:K. Henryka Bodek

3

PRZEDMOWA

„Przewodnik po recepturze aptecznej” przygotowano celem przybliżenia zagadnień pracy recepturowej studentom Wydziału Farmaceutycznego. Opra-cowano go w oparciu o aktualne wydania Farmakopei Polskiej. Uwzględnia on obowiązujące urzędowe zapisy i rozporządzenia regulujące zasady wy-konywania i wydawania leków z apteki na podstawie recepty lekarskiej. Ko-lejne czwarte już wydanie Przewodnika zostało uaktualnione i rozszerzone. Uwzględniono w nim zapisy zawarte w Farmakopei Polskiej XI.

Przewodnik nie wyczerpuje całego programu nauczania farmacji stosowa-nej. Prezentuje jedynie wybrane zagadnienia dotyczące technologii postaci leku, w tym głównie leku recepturowego, które realizowane są w programie kształcenia dla III roku farmacji.

Założeniem autorów było przygotowanie możliwie zwięzłego wy-dawnictwa, nie powielającego nadmiernie informacji zawartych w pod-ręcznikach akademickich, natomiast bogatego w informacje praktyczne i przykłady recept z codziennej praktyki aptecznej. Poszczególne rozdzia-ły przewodnika dotyczą technologii płynnych, stałych i półstałych postaci leku recepturowego i poprzedzone są ich krótką charakterystyką. Ze wzglę-du na to, że receptura stałych i półstałych postaci leku wiąże się obecnie coraz powszechniej z zastosowaniem nowych technologii wytwarzania, stąd w wybranych rozdziałach zamieszczono przykłady recept i omówiono techni-kę sporządzania maści i czopków z zastosowaniem miksera recepturowego - Unguator® oraz proszków dozowanych przy użyciu kapsułkarki ręcznej Capsunorm.

„Przewodnik po recepturze aptecznej” jest pracą zbiorową, a autorami po-szczególnych rozdziałów są pracownicy Zakładu Farmacji Aptecznej, Katedry Farmacji Stosowanej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Mamy nadzieję, że to zwarte kompendium podstawowych i niezbędnych w recepturze informacji bę-dzie cenną pomocą dydaktyczną, solidną podstawą przygotowującą studentów farmacji do pracy zawodowej w aptece, a dla farmaceutów dobrym uzupełnie-niem wiedzy w ramach szkoleń podyplomowych.

Autorzy

5

SPIS TREŚCI

1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego 71.1 Apteka i pojęcie leku (K. Henryka Bodek)............................... 7

1.2 Recepta jako dokument apteczny (Beata Skibska) .................. 81.3 Wydawanie leków z apteki i realizacja recept

(Beata Skibska) ………………………………………………..……………………….. 121.4 Zasady sporządzania leku recepturowego

(K. Henryka Bodek, Beata Skibska) ...................................... 141.5 Tok postępowania przy wykonywaniu leku recepturowego

(K. Henryka Bodek) ........................................................... 181.6 Dawkowanie leków (K. Henryka Bodek) ................................ 20

1.7 Dawki leków dla dzieci (K. Henryka Bodek, T. Bujak) .............. 231.8 Nomenklatura środków farmaceutycznych

(K. Henryka Bodek) ........................................................... 30

1.9 Ważniejsze skróty i terminy łacińskie stosowane w recepturze (K. Henryka Bodek) ........................................................... 32

2. Recepturowe leki płynne ...................................................... 37

2.1 Roztwory (Artur Redliński) .................................................. 38

2.2 Krople (Artur Redliński) ...................................................... 44

2.3 Mieszanki (Artur Redliński) .................................................. 50

2.4 Odwary, napary, maceracje (Ewa Zawadzka) ......................... 59

2.4.1 Odwary ................................................................. 60

2.4.2 Napary .................................................................. 62

2.4.3 Maceracje .............................................................. 63

2.5 Emulsje lecznicze (Magdalena Piechota-Urbańska) .................. 632.6 Zawiesiny (Zbigniew Marczyński, Artur Redliński) ................... 68

6

3. Recepturowe leki półstałe .................................................... 813.1 Maści (Magdalena Piechota-Urbańska) ................................. 82

4. Recepturowe leki stałe ........................................................ 94

4.1 Proszki (Zbigniew Marczyński) ........................................... 94

4.2 Zioła (Ewa Zawadzka) ...................................................... 114

4.3 Pigułki (Ewa Zawadzka) .................................................... 116

4.4 Czopki (Magdalena Piechota-Urbańska, Grażyna Samczewska) 1175. Dobra praktyka sporządzania leków w aptece

(Artur Redliński) ..................................................................... 1386. Synonimy ............................................................................ 142

7. Wykazy substancji leczniczych ............................................ 1508. Piśmiennictwo .................................................................... 155

7

1. RECEPTA I OGÓLNE ZASADY SPORZĄDZANIA LEKU RECEPTUROWEGO

1.1 Apteka i pojęcie leku (K. Henryka Bodek)Nazwa „apteka” oznacza – zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 6.09.2001 r.

Prawo farmaceutyczne (Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 z późn. zm.) – miej-sce wykonywania usługi farmaceutycznej, której wykonawcą jest farmaceuta zatrudniony w aptece.

W przypadku apteki ogólnodostępnej, zgodnie z zapisami prawa farmaceutycznego, usługa farmaceutyczna polega na:n wydawaniu produktów leczniczych i wyrobów medycznych,n sporządzaniu leku recepturowego w terminie nie dłuższym niż 48 godzin

od złożenia recepty przez pacjenta,n sporządzaniu leku recepturowego zawierającego środek odurzający lub

oznaczony „wydać natychmiast” w terminie nie dłuższym niż 4 godziny,n sporządzaniu leku aptecznego,n udzielaniu informacji pacjentowi o produktach leczniczych i wyrobach

medycznych.

Apteki – zgodnie z zapisem ustawy Prawo farmaceutyczne – są zobowią-zane do posiadania leków i wyrobów medycznych, ze szczególnym uwzględ-nieniem leków refundowanych, w ilościach i asortymencie niezbędnych do za-spokojenia potrzeb zdrowotnych miejscowej ludności. Jeżeli w aptece brak leku, w tym również leku recepturowego lub składnika do jego wykonania, farmaceuta powinien zapewnić nabycie poszukiwanego produktu w terminie uzgodnionym z pacjentem [1].

Ustawa Prawo farmaceutyczne definiuje m.in. następujące pojęcia: produkt leczniczy, produkt leczniczy oryginalny, lek gotowy, lek recepturowy, lek ap-teczny, surowiec farmaceutyczny. Zgodnie z tym zapisem:n Produktem leczniczym jest substancja lub mieszanina substancji,

której przypisuje się właściwości zapobiegania chorobom lub leczenia chorób, stosowana w celu przywrócenia, poprawienia lub modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu ludzkiego lub zwierzęcego.

n Produktem leczniczym oryginalnym jest produkt leczniczy wprowa-dzany do stosowania w lecznictwie na podstawie pełnej dokumentacji dotyczącej badań chemicznych, biologicznych, farmaceutycznych, far-makologicznych, toksykologicznych i klinicznych.

n Lekiem gotowym jest produkt leczniczy wprowadzony do obrotu pod określoną nazwą, w określonym opakowaniu.

n Lekiem recepturowym jest produkt leczniczy sporządzony w aptece na podstawie recepty lekarskiej.

8

Przewodnik po recepturze aptecznej

n Lekiem aptecznym jest produkt leczniczy sporządzony w aptece zgod-nie z przepisami zawartymi w Farmakopei Polskiej lub w farmakopeach uznawanych w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

n Surowcem farmaceutycznym jest substancja lub mieszanina sub-stancji wykorzystana do sporządzania lub wytwarzania produktów lecz-niczych [1].

Leki i surowce farmaceutyczne dostępne w aptekach powinny mieć po- zwolenie na dopuszczenie do obrotu, wydane przez prezesa Urzędu Produktów Leczniczych, wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Wyjątek stano-wią leki recepturowe i leki apteczne, jednak substancje użyte do wykonania leków złożonych powinny posiadać stosowne pozwolenia.

Leki oraz wyroby medyczne wydawane są z apteki ogólnodostępnej przez farmaceutę lub technika farmaceutycznego w ramach jego uprawnień zawo-dowych na podstawie recepty lekarskiej, farmaceutycznej, weterynaryjnej lub bez recepty.

Zgodnie z art. 23a ustawy Prawo farmaceutyczne wyróżnia się kilka kate-gorii dostępności leków. Leki wydawane na receptę są oznaczone symbolami

„Rp”, „Rpw”, „Lz”, „Rpz”.

Oznaczenie „Rp” dotyczy leków, które powinny być wydawane z apteki na receptę, ponieważ zawierają substancje:n które mogą stanowić bezpośrednie lub pośrednie zagrożenie dla życia

lub zdrowia ludzkiego, gdy są stosowane bez nadzoru lekarza,n które często są stosowane nieprawidłowo, co może prowadzić do bezpo-

średniego lub pośredniego zagrożenia zdrowia ludzkiego,n których działanie lub niepożądane działanie wymaga dalszych badań.

Leki wydawane bez recepty lekarskiej określa się skrótem – OTC (over the counter).

1.2 Recepta jako dokument apteczny (Beata Skibska)Dyspensowanie leków w aptece wiąże się najczęściej z realizacją recept.

Recepta jest zarówno dokumentem prawnym, jak i finansowym. Stanowi pisemne polecenie lekarza skierowane do farmaceuty odnośnie sporządzenia, oznaczenia i wydania określonego leku gotowego, recepturowego lub mate-riału medycznego. Jest też formą rozliczenia apteki z Narodowym Funduszem Zdrowia. Stosowne przepisy regulują w sposób jednoznaczny zasady wysta-wiania recept przez osoby uprawnione, a także zasady wydawania przepisa-nych leków z apteki.

Wystawienie recepty polega na czytelnym naniesieniu lub wydrukowa- niu na awersie recepty treści obejmującej dane określone w rozporządzeniu Ministra Zdrowia oraz złożeniu własnoręcznego podpisu przez osobę upraw- nioną, tj. lekarza, lekarza stomatologa lub felczera [2].

9

Rozdzial 1. Recepta i ogólne zasady sporządzania leku recepturowego

Układ recepty jest ściśle określony (Rycina 1) i zgodnie z obowiązującymi przepisami na awersie recepty muszą znajdować się dane dotyczące:

1. W tym miejscu wpisywany jest numer Oddziału Wojewódzkiego NFZ, odpowied-ni ze względu na miejsce zamieszkania pacjenta.

2. Rozporządzenie określa następujące uprawnienia:

IW - inwalidzi wojskowi, IB - inwalidzi wojenni,

ZK - zasłużeni honorowi dawcy krwi, AZ - chorzy na azbestozę,PO - żołnierze zasadniczej służbywojskowej,WP - żołnierze w czynnej służbiewojskowej,DN - nieubezpieczone dziecido ukończenia 18 roku życia,CN - osoby nieubezpieczone, którym

należą się świadczenia związane z ciążą, porodem i połogiem,

S – osoby, które ukończyły 75 rok życia.

W przypadku braku uprawnień wpi-suje się „X”.

3. Lekarz może wystawić kilka recet na kolejne miesięczne kuracje, określając dzień, od którego może nastąpić ich realizacja

Rycina 1. Wzór recepty z opisem [opracowanie własne w oparciu o „Wykaz leków” 2018].

1. Podmiotu (Superscriptio), z którym Narodowy Fundusz Zdrowia za-warł umowę na podstawie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu. Dane te w formie nadruku, naklejki lub pieczęci powinny być naniesione w miejscu oznaczonym – „Świadczeniodawca”. Powinny zawierać:n nazwę świadczeniodawcy,n pełny adres miejsca udzielania świadczenia i numer telefonu,n identyfikator świadczeniodawcy (stanowiący 9 pierwszych liczb numeru

REGON), n kod kreskowy identyfikujący świadczeniodawcę przydatny do zautoma-

tyzowanego odczytu

10


n w przypadku recepty wystawionej przez lekarza dla siebie lub rodziny, w miejscu pola „Świadczeniodawca, powinno znaleźć się jego imię i na-zwisko, adres i numer telefonu oraz dziewięciocyfrowy numer nadany przez Fundusz.

2. Pacjenta (Nomen aegroti), wpisane w część oznaczoną „Pacjent” z po-daniem:n imienia i nazwiska pacjenta,n adresu zamieszkania (nazwa miejscowości, ulica, numer domu i numer

lokalu-jeśli nadano) n numeru PESEL,n wieku w przypadku pacjenta poniżej 18 roku życia, jeśli nie można go

ustalić na podstawie numeru PESEL).

W przypadku dzieci do pierwszego roku życia, niemających numeru PESEL, należy wpisać numer PESEL przedstawiciela ustawowego lub opiekuna fak-tycznego oraz potwierdzić odpowiednią adnotacją i podpisem lekarza wysta-wiającego receptę.

Powyższe dane dają możliwość stwierdzenia czy lek otrzyma osoba, dla której jest przeznaczony, a także umożliwiają sprawdzenie przez farmaceutę dawek przepisanego leku.

Lekarz, wystawiający receptę dla siebie albo dla małżonka oraz rodzeń- stwa, wpisuje dodatkowo adnotację: „pro autore”, „pro familiae”, „pro medi- co”, „ad manus medici”, „ad usum proprium”.

W miejscu przeznaczonym na podanie identyfikatora płatnika powinien być wpisany numer oddziału Funduszu, np. 05 (w przypadku pacjenta z łódzkiego oddziału Funduszu) lub symbol państwa, w którm pacjent jest ubezpieczony. W przypadku, gdy pacjent jest nieubezpieczony, powinien być wpisany znak X.

W miejscu uprawnień dodatkowych pacjenta powinien być wpisany kod określonego uprawnienia, np. IB – inwalida wojenny, uprawniony do bezpłat-nego nabycia leków oznaczonych symbolem „Rp” i wpisanych do Rejestru Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na Terytorium RP. Wydanie leków może nastąpić po przedłożeniu recepty oraz okazaniu dokumentu po-twierdzającego uprawnienia.

Osoby, które ukończyły 75 rok życia powinny mieć wpisany kod S w upraw-nieniach dodatkowych. W tym przypadku nie jest wymagany dokument po-twierdzający powyższe uprawnienie.

Jeżeli pacjentowi nie przysługują takie uprawnienia, to w miejsce kodu uprawnień dodatkowych powinien wpisany być znak „X”.

3. Nazwy leku gotowego lub składu leku recepturowego (Praescriptio, ordinatio) z jednoczesnym wskazaniem (Praeposito, invocatio)„Rp.” (recipe - weź).W tej części recepty, w odniesieniu do leków gotowych należy wpisać na-

stępujące dane:

11


n międzynarodową lub handlową nazwę leku, Jeżeli życzeniem lekarza jest, aby na opakowaniu farmaceuta podał ofi-

cynalną (farmakopealną) nazwę preparatu, określa to D.s.n. (Da suo nomine - oznacz właściwą nazwę).

n postać leku, jeśli lek występuje w kilku postaciachn dawkę, jeżeli lek jest zarejestrowany w kilku dawkach,n ilość leku, którą określa się cyframi arabskimin sposób dawkowania (Signatura), oznaczony symbolem D.S. (da signa-

tura oznacz), jeśli na recepcie lekarz przepisał więcej niż dwa najmniej-sze opakowania leków zarejestrowanych w Urzędowym Wykazie Leków Refundowanych. Lek, środek spożywczy lub wyrób medyczny powinien być wydany na czas stosowania nie dłuższy niż 120 dni kuracji i wynikać ze sposo-bu dawkowania i ilości przepisanego leku. Jeżeli na recepcie przepisa-no środki odurzające grupy I-N lub substancje psychotropowe grupy II-P, przepisana ilość leku nie może przekraczać 90 dni stosowania. (Dz.U.06.169.1216 Rozporządzenie w sprawie środków odurzających, substancji psychotropowych, prekursorów kategorii I i preparatów za-wierających te środki lub substancje).W sposobie dawkowania zawarte są wskazówki w języku polskim do-tyczące stosowania leku, np. 3 razy dziennie 1 proszek. Czasem lekarz podaje zalecenie ogólne, np. D.S. zewnętrznie lub D.S. wiadomo.

n oznaczenie rodzaju odpłatności dla każdego z przepisanych leków.

4. Daty wystawienia recepty (datum)Termin realizacji recepty nie może przekroczyć 30 dni od daty wystawienie

lub daty realizacji (jeśli jest), zaś w przypadku antybiotyków 7 dni, preparatów immunologicznych oraz leków sprowadzanych z zagranicy dla użytkowników indywidualnych 120 dni, preparatów zawierających środki odurzające grupy I-N lub substancje psychotropowe grupy II-P 30 dni.

5. Daty realizacji recepty (datum)Data realizacji określa dzień, od którego może nastąpić realizacja recepty.

Umożliwia ona wystawienie kilku recept na kolejne miesięczne kuracje. Jeśli lekarz nie korzysta z możliwości określenia daty realizacji, powinien umieścić w tym polu znak X.

6. Nazwisko lekarza (Nomen medici)Dane identyfikacyjne lekarza wystawiającego receptę powinny być nanie-

sione w formie nadruku, pieczęci albo naklejki i powinny obejmować co naj-mniej jego imię i nazwisko oraz numer prawa wykonywania zawodu. W polu przeznaczonym na powyższe dane lekarz składa odręcznie swój podpis.

Polecenie pilnej realizacji recepty określone jest przez zamieszczenie adnotacji cito = szybko, citissime = niezwłocznie lub statim = natychmiast. W przypadku takiej adnotacji farmaceuta zobowiązany jest do wydania leku w ciągu 4 godzin. Przepis ten obowiązuje w dniu wystawienia recepty [1].

12


Na recepcie powinny znajdować się kody kreskowe. Za pomocą kodu kre-skowego powinien być przedstawiony numer recepty, numer PWZ lekarza wy-stawiającego receptę oraz numer REGON świadczeniodawcy.

Na recepcie mogą być dokonywane poprawki wyłącznie przez osobę wy- stawiającą receptę. Wyjątkiem jest wpisanie przez farmaceutę identyfikatora kodu uprawnień dodatkowych pacjenta lub identyfikatora wojewódzkiego od- działu NFZ na podstawie odpowiednich dokumentów przedstawionych przez osobę okazującą receptę do realizacji. Możliwa jest również poprawa numeru PESEL.

Recepta wystawiana na leki recepturowe

Skład recepturowy leku podany w Praescriptio recepty powinien uwzględ-niać następującą kolejność składników:n basis (remedium cardinale) - lek główny,n adiuvans - lek wspomagający,n corrigens – środek poprawiający smak, zapach lub wygląd,n vehiculum, constituens, excipiens, solvens, menstruum – podsta-

wa, podłoże, rozpuszczalnik.

Składniki leku recepturowego mogą być zapisane pod nazwą farmakopeal- ną, synonimową lub zastrzeżoną przez wytwórcę.

Ilość substancji przeznaczonej do sporządzenia leku recepturowego określa się na recepcie w gramach, cyframi arabskimi, bez użycia skrótu g w następu-jący sposób, np.: 1,0; 10,0; 100,0, tj. z zaznaczeniem miejsca po przecinku. Nieprawidłowy jest sposób zapisania 1; 10; 100. W wyjątkowych przypad-kach ilości te mogą być podawane w miligramach, lecz wówczas musi to być zaznaczone skrótem mg (np. Stilboestrolum tabl. 0,25 mg). Małe ilości nie-których roztworów (olejki lotne, witaminy) podaje się na recepcie w kroplach (Tabela 1).

Przykład

1.1) Rp.Vit. A liq. 10,0Vit. E liq. 10,0Menthae piperitae olei gtt. 6Glyceroli 20,0Aquae ad 100,0

1.3 Wydawanie leków z apteki i realizacja recept (Beata Skibska)

Zasady realizacji recept określa Ustawa z dn. 12.05.2011 r. (Dz.U. Nr 122, poz.696) z późniejrzymi zmianami Ustawa z dn. 13.01.2012 r., poz. 95 oraz

13


Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 08.03.2012 r. w sprawie recept le-karskich. W dniu 1 września 2016 roku weszło w życie Rozporządzenie Mini-stra Zdrowia w sprawie recept lekarskich z dnia 2 sierpnia 2016 roku (Dz.U z 17 sierpnia 2016 r. poz. 1261). Rozporządzenie reguluje zasady wystawiania i realizacji recept na bezpłatne produkty wydawane pacjentom, którzy ukoń-czyli 75 rok życia.

Tabela 1. Cyfry rzymskie i arabskie oraz ich nazwy łacińskie [1].

Cyfry Nazwałacińska

Cyfry Nazwałacińskarzymskie arabskie rzymskie arabskie

I l unus XXX 30 trigintaII 2 duo XL 40 quadragintaIII 3 tres L 50 quinquagintaIV 4 quattuor LX 60 sexagintaV 5 quinque XC 90 nonagintaVI 6 sex C 100 centumVII 7 septem CC 200 ducentiVIII 8 octo CD 400 quadringentiIX 9 novem D 500 quingentiX 10 decem DC 600 sexcenti

XII 12 duodecim CM 900 nongentiXV 15 quindecim M 1000 mille

XVIII 18 duodevigintiXIX 19 udevigintiXX 20 viginti

Produkty lecznicze i wyroby medyczne wydawane są z aptek na pod-stawie recepty lekarskiej z odpłatnością 100%, częściową odpłatnością lub bezpłatnie.

Wykaz leków refundowanych ogłasza Minister Zdrowia stosownym rozpo-rządzeniem, zaopiniowanym wcześniej przez Naczelną Radę Aptekarską, Na-czelną Radę Lekarską oraz Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Opłata, jaką uiszcza pacjent za lek refundowany, stanowi różnicę między jego ceną detaliczną a kwotą refundowaną przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

W przypadku niektórych leków refundowanych ustalane są limity. Jeżeli cena detaliczna leku jest wyższa od limitu, pacjent musi dopłacić różnicę, jaka istnieje pomiędzy tymi wartościami.

Obowiązkiem farmaceuty jest powiadomienie pacjenta o możliwości naby-cia innego leku, niż przepisany na recepcie, którego cena nie przekracza usta-lonego limitu. Jednak musi on posiadać taką samą nazwę międzynarodową, identyczną dawkę, występować w takiej samej postaci i zawierać takie samo wskazanie terapeutyczne.

14


Nie ma takiej możliwości w przypadku adnotacji lekarskiej na recepcie:„nie zamieniać”.

Jeśli nie wpisano, wpisano błędnie lub nieczytelnie rodzaj odpłatności, ap-teka wydaje lek z najwyższą odpłatnością z wykazu (najmniejszą dopłatą NFZ)

Rodzaje odpłatności za leki refundowane ustanowione przez Ministra Zdrowia:n Bezpłatne (B)n Ryczałt (R)n 50% limitu finansowanian 30% limitu finansowania

Na recepcie można przepisać do pięciu leków gotowych lub wyrobów me-dycznych albo jeden lek recepturowy. W przypadku recepty o kategorii dostęp-ności „Rpw” (leki narkotyczne) oraz zawierającej leki, w skład których wcho-dzą substancje psychoaktywne z grup III-P, IV-P, II-N, przepisać można tylko jeden lek. Dodatkowo w odniesieniu do powyższych recept, lekarz powinien wyrazić słowami ilość środka odurzającego lub substancji psychotropowej [1].

Leki recepturowe są wydawane z odpłatnością ryczałtową lub 100% w za-leżności od składu recepty.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia ściśle określa ilość leku recepturowego, jaką można wydać pacjentowi za opłatą ryczałtową, np.:n proszki dzielone 20 szt.n czopki, globulki, pręciki 12 szt.n pigułki 30 szt.n maści, kremy, mazidła 100 g.

Na jednej recepcie można przepisać podwójną ilość leku recepturowego, a w przypadku maści, kremów, mazideł, past albo żelów do stosowania na skórę, dziesięciokrotną ilość leku.

1.4 Zasady sporządzania leku recepturowego (K. Henryka Bodek, B. Skibska)Leki w aptece wykonuje się na podstawie recepty lekarskiej, jej odpisu lub

na podstawie monografii farmakopealnych zgodnie z zasadami dobrej praktyki aptekarskiej i posiadaną przez farmaceutę wiedzą fachową. Leki recepturowe przepisywane są przez lekarzy przede wszystkim z uwagi na możliwość za-proponowania jakościowego i ilościowego składu leku indywidualnie dla da-nego chorego, w zależności od stopnia zaawansowania choroby oraz potrzeb chorego [1].

Dużą zaletą leków recepturowych jest także możliwość podania ich cho-remu bezpośrednio po sporządzeniu w aptece. Zobowiązuje to jednak farma-ceutę do szczególnej uwagi, aby jakość wykonanego leku odpowiadała wszyst-kim wymogom stawianym danej postaci leku.

15


Poszczególne etapy wykonywania leku recepturowego powinny być szcze- gółowo przeanalizowane, a sposób sporządzania leku powinien być właściwie przemyślany i uwzględniać najlepsze standardy postępowania.

Należy mieć zawsze na uwadze fakt, że preparat jest przeznaczony dla człowieka chorego i że w związku z tym nie wolno popełnić żadnego błędu.

Sporządzenie leku recepturowego polega na:1. Łączeniu w odpowiedni sposób poszczególnych składników:

a) rozpuszczaniu lub zawieszaniu substancji leczniczych i pomocniczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub podłożu,

b) rozdrabnianiu, mieszaniu składników stałych,c) mieszaniu składników płynnych.

2. Przenoszeniu do opakowania właściwego dla danej postaci leku.3. Etykietowaniu.

Podczas sporządzania leków w aptece należy unikać czynników wpływają-cych na zmniejszenie trwałości leku. Wszystkie powyższe czynności powinny być wykonane w odpowiednich warunkach, z zachowaniem wszelkich zasad gwarantujących właściwą jakość leku.

Zalecane jest opracowanie sposobu przygotowania leków niejałowych oraz podejmowanie odpowiednich działań, które gwarantować będą właściwą ja-kość mikrobiologiczną leków. Kryteria akceptacji dla mikrobiologicznej jakości preparatów niejałowych są zawarte w Farmakopei Polskiej XI w rozdziale 5.1.4 „Mikrobiologiczna jakość niejałowych preparatów farmaceutycznych i substan-cji do celów farmaceutycznych”, natomiast odpowiednie zalecenia dla prepa-ratów jałowych są zawarte w FP XI w rozdziale 5.1.1. „Metody sporządzania preparatów jałowych”.

Przedstawiono kryteria przyjęte w FP XI dla wybranych dróg podania leku. Postacie leku podzielono na trzy zasadnicze grupy, dokładnie określając do-puszczalne normy obecności bakterii i grzybów w poszczególnych preparatach. W porównaniu z poprzednimi kryteria te zostały znacznie zaostrzone.

Powyższe dane stanowią podstawę do określenia miejsca wykonania danej postaci leku i sposobu jej wykonania. Zwiększenie wymagań dotyczących ja-kości postaci leku skłania do doskonalenia pracy recepturowej przez zastoso-wanie i w tym zkresie nowych rozwiązań.

Pomieszczenia i wyposażenieMiejsca do sporządzania leków recepturowych powinny być wydzielone

z zespołu pozostałych pomieszczeń apteki. Dotyczy to szczególnie sporządza- nia preparatów jałowych. Pomieszczenia, w których sporządza się leki recepturowe oraz wykonuje się czynności pomocnicze bezpośrednio związane z wykonaniem leku, stanowią przestrzeń podlegającą kontroli mikrobiologicznej.

16


Naczynia i urządzenia używane do sporządzania leku recepturowego i aptecznego powinny być dostosowane do rodzaju i ilości wykonywanego leku. W celu zapewnienia odpowiedniej jakości leku należy utrzymywać je w ideal-nej czystości i co pewien czas kontrolować pod względem prawidłowości dzia-łania (okresowa walidacja urządzeń). Zasadnicze przeznaczenie naczyń i urzą-dzeń wiąże się z takimi czynnościami, jak: ważenie, rozdrabnianie, mieszanie, ogrzewanie, rozdzielanie do bezpośrednich opakowań.

WażenieWażenie jest podstawową czynnością w wykonywaniu leku w warunkach

aptecznych. Obecnie stosuje się w tym celu dwa rodzaje wag: odważnikowe (szalkowe) i elektroniczne. W zależności od zakresu pomiarowego wyróżnia- my kilka typów każdego rodzaju wag.

Zastosowanie elektronicznych wag aptecznych stanowi postęp w tym zakresie. W pracy recepturowej używa się zasadniczo trzy typy wag elektronicznych o maksymalnym obciążeniu do 50 g, 100 g i 2000 g. Podczas odważania poszczególnych składników leku recepturowego należy mieć na uwadze wszel-kie zasady postępowania lege artis, zapewniające prawidłowe sporządzanie leku.

Inne czynności, jak rozdrabnianie, mieszanie, ogrzewanie, rozdzielanie do bezpośrednich opakowań omówiono w kolejnych rozdziałach przewodnika do- tyczących poszczególnych postaci leku recepturowego.

SubstancjeSubstancje używane do sporządzania leku recepturowego powinny być

w odpowiedni sposób przechowywane, zabezpieczone przed wpływem czynni- ków zewnętrznych, a także we właściwy sposób oznakowane.

Farmakopea Polska XI wprowadza podział substancji na bardzo silnie dzia-łające (wykaz A), silnie działające (wykaz B) oraz środki odurzające (wykaz N). Pozostałe określa się mianem substancji słabo działających [3].

Oznakowanie opakowań do przechowywania surowców powinno być zgodne z wykazem podanym w Farmakopei Polskiej:

wykaz A – substancje bardzo silnie działające – biały napis na czarnym tle z białą obwódką,

wykaz B – substancje silnie działające – czerwony napis na białym tle z czerwoną obwódką

wykaz N – środki odurzające – biały napis na czarnym tle z czerwoną ob-wódką,

pozostałe środki farmaceutyczne – czarny napis na białym tle z czarną ob-wódką.

Wykazy substancji leczniczych podano na str. 150.

Oznakowanie znajdujące się na tylnej ścianie naczynia musi zawierać na-stępujące dane: seria, data ważności i podmiot odpowiedzialny.

17


Oznakowanie opakowań według tej zasady zwiększa bezpieczeństwo spo-rządzania leku recepturowego.

Zróżnicowanie koloru napisów na etykietach ma na celu zwrócenie uwagi farmaceuty na poprawność wyboru substancji w celu zwiększenia bezpieczeń- stwa przy sporządzaniu leku recepturowego i uniknięcia pomyłek. Substan- cje należące do wykazów A i B powinny być przechowywane w zamykanych szafach, natomiast środki odurzające dodatkowo odpowiednio zabezpieczone, zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz ewidencjonowane w książce kontroli środków odurzających i psychotropowych.

Substancje przeznaczone do sporządzania leków recepturowych i aptecznych mogą być przechowywane w opakowaniach fabrycznych producenta pod warunkiem zachowania właściwej jakości przez cały okres stosowania. Ozna- kowanie surowców farmaceutycznych powinno zawierać następujące dane: nazwę surowca farmaceutycznego, nazwę producenta leku, numer serii, termin ważności i symbol narażenia.

Środki objęte wykazami A, B, N wydaje się wyłącznie na recepty lekarskie. Dla leków objętych wykazami A, B, N obowiązuje przestrzeganie dawki maksymalnej. Jednocześnie przy przepisywaniu leków z wykazu A, B, N dla dzieci, należy na recepcie podać wiek i masę ciała dziecka (farmaceuta powinien dokonać weryfikacji dawki).

OpakowanieOpakowanie leku recepturowego stanowi jego integralną część, zapewnia-

jącą odpowiednią jakość leku, trwałość i bezpieczeństwo stosowania. Powinno zapewniać wygodne otwieranie i aplikowanie leku, ale jednocześnie zabezpie- czać przed łatwym dostępem dla dzieci. Opakowania mogą być jednodawkowe lub wielodawkowe, wykonane ze szkła lub tworzywa sztucznego przezna-czonego do celów farmaceutycznych.

Przy wyborze właściwego opakowania leku recepturowego należy kierować się:n właściwościami fizykochemicznymi substancji leczniczej,n rodzajem postaci leku,n wrażliwością na działanie takich czynników, jak temperatura, światło,

wilgoć, miejsce aplikacji leku.

W preparatyce recepturowej stosowane sa substancje wrażliwe na dzia- łanie wilgoci, do których zaliczyć należy m.in.: azotan sodu, bromek amonu, bromek sodu, bromek wapnia, chlorek wapnia, jodek sodu i inne.

Przykłady substancji leczniczych i pomocniczych wrażliwych na światło, stosowanych w recepturze to: benzokaina, chloramfenikol, chlorowodorek li-dokainy, erytromycyna, fiolet krystaliczny, hydrokortyzon, kwas salicylowy, mleczan etakrydyny, nystatyna, octan chlorheksydyny, prednizolon, siarczan neomycyny, sulfonamidy, tanina, tłuszcze nienasycone. Należy je przecho-wywać w pojemnikach chroniących bezpośrednio przed działaniem światła,

18


np. w opakowaniach bezpośrednich ze szkła oranżowego lub z tworzywa sztucznego.

Prawidłowo dobrane opakowanie, jak i warunki przechowywania leku recepturowego mają chronić przed negatywnymi skutkami, takimi, jak:n utrata masy substancji leczniczej na skutek procesu utleniania, hydroli-

zy lub parowania rozpuszczalnika,n zmiana właściwości fizycznych postaci leku,n zmiana zabarwienia,n zmiana dostępności biologicznej substancji leczniczej z postaci leku.

Z tych względów Farmakopea wprowadza określenie „pojemniki hermetycz-nie zamknięte”, niedopuszczające wymiany gazowej oraz określenie „pojemni-ki dobrze zamknięte”, pozwalające na kilkakrotne pobieranie zawartych w nich postaci leków. Ponadto w FP XI orientacyjnie określono zakresy temperatury, w jakiej powinny być przechowywane leki, co w określonych przypadkach po-winno być umieszczone na etykiecie opakowania leku.

1.5 Tok postępowania przy wykonywaniu leku recepturowego (K. Henryka Bodek)

Farmaceuta przed sporządzeniem leku recepturowego powinien dokonać oceny recepty pod względem merytorycznym, uważnie przeanalizować skład preparatu pod kątem właściwości fizykochemicznych substancji leczniczych i pomocniczych oraz możliwości wystąpienia interakcji między poszczegól- nymi składnikami postaci leku i wywołania niepożądanych reakcji. Wiedza w tym zakresie pozwala na wybór właściwego toku postępowania. Konieczne jest również sprawdzenie dawek w przypadku przepisania przez lekarza sub-stancji należących do wykazu A, B lub N. W przypadku przepisania w recepcie składnika niewystępującego w formie substancji pro receptura korzysta się z leków gotowych w taki sposób, aby zapewnić odpowiednia jakość wykony-wanego leku recepturowego [1].

Jakiekolwiek wątpliwości, co do prawidłowego wykonania leku, powinny być natychmiast skonsultowane i wyjaśnione.

Do sporządzenia leku należy przygotować naczynia apteczne i odpowiednie opakowanie. Surowce farmaceutyczne potrzebne do wykonania leku należy pobierać pojedynczo i kolejno odważać.

W celu uniknięcia pomyłki podczas ich pobierania słuszna jest zasada trzy- krotnego uważnego odczytywania treści etykiety na naczyniu: po raz pierwszy przy zdejmowaniu naczynia z półki, po raz drugi przed odważaniem, po raz trzeci przy odkładaniu naczynia z powrotem na półkę.

Nie należy w żadnym przypadku gromadzić naczyń z surowcami na stole recepturowym, w miejscu wykonywania leku. Taki sposób postępowania może być przyczyną popełnienia błędu przy odważaniu poszczególnych składników leku.

19


W kolejnych rozdziałach skryptu przedstawiono sposób sporządzania róż- nych postaci leku recepturowego lege artis.

Przystępując do wykonywania leku recepturowego, należy w pierwszej ko-lejności dokonać wizualnej oceny składników oraz oceny ich cech organolep-tycznych, sprawdzić właściwości fizykochemiczne poszczególnych składników na podstawie danych zawartych m.in. w odpowiednich monografiach farma-kopealnych, na etykietach, w certyfikatach lub innych dostępnych źródłach informacji, a także na podstawie własnej wiedzy. Taki sposób postępowania zapewnia wybór prawidłowej metody sporządzania leku co umożliwi ustalenie prawidłowej metody sporządzania leku.

Przy wykonywaniu preparatów płynnych, zwłaszcza wieloskładnikowych, należy zawsze sprawdzić rozpuszczalność substancji stałych. Jeżeli są to sub-stancje słabo rozpuszczalne w wodzie, natomiast rozpuszczalne w pozosta-łych składnikach leku recepturowego, należy je w nich rozpuszczać tak, aby w najprostszy sposób uzyskać prawidłowo wykonany preparat. Jeżeli jednak są to substancje trudno rozpuszczalne lub występujące w formie granulatów, wówczas zawsze należy je przed rozpuszczeniem rozdrobnić w celu zmniejsze-nia wielkości cząstek i zwiększenia powierzchni kontaktu z rozpuszczalnikiem.

Przykład

1.2) Rp.Natrii hydrogenocarbonatis 0,7Glyceroli 4,5Aquae ad 15,0

M.f. sol.D.S. Krople do ucha

1 cz. wodorowęglanu sodu rozpuszcza się w 11 cz. wody. Ilość wody przepisana w recepcie jest wystarczająca do jego rozpuszczenia. Aby jednak przy-spieszyć proces rozpuszczania, wodorowęglan sodu należy rozdrobnić w moź-dzierzu. Do zlewki odważyć ok. 9,0 g wody, dodać wodorowęglan sodu i mie-szać do całkowitego rozpuszczenia substancji. Dodać glicerol i uzupełnić wodą do masy 15,0 g.

Lek recepturowy prawidłowo wykonany, umieszczony we właściwym opakowaniu, musi być w odpowiedni sposób oznakowany. W tym celu stosuje się etykiety apteczne.

Etykiety apteczne leków recepturowych do stosowania wewnętrznego są białe, z dodatkowym oznaczeniem „do użytku wewnętrznego”, natomiast sto-sowanych zewnętrznie – pomarańczowe, z dodatkowym oznaczeniem „do użytku zewnętrznego”.

20


Treść etykiety może być wypełniona ręcznie lub wydrukowana. Powinna zawierać:n nazwę i adres apteki,n imię i nazwisko osoby, dla której lek jest przeznaczony,n imię i nazwisko osoby wystawiającej receptę,n skład leku (nie podaje się składu leku, jeśli osoba wystawiająca receptę

zamieściła informację „wydać bez składu”),n sposób dawkowania leku,n dane o warunkach przechowywania leku,n datę wykonania leku,n czytelny podpis osoby wykonującej lek,n termin przydatności do użycia wykonanego leku.

Dodatkowo umieszczone są na opakowaniu informacje w postaci piktogra- mów, takich jak emblemat oka (na lekach do oczu), emblemat „trucizny” (wy-łącznie w przypadku leków do użytku zewnętrznego, zawierających substancje należące do wykazu A). Na opakowaniach mogą także znaleźć się polecenia, np. „zmieszać przed użyciem” dla form leku zawierających rozproszone skład-niki lub informacje dotyczące warunków przechowywania.

Przy wydawaniu leku recepturowego z apteki należy sprawdzić zgodność numeru kontrolnego, przedstawionego przez osobę zgłaszającą się po odbiór leku z numerem na recepcie oraz na opakowaniu. Osoba wydająca powinna sprawdzić zgodność danych umieszczonych na recepcie z danymi, które zawie-ra etykieta apteczna, a w szczególności nazwisko chorego podane na recepcie oraz etykiecie z informacją uzyskaną od osoby odbierającej lek. Wydanie leku recepturowego z apteki musi być potwierdzone podpisem osoby wydającej na odwrocie recepty [1].

1.6 Dawkowanie leków (K. Henryka Bodek)Farmakopea Polska określa dla środków farmaceutycznych dawki zwykle

stosowane (dawki zalecane) i dawki maksymalne. Dla każdej z nich wyróżnia dodatkowo dawki jednorazowe (pro dosi) oraz dobowe (pro die). Wielkość dawek podano w jednostkach masy (g), o ile nie zaznaczono inaczej.

Zakres dawek zwykle stosowanych ustalono odpowiednio dla najczęściej używanych dróg podania leku. Przy podawaniu pozajelitowym określono rów-nież dawki dla sposobu wprowadzenia leku (np. dożylnie, domięśniowo). Dla leków do użytku zewnętrznego zamiast dawki podano zwykle stosowane stę-żenia. Ze względu na specyfikę podania zewnętrznego zwykle nie zamieszczo-no wartości dawek maksymalnych.

Zgodnie z definicją FP XI 2017 dawki zwykle stosowane (dawki zalecane) są to dawki przeciętne wywołujące u chorego zamierzone działanie za-pobiegawcze, diagnostyczne lub lecznicze. Zakres dawek dla określonej drogi podania leku przyjęto dla mężczyzny w wieku 20 - 40 lat o masie ciała 70 kg. Przyjmuje się, że dawki zwykle stosowane mogą mieć charakter orientacyjny, gdyż – zależnie od płci, wieku i masy ciała chorego, a także rodzaju choroby

21


i obecności ewentualnych chorób towarzyszących – lekarz może każdorazo-wo ustalać odpowiednią dawkę leku. Jeżeli ustalona dawka przekracza dawkę maksymalną, lekarz zobowiązany jest zapewnić odpowiedni nadzór nad cho-rym.

Ustalone w Farmakopei dawki maksymalne (dosis maxima) są to naj-większe dawki stosowane w lecznictwie. Podane dawki maksymalne, które le-karz może przekroczyć świadomie tylko w przypadkach szczególnych, przyjęto dla mężczyzn w wieku 20 - 40 lat o masie ciała do 70 kg, bez chorób towa-rzyszących. Ich wielkość jest również zróżnicowana zależnie od częstotliwości i drogi podania. Przepisując dawkę w leku sporządzanym w aptece, prze-kraczającą dawkę maksymalną, celowe jest, aby lekarz fakt ten oznaczył na recepcie np. przez umieszczenie obok ilości przepisanej substancji leczniczej wykrzyknika, pieczęci, podpisu i zapisanie dawki słownie.

Osoba sporządzająca lek recepturowy zmniejsza ilość surowca farmaceu-tycznego w składzie leku recepturowego do wielkości określonej przez dawkę maksymalną, jeżeli dawka maksymalna jest dla tego surowca ustalona, a tak-że ze składu oraz sposobu użycia podanego w recepcie wynika, że nastąpiło przekroczenie dawki maksymalnej, a wystawiający receptę nie uczynił adnota-cji o konieczności zastosowania dawki wskazanej w składzie leku.

W przypadku przekroczenia dawki maksymalnej leku farmaceuta powinien porozumieć się z lekarzem, który wystawił receptę. Obniżając dawkę leku do dawki maksymalnej, należy dostosować ją do drogi podania i częstotliwości stosowania leku według wskazań lekarza. Szczególną ostrożność należy za-chować w przypadku braku dokładnego określenia sposobu stosowania leku.

Niektóre postaci leku pacjent może dozować sam, stosując tzw. miary do-mowe, np. łyżeczkę lub łyżkę. Konieczna jest wówczas znajomość przybliżonej masy poszczególnych preparatów w tego typu miarach. Istotne jest to zwłasz-cza przy obliczaniu pojedynczej dawki w przypadku np. mieszanki. Informacje te zestawiono w Tabeli 2 (strona 22).

Biorąc pod uwagę orientacyjną ilość mieszanki, np. w łyżce stołowej, farma-ceuta powinien załączać do wydawanego leku miarkę, która zapewni pacjen-towi zażycie leku zgodnie z zaleconym przez lekarza sposobem dawkowania.

Ze względu na różnice w gęstościach cieczy w Tabeli 3 (strona 22) poda-no przykłady ilości kropli zawartych w 1 gramie oraz masę pojedynczej kropli niektórych rozpuszczalników, roztworów lub nalewek, co jest pomocne w pra-widłowym przeliczeniu dawkowania środków farmaceutycznych bardzo silnie i silnie działających.

22


Tabela 2. Miary „domowe” stosowane podczas zażywania leków (orientacyj-na masa w gramach w zależności od typu postaci leku); * - Chlorek sodu, ** - Tlenek magnezu [1].

Rodzaj miary Woda Nalewki,roztwory olejowe Syropy Proszki

Łyżka stołowa 15 12 20 7,5

Łyżeczka doherbaty 5 4 6

2,53,5*0,8**

Kieliszek mały 15 – 20 - - -

Tabela 3. Ilość kropli wybranych cieczy w 1 gramie i masa pojedynczej kropli (dotyczy tzw. kroplomierza znormalizowanego temp. 15 - 20 °C) [1].

Rodzaj cieczy Liczba kropli w 1 gramie

Masa1 kropli [mg]

Aqua purificata 20 50Ethanolum 96% (V/V) 65 15Glycerolum 85% 23 44

NalewkiAdonidis vern. tinct. 53 19Convallariae tinct. 53 19Valerianae tinct. 53 19

Roztwory etanoloweAmmonii anisatus spiritus 58 17Iodi solutio spirituosa 55 18

Roztwory wodneAmmonii hydroxidum 10% 23 44Aluminii subacetatis solutio 21 48Acidum hydrochloridum 10% 21 49Vitaminum A 45 000 j.m. (Hasco) ok. 24 41Vitaminum A 50 000 j.m. (Medana) ok. 28 36

InneVitaminum A 1 000 000 j.m. 29 35Citri, Menthae piperitae, Thymi oleum 51 19

Przykład obliczania dawek jednorazowych i dobowych

Liczba dawek jednorazowych leku, które chory zażywa w ciągu doby, może być różna. Zazwyczaj lek przyjmowany jest 3× dziennie. Dawki jednorazowe należy przemnożyć przez częstotliwość podawania leku i porównać z dawkami dobowymi.

23


1.3) Rp.Codeini phosphatis 0,4Coffeini et Natrii benzoatis 2,0Natrii benzoatis 3,0Ipecacuanhae trae 5,0Althaeae sir. 50,0Aquae ad 200,0

M.f. mixt.D.S. 3 razy dziennie łyżkę stołową

Mieszanka ta jest roztworem wodnym, zawierającym w swoim składzie m.in. syrop prawoślazowy, mniej niż 50%. Z tego względu należy przyjąć, że masa łyżki stołowej wynosi około 15,0 g. Na tej podstawie można obliczyć jed-norazową dawkę zawartą w łyżce: fosforan kodeiny 0,03 g, kofeino-benzoesan sodu 0,16 g, nalewka z wymiotnicy 0,4 g.

Według wskazania podanego w w/w recepcie, lek musi być podany 3 razy dziennie. Należy zatem wyliczone dawki jednorazowe pomnożyć przez 3 i po-równać z dawkami dobowymi podanymi w FP XI (fosforan kodeiny) i w FP IV (nalewka z wymiotnicy i kofeino-benzoesan sodu) [3, 4].

Nazwa substancji Dawka maksymalna [g] Dobowa dawka z recepty [g]jednorazowa dobowa

Codeini phosphas 0,06 0,24 0,09Coffeini et Natrii benzoas 0,6 3,0 0,48Ipecacuanhae trae 1,0 4,0 1,2

Maksymalne dawki jednorazowe i dobowe dla wyżej wymienionych substancji nie są przekroczone i receptę można wykonać.

1.7 Dawki leków dla dzieci - (K. Henryka Bodek, Teresa Bujak)Przy przepisywaniu leku dla dziecka lekarz powinien zachować szczególną

ostrożność. Wynika to z faktu, że u dzieci procesy wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania przebiegają inaczej niż u dorosłych. Świadczą o tym wartości parametrów farmakokinetycznych. Podanie leku w odpowiedniej dawce gwarantuje skuteczność i bezpieczeństwo jego stosowania. Największe różnice we wrażliwości organizmu na działanie leków dotyczą noworodków, a więc dzieci w okresie pierwszych 30 dni życia oraz wcześniaków.

Postać leku pediatrycznego musi być dostosowana do preferencji poszcze-gólnych grup wiekowych. Powinna charakteryzować się:n małą dawką, odpowiednią dla dziecka z określonej grupy wiekowej;n formą leku łatwą do aplikacji, aby przy podaniu cała dawka leku została

przyjęta;n trwałością w okresie stosowania;n prostym składem, substancje pomocnicze ograniczone pod względem

jakości i ilości;

24


n jeżeli to możliwe, zmniejszoną częstotliwością podawania leku;n akceptowalnym smakiem [2].

W piśmiennictwie przedstawianych jest kilka modeli przeliczania dawek leku dla dzieci, uwzględniających powierzchnię ciała, masę ciała, wzrost i wiek dziecka na podstawie farmakopealnych dawek dla dorosłych [1, 2, 5].

Do obliczenia dawki maksymalnej leku Ddz dla dzieci powyżej pierwszego roku życia można posłużyć się jednym ze wzorów, np. wzorem Cowlinga (dla dzieci do 2 roku życia), Younga (dla dzieci w wieku od 2 do 12 lat), Clarka (dla niemowląt i dzieci) lub wzorem uwzględniającym powierzchnię ciała dziecka (Tabela 4). Obliczenia wg wzorów Cowlinga i Younga można stosować do le-ków o wysokim indeksie terapeutycznym.

Tabela 4. Wzory obliczania dawek dla dzieci.

Wzór Friedaod urodzenia do 1 roku życia Ddz. = Wiek dziecka (miesiące)× D150

Wzór Cowlingado 2 roku życia Ddz. = Wiek dziecka (lata) × D

24

Wzór Younga od 2 do 12 lat Ddz. = Wiek dziecka (lata) × DWiek dziecka (lata) + 12

Wzór Clarkapowyżej 2. roku życia Ddz. = Masa ciała dziecka (kg) ×D70*

Wzór uwzględniający powierzchnię ciała dziecka Ddz. = Powierzchnia ciała dziecka (m2) × D1,81

Ddz. – dawka dla dzieckaD – maksymalna dawka dla dorosłych*– masa ciała osoby dorosłej (kg).

Podane przeliczenia zakładają analogiczną zależność między dawką dla do- rosłych i dziecka oraz ich wiekiem lub masą ciała, co nie zawsze jest dokładne. W przypadku dzieci otyłych obliczone dawki mogą okazywać się większe niż rzeczywiście potrzebne. Należałoby wówczas uwzględnić tzw. masę idealną na podstawie wieku i wzrostu dziecka.

Wzór według powierzchni ciała jest przydatny zwłaszcza w przypadku dzieci w wieku poniżej 2 lat. Obliczanie dawki na podstawie powierzchni ciała może być stosowane dla dzieci powyżej 2. roku życia. Korzysta się w tym celu z nor-mogramów. Do odczytu wielkości powierzchni ciała konieczna jest znajomość wzrostu i masy ciała dziecka.

Dawkę leku dla dziecka można obliczyć dzięki znajomości powierzchni cia- ła dziecka, przy założeniu, że średnia powierzchnia ciała dorosłego o masie 70 kg i 170 cm wzrostu wynosi 1,81 m2 (Tabela 5).

Dawka leku w przeliczeniu na kg masy ciała dziecka bywa wyższa aniżeli dla dorosłego, co wynika z procesów metabolicznych. Może być nawet dwu-

25


Tab

ela

5. O

kreś

leni

e po

wie

rzch

ni c

iała

(m

2 ) z

e w

zros

tu (

cm)

i mas

y ci

ała

(kg)

wg

[10]

.

Wzr

ost,

cm

90

95

10

01

05

11

01

15

12

01

25

13

01

35

14

01

45

15

01

55

16

01

65

17

0

Masa, kg

12

,50,

550,

570,

590,

62

15

0,59

0,62

0,64

0,66

0,69

0,71

17

,50,

630,

660,

680,

710,

730,

760,

78

20

0,67

0,70

0,72

0,75

0,78

0,80

0,83

0,85

0,88

22

,50,

760,

790,

820,

840,

870,

890,

920,

95

25

0,82

0,85

0,88

0,91

0,94

0,96

0,99

1,02

1,04

27

,50,

860,

890,

920,

950,

971,

001,

031,

061,

081,

11

30

0,92

0,95

0,98

1,01

1,04

1,07

1,10

1,13

1,15

1,18

32

,50,

950,

981,

021,

051,

081,

111,

141,

161,

191,

221,

251,

281,

313

51,

021,

051,

081,

111,

141,

171,

201,

231,

261,

291,

321,

353

7,5

1,08

1,11

1,14

1,17

1,21

1,24

1,27

1,30

1,33

1,36

1,39

40

1,14

1,17

1,21

1,24

1,27

1,30

1,33

1,37

1,40

1,43

42

,51,

171,

211,

241,

271,

301,

341,

371,

401,

431,

464

51,

241,

271,

301,

341,

371,

401,

441,

471,

504

7,5

1,26

1,30

1,33

1,37

1,40

1,44

1,47

1,50

1,53

50

1,29

1,33

1,36

1,40

1,43

1,47

1,50

1,54

1,57

52

,51,

361,

391,

431,

461,

501,

531,

571,

605

51,

381,

421,

461,

491,

531,

561,

601,

635

7,5

1,45

1,48

1,52

1,56

1,59

1,63

1,66

60

1,47

1,51

1,55

1,59

1,62

1,66

1,70

62

,51,

541,

581,

611,

651,

691,

726

51,

561,

601,

641,

681,

721,

756

7,5

1,63

1,67

1,71

1,74

1,78

70

1,65

1,69

1,73

1,77

1,8

1

26


krotnie wyższa dla niemowląt do 4 miesiąca życia i ponad półtora raza wyższa dla dzieci do 7 roku życia. Przykład mogą stanowić dane zebrane w Tabeli 6.

Tabela 6. Przybliżone dawki dla dzieci jako procent dawki dorosłego [1].

Wiek(powyżej)

Powierzchnia ciała,[m2]

Masa ciała, [kg]

Procent dawki

dorosłego

Procent dawki dorosłego na 1 kg masy ciała dziecka

1 miesiąca 0,21 3,5 12,5 3,6

2 miesięcy 0,28 4,5 15 3,3

4 miesięcy 0,36 6,5 20 3,1

1 roku 0,49 10 25 2,5

3 lat 0,65 15 33 2,2

7 lat 0,87 23 50 2,2

12 lat 1,27 40 75 1,9

Przykłady obliczania dawek leku dla dzieci

Lek recepturowyObliczyć dawkę fosforanu kodeiny dla 5 letniego dziecka o masie ciała 18 kg

i wzroście 115 cm korzystając z wyżej omówionych wzorów.

1.4) Rp.Codeini phosphatis 1,0Sulfogaiacoli 1,0Sirupi AlthaeaeAquae aa ad 100,0

M.f. mixt.D.S. 3 × dz. łyżeczka do herbaty

Jeżeli w skład leku recepturowego wchodzą substancje lecznicze z wykazu A, B lub N należy bezwzględnie sprawdzić, czy dawki prze-pisane przez lekarza nie zostały przekroczone. Dopiero po tej czynno-ści można przystąpić do wykonania recepty.

Obliczenia:Dawki fosforanu kodeiny wg FP XI dla dorosłego:

Nazwa substancji Dawka maksymalna [g]jednorazowa dobowa

Codeini phosphas 0,06 0,24

27


1. Obliczenia dawek fosforanu kodeiny, na podstawie wzorów uwzględ-niających wiek dziecka, jego masę oraz powierzchnię ciała dziecka

Wzór YoungaDdz.j. = 5 × 0,06 = 0,018 g 5 + 12

Ddz.d. = 5 × 0,24 = 0,070 g 5 + 12

Wzór ClarkaDdz.j. = 18 × 0,06 = 0,015 g

Ddz.d. = 18 × 0,24 = 0,062 g

Wzór uwzględniający powierzchnię ciała dziecka

Dziecko o masie ciała 18 kg i wzroście 115 cm wg Tabeli 5 (strona 25) ma powierzchnię ciała równą 0,76 m2.

Ddz.j. = 0,76 × 0,06 = 0,025 g

Ddz.d. = 0,76 × 0,24 = 0,101 g

2. Ustalenie dawek fosforanu kodeiny, jakie na podstawie recepty lekarskiej miałoby otrzymywać dziecko

Zgodnie z przyjętymi ustaleniami przy obliczaniu dawki substancji leczni-czej zawartej w łyżce mieszanki, w składzie której znajduje się syrop, należy zwrócić szczególną uwagę na jego ilość przepisaną w recepcie. Jeżeli za-wartość syropu wynosi ok. 50%, należy przyjąć masę łyżeczki równą 5,5 g (a nie 5 g, jak dla roztworu wodnego) z uwagi na gęstość sy-ropu. W przypadku mieszanek zawierających mniejsze ilości syropu, a zwłaszcza w obecności nalewek, należy przyjąć, że masa łyżeczki czy łyżki preparatu odpowiada roztworowi wodnemu [6].

Przykłady leków gotowych dodawanych do mieszanek recepturowych:

Lek gotowy SkładNeospasmina liq. wyciągi płynne z owocu głogu i korzenia kozłka

(18,0 g) uzupełnione syropem do 100,0 g.Passispasmina liq. obecnie Senospasmina liq.

wyciągi płynne z owocu głogu, korzenia kozłka, szyszek chmielu, ziela męczennicy (17,0 g) uzupełnione syropem do 100,0 g.

Liquor pectoralis RP Ammonii anisatii spir. 2,5 g, Althaeae sir. 15,0 g, uzupełnione wodą do 100,0 g

Tussipect sir. 0,07% chlorowodorku efedrynyPini sir. 0,05% fosforanu kodeiny

70

70

1,81

1,81

28


Uwaga!Przy obliczaniu dawek chlorowodorku efedryny i fosforanu kodeiny w mieszaninie należy uwzględnić ich ilość w dodanych syropach Tussipect lub Pini.

Obliczenie dawki jednorazowej i dobowej fosforanu kodeiny na podstawie recepty:

1,0 - 100,0x - 5,5

x = 5,5 × 1,0 = 0,055 g dawka jednorazowa

Ddz.d. = 0,055 × 3 = 0,165 g

Zestawienie wyników obliczeń

Codeini phosphas

Dawki przepisane przezlekarza [g]

Dawki, jakie może otrzymać dziecko [g]

Wykaz B, grupa II-N

jednorazowa dobowa jednorazowa dobowa

0,055 0,1650,018 (Y)0,015 (C)0,025 (P)

0,070 (Y)0,062 (C)0,101 (P)

Y- wg wzoru Younga C- wg wzoru ClarkaP - wg wzoru uwzględniającego powierzchnię ciała.

Maksymalne dawki jednorazowe i dobowe fosforanu kodeiny określone w oparciu o powyższe wzory niekiedy różnią się istotnie. Do obliczania dawki maksymalnej dla dziecka powyżej dwóch lat należy stosować wzór Younga i uwzględniający powierzchnię ciała dziecka z tym, że ten ostatni uważany jest za najdokładniejszy [6].

3. Korekta dawek fosforanu kodeiny

W analizowanej recepcie dawki jednorazowa i dobowa fosforanu kodeiny zostały przekroczone. Zgodnie z zaleceniami FP XI przepisanego leku nie moż-na w tej sytuacji wykonać bez porozumienia z lekarzem. Jeśli kontakt taki jest niemożliwy, należy wykonać lek obniżając dawkę fosforanu kodeiny do dawki maksymalnej z uwzględnieniem przepisanej drogi podania i częstotliwości sto-sowania.

Znając maksymalną dawkę fosforanu kodeiny (0,101 g), jaką może przy- jąć na dobę 5 letnie dziecko, należy obliczyć, ile substancji potrzeba do wykonania 100,0 g mieszanki:

16,5 – 0,101 x = 0,101 × 100,0 = 0,612 g 100,0 - × 16,5

100,0

29


Do sporządzenia 100,0 g mieszanki dla dziecka w wieku 5 lat, masie ciała 18,0 kg i wzroście 115 cm należy użyć 0,612 g fosforanu kodeiny zamiast 1,0 g, przy dawkowaniu: 3 × dziennie 1 łyżeczka do herbaty.

Zmianę składu recepty należy odnotować na recepcie i na sygnaturze oraz złożyć podpis. Dopiero po tych czynnościach można rozpocząć wykonanie recepty.

Lek gotowy

Przykład 1Obliczyć dawkę fenobarbitalu dla 3-letniego dziecka, o masie ciała 15 kg

i wzroście 95 cm w celu uzyskania działania uspokajającego.

Dane z tabel pediatrycznych [7]:

Nazwa leku

Substancja lecznicza

Postać leku, dawka mg

Dawkowanie, dzieci: 5 mies.ż. - 7 r.ż.

Luminalum Unia

Phenobarbi-talum

Tabletki, 15 / 100*

30 - 100 mg/24 h w 2 - 3 dawkach podziel.

* podano dawki uspokajające, tabl. 100 mg nie stosować u dzieci w padaczce

Obliczenia dawek: według ogólnie przyjętych wzorów z uwzględnieniem jednorazowej dawki maksymalnej dla dorosłego.

Według FP XI jednorazowa dawka maksymalna fenobarbitalu wy-nosi 0,3 g a dobowa 0,6 g.

Obliczenia według wzoru Younga

Ddz.j. = 3 × 0,3 = 0, 060 g

Obliczenia według wzoru Clarka

Ddz.j. = 15 × 0,3 = 0, 064 g

Dawki fenobarbitalu wyliczone według wyżej wymienionych wzorów są zbli-żone, jednak nie jest to regułą. Dzieci w tym samym wieku mogą znacznie róż-nić się masą i powierzchnią ciała. Należy więc zawsze zastanowić się, użycie którego wzoru będzie najbardziej prawidłowe.

Obliczenia według wzoru uwzględniającego powierzchnię ciała

Ddz.j. = 0,64 × 0,3 = 0, 106 g 1,81

W przypadku braku szczegółowych danych można posłużyć się metodą opartą na procentowej wartości dawki dla dorosłego w zależności od wieku lub masy pacjenta.

70

3+12

30


Na podstawie Tabeli 6 (strona 26) dawka dla dziecka 3-letniego wynosi 33% dawki dla dorosłego.

Ddz. = 33 × 0,3 = 0, 099 g 100

Należy podkreślić, aby zawsze korzystać z dawek pediatrycznych, je- żeli zostały określone, a tylko w przypadku braku danych posługiwać się wybranym wzorem uwzględniającym dawkę maksymalną dla osoby dorosłej [1].

Przykład 2Obliczyć dawkę fenobarbitalu dla 2-miesięcznego dziecka, o masie ciała

4,75 kg i wzroście 56 cm w celu wywołania działania uspokajającego.

Dane z tabel pediatrycznych [7]:

Nazwa leku


Postać leku, dawka mg

Dawkowanie, dzieci: 2 mies.ż. - 12 mies.ż.

Luminalum Unia

Phenobarbi-talum

Tabletki, 15 / 100*

2 - 5 mg/kg mc./24 h w 4 dawkach podziel.

* podano dawki uspokajające, tabl. 100 mg nie stosować u dzieci w padaczce

Obliczenia dawki leku:2 mg/kg mc. × 4,75 kg = 9,50 mg/dobę.5 mg/kg mc. × 4,75 kg = 23,75 mg/dobę.

Obliczenia według wzoru Clarka

Według FP XI dobowa dawka maksymalna fenobarbitalu dla dorosłego wy-nosi 0,6 g.

Ddz. = 4,75 × 0,6 = 0, 0407 g = 40,7 mg/24 h 70

Obliczenia według wzoru uwzględniającego powierzchnię ciała

Ddz. = 0,26 × 0,6 = 0, 0866 g = 86,6 mg/24 h 1,8

Podkreślenia wymaga zasada, że należy korzystać z dawek pediatrycz-nych, jeżeli zostały określone. Tylko w przypadku braku danych należy po-sługiwać się wybranym wzorem uwzględniającym dawkę maksymalną dla osoby dorosłej.

1.8 Nomenklatura środków farmaceutycznych (K. Henryka Bodek)

Nazwy każdego składnika leku recepturowego powinny być zapisane od nowego wiersza z dużej litery w dopełniaczu (genetivus).

Przykłady nazw substancji zapisanych w mianowniku i dopełniaczu:

31


Nominativus Genetivus

Atropini sulfas Atropini sulfatisKalii carbonas Kalii carbonatisKalii iodidum Kalii iodidiMagnesii oxidum Magnesii oxidiPhenobarbitalum natricum Phenobarbitali natrici

Skład leku powinien być podany w języku łacińskim. Nazwy substancji lecz-niczych wprowadzone do Farmakopei Polskiej są zgodne z międzynarodowymi nazwami potocznymi (Denominatio Communis, International Nonproprietary Names INN), które zostały ustalone przez Komitet Ekspertów ds. Preparatów Farmaceutycznych WHO.

Pierwszy i drugi przypadek nazw terminów częściej stosowanych na recep-tach zebrano w Tabeli 7.

Tabela 7. Pierwszy i drugi przypadek terminów łacińskich częściej stosowa-nych na receptach [1].

Nominativus Genetivus Znaczeniepolskie Nominativus Genetivus Znaczenie

Polskie

Acidum Acidi Kwas Liquor Liquoris CieczAdeps Adipis Smalec Lotio Lotionis MleczkoAloe Aloes Aloes Maceratio Macerationis MaceratAmmonium Ammonii Amon Magnesia Magnesiae MagnezjaAqua Aquae Woda Massa Massae MasaCacao Cacao Kakao Mixtura Mixturae MieszankaCapsula Capsulae Kapsułka Mucilago Mucilaginis Kleik

Capsula(l.mn.) Capsularum Kapsułki

Numerus Numeri LiczbaNux Nucis Orzech

Cortex Corticis Kora Olei Oleo OlejCremor Cremoris Krem Pasta Pastae PastaDecoctum Decocti Odwar Pilula Pilulae PigułkaEmplastrum Emplastri Plaster Pix Picis SmołaEmulsjo Emulsionis Emulsja Pulvis Pulveris ProszekExtractum Extracti Wyciąg Radix Radicis KorzeńEther Etheris Eter Rhizoma Rhizomatis KłączeEucerinum Eucerini Euceryna Ricinus Ricini RącznikFlos Floris Kwiat Sal Salis SólFlores (l.mn.) Florum Kwiaty Salvia Salviae SzałwiaFolium Folii Liść Sapo Saponis MydłoFolia (l.mn.) Foliorum Liście Sebum Sebi ŁójFructus Fructus Owoc Semen Seminis Nasiono

32


Fructus (l.mn.) Fructuum Owoce Simplex Simplicis Prosty

Globulus vaginalis

Globuli vaginalis

Gałka do-pochwowa

Sirupus Sirupi SyropSolutio Solutionis Roztwór

Globuli vaginales (l.mn.)

Globulorum vaginalium

Gałki do-pochwowe Species Speciei Mieszanka

ZiołowaGossypium Gossypii Wata Spiritus Spiritus SpirytusGutta Guttae Krople Succus Succi SokHerba Herbae Ziele Sulfur Sulfuris SiarkaInfusio Infusionis Wlew Suppositorium Suppositorii CzopekInfusum Infusi Napar Suspensio Suspensionis Zawiesina

Iniectio Iniectionis Wstrzyk-nięcie

Tabuletta Tabulettae TabletkaTinctura Tincturae Nalewka

Kalium Kalii Potas Unguentum Unguenti MaśćLanolnium Lanolini Lanolina Vaselinum Vaselini WazelinaLignum Ligni Drewno Vinum Vini WinoLinimentum Linimenti Mazidło Zincum Zinci Cynk

1.9 Ważniejsze skróty i terminy łacińskie stosowane w recepturze (K. Henryka Bodek)

Przy przepisywaniu składu preparatu lekarze często stosują skróty. Powin- ny być one tak zapisane, aby nie budziły zastrzeżeń. W Tabeli 8 zestawiono przykłady skrótów w ich poprawnej formie, w jakiej powinny być zamieszczone w receptach.

Tabela 8. Skróty stosowane w receptach [1].

Skrót Pełna nazwa w języku łacińskim Znaczenie w języku polskim

a a po (np. po jednej części)aa ana partes aequales po równych częściachad ad doad caps. amyl. ad capsulas amylaceas do kapsułek skrobiowychadm. med. ad manus medici do rąk lekarzaad scat. ad scatulam do pudełkaad us. ext. ad usum externum do użytku zewnętrznegoad us. int. ad usum internum do użytku wewnętrznegoad us. prop. ad usum proprium do użytku własnegoad vitr. gutt. ad vitrum guttatum do butelki z kroplomierzemad vitr. rostr. ad vitrum rostratum do butelki z dziobkiemadd. adde, addetur dodajaeq. aequalis równyalb. albus białyAq. Aqua wodaAq. pro inj. Aqua pro iniectione woda do wstrzyknięćAq. pur. Aqua purificata woda oczyszczonac. cum z

33


caps. capsula kapsułkacaps. amyl. capsula amylacea lub

kapsułka skrobiowacaps. amylac. capsulae amylaceaecaps. gel. capsula gelatinosa lub

capsulae gelatinosae kapsułka żelatynowa

collyr. collyrium płyn do oczucomp., cpt., cmp. compositus złożonycon., conct. concentratus stężonyconc. concisus pociętycont. contusus potłuczony, rozgniecionycort. cortex koracorrig. corrigens środek poprawiający smak i zapachcrist. cristallisatus krystalicznycr., crud. crudus surowy, nieoczyszczony

d.da

dajdentur

d.t.d. dentur tales doses daj takich dawekd.s. da signa oznaczdec., dect. decoctum odwardep., depur. depuratus oczyszczony

dil.dilutus rozcieńczonydilutio rozcieńczenie

disp. dispensa rozdzieldiv. in part. aeq. divide in partes aequales podziel na równe części

dos.dosis dawkadoses dawki

dur. durus twardye, ex ex zex temp. ex tempore doraźnie, bezpośrednio przed użyciemeff. effervescens musującyextra. extractum wyciągextr. fl. extractum fluidum wyciąg płynnyextr. sicc. extractum siccum wyciąg suchyexcip. excipiens substancja pomocniczaf. fiat, fiant, fac niech powstanie, zróbf.l.a. fiat lege artis wykonaj zgodnie z przepisamifluid., fld. fluidus płynnyfl., flor. flos, flores kwiat, kwiatyfol. folium, folia liść, liściefr., fruct. fructus owocglac. glacialis lodowatyglob. globulus gałka, globulkaglob. vag. globuli vaginalis gałki dopochwowegtt., gutt. gutta, guttae kropla, kroplegran. granulatum granulathb. herba zielein in win scat. in scatula w pudełku

34


inf. infusum naparini. iniectio wstrzyknięciei.m. iniectio intramuscularis wstrzyknięcie domięśniowei.v. iniectio intravenosa wstrzyknięcie dożylneini. subc., s.c. iniectio subcutanea wstrzyknięcie podskórnelag. lagena naczynie, opakowanielag. orig. lagena originalis opakowanie oryginalnelin. linimentum mazidłoliq. liquor płynliq. liquidus płynny, ciekłylot. lotio obmywanie, mleczkomac. macera, maceratio maceruj, maceratM.D.S. misce, da signaturam zmieszaj, oznaczM.f. misce, fiat zmieszaj, zróbM.f.pulv. misce, fiat pulvis zmieszaj, zrób proszekM.f.s. misce, fiat solutio zmieszaj, zrób roztwórM.pil. massa pilularum masa pigułkowamixt. mixtura mieszanka, mikstura

mixt. agit. mixtura agitanda mieszanka, którą należy wstrząsnąć przed użyciem

moll. mollis miękkimuc. mucilago kleikNo, Nr numero, numerus w ilości, liczbanuc. nuces orzechyne rep. ne repetatur nie powtarzać (w odniesieniu do recepty)obl. oblata kapsułki skrobioweol. oleum olejoperculum operculum pokrywkap. pars częśćp. aeq. partes aequales równe częścipar. paratus przygotowanypd. ponderis o ciężarzepil. pilulae pigułkipraec., ppt. praecipitatus strąconypro me pro me dla mniep.o. per os doustniep.r. per rectum doodbytniczoper se per se jako takiper vaginam per vaginam dopochwowopur. purus czystypuriss. purissimus najczystszypulv. pulvis proszek

q.s.quantum satis ilość potrzebnaquantum sufficit ile wystarczy

rad. radix korzeń

rec.recens świeżyrecenter świeżo

rep. repetatur powtórzyć

35


Rp. recipe weź (nagłówek recepty)rhiz. rhizoma kłączes. signa, signatur oznaczsal sal sóls.n. suo nomine pod nazwą własnąsol. solutio roztwórsolv. solve rozpuśćsat. saturatio wysyceniescat. scatula pudełkosem. semen nasieniesplt., simpl., splx. simple prosty, zwykły, niezłożonysir. sirupus syrop, ulepekspir. spiritus spirytusspec. species ziółkasucc. succus soksupp., suppos. suppositorium czopeksusp. suspensio zawiesinaspissus spissus gęstysubt. subtilis subtelnysum. dupl. summatur duplum dodaj drugie tyletab. tabuletta tabletkatab., tbl. tabulettae tabletkitab. obd. tabuletta obducta tabletka powlekanatinct., tra., tct. tinctura nalewkatrit. trituratio, tritus roztarcie, roztartyu., ung., ungt. unguentum maśćv., vitr. vitrum butelka, naczynie szklane

Nie powinno się stosować skrótów, które mogą być przyczyną błędnej in- terpretacji zapisu, np.: Ac. może oznaczać acidum = kwas i acetum = ocet, Natr. nitr. może oznaczać Natrii nitras (NaNO3) lub Natrii nitris (NaNO2), Natr. sulf. może oznaczać: Natrii sulfas (Na2SO4), Natrii sulfis (Na2SO3) lub Natrii sulfide (Na2S).

Jeżeli w recepcie przepisano po kolei kilka środków leczniczych rozpoczy- nających się od wspólnej nazwy, wystarczający jest pełny zapis przy pierwszym środku leczniczym, według podanego schematu:

1.5) Rp.Crataegi tinct. 5,0Adonidis vern. - 5,0Valerianae - 10,0

W przypadku zapisania dwóch lub więcej substancji leczniczych w takich samych ilościach, lekarz może użyć skrótu aa przy ostatniej substancji i oznacza to ana partes aequales. Każdą z wymienionych substancji należy odważyć w takiej samej ustalonej ilości, tj. w równych częściach.

36


1.6) Rp.Hyoscini hydrobromidiAtropini sulfatis aa 0,0002PhenobarbitaliPapaverini hydrochloridi aa 0,02Lactosi 0,3

W recepcie może być określona dokładnie ilość każdego składnika:

1.7) Rp.Kalii iodidi 6,0Natrii benzoatis 4,0Althaeae sir. 120,0Aquae 120,0

lub podane rozpuszczalniki i masa całkowita leku:

1.8) Rp.Kalii iodidi 6,0Natrii benzoatis 4,0Althaeae sir.Aquae aa ad 250,0

Skrót aa ad oznacza, że należy odważyć oba rozpuszczalniki w takich samych ilościach, tak aby końcowa masa mieszanki wynosiła 250 g.

Subscriptio recepty zawiera informacje w języku łacińskim dotyczące rodzaju postaci leku, jego ilości, a także rodzaju opakowania. Zazwyczaj są one wyrażone w formie odpowiednich skrótów, np. M.f. pulv. – Misce fiat pulvis - zmieszaj, niech powstanie proszek (zrób proszek), M.f. gutt. – Misce fiat guttae – zmieszaj, niech się staną krople (zrób krople).

Wskazanie rodzaju opakowania leku może być określone w formie:n daj do pudełka - d.ad scat. (da ad scatulam)n daj do słoika - d.ad oll. (da ad ollam)n daj do kapsułek skrobiowych d.ad caps. amylac. (da ad capsulas

amylaceas).

W przypadku proszków, czopków czy globulek można się spotkać z dwoja- kim sposobem zapisywania tych postaci leku na recepcie:n d.t.d. No… = dentur tales doses No… - daj takich dawek … .

Oznacza on, że przepisane ilości poszczególnych składników recepty na-leży przemnożyć przez liczbę proszków, czopków, itp. Zapis ten stosuje się, gdy podano w recepcie liczbę składników, np. na jeden proszek, czopek itp.

n div. in. par. aeq. No… = divide in partes aequales No … - podziel na równe części … . Zapis ten stosuje się, gdy podano całkowitą liczbę składników, którą należy dopiero rozdzielić celem otrzymania zalecanej ilości sztuk preparatu, proszków, czopków itp.

Ilość surowca farmaceutycznego przeznaczonego do sporządzenia leku re-cepturowego określa się na recepcie cyframi arabskimi, wagowo w systemie metrycznym lub w jednostkach międzynarodowych. Ilość surowca płynnego może być podawana w kroplach, a ilość środka obojętnego jako q.s. = quantum satis - ilość odpowiednia.

37

2. RECEPTUROWE LEKI PŁYNNE

Farmakopea Polska dzieli płynne postaci leku na:n Preparaty płynne do stosowania na skórę – Praeparationes liquidae

ad usum dermicum,n Preparaty płynne doustne – Praeparationes liquidae peroraliae.

Preparaty płynne do stosowania na skórę są płynami o różnej lep- kości przeznaczonymi do miejscowego i przezskórnego podania substancji czynnych. Są to roztwory, emulsje lub zawiesiny zawierające jedną lub kilka substancji czynnych w odpowiedniej cieczy. Mogą zawierać odpowiednie środ-ki konserwujące, przeciwutleniacze i inne substancje pomocnicze, takie jak: stabilizujące, emulgatory i zwiększające lepkość. Preparaty przeznaczone do stosowania na uszkodzoną skórę objęte są wymogami jałowości.

Płynne preparaty doustne są zazwyczaj roztworami, emulsjami lub za- wiesinami zawierającymi jedną lub kilka substancji czynnych w odpowiednim rozpuszczalniku; jakkolwiek mogą składać się wyłącznie z płynnych substancji czynnych (płyn doustny). Niektóre preparaty doustne sporządza się przez roz-cieńczenie stężonych preparatów płynnych, lub przygotowuje z proszków lub granulatów przeznaczonych do sporządzania doustnych roztworów, zawiesin, kropli i syropów, z użyciem odpowiedniego rozpuszczalnika. Płynne preparaty doustne mogą zawierać odpowiednie środki konserwujące, przeciwutleniacze i inne substancje pomocnicze, takie jak: rozpraszające, zawieszające, zagęsz-czające, emulgatory, bufory, substancje zwilżające, solubilizatory, stabilizują-ce, poprawiające smak i zapach oraz substancje słodzące i barwniki [3].

Okres przydatności do użycia

Dla wszystkich preparatów farmaceutycznych sporządzanych w aptece należy ustalić okres przydatności do użycia, rozumiany jako czas po którym lek nie powinien być przyjmowany przez pacjenta.

Okres przydatności do użycia ustala farmaceuta sporządzający preparat, nadzorujący jego wykonanie lub inny pracownik apteki odpowiedzialny za system zapewnienia jakości. Farmaceuta, wyznaczając okres przydatności do użycia, powinien zapoznać się dokumentacją i danymi literaturowymi na temat właściwości danego leku oraz jego ogólna trwałością, powinien wziąć pod uwagę skład preparatu i właściwości postaci leku, możliwe mechanizmy rozkładu, rodzaj użytego opakowania, warunki przechowywania oraz czas prowadzenia terapii. Oprócz korzystania z dostępnych informacji na temat trwałości, osoba sporządzająca lek recepturowy powinna dokonać oceny ryzyka, opierając się na swojej wiedzy farmaceutycznej i doświadczeniu.

Okres przydatności do użycia preparatu recepturowego nie może być dłuższy niż czas pozostały do upływu terminu ważności substancji czynnych użytych

38


do jego sporządzenia. Jeśli składnikiem preparatu jest lek gotowy, okres do upływu jego terminu ważności musi być znacząco dłuższy niż ustalony okres przydatności preparatu recepturowego.

Przy wyznaczaniu okresu przydatności do użycia preparatu płynnego wykonanego z użyciem stałych leków gotowych, osoba sporządzająca lek recepturowy powinna również brać pod uwagę takie właściwości substancji, jak np. rozpuszczalność i możliwość hydrolizy.

W przypadku braku odpowiednich informacji na temat trwałości, dla niejałowych preparatów płynnych sporządzanych w aptekach nie powinny być przekraczane, ustalone zapisami FP, maksymalne okresy przydatności do użycia. Dotyczą one preparatów przechowywanych w szczelnie zamkniętych opakowaniach, w temperaturze nie wyższej niż 25 °C i bez dostępu światła.

Preparaty zawierające wodę, bez środków konserwujących - z powodu rozwoju drobnoustrojów, okres przydatności do użycia jest nie dłuższy niż 7 dni, a w warunkach przechowywania preparatu w temperaturze od 2 do 8 °C nie dłuższy niż 14 dni.

Inne preparaty niejałowe (w tym preparaty zawierające wodę i środki konserwujące) - okres przydatności do użycia nie przekracza zamierzonego czasu prowadzenia terapii, ale nie jest dłuższy niż 30 dni.

Okres przydatności do użycia może zostać niekiedy wydłużony, jeżeli istnieją dodatkowe informacje naukowe na temat trwałości i odnoszą się one do określonego preparatu [3].

2.1 Roztwory - Solutiones (Artur Redliński)Roztwory lecznicze - Solutiones medicinales, są płynną postacią leku

przeznaczoną do stosowania wewnętrznego lub zewnętrznego, otrzymaną przez rozpuszczenie jednej lub kilku substancji leczniczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub mieszaninie rozpuszczalników. Roztwory mogą zawierać dodatek substancji pomocniczych, takich jak: środki poprawiające smak i za-pach, solubilizatory, przeciwutleniacze, środki konserwujące [8].

Rozpuszczalnikami w roztworach mogą być m.in.: woda, etanol, glicerol, glikole polioksyetylenowe, glikol propylenowy i ich mieszaniny, oleje roślinne, parafina płynna. W zależności od użytego rozpuszczalnika wyróżnia się: nRoztwory wodne - Solutiones aquosae.nRoztwory etanolowe - Solutiones spirituosae, otrzymane przez roz-

puszczenie substancji leczniczej w etanolu o stężeniu poniżej 40°.nRoztwory glicerolowe - Solutiones glycerinatae.nRoztwory olejowe - Solutiones oleosae.

Jeśli na recepcie nie podano rodzaju rozpuszczalnika, termin solutio; np. Solutio Acidi borici oznacza zawsze roztwór wodny. Jeżeli należy wykonać roztwór w innym rozpuszczalniku, na recepcie musi być wyraźnie zaznaczone, o jaki rozpuszczalnik chodzi, np. Solutio Iodi spirituosa.

39

Rozdzial 2. Recepturowe leki płynne

Pod względem fizykochemicznym roztwory recepturowe dzieli się na:nRoztwory rzeczywiste - wielkość cząstek rozpuszczonych poniżej 1 nm,nRoztwory koloidalne - wielkość cząstek od 1 do 100 nm.

Roztworów koloidalnych nie sączy się, natomiast roztwory rzeczywiste na- leży przesączyć w celu uzyskania pełnej przezroczystości.

Roztwory, zależnie od składu dzielimy na roztwory proste (zawierające jedną substancję leczniczą) i roztwory złożone (zawierające kilka substancji leczniczych).

Przyjmując jako kryterium podziału drogę podania, miejsce aplikacji wy- różnia się roztwory:ndo użytku wewnętrznego,ndo stosowania na skórę i błony śluzowe,ndo irygacji,ndo ucha, nosa, oczu,ndo podania pozajelitowego.

Roztwory do użytku wewnętrznego dawkowane są w taki sposób, aby daw-ka terapeutyczna leku była zawarta w łyżce stołowej (15,0 g), łyżce deserowej (10,0 g) lub łyżeczce do herbaty (5,0 g). Roztwory do użytku zewnętrznego stosuje się do odkażania skóry, wewnętrznych ścian jamy ustnej, płukania gar-dła, pędzlowania błon śluzowych, do okładów, nacierań i irygacji. Niezależnie od drogi podania, roztwory można dawkować również przy użyciu kroplomierza [2, 9].

Farmakopea Polska zaleca określenie stężenia roztworów przez podanie masy substancji zawartej w roztworze w g/l lub g/ml roztworu. W praktyce farmaceutycznej stężenia wyraża się najczęściej w stosunku wagowym g/g tzn. stosunkiem masy substancji rozpuszczonej do masy gotowego roztworu [3, 8].

Istnieje kilka sposobów zapisywania roztworów na recepcie lekarskiej.

Ilość substancji leczniczej może zostać wyrażona:nw procentach (%),nw promilach (‰),nprzez stosunek jej ilości do ilości roztworu,nprzez określenie ilości rozpuszczalnika,nprzez podanie masy gotowego leku.

Powyższe obrazują recepty:

2.1) Rp.0,1% Sol. Rivanoli 100,0

M.D.S. Wiadomo

40


2.2) Rp.

1‰ Sol. Rivanoli 100,0M.D.S. Wiadomo

2.3) Rp.Rivanoli 0,1/100,0

M.D.S. Wiadomo

2.4) Rp.Rivanoli 0,1Aquae 99,9

M.D.S. Wiadomo

2.5) Rp.Rivanoli 0,1Aquae ad 100,0

M.D.S. Wiadomo

Otrzymanie roztworu o żądanym stężeniu jest uzależnione od właściwości substancji rozpuszczanej i rozpuszczalnika. Farmakopea określa orientacyjnie stopień rozpuszczalności substancji leczniczej w najczęściej stosowanych roz-puszczalnikach. W zależności od tego czy środek leczniczy jest bardzo łatwo, łatwo, dość trudno, trudno czy bardzo trudno rozpuszczalny w pracy recep-turowej możemy napotkać mniejsze, bądź większe trudności z otrzymaniem jego roztworu. Czynnikami mającymi ogromny wpływ na przebieg i efektyw-ność procesu rozpuszczania są bez wątpienia: stężenie, wielkość powierzch-ni substancji rozpuszczanej (jej stopień rozdrobnienia), temperatura, ruch i rodzaj cieczy.

Celem otrzymania roztworu substancji trudno rozpuszczalnej należy zastosować wybrane z poniższych rozwiązań:nOdpowiednio rozdrobić substancję przez roztarcie jej w moździerzu. nProwadzić proces rozpuszczania w podwyższonej temperaturze. W tym

celu należy ogrzać sam rozpuszczalnik do wymaganej temperatury, a następnie rozpuścić w nim odważoną substancję stałą. Zawsze na go-rąco należy rozpuszczać: chlorowodorek papaweryny, kwas borny, mle-czan etakrydyny.

nMieszać roztwór w czasie rozpuszczania za pomocą bagietki lub przez zastosowanie mieszadła laboratoryjnego.

nZastosować mieszaninę rozpuszczalników, w których substancje trudno rozpuszczalne rozpuszczają się lepiej niż w pojedynczym roz-puszczalniku. Wprowadzenie do roztworu możliwie najmniejszej ilość rozpuszczalnika innego niż przepisany zawsze wiąże się z konieczno-ścią zmniejszenia ilości wyjściowego rozpuszczalnika, tak aby masa recepty nie uległa zmianie.

41


nZastosować odpowiednio dobrane solubilizatory.nPosługiwać się tzw. roztworami zapasowymi. Roztwory zapasowe spo-

rządza się m.in. ze środków farmaceutycznych wymagających ogrze-wania w czasie rozpuszczania, trudnych do dokładnego odważenia ze względu na ich znaczną higroskopijność lub bardzo często stosowa-nych w recepturze leków płynnych, a wymagających odważania kilku składników [2, 9].

Ogólne zasady sporządzania roztworów

Jeżeli w składzie recepty przepisano substancje lecznicze z wykazów A, B lub N przed przystąpieniem do wykonania recepty należy zawsze skontrolo- wać ich dawki. Pozwoli to wyeliminować niezgodności typu terapeutycznego. Przeprowadzona w następnej kolejności ocena właściwości fizykochemicznych poszczególnych składników recepty ma na celu wykrycie i usunięcie ewentualnych niezgodności recepturowych o charakterze chemicznym lub fizycznym, wynikających z błędnie zestawionego przez lekarza składu recepty. Ponadto umożliwia ona ustalenie prawidłowej metody sporządzenia leku. Przy braku niezgodności w fazie farmaceutycznej, w przypadku nie stwierdzenia w recepcie wystąpienia niezgodności typu terapeutycznego, chemicznego i fizycznego można przystąpić do wykonania preparatu.

Odważoną na wadze proszkowej odpowiednią ilość substancji leczniczej należy rozpuścić w części rozpuszczalnika w wytarowanej zlewce. Po całko- witym jej rozpuszczeniu uzupełnić pozostałą ilością rozpuszczalnika do przepisanej masy. W przypadku roztworów wieloskładnikowych należy odważać poszczególne składniki stałe pojedynczo, zaczynając od najmniejszych ilości. Każdy kolejny można dodać do roztworu dopiero po całkowitym rozpuszczeniu składnika wprowadzonego wcześniej. W zależności od rozpuszczalności sub-stancji leczniczej albo celem uniknięcia niezgodności w fazie farmaceutycznej wskazane jest niekiedy podzielenie przepisanej ilości rozpuszczalnika i od-dzielne rozpuszczenie składników stałych. Dopiero uzyskane roztwory można połączyć. W celu uzyskania pełnej przezroczystości roztwory rzeczywiste nale-ży przesączyć. Roztworów koloidalnych nie sączy się. Po przeniesieniu roztworu do butelki należy sprawdzić jego masę, nalepić etykietę i opatrzyć sygnaturą.

Przykłady recept

2.6) Rp.Kalii iodidi 3,0Aquae ad 100,0

M.f. sol.D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową

Sposób wykonania:

Do zlewki wlać pewną ilość wody (ok. 90 g) i rozpuścić w niej odważone na wadze proszkowej 3 g jodku potasu. Gotowy roztwór przesączyć do wytarowa-nej butelki i dopełnić resztą wody do przepisanej masy.

42


2.7) Rp.

Sol. Sal. Erlenmayeri 5,0/250,0M.D.S. 2 × dziennie łyżkę stołową

Przepisując receptę lekarz zlecił wykonanie 250,0 g roztworu zawierające-go 5,0 g soli Erlemnayera. Skład jakościowy soli na recepcie nie został poda-ny. W recepturze aptecznej można znaleźć wiele przykładów preparatów okre-ślanych jedynie nazwą zwyczajową. Są to np.: Sirupus simplicis, Iodi solu-tio aquosae (syn. Solutio Iodi Lugoli), Mixtura Pepsini, Mixtura Nervina, Sal Erlenmayeri i wiele innych. Ich receptury zamieszczone są w podręcznikach receptury lub w Receptariuszu Polskim [1, 9 - 11].

Sól Erlenmayera to mieszanina bromków o składzie: nKalii bromidum 2 cz.nNatrii bromidum 2 cz.nAmmonii bromidum 1 cz.

Znając skład ilościowy i jakościowy soli Erlenmayera można obliczyć, jakie ilości bromków należy odważyć w celu otrzymania 5,0 g soli. Do wykonania przepisanej recepty konieczne jest użycie 1,0 g bromku amonu i po 2,0 g bromków sodu i potasu.

Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy jednak najpierw prze-analizować ją pod kątem możliwości wystąpienia niezgodności w fazie farma-ceutycznej i skontrolować dawki.

Nazwa substancji Dawki maksymalne [g]jednorazowa dobowa

Kalii bromidum - 1,0Natrii bromidum - 1,0Ammonii bromidum - 0,5

Farmakopea Polska XI nie określa maksymalnych dawek jednorazowych dla bromków, uwzględnia tylko maksymalne dawki dobowe. Jeśli dawka bromku na recepcie jest wyższa niż dopuszcza FP, należy ją obniżyć do maksymal-nej dawki dobowej. Jeżeli w recepcie zapisano dwa lub kilka bromków (Sal Erlenmayeri, Mixtura Nervina), należy uwzględnić ich łączną dawkę. Maksy-malna dawka dobowa dla sumy bromków wynosi 1,0 g.

Do wykonania recepty zgodnie z przepisem lekarza należy użyć 5,0 g brom-ków (soli Erlenmayera). Całkowita masa recepty to 250,0 g. Pacjent będzie przyjmował na dobę dwie łyżki, czyli 30,0 g preparatu. Należy odpowiedzieć na pytanie, jaka ilość bromków znajduje się w dwóch łyżkach roztworu wyko-nanego zgodnie z receptą i czy przyjęta dawka nie będzie przekraczała dawki maksymalnej, dopuszczonej przez FP.

43


Kontrola dawek:5,0 g - 250,0 g x - 30,0 gx = 5,0 × 30,0 / 250,0x = 0,6

Jeżeli lek zostanie wykonamy zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyj-mie 0,6 g soli Erlenmayera na dobę. Maksymalna dawka dobowa (1,0 g) nie będzie przekroczona. Receptę można wykonać.

Odważyć na wadze proszkowej 1,0 g bromku amonu oraz po 2,0 g bromku sodu i potasu. Do wytarowanej zlewki wlać część wody (ok. 100,0 g) i roz-puścić w niej odważone składniki. Po całkowitym rozpuszczeniu bromku amo-nu dodać bromek sodu, wymieszać, rozpuścić i dodać bromek potasu. Całość przesączyć do wytarowanej butelki. Otrzymany roztwór uzupełnić pozostałą ilością wody do przepisanej masy recepty.

2.8) Rp.3% Sol. Acidi borici 150,0

S. Zewnętrznie

Sposób wykonania:

Ilość kwasu bornego potrzebną do otrzymania 150,0 g 3% roztworu obli-czamy z zależności:

3,0 g - 100,0 g x - 150,0 gx = 3,0 × 150,0 / 100,0x = 4,5

Kwas borny rozetrzeć w moździerzu i na wadze proszkowej odważyć 4,5 g. Podgrzać ok. 130,0 g wody. Do zlewki przelać gorącą wodę, wsypać odważony kwas borny i mieszać do całkowitego rozpuszczenia. Roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i uzupełnić pozostałą ilością wody do przepisanej masy recepty.

2.9) Rp.Iodi puri 0,2Kalii iodidi 2,0Glyceroli 20,0

M.f. sol.D.S. Do pędzlowania

Sposób wykonania:

Należy wykonać glicerolowy roztwór jodu z jodkiem potasu. Tylko z po-zoru recepta wydaje się mało złożona. Nieumiejętne połączenie składników doprowadzi do powstania niezgodności recepturowej. Trudność w wykonaniu recepty wynika z rozpuszczalności substancji leczniczych w przepisanym roz-

44


puszczalniku. Jod rozpuszcza się w glicerolu w stosunku 1 : 125, w wodzie 1 : 3500. Jedynie w roztworach jodków jest on bardzo dobrze rozpuszczalny. Rozpuszczalność jodku potasu w wodzie wynosi 1:0,7, a w glicerolu 1 : 2 [12, 13]. W przypadku omawianej recepty trudności może nastręczać rozpuszczenie 0,2 g jodu w 20,0 g glicerolu. Jak poradzić sobie z tym problemem i wykonać receptę w sposób poprawny? 2,0 g odważonego na wadze proszkowej jodku potasu należy rozpuścić w 4,0 g wody. Odważyć 0,2 g jodu i rozpuścić go w wodnym roztworze jodku potasu. Otrzymany roztwór przenieść do butelki i dodać 16,0 g glicerolu.

Dlaczego ilość glicerolu uległa zmianie w stosunku do wartości wyjścio-wej przepisanej na recepcie? Celem uniknięcia niezgodności do składu recepty wprowadzono drugi rozpuszczalnik. By stężenia substancji leczniczych pozo-stały niezmienione masa całego preparatu nie może ulec zmianie. Wyjściowa masa przepisanego w recepcie rozpuszczalnika - glicerolu wynosiła 20,0 g. Wprowadzenie 4,0 g wody wymusiło konieczność korekty jego ilości do 16,0 g.

2.2 Krople - Guttae (Artur Redliński)Krople - Guttae, są płynną postacią leku przeznaczoną do stosowania ze-

wnętrznego lub wewnętrznego, otrzymaną przez rozpuszczenie stałych sub-stancji leczniczych w odpowiednim rozpuszczalniku (woda, etanol, glicerol, olej roślinny lub ich mieszaniny) bądź innym leku płynnym lub przez zmiesza-nie kilku płynnych substancji leczniczych. Do kropli stosowanych wewnętrznie nie dodaje się środków poprawiających smak, gdyż zażywa się je na cukrze lub po rozcieńczeniu wodą, mlekiem lub innym napojem [3, 9].

Krople do użytku zewnętrznego dzieli się w zależności od sposobu poda-nia na:nKrople do oczu - Guttae ophtalmicae, nKrople do uszu - Guttae othologicae, nKrople do nosa - Guttae rhinologicae,nKrople do płukań - Guttae gargarismae.

Krople do użytku wewnętrznego dzieli się najczęściej w zależności od ich działania leczniczego i zastosowania. Wyróżnia się m.in.:nKrople nasercowe - Guttae cardiacae,nKrople uspokajające - Guttae sedativae,nKrople żołądkowe - Guttae stomachicae.

Krople do użytku zewnętrznego stosuje się w celu uzyskania działania miej-scowego. W kroplach do uszu i nosa jako substancje czynne stosowane są czę-sto środki przeciwbakteryjne, przeciwzapalne czy przeciwbólowe. Krople do płukań zawierają głównie środki dezynfekujące i ściągające.

W kroplach do użytku wewnętrznego zapisywane są często płynne wyciągi roślinne, olejki eteryczne, ale przede wszystkim substancje należące do wyka-zów A, B lub N. Z uwagi na wysokie stężenia środków leczniczych oraz siłę ich działania ta postać leku dawkowana jest kroplami tak, aby dawki jednorazowe

45


zawarte były w 10 - 30 kroplach preparatu. Masa pojedynczej kropli mieści się w przedziale od 10 do 55 mg. Zależy od rodzaju płynu, jego gęstości, napięcia powierzchniowego oraz rodzaju kroplomierza. Dla wybranych, powszechnie stosowanych w recepturze rozpuszczalników i leków płynnych ilość kropli cie-czy zawartych w 1 gramie oraz masę jednej kropli zestawiono poniżej w ta-beli [2, 9, 14].

Rodzaj cieczy Liczba kropli w 1 gramie

Masa 1 kropliw mg

Aqua purificata 20 50Belladonnae extractum fluidum 39 25Belladonnae, Convallariae, Digitalis, Valerianae tinctura 53 19

Nicethamidi solutio 30 33

Ogólne zasady sporządzania kropli

Celem uniknięcia niezgodności w fazie farmaceutycznej, podobnie jak w przypadku innych postaci leku, przed przystąpieniem do wykonania recepty należy ocenić właściwości fizykochemiczne jej poszczególnych składników oraz skontrolować dawki dla substancji leczniczych z wykazów A, B i N.

Substancje grubokrystaliczne, trudno rozpuszczalne należy rozetrzeć w moździerzu. Następnie wytarować zlewkę, odważyć do niej kolejno przepi-sane składniki płynne i wymieszać. Rozdrobnione i odważone na wadze prosz-kowej substancje stałe rozpuścić kolejno w gotowej mieszaninie składników płynnych. Jeżeli w skład kropli wchodzi roztwór wodny, należy go sporządzić w pierwszej kolejności, a następnie dodawać inne składniki stałe. W sytu-acji, gdy na recepcie przepisano wyłącznie składniki płynne można je odważyć wprost do wytarowanej butelki. Jeżeli krople są roztworami rzeczywistymi na-leży je przesączyć. Gotowy preparat przelać do butelki z zakraplaczem, nalepić etykietę i opatrzyć sygnaturą.

Przykłady recept

2.10) Rp.2% Sol. Codeini phosphatis 20,0

M.f. gtt.S. 3 razy dziennie 25 kropli

W pierwszej kolejności należy sprawdzić czy dawki maksymalne jednorazo-wa i dobowa substancji leczniczej nie zostały przekroczone.


Codeini phosphas 0, 06 0,24

Lekarz zlecił wykonanie kropli do stosowania wewnętrznego. Ilość fosforanu kodeiny potrzebną do otrzymania 20,0 g 2% roztworu obliczamy z zależności:

46


2,0 g - 100,0 g x - 20,0 gx = 2,0 × 20,0 / 100,0x = 0,4

Znając stężenie substancji leczniczej w całym preparacie należy odpowie-dzieć na pytanie, ile fosforanu kodeiny znajduje się w 25 i 75 kroplach preparatu (dawka jednorazowa i dawka dobowa), które przyjmie pacjent.

Obliczenie masy jednej kropli:

Przepisane krople to roztwór wodny. Jedna kropla roztworu wodnego waży 50 mg. Stąd: 25 kropli (dawka jednorazowa) to 1,25 g, a 75 kropli (dawka dobowa) to 3,75 g.

Kontrola dawek:

0,4 g - 20,0 g x - 1,25 gx = 0,4 × 1,25 / 20,0x = 0,025

0,4 g - 20,0 g x - 3,75 gx = 0,4 × 3,75 / 20,0x = 0,075

Jeżeli wykonamy lek zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jed-norazowo 0,025 g fosforanu kodeiny. Stosując lek trzy razy, przyjmie na dobę 0,075 g fosforanu kodeiny. Zarówno maksymalna dawka jednorazowa, jak i do-bowa nie są przekroczone. Receptę można wykonać.

Sposób wykonania:

Do zlewki należy wlać część wody i rozpuścić w niej odważone na wadze proszkowej 0,4 g fosforanu kodeiny. Gotowy roztwór przesączyć do wytarowa-nej butelki i dopełnić resztą wody do przepisanej masy.

2.11) Rp.

Papaverini hydrochloridi 0,2/10,0Belladonnae trae 15,0

M.f. gtt.S. 3 razy dziennie 15 kropli

Należy sprawdzić, czy dawki maksymalne jednorazowa i dobowa substancji leczniczych nie zostały przekroczone.

47



Papaverini hydrochloridum 0,2 0,6Belladonnae folii tinctura normata 1,0 3,0

Do wykonania recepty zgodnie z przepisem lekarza należy użyć 0,2 g chlorowodorku papaweryny (otrzymując jego roztwór wodny) oraz 15,0 g nalewki z pokrzyku. Całkowita masa recepty to 25,0 g. Pacjent będzie przyj-mował jednorazowo 15, a dobowo 45 kropli preparatu. Należy odpowiedzieć na pytania: ile chlorowodorku papaweryny i nalewki z pokrzyku znajduje się w 15 i 45 kroplach preparatu, jaka jest ich masa i czy przyjęta dawka nie bę-dzie przekraczała dawki maksymalnej, dopuszczonej przez FP?

Obliczenie masy jednej kropli:

Krople przepisane przez lekarza to mieszanina roztworu wodnego i nalewki. Nie od razu wiadomo jaka będzie masa jednej kropli tego preparatu. Jedna kropla roztworu wodnego waży 50 mg, a jedna kropla nalewki 19 mg. Gdyby oba składniki recepty zostały przepisane w równych częściach to masę jednej kropli mieszaniny można by łatwo obliczyć sumując poszczególne wartości i dzieląc przez dwa.

Celem obliczenia masy jednej kropli mieszaniny, której składniki płynne nie zostały przepisane w równych częściach należy określić, jaki jest ich stosunek do masy całego preparatu i pomnożyć przez masę pojedynczej kropli. Suma uzyskanych wartości będzie odpowiedzią na pytanie: jaką masę ma jedna kro-pla mieszaniny o podanym na recepcie składzie?

Roztwór wodny w mieszaninie: 10,0 × 0,05 / 25 = 0,02Nalewka w mieszaninie: 15,0 × 0,019 / 25 = 0,011

Jedna kropla przepisanej mieszaniny waży 0,031 g. Stąd: 15 kropli (dawka jednorazowa) to 0,465 g, a 45 kropli (dawka dobowa) to 1,395 g.

Kontrola dawek dla chlorowodorku papaweryny:

0,2 g - 25,0 g x - 0,465 gx = 0,2 × 0,465 / 25,0x = 0,0037

0,2 g - 25,0 g x - 1,395 gx = 0,2 × 1,395 / 25,0x = 0,0111

Kontrola dawek dla nalewki z pokrzyku:

15,0 g - 25,0 g x - 0,465 gx = 15,0 × 0,465 / 25,0x = 0,279

48


15,0 g - 25,0 g x - 1,395 g x = 15,0 × 1,395 / 25,0x = 0,837

Jeżeli wykonamy lek zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jed-norazowo 0,0037 g chlorowodorku papaweryny i 0,279 g nalewki z pokrzyku. Stosując lek trzy razy, przyjmie na dobę 0,0111 g chlorowodorku papaweryny i 0,837 g nalewki z pokrzyku. Zarówno dawka maksymalna jednorazowa, jak i dobowa obu przepisanych substancji nie są przekroczone. Receptę można wykonać.

Sposób wykonania:

Chlorowodorek papaweryny rozetrzeć w moździerzu i na wadze proszkowej odważyć 0,2 g. Podgrzać ok. 10,0 g wody, wsypać odważony chlorowodorek papaweryny i mieszać do całkowitego rozpuszczenia. Roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i uzupełnić pozostałą ilością wody. Dodać nalewkę z po-krzyku do przepisanej masy.

2.12) Rp.

Ephedrini hydrochloridi 0,20,9% Sol. Natrii chloridi ad 20,0

M.f. gtt.S. 4 razy dziennie 2 krople do nosa

W pierwszej kolejności należy sprawdzić, czy stężenie leku nie zostało przekroczone.

Nazwa substancji

Droga podania

Dawki zwykle stosowane [g]

Dawki maksymalne[g]

jednorazowa dobowa jednorazowa dobowa

Ephedrini hydrochloridum

zewn. 0,5 - 1,0%doustnie 0,025 0,05 - 0,1 0,05 0,15

Przepisane przez lekarza krople przeznaczone są do użytku zewnętrznego. Nie ma więc znaczenia, jaka jest masa pojedynczej kropli preparatu i jak bę-dzie on podawany. Należy skontrolować jedynie stężenie chlorowodorku efe-dryny w przepisanym roztworze.

Kontrola dawek0,2 g - 20,0 g x - 100,0 gx = 0,2 × 100,0 / 20,0x = 1,0

W przypadku zewnętrznego stosowania chlorowodorku efedryny dawka zwykle stosowana jak i dawka maksymalna określone są jedną wspólną warto-ścią. Można wykonać roztwór, którego stężenie mieścić się będzie w przedziale

49


od 0,5 do 1,0%. W omawianej recepcie stężenie chlorowodorku efedryny nie zostało przekroczone. Receptę można wykonać zgodnie z przepisem lekarza. Ilość chlorku sodu potrzebną do otrzymania 19,8 g 0,9% roztworu obliczamy z zależności:

0,9 g - 100,0 g x - 19,8 gx = 0,9 × 19,8 / 100,0x = 0,178

Sposób wykonania:

Odważyć na wadze proszkowej 0,178 g chlorku sodu i 0,2 g chlorowodorku efedryny. Do zlewki wlać część wody i rozpuścić w niej odważone substancje stałe. Roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i dopełnić resztą wody do przepisanej masy.

2.13) Rp.

1,0% Sol. Argenti proteinici 10,0M.f. gtt.S. 3 razy dziennie 2 krople do nosa

W pierwszej kolejności należy sprawdzić, czy stężenie leku nie zostało przekroczone.

Nazwa substancji Dawki zwykle stosowane Dawki maksymalne

Argenti proteinicum

na skórę i błony śluzowe 0,25 – 2,0% krople do oczu 0,5 – 1,5 % -

FP XI nie przewiduje dla proteinianu srebra dawek maksymalnych określa-jąc jedynie dawki zwykle stosowane. Receptę można wykonać zgodnie z prze-pisem lekarza. Ilość proteinianu srebra potrzebną do otrzymania 10,0 g 1,0% roztworu obliczamy z zależności:

1,0 g - 100,0 g x - 10,0 gx = 1,0 × 10,0 / 100,0x = 0,1

Sposób wykonania:

Przepisany w recepcie proteinian srebra tworzy w wodzie roztwory kolo-idalne. Celem jego całkowitego rozpuszczenia należy odważyć do parowniczki całą ilość przepisanej wody (9,9 g) i możliwie cienką warstwą rozsypać na jej powierzchni proteinian srebra (0,1 g). Pozostawić do rozpuszczenia, od czasu do czasu mieszając. Po rozpuszczeniu roztwór bez sączenia przelać do butelki. Podobnie należy wykonywać krople z collargolem lub targezyną.

50


2.3 Mieszanki - Mixturae (Artur Redliński)Mieszanki - Mixturae, są płynną postacią leku przeznaczoną do stosowa-

nia wewnętrznego. W ich skład wchodzą środki farmaceutyczne o zróżnicowa-nym układzie fizykochemicznym: stałe lub płynne, roztwory, nalewki, wyciągi, w tym wyciągi wodne typu odwarów, naparów lub maceracji. Z tego wzglę-du, w odróżnieniu od roztworów, mieszanki nie zawsze muszą być klarowne. Niekiedy mogą być opalizujące, mętne, mogą się rozwarstwiać, jednakże po zmieszaniu powinny odzyskiwać równomierne rozproszenie składników, przy-najmniej na czas pobierania leku do zażycia. Mieszanek, za wyjątkiem tych, które stanowią roztwory rzeczywiste, nie sączy się. Na butelce zawsze należy umieścić opis „zmieszać przed użyciem”.

W skład mieszanek wchodzą prawie zawsze środki poprawiające smak, zapach lub wygląd leku (corrigentia). Są to syropy, kleiki, wody aromatyczne, sztuczne środki słodzące. Często mogą być one jednocześnie lekiem wspomagający działanie leku podstawowego (adiuvantia). W lekach wykrztuśnych funkcję taką spełnia syrop prawoślazowy lub tymiankowy, a w lekach zwiększających łaknienie nalewka z naowocni pomarańczy. Rozpuszczalnikiem do mieszanek stosowanych w chorobach przewodu pokarmowego bywa bardzo często woda koprowa lub miętowa.

Podobnie jak roztwory do użytku wewnętrznego, mieszanki dawkowane są w taki sposób, aby dawka terapeutyczna leku była zawarta w łyżce, łyżce de-serowej lub łyżeczce. Są nietrwałą postacią leku, nie tracą jednak właściwości leczniczych przez okres przewidziany do ich zużycia tzn. przez około siedem dni [2, 9].

Ogólne zasady sporządzania mieszanekPodobnie jak w przypadku innych postaci leku, przed przystąpieniem do

wykonania recepty należy skontrolować dawki dla substancji leczniczych z wy-kazów A, B i N. Należy również koniecznie ocenić właściwości fizykochemiczne jej poszczególnych składników, ustalić właściwy tok czynności recepturowych oraz zaproponować odpowiednią technikę sporządzenia leku. W mieszankach stosunkowo często może dochodzić do interakcji w fazie farmaceutycznej. Wzajemne oddziaływania między substancjami leczniczymi mogą prowadzić do niekorzystnych zmian w postaci leku, czy wręcz uniemożliwiać niekiedy jej otrzymanie. Nieuwzględnienie różnic w odczynie środków farmaceutycz-nych może prowadzić po ich zmieszaniu do wytrącania się składników lub być przyczyną ich rozkładu. Nieuwzględnienie możliwości wystąpienia reakcji che-micznych pomiędzy składnikami recepty, zastosowanie złego rozpuszczalni-ka, przekroczenie iloczynu rozpuszczalności może prowadzić do powstawania strątów. Ponadto istnieje cały szereg zmian niedostrzegalnych organoleptycz-nie, jak np. procesy adsorpcji czy hydrolizy. Szczególną grupą interakcji są tzw. niezgodności ukryte, występujące dopiero po pewnym czasie, zazwyczaj wtedy, gdy postać leku została już wydana pacjentowi. Umiejętność przewi-dywania i zapobieganie wszelkiego rodzaju nieprawidłowościom w toku spo-rządzania postaci leku jest obowiązkiem farmaceuty i ma ogromne znaczenie dla uzyskania postaci leku o oczekiwanych właściwościach farmakologicznych. W przypadku stwierdzenia niezgodności typu chemicznego lub fizycznego na-leży je usunąć.

51


Tok czynności recepturowych przy wykonywaniu mieszanek jest bardzo zbliżony do omawianego dla roztworów czy kropli. Substancje trudno rozpusz-czalne, grubokrystaliczne czy wyciągi suche należy rozetrzeć w moździerzu. W wytarowanej zlewce odważyć część wody i rozpuścić w niej odważone na wadze proszkowej substancje stałe, zaczynając od tych, które przepisano w najmniejszych ilościach. Każdy kolejny składnik można dodać do roztworu dopiero po całkowitym rozpuszczeniu składnika wprowadzonego wcześniej. Otrzymany roztwór należy przesączyć i uzupełnić resztą wody. Wszystkie sub-stancje służące do poprawienia smaku, zapachu i wyglądu, jak wyciągi płyn-ne, nalewki, syropy dodaje się na koniec, dopiero po rozpuszczeniu substan-cji stałych w wodzie, uzupełniając nimi mieszanek do przepisanej w recepcie masy. Gotową mieszankę należy bez sączenia przelać do przygotowanej butel-ki, nalepić etykietę „zmieszać przed użyciem” i opatrzyć sygnaturą.

W przypadku przepisania do mieszanek nierozpuszczalnych form substancji leczniczych, w celu prawidłowego przygotowania leku należy dokonać zmia-ny tej formy, uwzględniając jednak różnice wynikające z mas cząsteczkowych kwasu, zasady a ich soli. Zmianę taką należy odnotować na recepcie. Przy sporządzaniu mieszanek jest dopuszczalne posługiwanie się roztworami za-pasowymi. Konieczne jest jednak uwzględnienie w recepcie tej ilości wody, która została wprowadzona z roztworem zapasowym substancji leczniczej. Aby uniknąć niekorzystnych zmian w czasie łączenia niektórych składników należy niekiedy zastosować specjalną kolejność ich mieszania. Jeżeli podstawą mieszanki są syropy, a w recepcie nie zapisano wody, substancje stałe nale-ży rozpuścić na zimno w syropach, jeśli są w nich rozpuszczalne, albo użyć w tym celu możliwie najmniejszej ilości wody lub spirytusu. Stosując inny roz-puszczalnik należy zmniejszyć proporcjonalnie ilość syropu tak, aby zapisana w recepcie ogólna ilość leku nie uległa zmianie. Zmianę tę należy odnotować na recepcie. Ilość użytej do rozpuszczenia wody lub spirytusu nie powinna przekraczać 10% ogólnej masy leku [2, 9, 15].

Przykłady recept

2.14) Rp.Mixt. Nervinae 100,0Neospasmini ad 150,0

M.f. mixt.S. 3 razy dziennie łyżeczkę

Przepisując receptę lekarz użył nazwy zwyczajowej preparatu, nie podając jego składu jakościowego. Recepturę tej mieszanki można znaleźć w Recep-tariuszu Polskim (R.P.) bądź jakimkolwiek innym źródle literaturowym [1, 11].

Mixtura Nervina R.P. to mieszanka o składzie:

Kalii bromidi 8,0Natrii bromidiAmmonii bromidi aa 4,0Aquae ad 200,0

52


Do wykonania 100,0 g mikstury należy użyć 4,0 g bromku potasu i po 2,0 g bromku sodu i amonu. Podobnie jak w przypadku soli Erlenmayera, tak i w tym preparacie, gdy na recepcie zapisano kilka bromków należy skontrolować ich łączną dawkę.


Kalii bromidum - 1,0Natrii bromidum - 1,0Ammonii bromidum - 0,5

Do wykonania mieszanki zgodnie z przepisem lekarza należy użyć 8,0 g bromków. Całkowita masa recepty to 150,0 g. Pacjent będzie przyjmował na dobę trzy łyżeczki, czyli 15,0 g preparatu.

Kontrola dawek:

8,0 g - 150,0 g x - 15,0 g x = 8,0 × 15,0 / 150,0x = 0,8

Jeżeli wykonamy lek zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie 0,8 g mieszaniny bromków na dobę. Maksymalna dawka dobowa dla sumy bromków (1,0 g), nie jest przekroczona. Receptę można wykonać.

Sposób wykonania:

Substancje stałe rozetrzeć kolejno w moździerzu. Odważyć na wadze prosz-kowej po 2,0 g bromku sodu i amonu oraz 4,0 g bromku potasu. Do wytaro-wanej zlewki wlać część wody (ok. 70,0 - 80,0 g) i rozpuścić w niej odważone składniki. Po całkowitym rozpuszczeniu bromku sodu dodać bromek amonu, wymieszać, rozpuścić i dodać bromek potasu. Otrzymany roztwór przesączyć do wytarowanej butelki i uzupełnić resztą wody do 100,0 g. Dodać neospazmi-ny do przepisanej masy recepty.

2.15) Rp.Phenobarbitali natrici 0,5Sal. Erlenmayeri 10,0Neospasmini 20,0Aquae ad 150,0

M.f. mixt.S. 2 razy dziennie łyżkę

Lekarz zlecił wykonanie mieszanki zawierającej 0,5 g fenobarbitalu sodu i 10,0 g soli Erlenmayera. Całkowita masa recepty to 150,0 g. Pacjent będzie przyjmował jednorazowo łyżkę preparatu (15,0 g), a na dobę dwie łyżki, czyli 30,0 g preparatu. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy spraw-

53


dzić czy dawka maksymalna jednorazowa i dobowa przepisanych substancji leczniczych nie zostały przekroczone.


Kalii bromidum - 1,0Natrii bromidum - 1,0Ammonii bromidum - 0,5Phenobarbitalum natricum 0,3 0,6

Kontrola dawek dla fenobarbitalu sodu:

0,5 g - 150,0 g x - 15,0 gx = 0,5 × 15,0 / 150,0x = 0,05

0,5 g - 150,0 g x - 30,0 gx = 0,5 × 30,0 / 150,0x = 0,1

Pacjent przyjmie jednorazowo 0,05 g fenobarbitalu sodu. Stosując lek dwa razy, przyjmie na dobę 0,1 g tej substancji. Zarówno dawka maksymalna jed-norazowa, jak i dobowa nie są przekroczone. Do wykonania mikstury można użyć przepisaną na recepcie ilość fenobarbitalu sodu.

Kontrola dawki dla soli Erlenmayera (sumy bromków):

10,0 g - 150,0 gx x - 30,0 gx = 10,0 × 30,0 / 150,0x = 2,0

Wykonanie leku zgodnie z przepisem lekarza spowodowałoby przekroczenie maksymalnej dawki dobowej dla sumy bromków. Pacjent przyjąłby 2,0 g soli Erlenmayera na dobę. Na recepcie nie ma adnotacji lekarza o konieczności czy celowości przekroczenia dawki i wykonania mieszanki o tak wysokim stężeniu środka leczniczego. Zgodnie z przepisami, przekroczoną dawkę maksymalną należy w takiej sytuacji skorygować i obniżyć do wartości ustalonej dawką maksymalną [3, 15]. Można wykonać i wydać lek, w którym maksymalna daw-ka dobowa dla sumy bromków nie przekracza 1,0 g. Należy obliczyć, ile soli Erlenmayera trzeba użyć do wykonania przepisanej przez lekarza mieszanki.

1,0 g - 30,0 g x - 150,0 gx = 1,0 × 150,0 / 30,0x = 5,0

54


Aby nie przekroczyć maksymalnej dawki dobowej dla sumy bromków, ilość soli Erlenmayera w przepisanej mieszance należy obniżyć z 10,0 g do 5,0 g. Po korekcie recepta przyjmie następującą postać:

2.15a) Rp.Phenobarbitali natrici 0,5Sal Erlenmayeri 5,0Neospasmini 20,0Aquae ad 150,0

M.f. mixt.S. 2 razy dziennie łyżeczkę

Kontrola i ocena potencjalnych interakcji w fazie farmaceutycznej:

W roztworach, kroplach czy mieszankach wystąpienie interakcji wiąże się często z możliwością wytrącenia się trudno rozpuszczalnych osadów, co spo-wodowane jest np. niewłaściwym odczynem środowiska. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy zawsze odpowiedzieć na pytanie; jaki charakter mają przepisane substancje lecznicze oraz czy ich połączenie nie będzie powo-dem wystąpienia niezgodności recepturowej.

W omawianej recepcie może dojść do interakcji pomiędzy fenobarbitalem sodu a bromkiem amonu. W recepturze słabe kwasy, np. fenobarbital, przepi-suje się najczęściej w postaci soli sodowych. Utrzymują się one w roztworze tak długo, jak pH pozostaje alkaliczne. Roztwory fenobarbitalu sodu stosowa-ne w recepturze mają odczyn zdecydowanie alkaliczny: od pH 8,75 (roztwór 0,1%) do pH 9,5 (roztwór 2%). Jeżeli jednak wskutek dodania leków o cha-rakterze kwaśnym środowisko ulegnie zakwaszeniu poniżej określonej warto-ści pH, słabe kwasy wytrącają się w postaci osadów. Najsilniejszym kwasem stosowanym w recepturze jest kwas solny. Nawet jego najmniejsze dawki po-wodują wytrącenie z roztworu fenobarbitalu. Innych kwasów w lekach poda-wanych doustnie na ogół nie spotyka się. Częściej za to mikstury zakwaszane są przez sole słabych zasad i mocnych kwasów, np. bromek amonu. Sól ta wchodzi w skład Mixtura Nervina oraz Sal Erlenmayeri i jest sygnalizowana w piśmiennictwie jako niezgodna z fenobarbitalem sodu. Uogólniając, można jednak przyjąć, że fenobarbital sodu jest zawsze niezgodny z kwasem sol-nym oraz chlorowodorkiem papaweryny i morfiny, a w zależności od stężenia z bromkiem i chlorkiem amonu oraz fosforanem kodeiny [12, 13].

Stężenie fenobarbitalu sodu w omawianej miksturze wynosi 0,3%, a stęże-nie bromku amonu 0,6%. W przepisanych stężeniach składniki te zawsze będą zgodne. Przed wykonaniem recepty należy się jeszcze zastanowić czy neo-spazmina nie zakwasi środowiska na tyle, by wytrącił się fenobarbital. Ryzyko takie nie będzie miało jednak miejsca, gdyż w przepisanym stężeniu nie daje ona niezgodności z fenobarbitalem sodu [12, 13]. Odnotowane w recepcie in-terakcje i omówione niezgodności między wybranymi składnikami mieszanki, to przykład tzw. niezgodności pozornych.

55


Sposób wykonania:

Przepisaną przez lekarza receptę można wykonać. Odważyć na wadze prosz-kowej 0,5 g fenobarbitalu sodu, 1,0 g bromku amonu oraz po 2,0 g bromku sodu i potasu. Wykonanie mieszanki rozpocząć od sporządzenia roztworu soli Erlenmayera. Do zlewki wlać część wody (ok. 100,0 g) i rozpuścić w niej od-ważone składniki. Po całkowitym rozpuszczeniu bromku amonu dodać bromek sodu, wymieszać, rozpuścić i dodać bromek potasu. W części wody rozpuścić fenobarbital sodu. Oba roztwory przesączyć, połączyć w wytarowanej butelce, i uzupełnić resztą wody do 130,0 g. Na koniec dodać do otrzymanego roztworu 20,0 g neospazminy, uzupełniając w ten sposób przepisaną masę recepty do 150,0 g.

2.16) Rp.Belladonnae extr. sicc. 0,05Ephedrini hydrochloridi 0,6Natrii benzoatis 1,0Althaeae sir. 30,0Aquae ad 100,0

M.f. mixt.S. 2 razy dziennie łyżeczkę dla dziecka 5 lat

Lekarz przepisując receptę, w której skład wchodzi wyciąg z pokrzyku, nie zawsze zaznacza jaki rodzaj wyciągu powinien być użyty. Jeżeli nie jest to ja-sno określone, należy użyć wyciągu suchego (Belladonnae extr. sicc.). Jest on trudno rozpuszczalny w wodzie. Do wykonania płynnych postaci leku należy w jego miejsce zastosować albo nalewkę z pokrzyku (Belladonnae folii tinc-tura normata), albo wyciąg płynny (Belladonnae extr. fl.). Według FP w wy-ciągu suchym zawartość alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę wynosi 0,95 - 1,05%, a w nalewce 0,03 - 0,035% [3, 9]. Stąd zamieniając wyciąg suchy na nalewkę, należy użyć trzydziestokrotnej ilości nalewki. Jed-nak zdecydowanie częściej wyciąg suchy z pokrzyku zamienia się na wyciąg płynny, biorąc go czterokrotnie więcej w stosunku do przepi-sanej ilości wyciągu suchego.

W przepisanej recepcie konieczna będzie zamiana. W miejsce 0,05 g Bella-donnae folii extr. sicc. normatum należy użyć 0,2 g Belladonnae extr. fl. Przed wykonaniem mieszanki należy sprawdzić jeszcze czy dawki maksymalne; jednorazowa i dobowa przepisanych w recepcie silnie działających substancji leczniczych nie zostały przekroczone. Pacjent będzie przyjmował jednorazowo łyżeczkę preparatu (5,0 g), a na dobę dwie łyżeczki, czyli 10,0 g preparatu. Mieszanka ma zawierać w swoim składzie 0,2 g wyciągu płynnego z pokrzyku i 0,6 g chlorowodorku efedryny.

Lekarz zlecił wykonanie mieszanki dla pięcioletniego dziecka. Zamieszczo-ne w FP dawki to dawki przewidziane dla osoby dorosłej. W oparciu o ich wartości należy obliczyć dawkę dla dziecka korzystając z odpo-wiednich wzorów.

56



Belladonnae folii extractum siccum normatum 0,05 0,15

Belladonnae extractum fluidum (FP IV) 0,20 0,60Ephedrini hydrochloridum 0,05 0,15

Kontrola dawki dla chlorowodorku efedryny:

Ddz.j. = 0,05 × 5 / (5 + 12)Ddz.j. = 0,015 g

Ddz.d. = 0,15 × 5 / (5 + 12)Ddz.d. = 0,044 g

0,6 g - 100,0 g x - 5,0 gx = 0,6 × 5,0 / 100,0 x = 0,03 g

0,6 g - 100,0 g x - 10,0 gx = 0,6 × 15,0 / 100,0 x = 0,06 g

Wykonanie mieszanki zgodnie z przepisem lekarza spowodowałoby prze-kroczenie przewidzianej dla pięcioletniego dziecka maksymalnej dawki jedno-razowej (0,015 g) i dobowej (0,044 g) chlorowodorku efedryny. Dziecko przyję-łoby odpowiednio 0,03 g i 0,06 g tej substancji. Na recepcie nie ma adnotacji lekarza o konieczności czy celowości przekroczenia dawki i wykonania mieszanki o tak wysokim stężeniu środka leczniczego. Do wykonania mikstury nie można użyć przepisanej ilości chlorowodorku efedryny.

Zgodnie z przepisami, przekroczoną dawkę maksymalną należy skorygować i obniżyć do dawki maksymalnej [3, 4, 15]. Wartość, któ-rej dawki maksymalnej; jednorazowej czy dobowej, należy uwzględ-nić? Zależy to od tego, jak często jest podawany lek i jaka jest zależność między dawkami. Jeżeli pacjent będzie przyjmował lek dwa razy dzien-nie, a dawka dobowa to dwukrotność dawki jednorazowej, nie będzie miało znaczenia, którą jej wartość wykorzystamy przy korekcie.

W przypadku omawianej recepty przekroczoną dawkę maksymalną można skorygować wyłącznie do dawki maksymalnej jednorazowej! Przyjmując jed-norazowo 0,015 g (Ddz.j.) chlorowodorku efedryny pacjent zażyje na dobę 0,03 g tej substancji. Dawka maksymalna dobowa dla 5 letniego dziecka Ddz.d. 0,044 g nie zostanie przekroczona. Obniżając dawkę leku do dawki mak-symalnej dobowej, przy zachowaniu dawkowania wskazanego przez lekarza (dwa razy dziennie), pacjent przyjąłby jednorazowo 0,022 g chlorowodorku efedryny. Dawka maksymalna jednorazowa 0,015 g zostałaby przekroczona!

57


Ddz.j. = 0,05 × 5 / (5 + 12)Ddz.j. = 0,015

0,015 g - 5,0 g x - 100,0 gx = 0,015 × 100,0 / 5,0x = 0,3

Dla pięcioletniego dziecka, przepisaną w recepcie ilość chlorowodorku efe-dryny należy obniżyć z 0,6 g do 0,3 g.

Kontrola dawki dla wyciągu płynnego z pokrzyku:

Ddz.j. = 0,2 × 5 / (5 + 12)Ddz.j. = 0,059

Ddz.d. = 0,6 × 5 / (5 + 12)Ddz.d. = 0,176

0,2 g - 100,0 g x - 5,0 g x = 0,2 × 5,0 / 100,0x = 0,01

0,2 g - 100,0 g x - 10,0 gx = 0,2 × 15,0 / 100,0x = 0,02

Pacjent przyjmie jednorazowo 0,01 g wyciągu płynnego z pokrzyku. Stosu-jąc lek dwa razy, przyjmie na dobę 0,02 g tego środka leczniczego. Zarówno maksymalna dawka jednorazowa jak i dobowa przewidziane dla pięcioletniego dziecka nie są przekroczone. Do wykonania mikstury można użyć przepisaną na recepcie ilość wyciągu płynnego z pokrzyku. Należy odmierzyć go kroplami. Przyjmując, że jedna kropla Extracum Belladonnae fl. waży 0,025 g, do goto-wej mieszanki należy dodać osiem kropli wyciągu.

Przepisana przez lekarza recepta przyjmie po korekcie dawek następującą postać:

2.16a) Rp.Belladonnae extr. fl. 0,2Ephedrini hydrochloridi 0,3Natrii benzoatis 1,0Althaeae sir. 30,0Aquae ad 100,0

M.f. mixt.S. 2 razy dziennie łyżeczkę dla dziecka 5 lat

58



Z roztworów soli słabych zasad wytrącają się w środowisku alkalicznym trudno rozpuszczalne słabe zasady. Ich rozpuszczalność zależy w znacznym stopniu od stężenia jonów wodorowych. W omawianej recepcie pewne ryzy-ko niezgodności może nieść ze sobą połączenie chlorowodorku efedryny (soli słabej zasady) i benzoesanu sodu, substancji alkalizującej środowisko. Jest to jednak tzw. niezgodność pozorna, gdyż tworząca się efedryna (zasada) jest dobrze rozpuszczalna w środowisku alkalicznym, w wodzie oraz mieszankach recepturowych. Z 5% roztworu nie wytraca się nawet przy pH powyżej 10,6, podczas gdy w dawkach maksymalnych jej stężenie w miksturach wynosi za-ledwie 0,33%. Nie daje więc niezgodności [12, 13].

Sposób wykonania:

Odważyć na wadze proszkowej 0,3 g chlorowodorku efedryny i 1,0 g benzo-esanu sodu. W wytarowanej zlewce odważyć część wody (ok. 60,0 g) i rozpu-ścić w niej substancje stałe w kolejności od najmniejszej do najwiekszej. Roz-twór przesączyć do wytarowanej butelki, dodać osiem kropli (0,2 g) wyciągu płynnego z pokrzyku i uzupełnić wodą do 70,0 g. Dodać 30,0 g syropu prawośla-zowego, uzupełniając całość do 100,0 g.

2.17) Rp.Pepsini 2,5Acidi hydrochlorici 10% 1,0Sir. simplicis 20,0Aquae ad 100,0

M.f. mixt.S. 3 razy dziennie łyżkę przed jedzeniem

Przepisana mieszanka to tzw. Mixtura Pepsini. Lekarz podał na recepcie jej gotowy skład jakościowy i ilościowy.


Nieumiejętnie wykonanie powyższej recepty może doprowadzić do wystą-pienia niezgodności polegającej na inaktywacji pepsyny. Ten rodzaj niezgodno-ści to tzw. niezgodność ukryta. Pepsyna ulega inaktywacji pod wpływem eta-nolu zawartego m.in. w nalewkach oraz w silnie kwaśnym środowisku. W obu przypadkach zachodzi denaturacja białkowego komponentu enzymu. W ocenie organoleptycznej źle wykonana postać leku niczym nie różni się od postaci przygotowanej poprawnie. Nie wywiera ona jednak zamierzonego działania farmakologicznego [12, 13].

Sposób wykonania:

Celem uniknięcia niezgodności mieszankę należy wykonać w następujący sposób. Odważyć na wadze proszkowej 2,5 g pepsyny. W wytarowanej zlewce odważyć całą przepisaną ilość wody tj. 76,5 g. Pepsynę rozpuścić w wodzie. Roztwór przenieść do butelki i wlać odważone wcześniej 20,0 g syropu proste-

59


go. Na koniec dodać do mieszanki 1,0 g 10% roztworu kwasu solnego. Całość starannie wymieszać.

Badania płynnych postaci leku (roztwory, mieszanki)

Zgodnie z zaleceniami FP, po sporządzeniu płynnych postaci leku zaleca się wykonać badanie zanieczyszczenia cząsteczkami widocznymi okiem nieuzbrojonym oraz badanie masy preparatów. Jeśli nie ustalono i nie zatwierdzono inaczej, dopuszczalne odchylenia masy preparatów zestawiono w tabeli [3].

Masa płynu w gramach <10 10 - 20 21 - 50 51 - 200 >200Dopuszczalne odchylenie ±10% ±8% ±5% ±3% ±1%

2.4 Odwary, napary, maceracje - Decocta, Infusa, Macerationes (Ewa Zawadzka)

Odwary, napary, maceracje to świeżo przyrządzone, wodne wyciągi z suchych surowców roślinnych [8].

Odwary przygotowuje się z surowców alkaloidowych, saponinowych, a tak- że innych surowców niezawierających glikozydów kardenolidowych i substancji śluzowych, np. z korzenia kozłka lekarskiego, kory dębu i kruszyny.

Napary sporządza się z surowców zawierających glikozydy kardenolidowe. Glikozydy kardenolidowe łatwo ulegają rozkładowi pod wpływem enzymów zawartych w surowcu. Aby unieczynnić te enzymy konieczne jest zalanie surowca w infuzorce wrzącą wodą. Napary przygotowuje się z ziela miłka wiosennego i konwalii majowej, a także z liści naparstnicy purpurowej i wełnistej. Do słodzenia można użyć sacharynę w ilości 0,01 g zamiast 6,0 g cukru lub 10,0 g syropu. W naparach nie stosujemy roztworów cukru, gdyż mogą się w nich rozwijać drobnoustroje (Bacillus subtilis, pleśnie), które szybko rozkła-dają glikozydy.

Z surowców śluzowych, jak np. korzenia prawoślazu czy nasiona lnu przy- rządza się wyłącznie maceracje, nawet, jeżeli przepisano napary lub odwa-ry. Zazwyczaj, jeżeli nie przepisano inaczej, z 1 cz. surowca przyrządza się 10 cz. odwaru lub naparu, bądź 20 cz. maceracji. Dla surowców silnie działają-cych powinna być podana masa surowca i wody. Jeżeli nie przepisano inaczej, z 1 cz. tych surowców należy przyrządzać 100 cz. naparu lub odwaru.

Odwary, napary i maceracje należy przyrządzać bezpośrednio przed uży-ciem. Mogą być one stosowane najwyżej 7 dni od sporządzenia, przy przecho-wywaniu w temperaturze nie wyższej niż 15 °C. Można konserwować je 0,15% dodatkiem mieszaniny (10 : 1) hydroksybenzoesanu metylu z hydroksyben-zoesanem propylu. Powinny być one oznaczone napisem „Zmieszać przed użyciem”.

60


Sporządzając receptę, w której skład wchodzą odwary, napary lub maceracje, w pierwszej kolejności należy przygotować odwar, napar lub macerację i w nich rozpuszczać stałe składniki recepty lub dodawać płynne według zasad podanych przy sporządzaniu mieszanek.

Jeżeli rozpuszczanie substancji stałych w odwarze, naparze lub maceracji nastręcza trudności, można rozpuszczać je w wodzie lub etanolu. Należy wówczas użyć najmniejszej ilości rozpuszczalnika. Ilość wody przeznaczoną do sporządzenia odwaru, naparu lub maceracji należy zmniejszyć o ilość gra- mów rozpuszczalnika użytego do rozpuszczenia składników stałych.

Surowce roślinne z których wykonuje się odwar, napar lub macera-cję powinny być rozdrobnione i przesiane:n liście, kwiaty, zioła i korzeń prawoślazu - przez sito o wielkości oczek

3,15 mm;n korzenie, kłącza i kory - przez sito o wielkości oczek 1,6 mm;n owoce, nasiona i surowce alkaloidowe oraz zawierające glikozydy karde-

nolidowe przez sito o wielkości oczek 0,5 mm [8].

Nasienia lnu nie rozdrabnia się.

2.4.1 Odwary - Decocta

Ogólne zasady sporządzaniaRozdrobniony surowiec zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o tempe-

raturze pokojowej, starannie wymieszać, przykryć i umieścić w łaźni wodnej. Ogrzewać 30 minut w temperaturze wyższej niż 90 °C, (jeżeli w infuzorce jest 100,0 cz. do 200,0 cz. wody, ogrzewać 45 minut, kontrola temperatury nie jest konieczna). Następnie zawartość infuzorki przecedzić przez gazę z cienką war-stwą waty lub inny właściwy materiał filtracyjny. Surowiec przemyć wrzącą wodą i po ochłodzeniu uzupełnić nią odwar, cedząc, do przepisanej masy.

Odwary alkaloidowe – szczegółowy sposób przygotowania

Sole alkaloidów znacznie lepiej rozpuszczają się w wodzie niż wolne zasady. Dlatego przy sporządzaniu tego typu odwarów należy wodę do wytrawiania zakwasić. Najlepiej nadaje się do tego kwas cytrynowy. Przykładem odwaru alkaloidowego jest odwar z korzenia wymiotnicy (Ipecacuanhae radix).

Surowiec należy zalać wodą o temperaturze pokojowej, do której dodano 0,5 g kwasu cytrynowego na 100,0 g wody. Po odpowiednim czasie wytra-wiania gorący odwar zobojętnia się 10% roztworem amoniaku w proporcji 25 kropli na każde 100,0 g wody. Zobojętnienie gotowego odwaru ma na celu poprawę trwałości i uniknięcie niezgodności.

Odwary saponinowe – szczegółowy sposób przygotowania

Do tego typu odwarów, np. z korzenia pierwiosnka (Primulae radix), dodaje się 0,1 g wodorowęglanu sodu na 1,0 g surowca. Najlepsze wytrawienie uzyskuje się przy pH 7, stąd stosuje się zobojętnienie kwaśnych saponin wodorowęgla-

61


nem sodu. Wyjątkiem wśród surowców saponinowych jest korzeń mydlnicy (Saponariae radix), który zawiera saponiny lepiej wytrawiające się czystą wodą. W tym przypadku nie dodajemy wodorowęglanu sodu.

Przykłady recept

2.18) Rp.Ipecacuanhae radicis decocti 0,3/150,0Natrii benzoatis 2,0Thiocoli 2,5Althaeae sirupi ad 200,0

M.D.S. 2 x dz. 1 łyżkę stołową

Kontrola dawek:

Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić dawkowanie substancji leczniczych i surowców roślinnych z wykazów A, B i N.

Korzeń wymiotnicy jest surowcem należącym do wykazu B. Należy spraw-dzić poprawność dawkowania wg FP.


Ipecacuanhae radix (FP IV) 0,2 0,4

0,3 g - 200,0 g x - 15,0 g x = 0,3 × 15,0 / 200,0 x = 0,022 g

0,3 g - 200,0 g x - 45,0 g x = 0,3 × 45,0 / 200,0 x = 0,067 g

Zarówno dawki jednorazowa jak i dobowa dla korzenia wymiotnicy nie zo-stały przekroczone. Receptę można wykonać zgodnie z przepisem lekarza.

Sposób wykonania:

150,0 g odwaru alkaloidowego z korzenia wymiotnicy przygotować zgodnie z omówionymi zasadami. Odważyć na wadze proszkowej 2,0 g benzoesanu sodu i 2,5 g tiokolu. Składniki stałe rozpuścić w gotowym odwarze. Przenieść odwar z rozpuszczonymi substancjami stałymi do wytarowanej butelki na 200,0 g i uzupełnić syropem prawoślazowym do przepisanej masy.

2.19) Rp.Primulae radicis decocti 2,0/100,0Natrii benzoatis 1,5Spiritus Ammonii anisati 1,0Sirupi simplicis ad 160,0

D.S. 3 x dz. 1 łyżkę

62


100,0 g odwaru z korzenia pierwiosnka (surowiec saponinowy) przygoto- wać wg szczegółowego przepisu. Odważyć na wadze proszkowej 1,5 g benzoesanu sodu i rozpuścić w odwarze. Do wytarowanej butelki przenieść odwar z rozpuszczonym benzoesanem sodu, dodać 58 kropli (1,0 g) kropli anyżo- wych i uzupełnić do 160,0 g syropem prostym.

2.20) Rp.Valerianae radicis decocti 2,0/120,0Coffeini et Natrii benzoatis 0,5Luminali natrici 0,1Sirupi simplicis ad 150,0

M.D.S. 2 x dz. 1 łyżkę stołową

Celem przygotowania odwaru z korzenia kozłka lekarskiego (surowiec obo- jętny) odważyć 2,0 g surowca przesianego przez sito 1,6 mm, zalać 120,0 g wody o temperaturze pokojowej i ogrzewać w infuzorce 45 minut bez kontroli temperatury. Po kontroli dawek maksymalnych i stwierdzeniu, że nie są przekroczone odważyć na wadze proszkowej 0,1 g luminalu sodu i 0,5 g benzoesanu sodowego kofeiny i rozpuścić w odwarze. Do wytarowanej butelki przenieść odwar z rozpuszczonymi substancjami i uzupełnić do 150,0 g syropem prostym.

2.4.2 Napary - Infusa

Ogólne zasady sporządzania naparów

Surowiec umieścić w ogrzanej w łaźni wodnej infuzorce, zalać przepisaną ilością wrzącej wody, przykryć i ogrzewać 15 minut. Infuzorkę zdjąć z łaźni i pozostawić 15 minut poza łaźnią, od czasu do czasu mieszając. Następnie zawartość infuzorki przecedzić, np. przez gazę z cienką warstwą waty. Surowiec przemyć wrzącą wodą i po ochłodzeniu uzupełnić nią napar do przepisanej masy, przecedzając przez uprzednio użyty materiał filtracyjny.

Przykład recepty

2.21) Rp.Adonidis vernalis herbae inf. 2,0/170,0Codeini phosph. 0,3Gardenali natrici 0,1Sirupi simplicis ad 200,0

D.S. 2 x dz. łyżkę deserową

170,0 g naparu z miłka wiosennego przygotować wg ogólnego przepisu. Po skontrolowaniu dawek na wadze proszkowej odważyć 0,1 g gardenalu sodu i 0,3 g fosforanu kodeiny. Substancje stałe rozpuścić w naparze. Zamiast 29,6 g syropu prostego należy dodać około 0,03 g sacharyny. Po jej rozpuszczeniu preparat uzupełnić w wytarowanej butelce wodą do 200,0 g.

63


2.4.3 Maceracje - Macerationes

Ogólne zasady sporządzania maceracjiSurowiec zalać przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej i pozo-

stawić na 30 minut, często mieszając. Przecedzić przez materiał filtracyjny i przemyć taką ilością wody, aby uzyskać przepisaną ilość maceracji. Wodę ce-dzić przez użyty materiał filtracyjny.

Przykład recepty

2.22) Rp.Lini seminis macerationis 10,0/200,0

M.f. mac.S. 3 x dz. po 2 łyżki

Odważyć 10,0 g siemienia lnianego i 200,0 g wody. Surowiec zalać wodą o temperaturze pokojowej i macerować przez 30 min. Przecedzony preparat przenieść do wytarowanej butelki i uzupełnić wodą do 200,0 g.

2.5 Emulsje lecznicze - Emulsiones medicinales (Magdalena Piechota-Urbańska)

Emulsje - Emulsiones, są płynną postacią leku stanowiącą układ dwóch niemieszających się ze sobą faz ciekłych, z których jedna jest rozproszona w drugiej. Fazę wodną w emulsji stanowi woda lub wodne roztwory substancji leczniczych i pomocniczych. Fazę olejową stanowi olej lub inne ciecze lipo- filne i rozpuszczone w nich substancje lecznicze i pomocnicze. Odpowiednie rozproszenie fazy wewnętrznej i stabilność układu zapewniają emulgatory. Średnica cząstek fazy rozproszonej jest większa od 0,1 µm.

Rozróżnia się następujące typy emulsji:nemulsje olej w wodzie, o/w – w których faza olejowa jest rozproszo-

na w fazie wodnej;nemulsje woda w oleju, w/o – w których faza wodna jest rozproszona

w fazie olejowej;nemulsje wielokrotne o/w/o lub w/o/w, w których fazę rozproszoną

tworzy emulsja o/w lub w/o, a fazę rozpraszającą odpowiednio faza olejowa lub wodna.

Emulgatorem nazywamy substancję powierzchniowo czynną (tenzyd) gromadzącą się na granicy faz, która ułatwia rozproszenie niemieszających się ze sobą cieczy oraz stabilizuje emulsję pod względem fizycznym. Ponie-waż proces emulgowania jest połączony ze wzrostem energii powierzchniowej, przebiega on tym łatwiej, im mniejsze jest napięcie powierzchniowe na granicy faz. Emulgator zmniejsza napięcie powierzchniowe na granicy faz, przez co ułatwia rozproszenia jednej fazy w drugiej.

Emulgator warunkuje typ emulsji. Zgodnie z regułą Bancrofta fazę ze-wnętrzną stanowi ciecz, w której emulgator jest lepiej rozpuszczalny. Doda-

64


nie substancji zmieniającej rozpuszczalność emulgatora może spowodować zmianę typu emulsji, czyli inwersję faz [8].

Podział emulgatorów

Związki powierzchniowo czynne (tenzydy) jako cząsteczki substancji amfi-filowych charakteryzują się obecnością grup o charakterze niepolarnym (lipo-filowym) i polarnym (hydrofilowym). Mają one powinowactwo do obu środo-wisk. Zakres działania tenzydów zależy od stosunku ilościowego grup hydro-filowych i lipofilowych w cząsteczce tenzydu. Liczbowym ujęciem równowagi między częścią hydrofilową i lipofilową emulgatora jest wprowadzona przez Griffina wartość HLB (Hydrophilic-Lipophilic Balance), przedstawiająca stosu-nek równoczesnej jego rozpuszczalności w fazie wodnej i olejowej. Dowolnie przyjęty zakres skali HLB mieści się w granicach liczb 1 - 40. W skali HLB mię-dzy 1 a 20 substancje powierzchniowo czynne, których wartość HLB mieści się w granicach od 3 do 6, lepiej rozpuszczają się w olejach i tworzą emulsję typu w/o, emulgatory o wartościach HLB od 8 do 18 tworzą emulsje typu o/w. W re-cepturze aptecznej posługujemy się także tzw. emulgatorami rzekomymi. Są to substancje koloidowe, które pęczniejąc w wodzie dają roztwory o dużej lepkości. Emulgatory rzekome, zwane także koloidalnymi, nie zmniejszają na-pięcia powierzchniowego na granicy faz.

n Tenzydy

Ze względu na przebieg procesu dysocjacji w roztworach wodnych związki powierzchniowo czynne dzielą się na cztery zasadnicze grupy:n anionowo czynne – część powierzchniowo czynną stanowi anion, np.

mydła metali wielowartościowych tworzą emulsje w/o, mydła metali jednowartościowych i trietanoloaminowe, siarczany i sulfoniany alkilo- we (laurylosiarczan sodu) oraz saponiny tworzą emulsję o/w;

n kationowo czynne - część powierzchniowo czynną stanowi kation czą- steczki, np. chlorek benzalkoniowy;

n amfoteryczne – w zależności od pH częścią powierzchniowo czynną jest kation lub anion, np. lecytyny tworzą emulsje o/w lub w/o, proteiny (żelatyna, kazeina) tworzą emulsje o/w;

n niejonowe (niedysocjujące) – są to alkohole alifatyczne, estry i etery (cholesterol, alkohol cetylowy i stearynowy tworzą emulsję w/o, estry kwasów tłuszczowych z polioksyetylenosorbitanem (tzw. Tween) tworzą emulsję o/w).

n Emulgatory rzekome:n substancje pochodzenia roślinnego: guma arabska, agar, pektyna, algi-

nian sodu,n półsyntetycznego: metyloceluloza, karboksymetyloceluloza,n mineralnego: bentonit [8].

Ogólne zasady sporządzanie emulsjiProces sporządzania emulsji polega z reguły na intensywnym mieszaniu

dwóch cieczy w obecności emulgatora. Na małą skalę mieszanie może od- bywać się w moździerzu za pomocą pistla, w zlewce z wykorzystaniem mie-

65


szadła elektrycznego lub przez wytrząsanie w zamkniętym naczyniu. W ten sposób uzyskuje się emulsje o wielkości cząstek rozproszonych 1 – 50 μm. Emulsje o dużym rozdrobnieniu fazy rozproszonej (1 - 3 μm) otrzymuje się za pomocą szybkoobrotowych mieszadeł lub tzw. mieszadeł ścinających. W celu ujednolicenia wymiarów cząstek rozproszonych oraz ich dalszego zmniejszenia przeprowadza się homogenizację uzyskanej w ten sposób emulsji. Wyko- rzystywane są w tym celu młyny koloidalne oraz homogenizatory.

Substancje pomocnicze użyte do sporządzania emulsji, np. emulgatory, substancje stabilizujące, środki konserwujące, substancje poprawiające smak i zapach, nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicznego, ani działania drażniącego, ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej.

Emulsje do użytku wewnętrznego - Emulsiones ad usum internum

Emulsje do użytku wewnętrznego są z zasady emulsjami typu o/w, a jako emulgatora używa się w większości przypadków gumę arabską. Na ogół emulsje do użytku wewnętrznego wykonywane w aptece nie zawierają substancji silnie działających (wykaz A, B i N), co nie wymaga skontrolowania dawki.

W praktyce farmaceutycznej znane są głównie dwie metody otrzymywa-nia emulsji:

Metoda angielska. Ten sposób otrzymywania emulsji polega na rozpusz-czeniu gumy arabskiej w fazie zewnętrznej (wodnej) i wprowadzeniu przy cią-głym mieszaniu, fazy mającej ulec dyspersji (fazy olejowej).

Metoda kontynentalna. W tym przypadku gumę arabską miesza się do- kładnie z cieczą stanowiącą fazę rozproszoną, a więc z olejem. Następnie do-daje się wyliczoną ilość wody i energicznie uciera. W ten sposób powstaje tzw. jądro emulsji (emulsja pierwotna, emulsja stężona), którą następnie roz- cieńcza się stopniowo pozostałą częścią fazy rozpraszającej (wodnej). Jeżeli zawartość oleju w emulsji jest mniejsza niż 20%, należy w celu sporządzenia emulsji stężonej zastosować proporcję 2 : 1 : 1,5 (olej, guma, woda), a gdy zawartość oleju jest większa od 20% 4 : 1 : 2. Jeżeli w przepisie jest więcej niż jeden olej, należy obliczyć ilość gumy dla każdego oleju osobno i zsumować. Składniki rozpuszczalne w wodzie należy rozpuścić w wodzie przed sporządze-niem emulsji pierwotnej. Składniki nierozpuszczalne w wodzie należy umieścić w oddzielnym moździerzu i ucierać z odpowiednią ilością emulsji stężonej, co prowadzi do zmniejszenia stopnia rozdrobnienia i uzyskania dobrej zawiesiny w emulsji po rozcieńczeniu wodą. Składniki rozpuszczalne w oleju mogą być w niektórych przypadkach rozpuszczone w oleju przed sporządzeniem emulsji stężonej. Jeżeli w recepcie nie podano ilości oleju, zawartość oleju w emulsji o/w powinna wynosić 10%. Ilości oleju, gumy i wody do sporządzania emulsji pierwotnej zawiera Tabela 9 (strona 66).

66


Tabela 9. Ilości oleju, gumy i wody do sporządzania emulsji pierwotnej [2].

Olej Gumaarabska Woda Przyklady użycia

2 1 1,5 Oleje tłuste; zawartość < 20% , np. olej arachidowy, rzepakowy, rącznikowy, wątłuszczowy

4 1 2 Oleje tłuste; zawartość > 20%3 1 2 Oleje mineralne; np. parafina ciekła

Dopuszcza się korektę smaku emulsji przez dodanie do fazy wodnej środ- ków słodzących oraz olejku eterycznego do fazy olejowej lub gotowej emulsji. Emulsje do użytku wewnętrznego wykonuje się w aptece ex tempore (bezpo- średnio przed użyciem) i wydaje w naczyniach opatrzonych napisem: „Zmie- szać przed użyciem”.

Emulsje z gumą arabską powinny być konserwowane, gdyż guma jest szcze- gólnie wrażliwa na wzrost pleśni. Ze względu na pH gumy równe 4,5 – 5,0, poleca się 0,2% roztwory kwasu benzoesowego, benzoesanu sodu, mieszani- nę Nipaginy M 0,2% z Nipaginą P 0,02%. Emulsje do użytku wewnętrznego z gumą arabską powinny być przechowywane w lodówce. Data ważności preparatu powinna wynikać z chemicznej trwałości użytych składników [1].

Przykłady recept

2.23) Rp.Emulsio oleosae 100,0

M.f. emulsioD.S. 1 łyżkę dwa razy dziennie

Ponieważ w recepcie nie podano ilości oleju, zawartość oleju w emulsji po-winna wynosić 10%.

W pierwszym etapie należy sporządzić tzw. jądro emulsji (emulsję pier- wotną) poprzez połączenie: 10,0 g oleju, 5,0 g gumy arabskiej i 7,5 g wody. W tym celu należy olej rycynowy lekko wymieszać w suchym moździerzu z gumą arabską (nie ucierać!), natychmiast dodać wyliczoną ilość wody i ucie-rać energicznie do utworzenia gęstej emulsji pierwotnej wydającej charaktery-styczny trzask. Kontynuować ucieranie jeszcze przez kilka minut do uzyskania białej, trwałej emulsji. Następnie należy stopniowo rozcieńczać emulsję doda-jąc małe porcje wody do 100,0 g, lekko mieszając.

2.24) Rp.Ricini olei 20,0Gummi arabici 10,0Saccharini 0,005Menthae pip. olei gtt. 2Aquae ad 100,0

M.f. emulsioD.S. 1 łyżkę raz dziennie

67


W pierwszej kolejności należy sporządzić emulsję pierwotną poprzez połą-czenie: 20,0 g oleju rycynowego, 10,0 g gumy arabskiej i 15,0 g wody. W tym celu należy w suchym moździerzu lekko wymieszać olej rycynowy z gumą arabską, natychmiast dodać wyliczoną ilość wody i ucierać energicznie do utworzenia emulsji pierwotnej wydającej charakterystyczny trzask. Ucieranie należy kontynuować jeszcze przez kilka minut. W pozostałej ilości wody rozpu-ścić sacharynę lub dodać 0,5 g 1% roztworu wodnego sacharyny. Roztwór ten dodawać stopniowo do stężonej emulsji stale mieszając. Do gotowej emulsji dodać 2 krople olejku miętowego i wymieszać.

2.25) Rp.30% Emul. Jecoris Aselli 100,0

M.f. emulsio oleosaD.S. 2 x dziennie podczas lub po posiłku

Ze względu na 30% zawartość oleju tłustego w przepisanej recepcie należy sporządzić emulsję stężoną w proporcji 4 : 1 : 2 (Tabela 9). W tym celu w su-chym moździerzu należy 30 g tranu lekko wymieszać z gumą arabską (7,5 g), natychmiast dodać 15 g wody, po czym szybko ucierać do utworzenia gęstej emulsji pierwotnej wydającej charakterystyczny trzask. Należy kontynuować ucieranie jeszcze przez kilka minut i stopniowo rozcieńczać emulsję małymi porcjami wody do 100,0 g.

Emulsje do użytku zewnętrznego – Emulsiones ad usum externum

W postaci emulsji do użytku zewnętrznego przyrządza się kremy, niektóre krople do nosa oraz tzw. mazidła.

Mazidła – Linimenta, to płynne lub półpłynne preparaty przeznaczone do stosowania na skórę w celu uzyskanie działania miejscowego. Pod wzglę-dem fizykochemicznym można wyróżnić: emulsje, zawiesiny, roztwory, żele. W skład mazideł mogą wchodzić: mydła, oleje, węglowodory, roztwory wodo-rotlenków, amoniak, woda, olejki, etanol, balsamy. Składniki te mogą wystę-pować w układach wielofazowych rozproszeń. Rozdzielone składniki powinny powracać, pod wpływem wstrząsania, do układów o jednorodnym wyglądzie. Mazidła wykazują bardzo małą trwałość. Pod wpływem dłuższego kontaktu z wodą w środowisku alkalicznym jełczeją, przez co nabierają nieprzyjemne-go zapachu. Mazidła należy przyrządzać ex tempore i wydawać z napisem: „Zmieszać przed użyciem” [8].

Emulsje można wykonać bezpośrednio w butelce. Metoda sporządzania w moździerzu jest szczególnie polecana, gdy recepta zawiera stałe nieroz-puszczalne składniki, które należy wcześniej rozetrzeć.

Przykłady recept

2.26) Rp.Lini oleiAquae Calcis aa 20,0

M.D.S. Do smarowania„Zmieszać przed użyciem”

68


Jest to mazidło wapienne – Linimentum Calcis (Calcareum), używane daw- niej do leczenia oparzeń słonecznych. Składniki należy odważyć wprost do butelki. Przez zmieszanie powstaje mydło wapienne, które działa jak emulgator w/o. Ze względu na małą ilość wodorotlenku wapniowego w wodzie wapiennej mazidło podczas przechowywania nie gęstnieje. Emulsja nie jest trwała, nale- ży zmieszać ją przed użyciem.

2.27) Rp. Ammonii hydroxydi sol. 10,0 Rapae olei ad 50,0M.D.S. Do nacierania

„Zmieszać przed użyciem”

Składniki należy odważyć wprost do butelki i wstrząsnąć. Powstaje mydło amonowe, dające emulsję typu o/w. Emulsja nie jest trwała. Dla jej stabilizacji należy dodać 0,5 g kwasu olejowego. Powstające mydło (oleinian amonowy) jest emulgatorem stabilizującym emulsję.

2.28) Rp. Ammonii hydroxydi sol. 10,0 Acidi oleinici 1,0

Camphorati olei ad 50,0M.D.S. Do nacierania

„Zmieszać przed użyciem”

Sporządzić jak w recepcie 2.27.

2.6 Zawiesiny - Suspensiones (Zbigniew Marczyński, Artur Redliński)

Zawiesiny – Suspensiones jako postać leku stanowią układ dwufazowy: fazę rozproszoną tworzy stała substancja lecznicza, a fazę rozpraszającą roz-twór wodny substancji pomocniczych (tylko czasami z rozpuszczoną substan-cją czynną). Zawiesiny innego typu (np. w olejowej fazie rozpraszającej) zda-rzają się znaczni rzadziej. Substancje lecznicza tworzy zawiesinę, ponieważ jest trudno rozpuszczalna lub praktycznie nierozpuszczalna w fazie rozprasza-jącej. W zależności od przeznaczenia, udział fazy rozproszonej może wynosić od 0,5% do 40% całego układu. Zawiesiny są płynną postacią leku stanowiącą układ równomiernie rozproszonej, sproszkowanej stałej substancji leczniczej i cieczy rozpraszającej, zawierającej substancje pomocnicze. Fazą rozprasza-jącą może być np. woda lub roztwór wodny, glicerol, etanol, ich mieszaniny z wodą lub olej.

Substancje pomocnicze stosowane do sporządzania zawiesin, np. związ-ki regulujące lepkość, pH, ciśnienie osmotyczne, zmniejszające napięcie po-wierzchniowe, jak również w niektórych przypadkach środki konserwujące, nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicz-nego ani działania drażniącego, ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej.

69


Zawiesiny mogą być przeznaczone do użytku zewnętrznego, wewnętrzne-go, pozajelitowego. Zawiesiny do podawania pozajelitowego i do oczu powinny spełniać wymagania odpowiednich monografii ogólnych postaci leku.

Wielkość rozproszonych cząstek, stosunek ilościowy fazy rozproszonej i rozpraszającej oraz rodzaj użytych substancji pomocniczych zależy od przeznaczenia preparatu. Zawiesiny powinny wykazywać jednolite rozproszenie fazy stałej. Preparat obserwowany w pojemniku, po wstrząśnięciu, nie ulega sedymentacji w czasie potrzebnym do podania właściwej dawki leku. Należy wykonać wizualne badanie jednolitego rozproszenia po wstrząśnięciu; po 30 s wstrząsania jednolite rozproszenie powinno się utrzymać nie krócej niż 3 min, jeśli nie uzasadniono inaczej.

Zawiesiny po sporządzeniu i podczas przechowywania ulegają sedymenta-cji. Szybkość sedymentacji (v) opisuje równanie Stokes’a:

v = 2r2 (d1 - d2) g

9ηgdzie:

r – promień cząstki rozproszonej, d1– gęstość fazy rozproszonej, d2 – gęstość fazy rozpraszającej, g – przyspieszenie ziemskie,η – lepkość.

Zgodnie z równaniem Stokes’a szybkość sedymentacji maleje wraz ze zwiększeniem stopnia rozdrobnienia substancji zawieszanej, zmniejszeniem różnicy gęstości faz oraz zwiększeniem lepkości fazy rozpraszającej. Różnice gęstości w zawiesinach można zmniejszyć przez zastosowanie np. glicerolu. W zawiesinach doustnych oprócz glicerolu stosuje się syrop lub 70% roztwór sorbitolu. Równoczesne zwiększenie lepkości zapobiega sedymentacji.

Najczęściej stosowane środki zwiększające lepkość wody to glicerol oraz wodne roztwory metylocelulozy, karboksymetylocelulozy, żelatyny, skrobi, tragakanty, gumy arabskiej, krzemionki koloidalnej.

Lepkość fazy rozpraszającej nie powinna być zbyt duża, gdyż utrudniałoby to ponowne odtwarzanie rozproszenia po odstaniu zawiesiny.

W recepturze najczęściej stosuje się roztwory substancji wielko- cząsteczkowych o stężeniu:

33,3% gumy arabskiej,2% metylocelulozy,4% żelatyny.

nGuma arabska (akacjowa)

Roztwory wodne gumy arabskiej sporządza się przez dodanie do niej w równej ilości wody oraz wody wapiennej i ogrzewanie na łaźni wodnej. Po oziębieniu roztwór uzupełnia się wodą do pierwotnej masy.

Roztwory gumy arabskiej są trwałe w zakresie pH 2 - 10. Unieczynnie-nie obecnej w gumie arabskiej peroksydazy następuje przez kilkuminutowe ogrzanie roztworu w temp. 100 °C.

70


nMetyloceluloza (MC)

Roztwory wodne metylocelulozy można sporządzić na trzy sposoby:1. Metylocelulozę wsypać do ok. 1/3 przepisanej ilości wody o temp. 90 °C

i wymieszać, tak aby cały proszek był zwilżony. Dodać pozostałą ilość wody oziębionej lub w formie lodu i wymieszać. Pozostawić do wyklaro-wania.

2. Całą ilość przepisanej wody podgrzać do wrzenia. Rozproszyć metyloce-lulozę w wodzie i wstawić do lodówki. Od czasu do czasu zamieszać lub wytrząsać do utworzenia klarownego roztworu. Klarowanie roztworu tą metodą trwa ok. 4 godzin.

3. Zwilżyć metylocelulozę niewielką ilością etanolu lub glicerolu, a następ-nie uzupełnić oziębioną wodą. Otrzymany tą metodą żel nie jest całko-wicie przezroczysty. Metoda ta jest przydatna wówczas, gdy przezroczy-stość roztworu nie jest istotna, np. w przypadku zawiesin lub emulsji.

nŻelatyna

Żelatyna jest produktem częściowej hydrolizy kolagenu. Roztwory żelatyny sporządza się zawsze po uprzednim napęcznieniu substancji w zimnej wodzie, a następnie rozpuszczeniu na gorąco.

Roztwory substancji wielocząsteczkowych, stosowane do ułatwienia zawieszenia substancji stałych i stabilizacji rozproszenia, wykazują ponadto osła- niające działanie na błony śluzowe przewodu pokarmowego, zmniejszając w ten sposób drażniące działanie niektórych leków (kwasy, sole metali cięż- kich). Ze względu na małą trwałość roztworów substancji wielkocząsteczko- wych można je konserwować dodatkiem kwasu benzoesowego lub benzoesanu sodu (0,2%).

Zawiesiny do użytku wewnętrznego - Suspensiones ad usum internum, (Mixturae agitandae)

Sporządzanie zawiesin ma na celu:

nzamaskowanie przykrego smaku i zapachu,nzwiększenie trwałości w czasie przechowywania i użytkowania,nuzyskanie przedłużonego działania zawieszonej substancji,npodanie nierozpuszczalnej w wodzie substancji w płynnej postaci

leku.

W zawiesinach do użytku wewnętrznego wielkość cząstek ciała stałego nie powinna być większa niż 30 μm.

Substancje silnie i bardzo silnie działające nie powinny być stosowane w postaci zawiesin, mogą jednak wchodzić w ich skład, jeśli znajdują się w postaci roztworu.

Zawiesiny mogą stanowić alternatywną doustną postać leku dla proszków, kapsułek i tabletek, ponieważ płynna postać leku jest lepiej tolerowana przez chorych, zwłaszcza dzieci i osoby starsze.

71


Ogólne zasady sporządzania zawiesin wg FP XI

Odważone substancje stałe przepisane w recepcie (zaczynając od najmniej-szej ilości) należy dokładnie rozetrzeć w moździerzu do uzyskania proszków bardzo miałko rozdrobnionych a następnie substancje stałe zwilża się fazą rozpraszającą lub jej składnikiem do uzyskania jednorodnej pasty i rozcieńcza kolejną porcją fazy płynnej. Zawiesinę przenosi się do pojemnika popłuku-jąc moździerz pozostałą ilością fazy płynnej. W celu uzyskania jednolitego rozproszenia można zawiesinę homogenizować w odpowiednim urządzeniu (np. mikser apteczny typu unguator, homogenizator). Pozostawić do usunię-cia nadmiernej ilości powietrza, jeżeli konieczne. Z uwagi na sedymentację fazy rozpuszczonej, pojemnik z zawiesiną należy opatrzyć napisem: „Zmieszać przed użyciem”

Przykłady recept

2.29) Rp.

Calcii carbonatis 5,0Magnesii oxidi 2,0Gummi arab. mucil. 10,0Aquae ad 50,0

M.D.S. 3 x dziennie łyżeczkęZmieszać przed użyciem!

W moździerzu rozetrzeć kolejno 2,0 g tlenku magnezu i 5,0 g węglanu wapnia. Następnie dodać do tego 10 g roztworu (kleiku) gumy arabskiej wykonanego wcześniej zgodnie z przepisami ogólnymi. Po dokładnym roztarciu dodawać porcjami wodę (około 20,0 g). Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki, popłukując resztą wody uzupełnić do 50,0 g.

2.30) Rp.

Calcii carbonatis 2,02% Sol. Methylcellulosi 80,0Sir. simpl. ad 100,0

D.S. 2 x dziennie łyżeczkę Zmieszać przed użyciem!

W pierwszej kolejności należy sporządzić zgodnie z przepisami ogólny-mi 2% roztwór metylocelulozy. Następnie w moździerzu rozetrzeć 2,0 g wę-glanu wapnia z jego niewielką ilością. Stale mieszając dodać resztę roztwo-ru. Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki, przepłukując 18,0 g syropu i wymieszać. Według FP XI uwzględnione są dawki dla metylocelulozy; mak-symalna dawka jednorazowa wynosi 3,0 g a dobowa 6,0 g.

72


2.31) Rp.Spironolacton 0,21% Sol. MethylcellulosiAurantii sir. aa 10,0Aquae ad 50,0

M.f. susp.D.S. 1 x dziennie łyżeczkę

Dla dziecka 5-letniego o masie ciała 18 kg

Pacjent będzie przyjmował jeden raz dziennie łyżeczkę preparatu (5,0 g). Zawiesina ma zawierać w swoim składzie 200 mg spironolaktonu. Lekarz zale-cił wykonanie zawiesiny dla pięcioletniego dziecka o masie ciała 18 kg. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić czy dawka substancji silnie działającej - spironolaktonu nie została przekroczona.

Należy pamiętać, aby zawsze korzystać z dawek pediatrycznych, jeżeli zostały określone, a tylko w przypadku braku danych posługiwać się wybranym wzorem uwzględniającym dawkę maksymalną dla osoby dorosłej [1, 2, 7, 16].

Kontrola dawek:

Nazwa leku


Postać leku, dawka [mg]


Spironol® Spironolac- tonum

Tabletki, 25 / 100 Początkowo 2-3 mg/kg mc./24 h

w 1 - 2 daw., następnie dawkę zmniejsza się o połowęVerospiron® Tabletki, 25,

kapsułki, 50 / 100

0,200 g - 50,0 g x - 5,0 gx = 0,200 g × 5,0 g / 50,0 gx = 0,020 g

W przepisanym przez lekarza preparacie dawka pediatryczna spironolaktonu (20 mg) nie została przekroczona. Receptę można wykonać.

Sposób wykonania recepty:

Spironolakton przepisany w składzie recepty nie jest dostępny jako sub-stancja pro receptura. Celem wykonania zawiesiny należy użyć leku gotowe-go. Na rynku dostępne są dwa preparaty zawierające spironolakton: Spironol® i Verospiron®. W przypadku takiego zapisu recepty, gdy lekarz nie używa w składzie leku nazw handlowych preparatów gotowych, a podaje jedynie na-zwy chemiczne substancji leczniczych, decyzja o wyborze preparatu gotowego jest zawsze po stronie farmaceuty. Należy pamiętać przy tym o zasadzie, że jeśli preparat gotowy dostępny jest na rynku w kilku dawkach, wskazane jest by w leku recepturowym, poza pewnymi wyjątkami, stosować lek o najwyższej zawartości substancji leczniczej, czyli w najwyższej dawce. Celem sporządze-nia przepisanej zawiesiny należy zastosować albo Spironol® tabletki powleka-ne 100 mg, albo Verospiron® kapsułki twarde 100 mg [17, 18]. Mając na uwa-

73


dze, że gotowa postać leku, to nie tylko substancja lecznicza, ale również cały szereg substancji pomocniczych, których obecność w leku recepturowym nie jest wskazana i pożądana, w przypadku sporządzania recepty o podanym skła-dzie, lepszym rozwiązaniem będzie zastosowanie kapsułek twardych Verospi-ron® 100 mg. Do wykonania recepty potrzeba 2 kapsułek (2 × 0,1 g = 0,2 g). Kapsułki należy otworzyć, ich zawartość przesypać do moździerza i rozetrzeć dokładnie, dodać porcjami 10,0 g roztworu metylocelulozy, wykonanego ex tempore zgodnie z przepisami ogólnymi. Całość utrzeć na pastę. Stopniowo dodawać wodę (około 20,0 g) i 10,0 g syropu pomarańczowego. Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki. Moździerz popłukać resztą wody i uzupełnić całość w butelce do 50,0 g.

Powstałą zawiesinę należy przechowywać w lodówce nie dłużej niż jeden miesiąc. Chronić od światła.

2.32) Rp.Captopril 0,1Gummi arabici mucilaginis 20,0Aquae ad 100,0

M.f. susp.D.S. 2 x dziennie łyżeczkę. Dla dziecka o masie ciała 15 kg

Lekarz zlecił wykonanie zawiesiny dla dziecka o masie ciała 15 kg i zawierającej w swoim składzie 100 mg kaptoprylu. Pacjent będzie przyjmował dwa raz dziennie po łyżeczce preparatu (5,0 g). Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić czy dawka substancji silnie działającej - kaptoprylu nie została przekroczona.

Nazwa leku

Substancja lecznica



Captopril Captoprilum Tabletki,

12,5 / 25 / 50

Dzieci otrzymujące leki moczopędne: 0,15 mg/kg mc./24 h w 3 dawkach.Dzieci nieotrzymujące leków moczo-pędnych: 0,3 mg/kg mc./24 h w 3 dawkach. Jeśli jest taka konieczność dawkę można zwiększyć, nie prze-kraczając 3 mg/kg mc./24 h. Wyjąt-kowo stosowana maksymalna dawka dobowa – 6 mg/kg mc.

Captopril przepisany w składzie recepty nie jest dostępny jako substancja pro receptura. Celem sporządzenia zawiesiny należy zastosować preparat gotowy, tabletki Captopril 100 mg [17, 18]. Do wykonania recepty potrzeba 1 tabletki. Tabletkę należy przenieść do moździerza i dokładnie rozetrzeć, dodać porcjami 20,0 g kleiku z gumy arabskiej, przygotowanego ex tempore zgodnie z przepisami ogólnymi. Całość utrzeć na pastę. Stopniowo dodawać wodę (około 60,0 g). Zawiesinę przelać do wytarowanej butelki. Moździerz popłukać resztą wody i uzupełnić całość w butelce do 100,0 g.

74


2.33) Rp.Enarenal 0,2Sir. simplicis 20,0 mLAquae ad 100,0 mL

M.f. susp.D.S. 2 x dziennie 4 mL Dla dziecka o masie ciała 20 kg

Zapis recepty odbiega znacząco od ogólnie przyjętej formy. Coraz więcej podobnych recept trafia obecnie do aptek. Szczególnie w przypadku preparatów pediatrycznych lekarze odchodzą od zapisu dawkowania w miarach domowych i podają w ich miejsce ilości mL. Podobnie jest z masą preparatu, która coraz powszechniej wyrażana jest również w mL. Taki zapis składu recepty może stanowić pewne utrudnienie dla farmaceuty, związane zarówno z kontrolą dawek, jak i samym procesem wytwarzania określonej postaci leku.

Lekarz zlecił wykonanie 100 mL zawiesiny dla dziecka o masie ciała 20 kg i zawierającej w swoim składzie 200 mg enarenalu. Pacjent będzie przyjmował dwa razy dziennie po 4 mL preparatu. Przed przystąpieniem do wykonania recepty należy sprawdzić czy dawka substancji silnie działającej - enarenalu nie została przekroczona. Określając dawkę substancji leczniczej należy pamiętać, by podaną ilość mL zamienić na gramy, a w obliczeniach uwzględnić gęstość poszczególnych roztworów zapisanych w składzie recepty oraz ich stosunek.

Nazwa leku

Substancja lecznica


Dawkowanie, dzieci

Enarenal® Enalaprili maleas

Tabletki,

5 / 10 / 20

Zalecana dawka początkowa wynosi 2,5 mg u dzieci o masie ciała 20–50 kg i 5 mg gdy masy ciała wynosi 50 kg lub jest większa. Dawka maksymalna wynosi 20 mg u chorych o masie ciała 20–50 kg i 40 mg gdy masy ciała wynosi 50 kg lub jest większa.Nie zaleca się stosowania preparatu u noworodków oraz dzieci i młodzieży z zaburzeniami czynności nerek

Enarenal® przepisany w składzie recepty nie jest dostępny jako substancja pro receptura. Celem sporządzenia zawiesiny należy zastosować preparat gotowy, tabletki Enarenal® 20 mg [17, 18]. Do wykonania recepty potrzeba 4 tabletek. Tabletki należy przenieść do moździerza i dokładnie rozetrzeć, dodać porcjami 20,0 mL syropu prostego, przygotowanego ex tempore zgodnie z przepisami ogólnymi. Całość utrzeć na pastę. Stopniowo dodawać wodę (około 40,0 g). Zawiesinę przelać do cylindra miarowego. Moździerz popłukać resztą wody i uzupełnić całość w cylindrze do 100,0 mL. Po wymieszaniu zawiesiny bagietką należy przenieść ją z cylindra do butelki. Wydając lek pacjentowi należy zawsze dołączyć do opakowania dozownik strzykawkowy lub strzykawkę lekarską, pozwalające na precyzyjne odmierzanie zapisanej dawki leku.

75


Zawiesiny pediatryczne, których przygotowanie wymaga użycia wybranego preparatu gotowego, to coraz powszechniej sporządzane leki recepturowe. Przykłady preparatów gotowych zapisywanych w ich składzie zestawiono w Tabeli 10.

2.34) Rp.Lini seminis macer. 10,0/200,0Aluminii hydroxidi 10,0Menthae pip. trae 5,0

M.f. susp.D.S. 3 x dziennie łyżkę deserową

W pierwszej kolejności sporządzić macerację z nasion lnu według obowiązu-jących zasad (p. rozdz. „Maceracje”). W przypadku, gdy substancja lecznicza nie jest dostępna w postaci pulvis pro receptura, do sproszkowanych w moź-dzierzu 20 tabletek Alusalu, każda po 0,5 g (20 × 0,5 g = 10,0 g) [17, 18]. Dodać porcjami sporządzony macerat i rozcierać. Na koniec dodać krople mię-towe i wymieszać.

Tabela 10. Przykłady leków gotowych zapisywanych w zawiesinach pediatrycznych.

Nazwa leku Substancja lecznica Postać leku

Zawartość substancjileczniczej w

tabletce, drażetce,kapsułce [mg] *

Amlozek® Amlodipinum

Tabletki

5 / 10Captopril Captoprilum 12,5 / 25 / 50Diuramid® Acetazolamidum 250Enarenal® Enalaprili maleas 5 / 10 / 20Gasprid® Cisapridum 5 / 10Hydrochloro-thiazidum

Hydrochloro-thizidum 12,5 / 25

Isoptin® Verapamili hydrochloridum Tabletki powlekane 40 / 80

Metocard® Metoprololi tartras Tabletki

50 / 100

Milurit® Allopurinolum 100 / 300

Oxycardil® Diltiazemi hydrochloridum

Tabletki powlekane, tabletki o przedłużo-

nym uwalnianiu60 / 120 / 180 / 240

Propranolol Propranololi hydrochloridum Tabletki 10 / 40

Spironol®, Verospiron® Spironolactonum Tabletki,

kapsułki 25 / 50 / 100

Valsacor®, Diovan® Valsartanum

Tabletki powlekane80 / 160 / 320

Sildenafil Sildenafilum 50 / 100

*zawsze należy sprawdzić masę tabletki/drażetki, ponieważ w zależności od dawki substancji leczniczej może być ona różna.

76


2.35) Rp.Calcii carbonatis 1,0Tannini albuminatis 0,5Natrii citratis 1,0Sir. simpl. 20,0Menthae pip. aquaeFoeniculi aquae aa ad 120,0

M.D.S. 4 x dziennie łyżeczkęZmieszać przed użyciem !

W moździerzu rozetrzeć na pastę 1 g węglanu wapnia i 0,5 g białczanu taniny z odpowiednią ilością syropu (4 g), dodać pozostałą ilość syropu, a na-stępnie dodać 48,75 g wody miętowej w której wcześniej rozpuszczono 1 g cytrynianu sodu. Przelać do butelki, popłukując moździerz przepisaną ilością 48,75 g wody koprowej.

Zawiesiny do użytku zewnętrznego, Pudry płynne – Suspensiones ad usum externum

Są to mieszaniny zawierające nawet do 50% części stałych zawieszonych w roztworach wodnych, glicerolu, glicerolu z wodą lub oleju. Substancje lecznicze zawieszone w tych płynach mają działanie wysuszające, np.: talk, tlenek cynku, skrobia. W skład pudrów płynnych wchodzą często mentol, który działa chłodząco i dezynfekująco oraz substancje miejscowo znieczulające np. benzokaina, a także bakteriobójcze. Pudry płynne są stosowane na skórę przeciw różnego rodzaju wypryskom, uczuleniom i zapaleniu skóry, często u dzieci.

Wielkość cząsteczek fazy rozproszonej w zawiesinach do użytku zewnętrz- nego nie powinna przekraczać 80 μm.

Zasady sporządzania pudrów płynnychDo moździerza odważa się substancje stałe, w kolejności od najmniejszej

ilości i dokładnie rozciera. Następnie dodaje się glicerol lub olej, rozciera na jednolitą masę i stale mieszając, wlewa się porcjami przepisaną ilość wody. Na końcu dodaje się etanol, jeśli jest przepisany w recepcie. Pudry płynne wydaje się w naczyniach z szeroka szyjką, opatrzonych wskazówką „Zmieszać przed użyciem”.

Uwaga: Recepty, w skład których wchodzą antybiotyki, należy wy-konywać zgodnie z wymogami receptury aseptycznej.

Przykłady recept

2.36) Rp.Hydrocortisoni 0,5Detreomycini 1,0Talci venetiZinci oxidiGlyceroli aa 7,5Ethanoli 30° ad 50,0

M.f. susp.

77


Obliczenia ilości etanolu 96° [3].

30,00% obj. etanolu odpowiada 24,61% wag. etanolu, 96,00% obj. etano-lu odpowiada 93,84% wag. etanolu

Jeżeli w 100 cz. etanolu 96° znajduje się 93,84 cz. wagowych, to w ilu cz. etanolu 96º (x) znajduje się 24,61 cz. wagowych?

100,0 – 93,84 x – 24,61x = 24,61 × 100 / 93,84x = 26,23

26,23 g – 100,0 g x – 26,0 g (z recepty)x = 26,23 × 26,0 / 100,0x = 6,82 g etanolu 96°

26,0 – 6,82 = 19,18 g wody

Do wykonania recepty należy użyć 6,82 g etanolu 96° i 19,18 g wody.

Kontrola dawek:Ponieważ detreomycyna i hydrokortyzon należą do wykazu substancji sil-

nie działających, przed wykonaniem recepty farmaceuta powinien upewnić się, czy w przepisanym przez lekarza preparacie do użytku zewnętrznego ich stę-żenia nie są przekroczone.

Nazwa substancji Dawki zwykle stosowane Dawki maksymalne

Hydrocortisonum 0,25% – 2,5% zewn.

Chloramphenicolum maść 2% maść do oczu 1%krople do oczu 0,5% -

W przepisanej zawiesinie zarówno stężenie detreomycyny (2%) jak i hydrokortyzonu (1%), odpowiada farmakopealnym normom. Receptę można wykonać.

Sposób wykonaniaObliczona ilość etanolu 96° (6,82 g) jest niewystarczająca do rozpuszcze-

nia hydrokortyzonu i detreomycyny. W warunkach aseptycznych, korzystając z loży aseptycznej, należy rozetrzeć dodawane kolejno do wyjałowionego moź-dzierza substancje stałe: 0,5 g hydrokortyzonu, 1,0 g detreomycyny, po 7,5 g wcześniej wyjałowionego talku i tlenku cynku. Następnie rozetrzeć z tymi sub-stancjami 7,5 g jałowego glicerolu. Na koniec wymieszać z 26,0 g etanolu 30°. Zawiesinę przenieść do jałowej butelki z ciemnego szkła, zamknąć jałową nakrętką. Na butelce umieścić pomarańczową sygnaturę z opisem recepty. Preparat zawierający antybiotyk wrażliwy na światło (detreomycynę) powinien zostać wydany z odpowiednim oznakowaniem „Chronić przed światłem”. Ze względu na termolabilność antybiotyków w preparatyce recepturowej nie sto-suje się wyjaławiania termicznego gotowej postaci leku.

78


2.37) Rp.Acidi salicylici 0,5Detreomycini 0,75Sulfuris ppt. 2,0Camphorae 1,5Zinci oxidiTalci veneti aa 3,7Ethanoli 70° ad 50,0

M.f. susp.

0,5 g kwasu salicylowego, 1,5 g kamfory i 0,75 g detreomycyny rozpuścić w 37,85 g 70° etanolu. Otrzymany roztwór dodawać porcjami do 2,0 g roztar-tej siarki, 3,7 g tlenku cynku i 3,7 g talku.

2.38) Rp.DetreomyciniAcidi salicylici aa 0,5TalciZinci oxidiGlyceroli aa 2,53% Sol. Acidi borici 5,0Ethanoli 40° ad 50,0

M.f. susp.

Obliczenia ilości etanolu 96° [8]:

40,00% obj. etanolu odpowiada 33,30% wag. etanolu, 96,00% obj. etano-lu odpowiada 93,84% wag. etanolu.

Jeżeli w 100 cz. etanolu 96º znajduje się 93,84 cz. wagowych, to w ilu cz. etanolu 96° (x) znajduje się 33,30 cz. wagowych?

100,0 – 93,84 x – 33,30x = 33,30 × 100 / 93,84x = 35,49

35,49 g – 100,0 g x – 36,5 g (z recepty)x = 35,49 × 36,5 / 100,0x = 12,95 g etanolu 96°

36,5 – 12,95 = 23,55 g wody

Do wykonania recepty należy użyć 12,95 g etanolu 96° i 23,55 g wody.

0,5 g detreomycyny i 0,5 g kwasu salicylowego rozpuścić w 12,95 g etanolu 96° i dodać 2,5 g glicerolu. Do roztartego kolejno 2,5 g tlenku cynku i 2,5 g talku dodać porcjami etanolowo-glicerolowy roztwór, a następnie 5,0 g roztworu kwasu bornego i 23,55 g wody (pozostałej po odjęciu 96° etanolu) do 50,0 g.

79


2.37) Rp.Tumenoli 2,0Zinci oxidiTalci aa 8,0Glyceroli 10,0Aquae ad 50,0

D.S. Zewnętrznie

Odważyć w parowniczce 2,0 g tumenolu, dodać 22,0 g wody i rozpuścić na ciepło. Następnie wlać do moździerza, w którym wcześniej roztarto po 8,0 g tlenku cynku i talku z 10,0 g glicerolu. Całość dokładnie wymieszać.

2.38) Rp.Mentholi 0,05Zinci oxidiTalci aa 10,0Glyceroli 5,01% Sol. Acidi borici ad 50,0

M.D.S. Puder płynny

Odważyć 0,05 g mentolu i rozpuścić w kilku kroplach etanolu 96°. Następ-nie dodać porcjami odważony talk 10,0 g i mieszając porcjami 10,0 g tlen-ku cynku. Dodać 5,0 g glicerolu oraz część roztworu kwasu bornego (około 20,0 g), wymieszać aż do uzyskania gęstej masy. Po tym rozcieńczyć pozostałą ilością 1% roztworu kwasu bornego. Zawiesinę przelać do słoiczka.

2.39) Rp.Sulfuris ppt. 5,0CamphoraeGummi arab. aa 1,5Aquae Calcis ad 50,0M.f. Aqua cosmetica Kummerfeldi

D. S. Zewnętrznie

1,5 g gumy arabskiej rozpuścić w zlewce, w małej ilości wody wapiennej (ok. 5,0 g). W moździerzu rozetrzeć 1,5 g kamfory zwilżonej kilkoma kroplami etanolu 96° i 5,0 g siarki. Następnie do roztartych proszków dodać roztwór gumy arabskiej i bardzo dokładnie rozcierać do uzyskania gęstej zawiesiny, którą stopniowo należy rozcieńczać pozostałą ilością wody wapiennej.

2.40) Rp.Acidi borici 1,0Zinci oxidi 36,0Saloli 1,0Ricini olei ad 100,0

M.f. susp.

80


1,0 g kwasu borowego rozetrzeć w moździerzu z 1,0 g salolu, dodać 36,0 g tlenku cynku, wymieszać, a następnie porcjami dodać 62 g oleju rycynowego do 100 g.

2.41) Rp.

Acidi salicylici 0,5Talci venetiZinci oxidi aa 7,5Glyceroli 5,01% Sol. Ac. borici ad 50,0

M.f. susp.

0,5 g kwasu salicylowego rozetrzeć z kilkoma kroplami glicerolu, dodać 7,5 g talku, 7,5 g tlenku cynku i rozcierać z pozostałą ilością glicerolu. Następ-nie rozcieńczać gęstą zawiesinę roztworem kwasu borowego do 50,0 g.

2.42) Rp.IchtyoliSulfuris ppt. aa 2,5Talci venetiZinci oxidi aa 10,0Glyceroli 5,0Aquae dest. ad 50,0

M.f. susp.

Do roztartych kolejno w moździerzu proszków: siarki (2,5 g), tlenku cynku 10,0 g) i talku (10,0 g) dodać glicerol (5,0 g), rozetrzeć, dodać ichtiol (2,5 g) i po wymieszaniu porcjami wodę do 50,0 g (20,0 g). Można także rozpocząć od odważenia ichtiolu w parownicy, rozpuszczenia w wodzie, a następnie dodawania tego roztworu do roztartych z glicerolem substancji stałych.

81

3. RECEPTUROWE LEKI PÓŁSTAŁE

Farmakopea Polska XI w monografii półstałych preparatów do stosowania na skórę - Preparationes molles ad usum dermicum wyróżnia:n Maści (Ointmens) - preparaty składające się z jednofazowego podłoża,

w którym mogą być rozproszone cząstki stałe lub ciecze. Maści dzieli się na maści hydrofobowe, emulgujące wodę, hydrofilowe.n Maści hydrofobowe (Hydrophobic Ointments) - mogą absorbować

tylko niewielkie ilości wody. Podłożami używanymi do ich sporządza-nia są: parafiny, oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce, syntetyczne glice-rydy, woski i ciekłe polialkilosiloksany).

n Maści emulgujące wodę (Water-emulsifying Ointments) - mogą ab-sorbować większe ilości wody i w efekcie tworzą emulsje woda w ole-ju lub olej w wodzie, zależnie od rodzaju emulgatorów. W tym celu mogą być użyte emulgatory w/o (np.: alkohole sterolowe z lanoliny, estry sorbitanu, monoglicerydy, alkohole tłuszczowe) lub emulgatory o/w (np.: siarczany alkoholi tłuszczowych, polisorbaty, eter cetoste-arylowy makrogolu, estry kwasów tłuszczowych z makrogolami).

n Maści hydrofilowe (Hydrophilic Ointments) – są to preparaty zawiera-jące podłoża mieszające się z wodą. Podłoża składają się z miesza-niny stałych i ciekłych makrogoli (glikole polietylenowe). Mogą one zawierać odpowiednie ilości wody.

n Kremy (Creams) - preparaty wielofazowe składające sie z fazy lipofilowej i fazy wodnej. Kremy dzieli się na kremy lipofilowe i hydrofilowe.n Kremy lipofilowe (Lipophilic Creams) - fazą ciągłą jest faza lipofi-

lowa. Zawierają emulgatory w/o (alkohole sterolowe z lanoliny, estry sorbitanu i monoglicerydy).

n Kremy hydrofilowe (Hydrophilic Creams) - fazą ciągłą jest faza wod-na. Zawierają emulgatory o/w (mydła sodowe lub trietanoloamino-we, siarczany alkoholi tłuszczowych, polisorbaty, estry oksyetyleno-wanych kwasów tłuszczowych i alkoholi tłuszczowych w mieszaninie, jeśli to konieczne, z emulgatorami w/o.

n Żele (Gels) – preparaty, składające się z cieczy żelowanych odpowiednimi substancjami żelującymi. Żele dzieli się na żele lipofilowe i hydrofilowe.n Żele lipofilowe, oleożele (Liphophilic Gels) preparaty, których pod-

łoża składają się zwykle z parafiny ciekłej w mieszaninie z poliety-lenem lub z olejów tłustych, żelowanych krzemionką koloidalną lub mydłami cynkowymi, bądź glinowymi.

n Żele hydrofilowe, hydrożele (Hydrophilic Gels) – preparaty, któ-rych podłoża składają się zwykle z wody, glicerolu lub glikolu propyle-nowego i są żelowane odpowiednimi substancjami żelującymi, takimi jak poloksamery, skrobia, pochodne celulozy, karbomery i krzemiany magnezowo-glinowe.

n Pasty (Pastes) – preparaty stosowane na skórę zawierające duże ilości cząstek stałych dobrze rozproszonych w podłożu.

n Kataplazmy (Poultices) – preparaty składające się z hydrofilowego, utrzymującego ciepło podłoża, w którym rozproszone są stałe lub ciekłe substancje czynne. Są one zwykle rozprowadzane grubą warstwa na odpowiedni opatrunek i ogrzane przed przyłożeniem na skórę.

n Plastry lecznicze (Medicated plasters) [3].

82


3.1 Maści - Unguenta (Magdalena Piechota-Urbańska)Maści i kremy należą do najczęściej wykonywanych w aptece recepturo-

wych leków półstałych.

Maści – Unguenta, są półstałą postacią leku przeznaczoną do stosowania zewnętrznego na skórę, błony śluzowe, do oka lub ucha w celu uzyskania działania miejscowego substancji leczniczych lub działania ogólnego w wyniku przezskórnej penetracji substancji leczniczych, także w celu uzyskania efektu nawilżającego lub ochronnego.

Ze względu na drogę podania wyróżnia się maści:n na skórę, n doodbytnicze, n na błony śluzowe (nosa, jamy ustnej), n dopochwowe, n do oczu, n do uszu.

Uwzględniając głębokość wnikania środka leczniczego i charakter farmakologiczny maści wyróżniamy:n maści epidermalne – substancje lecznicze działają powierzchniowo lub

głębiej (w warstwach żywych naskórka);n maści endodermalne - substancje lecznicze przenikają przez naskórek

do skóry właściwej;n maści diadermalne – substancje lecznicze działają miejscowo, po

wniknięciu do tkanki mięśniowej lub stawowej;n maści transdermalne – substancje wchłaniają się do krwioobiegu

w ilościach odpowiednich do zapewnienia działania ogólnego.

Maści to układy o konsystencji półstałej i właściwościach plastycznych, umożliwiających rozsmarowywanie i odpowiednią przyczepność do skóry lub błony śluzowej. Składają się z jednoskładnikowego lub złożonego podłoża, w którym jedna lub kilka substancji leczniczych może być rozpuszczona, za-wieszona lub zemulgowana w postaci roztworu. Maści powinny być jednorod-ne, substancje lecznicze muszą być jednolicie rozproszone w całej masie.

Uwzględniając układ fizykochemiczny otrzymany po wprowadzeniu substancji leczniczej do podłoża maściowego wyróżniamy:n maści roztwory (substancja lecznicza rozpuszcza się w podłożu),n maści zawiesiny (substancja lecznicza jest ciałem stałym, nierozpuszczonym

w podłożu, w wodzie i innym rozpuszczalniku stosowanym w technologii-maści); należą tu także maści strąceniowe (precypitacyjne), w których substancja lecznicza jest świeżo otrzymana,

n maści emulsje (substancja lecznicza rozpuszcza się w jednej z faz ukła-du emulsyjnego).

Podłoże maściowe ma duże znaczenie w uzyskaniu właściwego efektu leczniczego; może ono przyspieszać lub zwalniać działanie leku na skórę. Pod-łoże ma charakter jednofazowy. W zależności od charakteru podłoża preparat może posiadać właściwości hydrofilowe lub hydrofobowe. W skład podłoża mogą wchodzić substancje pomocnicze, np. substancje konserwujące, zagęsz-czające, przeciwutleniacze, stabilizatory i emulgatory oraz promotory przeni-kania. Substancje te nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego

83

Rozdzial 3. Recepturowe leki półstałe

działania farmakologicznego, działania drażniącego, ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej.

Okres przydatności do użycia preparatów zawierających wodę (ma-ści, kremy), bez środków konserwujących - jest nie dłuższy niż 7 dni, a w warunkach przechowywania preparatu w temperaturze od 2 do 8 °C nie dłuższy niż 14 dni.

Maści do oczu, maści przeznaczone do stosowania na rany lub znacz-nie uszkodzoną skórę oraz maści stosowane do ucha zranionego muszą spełniać wymagania receptury aseptycznej. Okres przydatności bezwodnych maści do oczu nie przekracza 4 tygodni, a zawierających wodę nie przekracza 7 dni [3].

Sposób zapisywania maści i kremów na recepcie

W pierwszej kolejności na recepcie przepisuje się środek leczniczy (jeden lub kilka), a następnie podłoże maściowe lub jego składniki, np.:

3.1) Rp.Acidi tannici 1,0EuceriniAquae aa ad 100,0

M.f. ung.D.S. Zewnętrznie

Inne sposób zapisania tej samej recepty:

3.2) Rp.Acidi tannici 1,0Eucerini 49,5Aquae 49,5


lub

3.3) Rp.Acidi tannici 1,0Eucerini 49,5Aquae ad 100,0


Ilości składników na receptach są zapisywane zwykle w gramach. Zdarza-ją się również przypadki zapisywania składników w mililitrach (witaminy) lub w jednostkach międzynarodowych (antybiotyki, witaminy). Przeliczenie zwy-kle podaje producent na opakowaniu. Jeżeli dane na opakowaniu są niewy-starczające należy skorzystać z tabeli gęstości niektórych cieczy, np.:

84


3.4) Rp.Vit. A 100 000 j.m.3% Sol. Acidi borici 15,0Lekobaza ad 50,0

M.f. cremorD.S. Zewnętrznie

Na opakowaniu witaminy A (solutio aquosa) producent podaje że:

1 ml/30 kropli = 50 000 j.m. wit. A oraz że 1 kropla zawiera 1 670 j.m. wit. A.

W przypadku tej recepty należy użyć 100 000 j.m. witaminy A, czyli 2,0 mL lub 60 kropli. Odliczenie dużej ilości kropli nie jest wygodne.

Znając gęstość roztworu wodnego witaminy A (d = 1,08 g/mL) można od-ważyć 2 mL roztworu.

2 × 1,08 = 2,16 gDo recepty należy odważyć 2,16 g witaminy A (roztworu wodnego) zamiast

odliczać 60 kropli.

Ogólny zasady sporządzania maści i kremówSubstancja czynna, w zależności od swoich właściwości, może być w maści

rozpuszczona, zawieszona lub zemulgowana.

Do przygotowania maści w aptece używa się:n moździerzy porcelanowych, parownic lub misek emaliowanych,n pistli i łopatek,n kart celuloidowych do ściągnięcia maści ze ścian naczynia i pistla.

Obecnie duża część aptek dysponuje specjalnymi urządzeniami do przygo-towywania maści, czopków i globulek tzw. unguatorami. Umożliwia on szybkie i higieniczne sporządzenie maści.

Sporządzanie maści obejmuje następujące etapy:n przygotowanie podłoża,n przygotowanie substancji leczniczej,n wprowadzenie substancji leczniczej do podłoża,n homogenizację maści,n rozfasowanie i pakowanie.

Etap przygotowania substancji leczniczej obejmuje jej:n rozdrobnienie lubn rozpuszczenie.

Rozdrabnianie. Stałe składniki rozdrabnia się przez rozcieranie w moździerzu. Proces rozdrabniania substancji leczniczej w moździerzu można ułatwić przez dodanie niewielkich ilości stopionego podłoża, parafiny lub glice-rolu, które zwilżają rozdrobnione cząstki stałe i tym samym ułatwiają ich rów-nomierne wymieszanie z podłożem (mikronizacja). Parafinę dodaje się wtedy, gdy podłoże jest lipofilowe lub absorpcyjne. Glicerol, który miesza się z wodą, stosuje się, gdy zapisano podłoże zmywalne lub rozpuszczalne w wodzie. Ilości

85


dodawanych cieczy powinny być odejmowane od ilości podłoża i nie powinny przekraczać 5% masy maści.

Niektóre substancje lecznicze wymagają specjalnych środków uła-twiających wprowadzenie do podłoża, np.n do balsamu peruwiańskiego dodaje się oleju rycynowego,n do tumenolu lub ichtiolu można dodać maść miękką, eucerynę, oleje

roślinne lub glicerol,n do proderminy można dodać Polisorbat 80 (prodermina nie miesza się

z olejem mineralnym ani glicerolem),n kamforę można zwilżyć etanolem 96°.

Rozpuszczanie. Stałą substancję leczniczą rozpuszczalną w wodzie lub w innym zapisanym na recepcie rozpuszczalniku należy rozpuścić przed wpro-wadzeniem do podłoża. W przypadku, gdy wody nie przepisano, a substancja lecznicza jest bardzo łatwo rozpuszczalna, można wodę dodać, odejmując tę ilość od podłoża [1, 3].

Maści przyrządza się przez rozpuszczenie, rozproszenie lub zemulgowanie substancji leczniczej w podłożu maściowym. Wybiera się taki sposób, który za-pewnia najsubtelniejsze rozproszenie substancji leczniczej w podłożu maścio-wym. Każdą z wymienionych powyżej grup maści można nazwać jednofazową. W maściach wielofazowych mogą występować obok siebie zawiesiny, roztwory i emulsje zarówno typu o/w, jak i w/o.

Jeżeli substancja lecznicza przepisana w recepcie na maść należy do środ-ków silnie bądź bardzo silnie działających (wykazy B i A), obowiązkiem far-maceuty jest sprawdzenie, czy nie zostały przekroczone podane przez FP XI stężenia przepisanego leku w preparatach do stosowania zewnętrznego [3].

Ogólne zasady sporządzania maści typu roztworu

Substancje lecznicze, które są rozpuszczalne w podłożu, należy dodać do stopionego i lekko ochłodzonego podłoża, mieszać do rozpuszczenia, a następnie do zastygnięcia i uzyskania jednolitej konsystencji maści. Jeśli substancja lecznicza jest w stanie ciekłym można ją wymieszać na zimno z podłożem lipofilowym.

Należy zwrócić uwagę, aby substancja lecznicza była rozpuszczona w podłożu poniżej jej stanu nasycenia. Z nasyconego roztworu lub roztworu przesyconego podczas przechowywania w zbyt niskiej temperaturze lub podczas chłodzenia może nastąpić jej rekrystalizacja. Powstałe w ten sposób kryształy są większe niż w przypadku sporządzenia takiej samej maści typu zawiesiny.

Proces topienia przeprowadza się w porcelanowych parowniczkach. Parowniczkę z umieszczonym w niej podłożem umieszcza się na łaźni wodnej. Proces ten należy kontrolować, by nie dopuścić do niekorzystnego przegrzania. Podłoża maściowe zwykle topią się w temperaturze 60 – 80 °C.

86


Do maści roztworów na podłożach lipofilowych zalicza się maść kamforową, maści z mentolem, olejkami eterycznymi, maść tranową i maść z salicylanem metylu.

Przykłady recept

3.5) Rp.Mentholi 1,5Vaselini albi ad 50,0


Do parowniczki odważyć 48,5 g wazeliny białej, a następnie ją stopić na łaźni wodnej. Podłoże przelać do moździerza. Sproszkowany mentol (1,5 g) dodać do na pół ostudzonego podłoża (ok. 40 °C), mieszać do rozpuszczenia, a następnie do zastygnięcia. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.6) Rp.Camphorae 2,0LanoliniVaselini flavi aa ad 50,0


W parowniczce stopić na łaźni wodnej po 24,0 g lanoliny i wazeliny. Stopione podłoże przelać do moździerza. W lekko ochłodzonym podłożu (ok. 40 °C) rozpuścić 2,0 g kamfory. Całość mieszać aż do zastygnięcia. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.7) Rp.Methylis salicylatis 10,0Lanolini anhydrici 15,0Vaselini flavi ad 50,0


W parowniczce stopić na łaźni wodnej 15,0 g lanoliny bezwodnej i 25,0 g wazeliny żółtej. Stopione podłoże przelać do moździerza. W lekko ochłodzonym podłożu (ok. 40 °C ) rozpuścić 10,0 g salicylanu metylu. Całość mieszać aż do zastygnięcia. Gotową maść przełożyć do pudełka.

W przypadku gdy substancja lecznicza jest cieczą (tran, salicylan metylu) nie ma konieczności stapiania podłoża przed wprowadzeniem substancji. Można w takim przypadku odważyć podłoże, przenieść je do moździerza i wprowadzić substancję leczniczą.

Ogólne zasady sporządzania maści typu zawiesinSubstancje lecznicze słabo rozpuszczalne lub nierozpuszczalne w podłożu

należy najpierw rozdrobnić przez rozcieranie w moździerzu do uzyskania

87


bardzo miałko rozdrobnionego proszku. Podłoże dodaje się stopniowo w celu uzyskania homogennego, półstałego preparatu. W pierwszej porcji można dodawać stopione podłoże lub inną ciekłą substancję, tzw. lewigującą. Uzyskuje się w ten sposób tzw. „koncentrat maści”, który następnie rozcieńcza się kolejnymi porcjami podłoża, aż do uzyskania jednolitej masy.

Przykłady recept

3.8) Rp.Sulfuris ppt. 5,0Vaselini ad 50,0


Siarkę (5,0 g) rozetrzeć w moździerzu z niewielką ilością wazeliny, a na-stępnie dodawać porcjami resztę podłoża (45,0 g) do uzyskania jednolitej ma-ści zawiesiny. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.9) Rp.Sulfuris ppt. 5,0Resorcinoli 3,0Zinci oxydi pastae ad 50,0


Siarkę (5,0 g) i rezorcynol (3,0 g) rozetrzeć kolejno w moździerzu, dodać niewielką ilość parafiny ciekłej i rozcierać, a następnie porcjami dodawać pastę cynkową (42,0 g) do uzyskania homogennej zawiesiny. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.10) Rp.Balsami peruviani 1,0Paraffini liq. 1,0Vaselini albi ad 100,0


Balsam peruwiański nie łączy się z olejami mineralnymi. Należy więc za-stąpić zapisaną w recepcie parafinę olejem rycynowym. Balsam peruwiański (1,0 g) należy wymieszać w moździerzu z olejem rycynowym (1,0 g) i dodawać porcjami wazelinę białą (do 100,0 g). Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.11) Rp.Hydrocortisoni 1,0Lanolini anhydriciVaselini albi aa ad 100,0


88


Do odważonego hydrokortyzonu dodawać porcjami składniki podłoża do uzyskania homogennej maści zawiesiny. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.12) Rp.

Acidi salicylici 2,0Vaselini flavi ad 50,0


Kwas salicylowy (2,0 g) należy rozetrzeć w moździerzu z małą ilością parafiny ciekłej, a następnie dodać porcjami wazelinę białą do 50,0 g. Całość rozcierać do uzyskania homogennej maści. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.13) Rp.

Benzocaini 0,5Vaselini albi ad 50,0


Benzokainę rozetrzeć w moździerzu z częścią wazeliny białej, przygotowując koncentrat, a następnie dodawać porcjami resztę wazeliny, aż do uzyskania jednorodnej konsystencji.

Ogólne zasady sporządzania maści typu emulsjiSubstancje lecznicze płynne lub rozpuszczone w wodzie dodaje się do pod-

łoża porcjami. Wprowadzenie wody lub roztworu wodnego substancji leczniczej do podłoża absorpcyjnego zawierającego emulgator w/o powoduje powstanie maści emulsji w/o. Maści emulsje typu o/w można sporządzać tylko na ciepło po stopieniu podłoża i wymieszaniu z ogrzaną do tej samej temperatury (ok. 70 °C) fazą wodną w moździerzu lub za pomocą mieszadła w zlewce.

W recepturze aptecznej bardzo często wykonywane są maści emulsje typu w/o, w skład których wchodzi euceryna lub lanolina z wazeliną. Preparaty te sporządza się, wprowadzając wodę do fazy lipidowej na zimno. W moździerzu miesza się składniki fazy lipidowej (na zimno lub po ich stopieniu) i do tak otrzymanego podłoża absorpcyjnego należy wprowadzić fazę wodną.

Przykłady recept

3.14) Rp.Rivanoli 0,25Aq. dest. 15,0EuceriniVaselini flavi aa ad 50,0


89


W małej zlewce rozpuścić 0,25 g rivanolu w 15,0 g ciepłej wody. W moździe-rzu umieścić składniki podłoża (eucerynę i wazelinę białą). Otrzymany roztwór dodawać stopniowo, stale mieszając, do składników podłoża. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.15) Rp.3% Sol. Acidi borici 30,0Eucerini 20,0Lanolini anhydrici ad 60,0


W podanej recepcie należy 3% roztwór kwasu borowego wprowadzić, stale mieszając, do podłoża. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.16) Rp.Acidi tannici 1,0Aq. dest. 20,0Eucerini ad 100,0


W małej zlewce rozpuścić 1,0 g taniny w 20,0 g wody. Otrzymany roztwór dodawać stopniowo do euceryny, stale mieszając. Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.17) Rp.Flucinar N cr. ex tuba 15,0EuceriniAq.dest. aa ad 100,0


Lekarze często przepisują recepty na maści z substancjami, których w apte-ce w postaci pro receptura nie ma. Do sporządzenia takich recept należy użyć leków gotowych, takich jak: maści, kremy (Tabela 11), zawiesiny, roztwory do wstrzyknięć. Substancje pomocnicze wchodzące w skład tych leków, np. emulgatory w kremach mogą utrudniać prawidłowe wykonanie maści.

Flucinar® N krem nie może być zmieszany z przepisanym w recepcie podłożem (euceryna i woda), ponieważ tworzy ono emulsję w/o. Ponadto Flucinar® N, obok kortykosteroidu, zawiera antybiotyk – siarczan neomycyny. Zgodnie z zasadami dobrej pracy aptecznej należałoby po konsultacji z lekarzem, za-mienić Flucinar® N krem na Flucinar® N maść i wykonać receptę z zachowaniem zasad aseptyki. Jeżeli lekarz nie wyrazi zgody na zmianę kremu na maść na-leży znaleźć podłoże o charakterze hydrofilowym, które daje się wyjałowić (np. maść makrogolowa).

90


W podanej recepcie należy w warunkach aseptycznych wprowadzić do eu-ceryny (42,5 g), stale mieszając, przepisaną ilość wody (42,5 g), następnie wycisnąć z tuby Flucinar® N maść (15,0 g). Całość wymieszać. Gotową maść przełożyć do jałowej tuby.

Tabela 11. Maści i kremy najczęściej przerabiane na maści recepturowe.

Nazwa preparatu Rodzaj podłożaFlucinar® maść absorpcyjneFlucinar® N maść absorpcyjneLaticort® maść wazelinoweLaticort® krem emulsyjne o/w Hydrocortisonum krem emulsyjne o/wLorinden® A maść absorpcyjneLorinden® C maść wazelinoweMecortolon® 0,5% krem emulsyjne o/wMecortolon® N krem emulsyjne o/wClotrimazolum krem emulsyjne o/wOxycort® 3% maść wazelinowe

3.18) Rp.Vit. A liq. 10,03% Sol. Acidi boriciEucerini aa ad 100,0


Witamina A jest jedną z najczęściej przepisywanych witamin w maściach i kremach recepturowych.

Dostępna jest jako surowiec farmaceutyczny do receptury w postaci koncentratu olejowego - Witamina A Palmitynian retinolu 1,0 MIU/g oraz w postaci gotowych preparatów, które mogą być traktowane jako surowce farmaceutyczne przy sporządzaniu leków recepturowych:n Witamina A, Medana, płyn doustny 50 000 j.m/1 mL,n Witamina A, Hasco, krople doustne, roztwór 45 000 j.m./1 mL.

W tym przypadku, po uzgodnieniu z lekarzem, należy zamienić eucerynę na lekobazę.

Zamiana podłoża wynika z zapisania w recepcie wodnego roztworu witaminy A, uzyskanego przez dodatek solubilizatora działającego, jak emulgator o/w. Euceryna zawiera emulgatory typu w/o. Jest to niezgodność polegającą na użyciu w jednym preparacie dwóch emulgatorów o przeciwnych właściwościach w/o i o/w, prowadzących do nietrwałości uzyskanej emulsji i jej rozkładu. Rozkład ma miejsce natychmiast po sporządzeniu lub po pewnym czasie, zależnym od ilości wit. A i ilości zapisanej wody, a także od kolejności dodawania składników oraz od temperatury.

91


Inne przykłady recept (Maści wielofazowe)

3.19) Rp.Hydrocortisoni 0,15Zinci oxydi 1,5Eucerini 30,0Aquae ad 50,0

M.f. ung.

D.S. Zewnętrznie

Tlenek cynku (1,5 g) rozetrzeć w moździerzu z paroma kroplami parafiny ciekłej, dodać hydrokortyzon (0,15 g) i wymieszać. Następnie porcjami wpro-wadzić eucerynę (30,0 g) i po dokładnym wymieszaniu dodawać porcjami prze-pisaną ilość wody (do 50,0 g). Gotową maść przełożyć do pudełka.

3.20) Rp.Zinci sulfatisCupri sulfatis aa 0,1Acidi salicylici 1,0Lekobaza ad 50,0


Kwas salicylowy (1,0 g) rozetrzeć w moździerzu z niewielką ilością podło-ża. Następnie wprowadzić pozostałą część podłoża. Osobno w zlewce należy rozpuścić, w niewielkiej ilości wody (3,0 g), siarczan cynku i miedzi (po 0,1 g). Roztwór należy dodać porcjami do sporządzonego kremu i dokładnie wymieszać. Należy pamiętać, aby przepisaną w recepcie ilość podłoża pomniejszyć o ilość wody potrzebną do rozpuszczenia składników recepty rozpuszczalnych w wodzie.

Wykonanie maści i kremów przy użyciu urządzenia miksującego – Unguator® typ E lub E/S

Wprowadzenie do receptury unguatora umożliwia sporządzenie maści bez-pośrednio w pojemnikach stanowiących opakowanie. Do pojemnika z rucho-mym dnem odważa się składniki, przy czym w pierwszej kolejności wprowadza się podłoże. Substancje lecznicze słabo rozpuszczalne lub nierozpuszczalne w podłożu należy najpierw rozdrobnić przez roztar-cie w moździerzu z niewielką ilością podłoża lub z substancją lewigują-cą. Jako ostatnie wprowadza się substancje płynne. Podłoże należy rozpro-wadzić za pomocą szpatułki na powierzchni dna i ściankach bocznych pojemni-ka w celu uniknięcia ewentualnego wypłynięcia składników płynnych podczas mieszania. Po umieszczeniu mieszadła jednorazowego lub wielokrotnego użytku oraz ustawieniu czasu i szybkości obrotów miksowania całość poddaje się pro-cesowi homogenizacji. Unguator może służyć do wykonania leków jałowych (np. maści z antybiotykami) pod warunkiem korzystania z jałowych akcesoriów oraz prowadzenia wszystkich czynności zgodnie z zasadami aseptyki.

92


Przykłady recept

3.21) Rp.Vit. E liq.Vit. A liq. aa 5,01% Sol. Acidi borici 10,0Lekobaza ad 100,0


Do odpowiednio dobranego pod względem wielkości pojemnika należy wprowadzić składniki w kolejności:

I etapn lekobaza,n roztwór kwasu borowego

Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 3 min, obroty = 5 poziom.

II etap n roztwór witaminy E,n roztwór witaminy A.

Parametry miksowania: czas = 2 min, obroty = 2 poziom.

Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 2 min., obroty = 5 poziom.

3.22) Rp.Acidi salicylici 1,5Ureae 2,5Aq. dest. 10,0Eucerini ad 50,0


Bezpośrednio do pojemnika należy wprowadzić składniki w kolejności:n euceryna,n kwas salicylowy po uprzednim roztarciu w moździerzu z równoważną

ilością podłoża (koncentrat maści),n mocznik rozpuszczony w wodzie.

Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 4 min., obroty = 5 poziom.

93


3.23) Rp.Zinci oxidiTritici amyli aa 25,0Vaselini albi 50,0


Bezpośrednio do pojemnika należy wprowadzić składniki w kolejności:n wazelina biała,n tlenek cynku,n skrobia pszeniczna.

Po umieszczeniu mieszadła należy zamontować pojemnik w statywie aparatu i uruchomić mieszadło. Parametry miksowania: czas = 5 min, obroty = 5 po-ziom. Past nie należy wydawać w tubach z ruchomym dnem, ze względu na ich gęstą konsystencję. Dokładnie wymieszaną maść (pastę) przenieść do pu-dełka winidurowego.

94

4. RECEPTUROWE LEKI STAŁE

Zgodnie z ogólnie przyjętym i obowiązującym od lat podziałem, do stałych postaci leku recepturowego zalicza się: proszki, mieszanki ziołowe, pigułki i czopki [1, 8, 10, 19].

W monografiach ogólnych Farmakopei Polskiej XI wyróżniono i szczegółowo opisano:n proszki doustne (Pulveres perorales),n proszki do stosowania na skórę (Pulveres ad usum dermicum),n preparaty doodbytnicze (Rectalia),n pręciki (Styli),n preparaty dopochwowe (Vaginalia) [3].

Okres przydatności do użycia preparatów stałych:n gdy preparat sporządzany jest z użyciem leku gotowego, okres przydat-

ności do użycia jest nie dłuższy niż 25% czasu pozostałego do terminu ważności leku gotowego lub 3 miesiące, w zależności, który z tych okre-sów jest krótszy,

n gdy lek sporządzany jest z użyciem substancji do celów farmaceutycz-nych, okres przydatności do użycia nie przekracza zamierzonego czasu terapii, ale nie jest dłuższy niż 3 miesiące (wyłączając preparaty o wła-ściwościach higroskopijnych) [3].

4.1 Proszki – Pulveres (Zbigniew Marczyński) Proszki recepturowe to stała postać leku przeznaczona do stosowania do-

ustnego lub na skórę oraz do sporządzania roztworów.

Proszki doustne (Pulveres perorales) wg FP XI to preparaty złożone ze stałych, sypkich i suchych cząstek o różnym stopniu rozdrobnienia. Zawierają jedną lub kilka substancji czynnych, mogą też zawierać substancje pomocni-cze a także, jeżeli to konieczne, barwniki zatwierdzone przez organ upoważ-niony oraz substancje poprawiające smak i zapach. Proszki są zwykle przyj-mowane z wodą lub w wodzie albo w innym stosownym płynie. Mogą być także przyjmowane bezpośrednio. Proszki doustne występują w formie preparatów jednodawkowych lub wielodawkowych.

Proszki do stosowania na skórę (Pulveres ad usum dermicum) wg FP XI są preparatami złożonymi ze stałych, sypkich, suchych cząstek o różnym stop-niu rozdrobnienia. Zawierają jedną lub kilka substancji czynnych z dodatkiem lub bez dodatku substancji pomocniczych oraz jeżeli to konieczne, barwniki zatwierdzone przez organ upoważniony. Proszki do stosowania na skórę wy-stępują jako proszki jednodawkowe lub wielodawkowe. Nie posiadają wyczu-walnej ziarnistości. Proszki specjalnie przeznaczone na duże otwarte rany lub na poważnie uszkodzoną skórę są jałowe.

95

Rozdzial 4. Recepturowe leki stałe

W starszych farmakopeach (FP VI) wymagano aby wielkość cząstek w proszkach doustnych nie przekraczała 0,5 mm, a w proszkach do użytku ze-wnętrznego 0,16 mm. Obecnie, mimo braku takich zaleceń, rzadko przekracza się te rozmiary. Stopień rozdrobnienia proszków określa się przesiewaniem przez sita w przypadku cząstek wielkości powyżej 75 µm lub przez pomiar pod mikroskopem cząstek o wielkości powyżej 1 µm.

Proszkami specjalnego typu są proszki do inhalacji i do sporządzania roztworów do wstrzykiwań. Jako proszki zmikronizowne określa się proszki o wielkości cząstek do 10 µm, lecz w tej formie występują praktycznie tylko proszki do inhalacji.

W zależności od ilości składników przepisanych w recepcie proszki dzieli się na:n proszki proste,n proszki złożone (wieloskładnikowe).

Rozróżniamy ponadto:n proszki rozcieńczone (rozcierki).

Proszki proste i proszki złożone mogą być przepisane jako:n proszki do użytku wewnętrznego,n proszki do użytku zewnętrznego.

Lekarz może je przepisać w formie:n proszki niedzielone,n proszki dzielone.

Proszki niedzielone do użytku zewnętrznego:n do wdmuchiwania – do jam ciała (ad insufflationem),n na skórę:

n przysypka - pulvis inspersorius,n zasypka - conspergentium,n puder leczniczy - pulvis adspergendus.

Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego:n do sporządzania roztworów,n proszki musujące.

Proszki proste - Pulveres simplices, czyli niezłożone, otrzymuje się przez sproszkowanie jednej substancji leczniczej (substancji chemicznej, surowca roślinnego lub zwierzęcego) i przesianie przez odpowiednie sita. W przypad-ku substancji wrażliwych na wilgoć lub tlen proszkowanie należy wykonać ex tempore. Tego typu postępowanie zaleca się między innym w przypadku takich substancji, jak np. Acidum ascorbicum, Aminophyllinum, Mentholum, Natrii sulfas, Thymolum. W przypadku substancji o niskich temperaturach top-nienia jest to niewskazane, ponieważ może nastąpić ich stopnienie.

Proszki złożone - Pulveres mixti, Pulveres compositi wykonuje się przez dokładne wymieszanie równomiernie sproszkowanych dwu lub kilku substancji

96


leczniczych. Do ich przyrządzania należy brać tylko te składniki, które w trak-cie przechowywania nie zmieniają swoich właściwości. By uniknąć rozdziele-nia podczas przesypywania lub transportu, poszczególne składniki powinny być, co najmniej średnio sproszkowane. Jeśli jeden ze składników jest bardziej sproszkowany, wszystkie pozostałe składniki mieszaniny powinny mieć ziarna podobnej wielkości.

Proszki niedzielone do użytku zewnętrznego jako pudry lecznicze lub zasypki - pulveres adspergendi, cutipulveres, przeznaczone są do sto-sowania na skórę, rzadziej na błony śluzowe, w celach leczniczych, ochron-nych lub profilaktycznych. Najczęściej zapisywane są w nich leki ściągające, bakteriobójcze, przeciwzapalne i dezynfekujące. Obojętne składniki pudru lub zasypki (vehiculum) powinny odznaczać się dobrą zdolnością absorbowania wody, wydzielin, potu i dobrą przyczepnością do skóry, a także powinny chronić skórę przed podrażnieniem. Dostosowanie składu proszków do cech skóry po-prawia jego właściwości lecznicze. Ogólna zasada przyrządzania zasypek po-lega na użyciu wszystkich składników w stanie homogennego, miałkiego spro-szkowania, tak, że przyrządzanie ogranicza się do starannego wymieszania składników. Zasypki przepisane w niewielkich ilościach wykonuje się według ogólnie przyjętych zasad, najczęściej w moździerzu. Zasypki po sporządzeniu należy przesiać przez sito 0,16 mm.

Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego nie mogą zawierać substancji leczniczych silnie działających. Wynika to ze sposobu dawkowania. Proszki niedzielone, niedawkowane, proste i złożone, pacjent dawkuje sobie sam według wskazówek lekarza, odmierzając je tzw. miarami domowymi, np. łyżeczką do herbaty napełnioną równo z brzegiem, tj. od 0,5 do 5,0 g albo „na koniec noża”, tj. od 0,1 do 1,0 g. Proszki niedzielone do sporządzania roztwo-rów, zarówno do użytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego, powinny zawierać substancje lecznicze dobrze rozpuszczalne w wodzie i całkowicie się rozpuścić we wskazanej ilości rozpuszczalnika. Wydając tego typu proszki, należy pa-miętać o sprawdzeniu stężenia roztworu, który pacjent sam sobie przygotuje i stosuje. Proszki niedzielone wydaje się w torebkach papierowych, w pudełkach tekturowych, w słoikach szklanych szczelnie zamkniętych.

Proszki rozcieńczone - Pulveres triturati, powstają przez roztarcie substancji leczniczych silnie, bardzo silnie działających lub o właściwościach higroskopijnych z obojętnym proszkiem rozcieńczającym, np. z laktozą lub sa- charozą w stosunku prostych liczb wielokrotnych, np. 1 + 1, 1 + 9, 1 + 99, co powinno być zaznaczone na opakowaniu. Przygotowanie ma na celu ułatwienie czynności recepturowych, zwłaszcza w przypadku, gdy konieczne jest odważe-nie substancji silnie lub bardzo silnie działających w dawkach miligramowych.

Najczęściej używane proszki rozcieńczone:

n Trituratio Atropini sulfatis (Trituratio Atropini sulfurici (1 + 9) 1 : 10,n Trituratio Hyoscini hydrobromidi (Trituratio Scopolamini hydrobromi-

ci (1 + 99) 1 : 100.

Według FP VI do proszków rozcieńczonych zalicza się rozcieńczenie Extrac-tum Belladonnae siccum (1 + 1) 1 : 2. Do monografii FP XI został wpro-

97


wadzony wyciąg suchy standaryzowany z liścia pokrzyku (Belladonnae folii extractum siccum normatum) o zawartośći 0,95 - 1,05% sumy alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę oraz proszek standaryzowany z liścia pokrzyku (Belladonnae pulvis normatum) o zawartości 0,28 - 0,32% sumy alkaloidów w przeliczeniu na hioscyjaminę.

Proszki do receptury - Pulveres pro receptura, są to pojedyncze substancje lecznicze, odpowiednio rozdrobnione, dostarczone do apteki przez producenta. W aptece, w miarę dostępnych składników, można przygotować jako proszki do receptury mieszaniny substancji leczniczych odpowiadające składom leków gotowych. Dokładny skład przygotowanego proszku z zaznaczeniem dawek, wraz z datą jego sporządzenia, powinien być podany na opakowaniu.

Olejkocukry - Oleosacchara, przyrządza się rozcierając olejek eteryczny ze sproszkowaną sacharozą, zwykle w ilości 1 kropla na 2,0 g cukru, z wy- jątkiem: Aurantii exocarpii oleum, Aurantii floris oleum, Citri oleum, Rosae oleum, których daje się 1 kroplę na 4,0 g cukru. Jeśli potrzebna do recepty ilość olejkocukru jest mniejsza niż 2,0 g, należy zawsze przygotować 2,0 g, a użyć tylko ilość potrzebną. Olejkocukry należy przyrządzać ex tempore i wydawać w słoikach szczelnie zamkniętych.

Proszki musujące - Pulveres effervescens, w celu ich sporządzenia sto-suje się oprócz substancji leczniczej kwasy organiczne, np. kwas cytrynowy, kwas winowy lub kwas adypinowy, oraz wodorowęglany lub węglany, np. wodo-rowęglan sodu, węglan wapnia. Po rozpuszczeniu w wodzie następuje wydzie-lenie dwutlenku węgla. Proszki musujące mogą być dzielone lub niedzielone. Przeznaczone są do rozpuszczania lub zawieszenia w wodzie przed podaniem.

Ogólne zasady sporządzania proszkówPrzed wykonaniem leku, każdą receptę należy sprawdzić, pod względem

jej zredagowania, dawek a także możliwości wystąpienia niezgodności. Na- leży obliczyć i sprawdzić dawki silnie i bardzo silnie działających substancji leczniczych oraz należących do wykazu N, jaką otrzyma chory jednorazowo i na dobę, po zażyciu proszków do użytku wewnętrznego, oraz ich stężenie w proszkach do użytku zewnętrznego.

Wykonanie proszków obejmuje sproszkowanie, dokładne wymieszanie składników i podzielenie na dawki (w przypadku proszków dzielonych).

Według praktyki recepturowej rozdrabnianie i mieszanie proszków odbywa się w moździerzach z porcelany, wewnątrz nie polerowanych w celu zwiększenia siły tarcia. Tłuczek (pistel) powinien być tak dobrany, aby krzywizna części trą-cej tłuczka (głowica) była zbliżona do krzywizny czaszy wewnętrznej moździe-rza. W ten sposób uzyskuje się maksymalną powierzchnię rozcierania.

Nie powinno się nadmiernie wypełniać moździerza rozdrobnioną substancją, a grubość warstwy nie może być większa od promienia głowicy tłuczka. Nie na-leży nigdy wsypywać wszystkich proszków do moździerza przed zmieszaniem. Jako pierwszy daje się składnik silnie działający lub najsilniej zabarwiony, do którego uprzednio dodano niewielką ilość składnika najmniej czynnego, miesza się, a po pewnym czasie dodaje się porcjami, stale mieszając, resztę skład-

98


ników w celu łatwiejszego uzyskania homogennej mieszaniny. Jeżeli w skład proszków wchodzą substancje wilgotne, lepkie, miękkie czy też płynne, należy najpierw wsypać do moździerza część substancji suchej, a następnie dodać składniki wilgotne, dokładnie wymieszać, dodać pozostałą część substancji su-chej i ponownie dokładnie wymieszać. Wprowadzając do proszków substancje płynne, można w razie potrzeby dodać substancje rozpraszające i osuszające (Amylum, Talcum, Saccharum) z tym jednak, że rodzaj i ilość dodanego skład-nika powinny być zawsze uwidocznione na recepcie.

Wykonując proszki lege artis należy zawsze stosować się do podstawo-wej zasady, jaką jest zachowanie kolejności dodawania składników, mieszanie dokładnie tłuczkiem po każdym dodaniu oraz zgarnianie substancji ze ścian moździerza i tłuczka za pomocą karty.

Czynności mieszania i rozcierania zaczynamy od środka moździerza, pro- wadząc tłuczek (pistel) ku jego brzegom; co jakiś czas masę proszkową sta-rannie zbieramy ze ścian moździerza i tłuczka kartą celuloidową i ponownie mieszamy. Proszek oglądany pod lupą powinien wykazywać równomierność wymieszania wszystkich składników.

W aptece powinien być osobny moździerz, w którym miesza się silnie zabarwione proszki, np. z błękitem metylenowym, a także osobny moździerz do mieszania substancji bardzo silnie działających, należących do wykazu A.

Jeżeli w składzie recepty została zapisana substancja lecznicza, która w po-staci pulvis pro receptura nie jest dostępna, a tylko w postaci leku gotowego, np. tabletek, to sporządzenie proszku rozpoczynamy od obliczenia potrzebnej ilości tabletek do wykonania recepty. Należy je rozdrobnić na miałką masę przed dodaniem i wymieszaniem z następnymi zapisanymi w recepcie skład-nikami. Przykłady leków gotowych przepisywanych w receptach na proszki podano w Tabeli 12. Ilość substancji leczniczej potrzebnej do sporządzenia proszków wylicza się na podstawie jej deklarowanej zawartości w 1 tabletce/ drażetce. Należy jednak pamiętać, że ilość substancji leczniczej w stosunku do całkowitej masy tabletki może być w preparatach różnych producentów odmienna. W przypadku proszków dzielonych, jeśli nie wymaga tego zapis recepty, nie koryguje się nadwyżki masy proszku, która powstaje z równoczesnego dodania substancji wypełniających masę tabletki. Z drażetek cukrowych przed rozdrobnieniem należy usunąć otoczkę cukrową, a gdy nie jest to możliwe, to powstałe w czasie proszkowania fragmenty otoczki należy odsiać.

Powłoczkę cukrową z drażetek można usunąć przez:n polewanie drażetek ciepłą wodą na sitku i osuszenie gorącym powie-

trzem,n zanurzenie drażetek w 45% roztworze alkoholu izopropylowego, a gdy

powłoczki rozpuszczą się w dostatecznym stopniu, przeniesienie do 91% izopropanolu w celu przerwania dalszego rozpuszczania i odciągnięcia wody; na końcu suszy się tabletki gorącym powietrzem,

n ogrzewanie drażetek przez kilka minut w suszarce w temperaturze 105 °C, a następnie zanurzenie w etanolu 96% (V/V); na skutek uciskania powierzchni drażetek przez bibułę następuje odpryśnięcie powłoczki.

99


Tabela 12. Przykłady leków gotowych zapisywanych w receptach na proszki.

Nazwa leku Substancja lecznicaPostać

leku

Zawartość substancji leczniczej w

tabletce, drażetce, kapsułce [mg]*

Adepend Naltrexoni hydrochloridum

Tabletka

50

Amlozek® Amlodipinum 5 / 10

Atenolol Atenololum 25 / 50

Captopril Captoprilum 12,5 / 25 / 50

Cyclonamine Etamsylatum 250

Clemastinum Clemastini fumaras 1

Dexamethason Dexamethasonum 0,5 / 1

Diphergan® Promethazini hydrochloridum Drażetka 10 / 25

Enarenal® Enalaprili maleas

Tabletka

5 / 10 / 20

Encorton® Prednisoni acetas 1 / 5 / 10 / 20

Furosemidum Furosemidum 40

Furaginum Furazidinum 50

Gasprid® Cisapridum 5 / 10

Hydroxyzinum Hydroxyzini hydrochlo-ridum Drażetka 10 / 25

Loratadyna Loratadinum

Tabletka

10

Metocard® Metoprololi tartras 50 / 100Metoclopra-midum

Metoclopramidum hy-drochloridum 10

Phenytoinum Fenotoina 100

Paracetamol Paracetamolum 500

Polcortolon® Triamcinolonum 4

Propranolol Propranololi hydrochloridum 10 / 40

Relanium® Diazepamum 2 / 5

Verospiron® Spironolactonum Tabletka, kapsułka 25 / 50 / 100

*zawsze należy sprawdzić masę tabletki, drażetki, kapsułki, ponieważ w zależ-ności od dawki substancji leczniczej może być ona różna.

Nie należy rozdrabniać dojelitowych postaci leku, tj. tabletek lub peletek produkowanych w formie kapsułek, a także o modyfikowanym uwalnianiu (np. erytromycyna, omeprazol, pankreatyna). Otoczki dojelitowe spełniają funkcję ochrony przed rozkładem substancji leczniczej w środowisku soku żołądko-wego, a także przed działaniem drażniącym substancji leczniczej na błonę

100


śluzową żołądka. W tych przypadkach, o ile dawka przepisana jest taka sama jak zawartość substancji leczniczej w jednej tabletce, nierozdrobnione tabletki powlekane, dojelitowe, można umieścić we wnętrzu kapsułki skrobiowej ze sproszkowanymi składnikami proszku.

Ocena proszków dzielonych

Należy zważyć dokładnie każdy z 10 losowo wybranych proszków i obliczyć średnią masę jednego proszka. Masa każdego proszka powinna mieścić się w granicach dopuszczalnego odchylenia od obliczonej średniej masy. Według FP XI przyjmuje się następujące odchylenia: proszki o masie do 300 mg ± 10%, 300 mg i powyżej ± 7,5%. Tylko dwa proszki mogą prze-kroczyć granicę podanych odchyleń, jednak nie więcej niż dwukrotnie. Przy-kładowa ocena jednolitości masy proszków dzielonych została przedstawiona w Tabeli 13 (w przykładzie podano 10 proszków).

Tabela 13. Ocena jednolitości masy proszków dzielonych.

Suma masy przepisanych składników 1 proszka 125 mg

Proszek Masa 1 proszka [mg]*

Odchylenie (±) od wartości średniej[mg] [%]

1 125 1 0,82 127 1 0,83 126 0 0,04 127 1 0,85 128 2 1,66 122 4 3,27 124 2 1,68 129 3 2,49 124 2 1,610 128 2 1,6

Średnia masa 126

*Każdy proszek indywidualnie ważony.

Masa badanego proszka wynosi 125 mg, czyli odchylenie może wynosić ± 10%. Jak wynika z tabeli każdy z dziesięciu proszków ma odchylenie masy poniżej 10%, a więc proszki są wykonane prawidłowo.

Proszki dzielone

Sposób zapisania proszków dzielonych może być następujący:

Praescriptio multiplicata

Lekarz przepisuje ilości składników na jeden proszek i podaje, ile takich da-wek należy wykonać i wydać, pisząc: dentur tales doses No… (D.t.d. No…), np.:

101


4.1) Rp.Coffeini et Natrii benzoatis 0,05Chinini hydrochloridi 0,1Acidi acetylsalicylici 0,3

M.f. pulv. D.t.d. No 10

Praescriptio divisaLekarz przepisuje całą ilość substancji i poleca podzielić na równe części

(dawki), pisząc: divide lub dividetur in partes aequales No… (Div. in part. aeq. No…), np.:

4.2) Rp.Coffeini et Natrii benzoatis 0,5Chinini hydrochloridi 1,0Acidi acetylsalicylici 3,0

M.f. pulv. Div. in part. aeq. No 10

W obu przypadkach skład i ilość leku są jednakowe, ale różnią się sposo-bem wypisania recepty. Sporządzanie recept wymaga takich samych czyn-ności. W pierwszym przypadku ilość każdego składnika obliczamy, mnożąc jego dawkę przez liczbę zapisanych proszków, odważone składniki mieszamy i dzielimy na wskazane 10 równych części po 0,45 g każda. W drugim przypad-ku mieszamy zapisane ilości składników w moździerzu na jednolity proszek i otrzymaną ilość dzielimy na 10 równych części po 0,45 g każda.

Proszki dzielone o masie mniejszej niż 0,1 g należy uzupełnić, np. laktozą do 0,1 g.

Proszki dzielone mogą być rozdzielane do kapsułek skrobiowych, żelaty-nowych twardych, produkowanych w różnych wielkościach, lub rzadziej do saszetek.

Kapsułki skrobiowe (Capsulae amylaceae), zwane także opłatkami (Obla-ta) składają się z dwóch płaskich, cylindrycznych części: zbiorniczka (den-ko, miseczka) i zamknięcia (wieczko). Otrzymuje się je z wolnej od glutenu i tłuszczu skrobi pszenicznej. Opłatki powinny być białe, bez zapach i smaku. Nie powinny kruszyć się przy zamykaniu, a po zanurzeniu w wodzie powinny po 10 minutach rozmięknąć, tworząc papkowatą masę. Stosowane są doust-nie, po napełnieniu w recepturze określoną dawką proszku. Farmakopea Euro-pejska zaleca przed przyjęciem kapsułki zanurzenie jej na kilka sekund w wo-dzie. Powoduje to, że opłatek staje się śliski i bardziej miękki, a dzięki temu łatwiej go połknąć. Nie należy umieszczać w opłatkach substancji higroskopij-nych, niektórych wyciągów roślinnych ani też mieszanin wilgotniejących. Aktu-alnie, do potrzeb recepturowych, kapsułki skrobiowe wytwarzane są w sześciu rozmiarach, oznaczonych cyframi od 1 (najmniejsze) do 6 (największe). Wy-gląd poszczególnych rodzajów opłatków przedstawia Rycina 3 (strona 102). W Tabeli 14 (strona 102) podano ich wielkość i pojemność.

102


Dokładne podzielenie masy proszkowej do kapsułek skrobiowych wymaga odważenia pojedynczych dawek i umieszczenia ich w kapsułkach o odpowiedniej wielkości, tak aby każda była całkowicie wypełniona masą pojedynczego proszku.

Jest to metoda dokładna, ale jednocześnie czasochłonna. Ten sposób po-stępowania zalecany jest zwłaszcza w przypadku proszków przepisanych dla dzieci oraz zawierających w swym składzie substancje silnie i bardzo silnie dzia-łające.

Można ustalić jeden wzorzec wagowy (masa jednego proszku) i według niego rozsypać masę proszkową do pozostałych kapsułek. Stosując tę metodę, należy bardzo starannie dokonać podziału masy proszkowej tak, aby różnice w masach pojedynczych proszków mieściły się w dopuszczalnych odchyleniach wg farmakopei.

Jeżeli ze względu na masę przepisanych proszków użycie największych kapsułek jest niewystarczające, należy masę proszkową równo rozdzielić do dwukrotnie większej liczby kapsułek o mniejszej pojemności, a na etykiecie zaznaczyć zmianę sposobu dawkowania i wyjaśnić pacjentowi, jaką liczbę proszków jednorazowo musi przyjąć.

Rycina 3. Recepturowe kapsułki skrobiowe (wielkość od nr 2 do 6).

Tabela 14. Charakterystyka kapsułek skrobiowych.

Nr Średnica [mm]Pojemność przybliżona

[mL]

Przybliżona zawartość proszków [g]

Ciężkie Lekkie

123456

121416182022

0,5 – 0,60,7 – 0,81,0 – 1,11,2 – 1,31,5 – 1,61,8 – 2,0

0,50,70,91,21,51,8

0,30,40,60,81,11,3

Kapsułki żelatynowe w porównaniu ze skrobiowymi mają tę zaletę, że w większym stopniu zabezpieczają substancje lecznicze przed działaniem tle- nu z powietrza, wykazują mniejszą przepuszczalność dla pary wodnej i gazów.

103


Można zamykać w nich proszki higroskopijne i zawierające składniki lotne. Są bardziej odporne na zgniatanie, nie kruszą się i nie otwierają samorzutnie, a ich kształt i wielkość ułatwiają połykanie.

Kapsułki żelatynowe twarde (Capsulae gelatinosae durae) składają się z dwóch cylindrycznych części, których jeden koniec jest otwarty, a drugi za-mknięty. Średnice części dolnej (denka) i części górnej (wieczka) są tak dobrane, aby po zasłonięciu obu części utworzyły one zamknięty pojemnik (Rycina 4).

Rycina 4. Kapsułki żelatynowe twarde (wielkość od 3 do 00).

Stosowanych jest osiem rozmiarów kapsułek żelatynowych twardych, które zestawiono w Tabeli 15. Najczęściej podawane drogą doustną są kapsułki o rozmiarze 00.

Tabela 15. Charakterystyka kapsułek żelatynowych podłużnych.

Oznakowanie (No) Objętość [mL] Przybliżona zawartość proszków [g]

000 1,40 1,64 – 0,8200 0,95 1,09 – 0,550 0,68 0,82 – 0,411 0,50 0,60 – 0,302 0,37 0,44 – 0,223 0,30 0,36 – 0,184 0,21 0,25 – 0,1265 0,13 0,16 – 0,08

Do dzielenia proszków do kapsułek żelatynowych służy kapsułkarka – aparat do ręcznego rozsypywania proszków. Można przy jej użyciu napełniać dowolną liczbę kapsułek o różnej wielkości od 000 do 5 (Tabela 15).

Napełnianie kapsułek wykonuje się z dużą dokładnością, łatwością, higie- nicznie, bez konieczności wcześniejszego odważania masy proszku do kapsuł- ki. Dzielenia proszków dokonuje się w sposób objętościowy, a nie wagowy, jak w przypadku kapsułek skrobiowych.

Kapsułkarka Capsunorm (Rycina 5, strona 104) zbudowana jest z metalo-wej, poziomowanej podstawy w formie ramki (1) oraz części ruchomych: płyty dolnej (2) oraz trzech płyt perforowanych z otworami o średnicy dopasowanej

104


do średnicy kapsułek (4 - 6). Należy podkreślić, że dla poszczególnych roz-miarów kapsułek należy dobrać aparat o odpowiedniej średnicy otworów [20].

Dolna płyta stanowi podstawę dla korpusów kapsułek, a dzięki możliwości przesuwania w płaszczyźnie pionowej pozwala na zamknięcie i wypchnięcie napełnionych kapsułek.

Rycina 5. Kapsułkarka Capsunorm do napełniania kapsułek żelatynowych.

Płyty perforowane umieszczane są kolejno na metalowych prowadnicach (3). Najniższa płyta perforowana (4) może być przesuwana w niewielkim za-kresie w płaszczyźnie poziomej, co umożliwia zablokowanie i przytrzymanie dolnych części kapsułek podczas zdejmowania wieczek. Kolejna płyta perforo-wana (5) jest ściśle dopasowana do prowadnic i służy do dozowania proszków, dlatego umieszczono na niej dwie listwy ograniczające możliwość rozsypania nadmiaru proszku. Górna płyta perforowana (6) jest wyposażona w przezro-czystą otwieraną pokrywę (7) i służy do zdejmowania wieczek i zamykania kapsułek w końcowym etapie ich napełniania.

Aby napełnić kapsułki należy ustawić kolejno wszystkie płyty perforowane na prowadnicach, tak aby otwory były ustawione współśrodkowo. Podnieść przezroczystą pokrywę (7) i umieścić w otworach puste kapsułki, zwracając uwagę, aby wszystkie były ułożone wieczkami do góry. Następnie opuścić i zablokować pokrywę (7) i dokręcić do oporu dwie śruby (8) znajdujące się w przedniej części obudowy. Dokręcenie śrub powoduje przesunięcie dolnej płyty perforowanej (4) i unieruchomienie korpusów kapsułek. Płytę górną (6) należy uchwycić dwiema rękami, tak aby kciuki oparły się na wystających metalowych uchwytach (9). Po czym unieść ją pionowo do góry. Odłożyć na bok płytę górną wraz z umieszczonymi w niej wieczkami. Odkręcić śruby na

105


przedniej części obudowy (8) i przesunąć dolną płytę perforowaną (4), tak aby korpusy kapsułek wpadły niżej, ustawiając się równo z powierzchnią płyty środkowej (5). Gotową mieszaninę proszków wysypać na powierzchnię płyty (5) i napełnić kapsułki, rozprowadzając równomiernie sproszkowaną masę po powierzchni płyty.

Nadmiar proszku w kapsułkach można lekko ubić za pomocą dołączonego do urządzenia uchwytu (10).

Po napełnieniu korpusów kapsułek nałożyć górną płytę perforowaną z wieczkami (6). Sprawdzić zamknięcie pokrywy i układając dłonie podobnie, jak przy otwieraniu kapsułek, przesunąć ku górze dolną płytę (2), na której oparte są korpusy kapsułek. Przesunięcie płyty spowoduje zamknięcie kapsu- łek. Otworzyć przezroczystą pokrywę i wyjąć napełnione kapsułki.

Przygotowanie proszków do rozsypania w kapsułki żelatynowe obejmuje następujące etapy:

1. Odważenie składników leku i przygotowanie masy proszkowej w moź-dzierzu.

2. Określenie objętości masy proszkowej przy użyciu cylindra miarowego z podziałką co 0,5 mL.

3. Ustalenie objętości jednego proszka na podstawie ww. pomiaru.

4. Dokonanie wyboru kapsułek o najbardziej zbliżonej objętości ustalonej w pkt. 3.

5. Obliczenie i odważenie substancji pomocniczej (np. laktozy) do uzupeł-nienia masy proszkowej do objętości odpowiadającej objętości wybra-nych kapsułek.

6. Napełnianie kapsułek:n umieszczenie określonej ilości zamkniętych kapsułek w kapsułkarce,

zwracając uwagę na ułożenie wieczkami do góry,n oddzielenie denek kapsułek od wieczek (płyta górna perforowana),n wypełnienie całkowite denek kapsułek masą proszkową,n dokładne nałożenie wieczek w celu zapewnienia ich szczelności.

Ze względu na to, że farmaceuta podejmuje decyzję dotyczącą rozmiaru kapsułki i wypełnienia jej substancją pomocniczą do określonej objętości, w re-cepcie powinna być określona ilość substancji obojętnej jako quantum satis.

Przyjmuje się dwa sposoby postępowania w zależności od objętości przepisanych dawek leku.

Sposób 1

Masa substancji leczniczych × liczba proszków = masa proszkowan Napełnienie cylindra rozdrobnioną w moździerzu masą proszkową (ob-

jętość cylindra nie większa niż 2,5-krotna suma objętości wybranych kapsułek)

n Uzupełnienie obliczoną ilością substancji obojętnej do ustalonej objętości.

106


Ujednolicenie masy proszkowej w moździerzu, rozdozowanie w kapsułkarce.

Sposób 2

Małe dawki substancji leczniczych

Masa substancji leczniczych × liczba proszków = masa proszkowan Napełnienie cylindra masą proszkowąn Uzupełnienie substancją obojętną do 80% objętości kapsułekn Wymieszanie w cylindrze i uzupełnienie do ustalonej objętości.

Ujednolicenie masy proszkowej w moździerzu, rozdozowanie w kapsułkarce.

Zasady postępowania przy wykonywaniu proszków uwzględniają przygoto-wanie wzorca objętości. Kapsułki w ilości określonej w przepisie należy wypeł-nić rozdrobnioną wcześniej w moździerzu substancją obojętną. Zawartość ich przenieść do cylindra. Jest to objętość wzorcowa, do której należy uzupełnić masę proszkową substancją obojętną.

Tok czynności recepturowych i przygotowanie proszków z użyciem kapsuł- karki ręcznej Capsunorm omówiono na przykładzie poniższej recepty.

4.3) Rp.Codeini phosphatis 0,03

M.f. pulv. D.t.d. No 20D.S. 4 x dziennie proszek

Kontrola dawek:

W pierwszej kolejności należy sprawdzić czy dawki maksymalne jednorazowa i dobowa fosforanu kodeiny nie zostały przekroczone.


Codeini phosphas 0,06 0,24

Jeżeli wykonamy proszki zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jednorazowo 0,03 g fosforanu kodeiny. Stosując lek cztery razy dziennie, przyjmie na dobę 0,12 g fosforanu kodeiny. Zarówno maksymalna dawka jed-norazowa, jak i dobowa, nie są przekroczone. Receptę można wykonać.

Masa pojedynczego proszku jest bardzo mała i wynosi zaledwie 0,03 g. Należy ją uzupełnić substancją obojętną, np. laktozą, sacharozą i dokonać wyboru odpowiednich kapsułek żelatynowych (Tabela 15, strona 103). Proszek musi ważyć minimum 0,1 g. Przybliżony przedział zawartości proszków w kap-sułce wynosi 0,16 - 0,08 g, czyli 0,13 mL objętości, co odpowiada kapsułce żelatynowej No 5.

107


Sposób wykonania:

Należy odważyć 0,6 g fosforanu kodeiny (0,03 × 20 = 0,6 g), przenieść do małego cylindra i uzupełnić laktozą do 2,6 mL (20 × 0,13 mL = 2,6 mL), uzy-skując w ten sposób proszki o masie 0,1 g każdy. Po ujednoliceniu proszków w moździerzu przenieść do kapsułkarki i rozsypać do 20 kapsułek. Kapsułki umieścić w białej, wcześniej opisanej torebce.

Niezgodności w proszkach

Niekiedy zdarza się, że mogą wystąpić niekorzystne zmiany po zmieszaniu niektórych sproszkowanych substancji leczniczych, np. rozpływanie się, wil-gotnienie lub tworzenie zbitej masy. Zmiany te mogą być spowodowane przez: obniżenie temperatury topnienia mieszaniny (euteksja), powstanie mieszanin higroskopijnych, wydzielenie wody krystalizacyjnej.

Mieszaniny eutektyczne

Zmieszanie dwóch lub większej ilości substancji prowadzi zwykle do wza-jemnego obniżenia temperatury topnienia. W pewnych przypadkach obniżenie to może być tak znaczne, że mieszanina może nawet rozpływać się w tem-peraturze pokojowej. W wyniku zmieszania kamfory i salicylanu fenylu, któ-rych temperatury topnienia wynoszą odpowiednio 176 i 42 °C, w proporcji (45 : 55), masa proszków ulega rozpłynięciu, gdyż temperatura topnienia mie-szaniny wynosi +10 °C.

4.4) Rp.Camphorae 0,1Phenylis salicylatis 0,2

M.f. pulv. D.t.d. No 3D.S. Wiadomo

4.5) Rp.Chlorali hydratisPhenylis salicylatis aa 0,15

M.f. pulv. D.t.d. No 10D.S. Zażyć proszek po jedzeniu

4.6) Rp.CamphoraeChlorali hydratis aa 0,2Mentholi 0,02

M.f. pulv. D.t.d. No 5D.S. Wiadomo

Proszki higroskopijne

W recepturze farmaceutycznej problem wilgotnienia proszków pojawia się zazwyczaj wtedy, gdy w składzie preparatu występują metenamina lub kwas acetylosalicylowy, substancje podatne na wilgotnienie. Do mieszanin

108


wilgotniejących należą również bromki, zwłaszcza w potrójnej mieszaninie, oraz niektóre wyciągi roślinne. Występujące niezgodności można rozwiązać w ten sposób, że składnik higroskopijny, odpowiedzialny za zaistniałą niezgodność, wydziela się i podaje osobno. Innym sposobem poprawienia tego rodzaju niezgodności może być dodanie do proszków substancji obojętnych, niehigroskopijnych (laktoza, skrobia). Proszki wilgotniejące należy przechowywać w naczyniach szczelnie zamkniętych. Przeciwwskazane jest rozsypywanie ich do kapsułek skrobiowych.

4.7) Rp.Phenylis salicylatisMethenamini aa 0,3Methyl. coerul. 0,05Acidi acetylsalicylici 0,25


Adsorpcja

Zmieszanie alkaloidów ze środkami adsorpcyjnymi, np. węglem leczniczym lub wodorotlenkiem glinu, powoduje zmniejszenie lub całkowitą utratę działa-nia alkaloidu.

4.8) Rp.Papaverini hydrochloridi 0,02Carbonis medicinalis 0,5


Poprawa niezgodności polega na podaniu składników osobno. Węgiel na- leży wydać w tabletkach lub granulacie, a chlorowodorek papaweryny po do-kładnym wymieszaniu w moździerzu z 2,0 g laktozy rozsypać do 10 kapsułek skrobiowych No 1.

Przykłady recept - proszki złożone niedzielone do użytku zewnętrznego

4.9) Rp.Acidi borici 10,0Zinci oxidi 40,0Talci ad 100,0

M.f. pulv.D.S. Puder

Odważyć na wadze proszkowej 10,0 g kwasu bornego i dokładnie rozetrzeć w moździerzu, w taki sposób, aby wielkość cząstek nie przekroczyła 0,16 mm (sito 0,16 mm). Pozostałe składniki recepty (40,0 g tlenku cynku i 50,0 g

109


talku) są w postaci miałkiego proszku. Do sproszkowanych substancji należy dodawać porcjami przepisane składniki w kolejności od najmniejszej do naj-większej ilości. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszku, masę proszkową należy zbierać ze ścian moździerza i pistla kartą celuloidową. Gotowy proszek złożony należy przesypać do torebki pomarańczowej, wcześniej odpowiednio opisanej.

4.10) Rp.Mentholi 2,0Talci ad 100,0

M.f. pulv.D.S. Puder dla dziecka

Odważyć 2,0 g mentolu na wadze proszkowej i rozpuścić w niewielkiej potrzebnej ilości etanolu 96°, acetonu lub innego łatwo lotnego rozpusz-czalnika i wymieszać z około 30,0 g talku. Proszek po odparowaniu rozpusz-czalnika miałko sproszkować (sito 0,16 mm) i wymieszać z pozostałą ilością talku (68,0 g).

Proszek przenieść do torebki koloru pomarańczowego uprzednio odpowied-nio opisanej.

4.11) Rp.Bismuthi subgallatis 10,0Zinci oxidiTalci aa ad 100,0

M.f. pulv.D.S. Puder

Odważyć 10,0 g zasadowego galusanu bizmutawego, dokładnie rozetrzeć w moździerzu. Następnie dodać porcjami 45,0 g tlenku cynku i 45,0 g talku. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszku, masę proszkową należy zbierać ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Gotowy proszek przenieść do torebki koloru pomarańczowego, wcześniej odpowiednio opisanej.

Przykłady recept - proszki złożone niedzielone do użytku wewnętrznego

4.12) Rp.Bismuthi subnitratisRhei rhizomatis pulv. aa 5,0Natrii hydrogenocarbonatis 25,0

M.f. pulv.D.S. 3 razy dziennie na koniec noża

Zasadowy azotan bizmutawy (5,0 g) umieścić w moździerzu, a następnie mieszać z dodawaną porcjami sproszkowaną formą kłącza rzewienia (5,0 g) i wodorowęglanem sodu (25,0 g). Masę zbierać ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej, po każdorazowym dodaniu i wymieszaniu prosz-

110


ków. Gotowy proszek złożony przesypać do białej, uprzednio odpowiednio oznaczonej torebki.

4.13) Rp.Magnesii oxidiLactosi aa 40,0

M.f. pulv.D.S. W razie pieczenia w żołądku wziąć łyżeczkę proszku, za-

wiesić w 1/3 szklanki letniej wody przegotowanej i na-stępnie wypić

Celem uzyskania homogennej mieszaniny, obydwa składniki, laktozę i tlenek magnezu należy dodawać do moździerza stopniowo, porcjami i dokładnie mieszać. Porcje powinny wynosić po około 10,0 g każdego składnika. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszków masę proszkową należy zbierać ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Gotowy proszek prze- sypać do białej, uprzednio opisanej torebki.

4.14) Rp.

Magnesii oxidi 10,0Bismuthi subnitratisCalcii carbonatis ppt. aa 25,0

M.f. pulv.D.S. 3 razy dziennie łyżeczkę przed jedzeniem

Odważyć 10,0 g tlenku magnezu i dokładnie rozetrzeć w moździerzu. Na-stępnie odważyć 25,0 g zasadowego azotanu bizmutawego i 25,0 g strąco-nego węglanu wapnia. Stopniowo dodawać do moździerza. Przed dodaniem każdej nowej porcji proszku masę proszkową zbierać ze ścian moździerza i pistla karta celuloidową. Gotowy proszek złożony przesypać do białej, wcze-śniej odpowiednio opisanej torebki.

4.15) Rp.Magnesii carbonatis 10,0Rhei rhizomatis pulv. 4,0Sacchari 6,0Foeniculi olei gtt. 3

M.f. pulv.

Zapisany na recepcie proszek określany jest zwyczajowo jako tzw. pro-szek troisty - Pulvis Magnesiae cum Rheo, o działaniu przeczyszczającym. Do miałko sproszkowanego cukru, dodać 3 krople olejku koprowego i rozetrzeć w moździerzu. Zmieszać stopniowo z miałko sproszkowanym kłączem rze-wienia i węglanem magnezu, przesypać z moździerza do słoika z nakrętką i odpowiednio opisać.

111


Przykłady recept - proszki do sporządzania roztworów

4.16) Rp.Magnesii sulfatisNatrii sulfatis aa 25,0

M.f. pulv.D.S. Łyżkę stołową proszku rozpuścić w szklance przego-

towanej wody i wypić na czczo

Do wykonania recepty należy użyć siarczanu magnezu (Magnesii sulfas) i bezwodnego siarczanu sodu (Natrii sulfas anhydricum). Odważony siarczan magnezu (25,0 g) umieścić w moździerzu, a następnie dodawać porcjami bez-wodny siarczan sodu (25,0 g), mieszając dokładnie pistlem po każdym doda-niu nowej porcji drugiego składnika. Przed dodaniem każdej porcji bezwodne-go siarczanu sodu należy zgarnąć masę proszkową ze ścian moździerza i pistla za pomocą karty celuloidowej. Gotowy proszek przenieść do pojemnika, na którym umieszczono sygnaturę koloru białego z opisaniem recepty.

Przykłady recept - proszki dzielone, proste i złożone

4.17) Rp.Magnesii oxidi 0,5

M.f. pulv. D.t.d. No 20D.S. 3 razy dziennie proszek

Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 10,0 g tlenku magnezu. Odwa-żoną substancję przenieść do moździerza i dokładnie utrzeć. Proszek podzielić na 20 równych części i rozsypać do kapsułek skrobiowych o odpowiedniej wiel-kości. Kapsułki przenieść do białej odpowiednio opisanej torebki.

4.18) Rp.Phenobarbitali 0,09Lactosi 0,2


Dla dziecka 11-letniego o masie ciała 35 kg

Przed wykonaniem recepty należy sprawdzić, czy dawki maksymalne jed-norazowa i dobowa fenobarbitalu nie zostały przekroczone.

Kontrola dawek:

Nazwa substancjiDawki maksymalne [g]

jednorazowa dobowaPhenobarbitalum (FP XI) 0,3 0,6

112


Wzór Younga

Ddz.j = 11/(11+12) × 0,3 = 0,143 g

Ddz.d = 11/(11+12) × 0,70 = 0,287 g

Wzór Clarka

Ddz.j = 35/70 × 0,3 = 0,140 g

Ddz.d = 35/70 × 0,6 = 0,280 g

Dawki fenobarbitalu wyliczone wg różnych wzorów są zbliżone, chociaż nie zawsze jest to regułą. Dzieci w tym samym wieku mogą znacznie różnić się masą ciała i jego powierzchnią. Zawsze należy zastanowić się, użycie którego wzoru będzie najbardziej prawidłowe.

Jeżeli wykonamy proszki zgodnie z przepisem lekarza, pacjent przyjmie jednorazowo 0,09 g fenobarbitalu. Stosując lek trzy razy dziennie, przyjmie na dobę 0,27 g fenobarbitalu. Zarówno maksymalne dawki jednorazowa, jak i do-bowa, nie są przekroczone. Receptę można wykonać.

Sposób wykonania:

Odważyć 1,8 g fenobarbitalu (20 × 0,09 g = 1,8 g) i dokładnie rozetrzeć w moździerzu. Dodać porcjami 4,0 g laktozy (20 × 0,2 = 4,0 g) i dokładnie rozetrzeć. Mieszaninę podzielić na 20 równych części, odważając po 0,29 g i rozsypać do kapsułek skrobiowych nr 1. Proszki przenieść do białej, wcze-śniej odpowiednio opisanej torebki.

4.19) Rp.Ephedrini hydrochloridi 0,015Calcii lactatis 0,5


Dawki maksymalne jednorazowa i dobowa chlorowodorku efedryny nie są przekroczone. Do sporządzenia 20 proszków dzielonych należy użyć 0,3 g chlorowodorku efedryny i 10,0 g mleczanu wapnia, co wynika z obliczeń: 0,015 × 20 = 0,3 g; 0,5 g × 20 = 10,0 g.

W moździerzu umieścić odważony chlorowodorek efedryny (0,3 g) i ucierać z częścią mleczanu wapnia, następnie dodawać porcjami pozostałą ilość mle-czanu wapnia, mieszając dokładnie pistlem po dodaniu każdej nowej porcji drugiego składnika. Homogenną mieszaninę proszków podzielić na 20 rów-nych części po 0,515 g każda, a następnie przesypać do 20 kapsułek skrobio-wych o odpowiedniej wielkości.

113


4.20) Rp.Calcii carbonatis 1,0Magnesii carbonatisMagnesii sulfatis aa 0,3

M.f. pulv. D.t.d. No 30D.S. 2 razy dziennie 1 proszek

Do sporządzenia 30 proszków należy odważyć 30,0 g węglanu wapnia, po 9,0 g węglanu magnezu i siarczanu magnezu. Ponieważ masa jednego prosz-ka (1,6 g) nie mieści się w największej kapsułce skrobiowej nr 6, należy całą masę proszkową rozsypać do 60 kapsułek skrobiowych nr 4. Należy poinfor-mować pacjenta oraz wyraźnie zaznaczyć na opakowaniu, że należy zażywać 2 razy dziennie po 2 proszki.

4.21) Rp.

Hyoscini hydrobromidiAtropini sulfatis aa 0,0002Papaverini hydrochloridiPhenobarbitali aa 0,02Lactosi 0,3


Dawki maksymalne jednorazowe i dobowe substancji leczniczych nie zo- stały przekroczone. Proszki sporządzić dosypując do moździerza kolejno składniki i dokładnie mieszając. W recepcie przepisano 0,004 g bromowodor-ku skopolaminy i 0,004 g siarczanu atropiny na 20 proszków. Do sporządzenia preparatu należy użyć trituracji bromowodorku skopolaminy w stosunku 1:100 i siarczanu atropiny w stosunku 1 : 10.

Do moździerza przenieść część odważonej laktozy, następnie dodać 0,04 g trituracji siarczanu atropiny (1 : 10), dokładnie wymieszać, dodać 0,4 g trituracji bromowodorku skopolaminy (1 : 100) oraz pozostałe substancje: 0,4 g chlorowodorku papaweryny i 0,04 g fenobarbitalu oraz pozostałą część laktozy dokładnie mieszając. Proszki rozsypać do 20 opłatków skrobiowych i umieścić w białej, opisanej torebce.

Przykłady recept - proszki sporządzane z użyciem leków gotowych

4.22) Rp.Ephedrini hydrochloridi 0,02Calcii lactatis 0,3Clemastini 0,001Encortoni 0,005


114


Do sporządzenia 20 proszków należy użyć 0,4 g chlorowodorku efedryny, 6,0 g mleczanu wapnia, 0,02 g fumaranu klemastyny i 0,1 g octanu prednizonu.

Dwa ostatnie składniki dostępne są w aptece jedynie w postaci tabletek. 1 tabletka fumaranu klemastyny (Clemastin) o masie 0,12 g zawiera 0,001 g substancji, czyli należy sproszkować 20 tabletek (masa 2,4 g). Octan prednizonu (Encorton®) występuje w dawce po 0,005 g; 0,010 g i 0,020 g. Do przygotowania 0,1 g octanu prednizonu należy sproszkować 5 tabletek po 0,02 g i masie 0,244 g. Masa 5 tabletek po 0,02 g octanu prednizonu wynosi 1,22 g.

W oddzielnym moździerzu umieścić odważony chlorowodorek efedryny i mieszać ze sproszkowanymi tabletkami octanu prednizonu, następnie doda-wać porcjami sproszkowane tabletki fumaranu klemastyny i mleczan wapnia, mieszając dokładnie pistlem po każdym dodaniu nowej porcji proszku. W czasie ucierania i mieszania należy zgarniać masę proszkową ze ścian moździerza i pi-stla za pomocą karty celuloidowej. Masę proszkową rozsypać do 20 kapsułek w równych częściach po 0,501 g każda.

4.2 Zioła - Species (Ewa Zawadzka)Zioła – Species, są postacią leku złożoną z jednego lub kilku surowców ro-

ślinnych o określonym działaniu, przeznaczoną do stosowania w celach leczni-czych, po ich wytrawieniu lub innym przygotowaniu [8].

Zioła do zaparzania – Plantae ad ptisanam, wg definicji FP XI to jedna lub kilka substancji roślinnych przeznaczonych do przygotowania wodnych prepa-ratów doustnych w postaci wywaru, naparu lub maceratu. Preparat przygoto-wuje się bezpośrednio przed użyciem. Zioła do zaparzania są przeważnie do-stępne w większych opakowaniach lub w saszetkach do jednorazowego użycia. Stosowane substancje roślinne spełniają wymagania odpowiednich monografii szczegółowych Farmakopei lub w przypadku ich braku monografii ogólnej Plan-tae medicinales. Zalecenia dotyczące czystości mikrobiologicznej ziół do zapa-rzania (FP XI, Rozdział 5.1.8.) uwzględniają określoną metodę przygotowania (zastosowanie wrzącej lub niewrzącej wody).

Zioła jednoskładnikowe i mieszanki ziołowe w formie niedozowanej przy-gotowuje się z surowców grubo rozdrobnionych, natomiast zioła do form do-zowanych z surowców miałko rozdrobnionych lub sproszkowanych. W celu rozdrobnienia surowce roślinne przesiewa się przez sito 5,6 mm i odsiewa rozkrusz przez sito 0,315 mm. Kwiatów, koszyczków kwiatowych, nasion i owoców, z wyjątkiem owocu pieprzowca i owocu róży, rozdrabniać nie należy, jeżeli przepisy tego nie wymagają.

Zioła dozowane mogą zawierać dodatek innych substancji bądź wyciągów ziołowych. Mogą być umieszczane w kapsułkach, saszetkach z bibuły termo- zgrzewalnej lub z innych materiałów bądź tabletkowane.

Zioła należy sporządzać z surowców roślinnych, odpowiadających wyma- ganiom farmakopealnym. Monografie szczegółowe określają wymagania i re-cepturę mieszanek ziołowych. Wygląd, barwa, zapach mieszanek ziołowych

115


powinny być charakterystyczne dla surowców wchodzących w ich skład i nie mogą wykazywać obcego zapachu.

Surowce i mieszanki ziołowe (formy niedozowane i dozowane) mogą zawie-rać rozkrusz, tj. cząstki przechodzące przez sito o określonej wielkości oczek. Wielkość oczek i zawartość rozkruszu określają monografie szczegółowe.

Zioła należy przechowywać w zamkniętych opakowaniach, chronić od świa-tła, wilgoci i wpływu obcych zapachów. Jeżeli monografia szczegółowa nie przewiduje inaczej, przechowywać w temp. nie wyższej niż 30 °C. Surowców olejkowych i mieszanek zawierających surowce olejkowe nie należy przecho-wywać w opakowaniach polietylenowych [8, 10].

Ogólne zasady sporządzania mieszanek ziołowych

Mieszanie surowców należy rozpocząć od składnika dominującego ilo-ściowo, dodając kolejne według malejącej ilości. Zawartość ziół dozowanych (w saszetce, kapsułce lub tabletce) powinna uwzględniać wymaganą dawkę leczniczą surowca bądź grupy surowców odpowiedzialnych za działanie. Gdy w skład ziół wchodzą lotne składniki np. nalewki, gotowy preparat wydaje się w zamkniętym opakowaniu.

Przykłady recept

4.23) Rp.Menthae pip. fol. 10,0Foeniculi fruct. 5,0Valerianae rad. 10,0

M.f. speciesS. 3 x dziennie pić odwar z łyżki ziół na szklankę wody po

jedzeniu

Odważyć po 10,0 g przesianego liścia mięty pieprzowej i korzenia kozłka lekarskiego oraz 5,0 g nieprzesiewanego owocu kopru włoskiego. Na karcie bibuły umieścić surowce od największej do najmniejszej ilości, tworząc „pi- ramidkę”. Przy pomocy kliszy wymieszać je dokładnie, a następnie przenieść mieszankę do opisanej białej torebki.

4.24) Rp.Thymi herbae 15,0Salviae folii 18,0Chamomillae anthodii 20,0Quercus corticis 22,0

M.f. species ad gargarismaD.S. Zioła do płukania. Odwar z łyżki stołowej ziół na

szklankę wody do płukania jamy ustnej

Wykonać zgodnie z ogólnymi zasadami. Preparat wydać w pomarańczowej torebce.

116


4.3 Pigułki - Pilulae (Ewa Zawadzka)Pigułki - Pilulae, są dozowaną postacią leku do podawania doustnego

w kształcie małych kulek o średnicy 3 - 5 mm i masie 0,1 - 0,3 g. W ich skład oprócz substancji leczniczej (basis) wchodzą składniki podłoża dobrane tak, aby dała się uformować plastyczna, a zarazem dostatecznie zwarta masa pigułko- wa, z której formuje się pigułki. Stosowanych jest wiele mas pigułkowych, ale najczęściej wykorzystuje się jako podłoże laktozę lub glukonian wapnia [10].

Obecnie recepty na pigułki należą do rzadkości, między innymi z uwagi na niespełnianie przez tę postać leku wymogów czystości mikrobiologicznej, stawia-nych lekom doustnym. We współczesnej recepturze aptecznej pigułki ichtiolowe można jeszcze spotkać sporadycznie w postaci zapisu magistralnego, zgodnie ze składem podanym w Receptariuszu Polskim [11,16].

Przykładem recepty z tą postacią leku jest preparat o działaniu przeciwza-palnym – pigułki ichtiolowe z różną zawartością ichtiolu (stosowane w trądziku).

Do wykonania pigułek w aptece służy tzw. pigulnica składająca się ze stol-niczki, noża nieruchomego i ruchomego do dzielenia masy pigułkowej, desecz-ki do wytaczania wałeczka z masy pigułkowej i toczarki z tzw. grzybkiem do zaokrąglania i posypywania pigułek.

Przykład recepty pigułek

4.25) Rp.Ammonii bituminosulfonatis 2,4Massae pilularum q.s.

M. ut fiant pil. No 30S. 2 x 1 pigułkę

Inny zapis tej samej recepty:

4.25a) Rp.Ammonii bituminosulfonatis 0,08Massae pilularum q.s.

M. f. pil. D.t.d. No 30S. 2 x 1 pigułkę

Sposób wykonania:

Masa pigułki powinna wynosić od 0,1 do 0,3 g.

30 pigułek × 0,3 g = 9,0 g

Aby wyliczyć ilość laktozy należy od masy wszystkich pigułek odjąć masę ichtiolu, czyli 2,4 g.

9,0 g - 2,4 g = 6,6 g

117


Na wadze proszkowej odważyć na bibule 6,6 g laktozy i za pomocą bagietki nakroplić na nią ichtiol do masy 9,0 g. Delikatnie przenieść laktozę z ichtiolem do moździerza. Mieszaninę ucierać dokładnie przy pomocy pistla (gdy masa jest zbyt sucha, można dodać kilka kropli płynu do pigułek - mieszaniny glice-rolu z wodą 1 + 1). Gotową masę pigułkową przenieść na bibułę i ugnieść. Za pomocą deseczki do pigułek na tafli pigulnicy uformować z niej kulę, a następ-nie wałeczek. Wałeczek podzielić przy pomocy noży ruchomych i nieruchomych pigulnicy na 30 części. Tafla pigulnicy powinna być podsypana substancją an-tyadhezyjną (np. zarodnikami widłaka Lycopodium), aby zapobiec sklejaniu się pigułek. Przy pomocy toczarki i grzybka uformować kuleczki o średnicy 3 - 5 mm. Z apteki pigułki należy wydać w szczelnym opakowaniu (np. pudełko na ma-ści oznaczone białą sygnaturką), aby zapobiec ich wysychaniu.

4.4 Czopki - Suppositoria (M. Piechota-Urbańska, G. Samczewska)

Czopki – Suppositoria to stała, jednodawkowa postać leku przeznaczona do wprowadzania do jam ciała – odbytnicy, pochwy lub cewki moczowej w celu uzyskania działania miejscowego lub ogólnego substancji leczniczej. W zależ-ności od drogi podania charakteryzują się odpowiednim kształtem i masą. Zawarte w czopkach substancje lecznicze w określonych dawkach powinny być równomiernie rozproszona, rozpuszczona lub zemulgowana w odpowiednim podłożu. Podłoże czopkowe może ulegać stopieniu w temperaturze ciała ludzkiego lub rozpuszczeniu w wydzielinach błon śluzowych. Następuje uwolnienie sub-stancji leczniczej w miejscu aplikacji [3, 8].

W zależności od przeznaczenia wyróżnia się:n czopki doodbytnicze - Suppositoria analia, Suppositoria rectalia –

w kształcie stożka lub jednostronnie zaostrzonego walca (cylindra), o długości 1 - 3 cm i masie 1,0 - 3,0 g – do wprowadzania do odbytni-cy dla uzyskania działania ogólnego lub miejscowego. Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, czopki dla dzieci należy sporządzać o masie 1,0 g, dla dorosłych – 2,0 g;

n czopki dopochwowe, globulki, gałki dopochwowe - Suppositoria vagi-nalia, syn. Globuli vaginales, Ovula vaginalia – o kształcie kulistym lub jajowatym i masie 2,0-5,0 g – do wprowadzania do pochwy dla uzyska-nia działania miejscowego. Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, czopki dopochwowe należy sporządzać o masie 3,0 g;

n pręciki - Bacilli medicati, Styli – w kształcie pałeczek o zaostrzonym końcu, do wprowadzania do jam ciała. Należą do nich: pręciki docew-kowe (Bacilli medicati, Suppositoria urethralia, Bacilli urethrales, Styli lub Cereoli) o długości 4 - 8 cm, średnicy 3 - 5 mm, masie 1,0 - 3,0 g oraz pręciki dopochwowe (Bacilli vaginales) o kształcie cylindrycznym, dłu-gości 2 - 3 cm, średnicy 3 - 5 mm i masie 0,5 - 1,0 g; są przeznaczone dla dziewczynek.

Farmakopea Polska XI określa kryteria akceptacji dla mikrobiologicznej ja-kości produktów niejałowych [Tab. 5.1.4.-1. FP XI tom I].

118


Pręciki docewkowe, jak również wszystkie postacie leków zawierających w swoim składzie antybiotyki muszą być jałowe.

Czopki dopochwowe (globulki), podaje się w celu uzyskania działania miejscowego, przeciwzapalnego, przeciwbakteryjnego, przeciwrzęsistkowego, przeciwgrzybiczego – na błonę śluzową pochwy. W przypadku ich stosowania należy zwracać uwagę, aby stężenie substancji leczniczych w nich zapisanych nie przekraczały podanego przez FP stężenia leku w preparatach do stosowania zewnętrznego.

Czopki muszą w temperaturze pokojowej zachowywać prawidłowy kształt, gładką powierzchnię i nie mogą wykazywać pęknięć lub mechanicznych uszkodzeń. Należy je przechowywać w szczelnie zamkniętych opakowaniach, w temperaturze nie wyższej niż 25 °C, chronić od światła.

Wg FP XI czopki w aptece sporządza się metodą przez wylewanie stopionej masy do odpowiednich form lub wytłaczanie w prasie do czopków i globulek. Jako opakowania do czopków mogą służyć jednorazowe formy lub formy metalowe (wielorazowego użytku). W przypadku wylewania czopków do form metalowych lub sporządzania metodą wytłaczania w prasie czopki przed umieszczeniem w pudełku kartonowym należy zawinąć w folię. Opakowanie czopków powinno zabezpieczać je przed czynnikami wpływający-mi na trwałość i czystość mikrobiologiczną. Powinno chronić przed światłem, powietrzem i skażeniem drobnoustrojami.

Zgodnie z wymogami FP XI przy ocenie czopków należy uwzględ-nić:n jednolitość masy pojedynczego czopka,n jednolitość zawartości substancji leczniczej,n zawartość substancji leczniczej,n czas rozpadu,n czas całkowitej deformacji lub rozpuszczenia,n czystość mikrobiologiczną,n jałowość pręcików docewkowych.

Wchłanianie substancji leczniczych z czopków doodbytniczych

Doodbytnicze podawanie leków ma wiele zalet w porównaniu z ich podaniem pozajelitowym i doustnym. W wielu przypadkach czopki mogą zastępo-wać wstrzyknięcia (bywają nazywane „suchymi zastrzykami”), dzięki czemu eliminuje się możliwość występowania przypadków wszczepiennego zapalenia wątroby, mogą być podawane chorym nieprzytomnym bądź cierpiącym na upo-rczywe wymioty. Ta postać leku umożliwia stosowanie substancji leczniczych drażniących przewód pokarmowy lub rozkładających się w soku żołądkowym.

Wchłanianie substancji leczniczych podawanych doodbytniczo jest szybkie. Nie jest to jednak równoznaczne z zawsze wysoką dostępnością biologicz-ną. Stwierdzono bowiem, że ta sama „zwykle stosowana” dawka leku podana w postaci czopka doodbytniczego, u jednego pacjenta nie daje oczekiwane-

119


go efektu terapeutycznego, a u drugiego powoduje pojawienie się objawów przedawkowania.

Uzyskanie działania ogólnego po podaniu czopków jest możliwe dzięki wchłanianiu substancji leczniczych przez błonę śluzową odbytnicy bezpośred-nio do krwioobiegu. Jednak, ze względu na skomplikowany układ połączeń żylnych wokół odbytnicy i różnorodność dróg przepływu krwi, ilość wchłoniętej substancji leczniczej może być zróżnicowana. Krew ze ścian odbytnicy może przepływać przez wątrobę lub omijać ją. Zależy to nie tylko od mechanizmu wchłaniania substancji leczniczej, warunków hydrodynamicznych w okolicy żyły wrotnej, zmian ciśnienia i zmian patologicznych, lecz także od składu postaci leku. Tylko w przypadku preparatów wykonywanych na skalę prze-mysłową określana jest dostępność farmaceutyczna i biologiczna substancji leczniczych.

W Tabeli 16 podano przykłady substancji leczniczych stosowanych w po-staci leków doodbytniczych, doustnych i pozajelitowych w celu zwrócenia uwa-gi na różnice lub podobieństwa w sposobie dawkowania.

Tabela 16. Porównanie jednorazowych dawek zwykle stosowanych wybranych leków w zależności od drogi podania [1].

Nazwa substancji leczniczejDawki jednorazowe zwykle stosowane

Doustnie Doodbytniczo DożylnieAcidum mefenamicum 0,25 - 0,5 0,5 -

Aminophyllinum dihydricum 0,24 0,1 (wg FP VI) 0,3 – 0,75 mg/kg mc./h

Belladonnae extractum siccum 0,01 - 0,02 0,01 - 0,02 -Chinini hydrochloridum 0,1 - 0,3 0,1 - 0,3 -Chlorali hydras 0,25 - 1,0 0,25 - 1,0 -Chlorpromazini hydrochloridum 0,01 - 0,05 - 0,025Codeini phosphas 0,03 0,03 -Diprophyllinum 0,25 0,4 0,25Metamizolum natricum 0,5 - 1,0 0,75 0,5Metronidazolum 0,5 1,0 0,5Paracetamolum 0,3 - 0,6 0,5 -

Phenobarbitalum 0,10,015 w pedia-trii (wg FP VI)

-

Phenylbutazonum 0,2 0,25 -Theophyllinum 0,1 - 0,2 0,24 -

Przenikanie substancji leczniczych odbywa się na drodze transportu bier- nego, w którym decydującą rolę odgrywają ich właściwości fizykochemiczne: rozpuszczalność w lipidach i w wodzie, współczynnik podziału olej/woda, zdol- ność do dysocjacji, pH, pKa leku. O szybkości wchłaniania decyduje przede wszystkim stężenie substancji leczniczej osiągane w śluzowatej cieczy odbyt-nicy (jest jej zaledwie 1 - 3 mL). Śluz nie ma właściwości buforujących, a jego pH w warunkach fizjologicznych wynosi 7,2 - 7,4.

120


Substancje jonowe i niejonowe trudno rozpuszczalne w lipidach są słabo absorbowane przez błonę śluzową do krążenia ogólnego. Na proces wchła-niania leku wpływa zdolność substancji do uwolnienia się z preparatu, a ten etap warunkowany jest również czynnikami technologicznymi, takimi jak tem-peratura topnienia czopka na podłożu lipofilowym lub szybkość rozpuszcza-nia czopka na podłożu hydrofilowym, rozpuszczalność leku w podłożu, wiel-kość cząstek substancji zawieszonej w czopku, zdolność rozprzestrzeniania się w odbytnicy stopionej lub rozpuszczonej masy, lepkość podłoża, obecność surfaktantów oraz współczynnik podziału stopione podłoże czopkowe/lek i lek/płyn odbytniczy [21].

Doświadczalnie wykazano, że hydrofilowe substancje lecznicze, zawieszone w lipofilowym podłożu czopkowym, są z niego łatwiej uwalniane, niż rozpusz-czone lub zemulgowane w nim substancje lipofilowe. Nie bez znaczenia jest też wielkość cząstek zawieszonej substancji leczniczej. Im są one mniejsze, tym szybkość wchłaniania jest większa.

Gdy substancja lecznicza rozpuszcza się w wodzie, można przy użyciu od-powiedniego emulgatora uzyskać emulsję typu o/w (emulgator – lecytyna) lub w/o (emulgator – cholesterol, lanolina). Środek leczniczy rozpuszczony w ze-wnętrznej fazie wodnej – przy typie emulsji o/w – bardzo szybko się wchłania. W związku z tym skutek leczniczy jest o wiele szybszy niż przy podaniu per os. W tej formie stosuje się środki o działaniu ogólnym (np: przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, rozkurczowe, uspokajające).

Jeżeli natomiast chce się uzyskać powolniejsze wchłanianie (działanie prze-dłużone), to sporządza się odwrotny typ emulsji, tj. w/o, w której substancja lecznicza rozpuszczona w wodzie jest rozproszona w fazie olejowej i na skutek tego powoli się wchłania. W ten sposób podaje się leki o działaniu miejscowym (np: ściągające, przeciwzapalne, przeczyszczające) [21 - 23].

Z reguły szybkość wchłaniania substancji leczniczej po podaniu doodbyt-niczym jest podobna, jak po podaniu doustnym, ale wchłanianie jest mało powtarzalne (różnice międzyosobnicze, sposób aplikacji czopka, możliwość defekacji, co jest główną wadą tej drogi podania.

Według Farmakopei Polskiej XI maksymalne dawki doodbytnicze (jedno-razowa i/lub dobowa) w zależności od substancji leczniczej, różnią się od da-wek maksymalnych podawanych doustnie lub mają taką sama wartość. Niższą dawkę maksymalną jednorazową i dobową w porównaniu z podaniem drogą doustną ma na przykład fosforan kodeiny lub chlorowodorek hydromorfonu, a wyższą – na przykład chlorowodorek oksykodonu, natomiast taką samą wartość mają m.in. kwas mefenaminowy, chlorowodorek chininy, diprofili-na, chlorowodorek ondansetronu, ibuprofen, ketoprofen, paracetamol. Jeżeli w Farmakopei Polskiej nie ma doodbytniczych dawek maksymalnych, wówczas stosuje się dla tej drogi maksymalne podania dawki doustne.

Według innych źródeł w takim przypadku za punkt odniesienia na-leży przyjąć 3/4 maksymalnej dawki doustnej [22, 23].

121


Podłoża czopkowe

Podłoża czopkowe służą do uzyskania postaci odpowiedniej do danej jamy ciała oraz odgrywają ważną role w uwalnianiu leku. Nie powinny one: drażnić błony śluzowej ani wywoływać uczuleń, wywierać własnego działania farma-kologicznego, reagować z substancją leczniczą ani tworzyć z nią niezgodności.

Substancje pomocnicze użyte do sporządzania czopków, np. związki po- wierzchniowoczynne, modyfikujące lepkość i temp. topnienia, środki kon- serwujące, barwniki nie mogą w zastosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicznego, działania drażniącego ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej.

Podłoże czopkowe powinno:n topić się w temperaturze ciała ludzkiego albo rozpuszczać się w pły-

nie ustrojowym,n zachowywać odpowiednią konsystencję w temperaturze pokojowej,

nie ulegać deformacji,n w stanie stopionym mieć odpowiednią lepkość, nie dopuszczającą do

sedymentacji zawieszonej substancji leczniczej,n charakteryzować się małą rozpiętością między temperaturą topnienia

a krzepnięcia,n podczas zastygania wykazywać kontrakcję, czyli zmniejszanie objętości,

co ułatwia oddzielanie od formy,n pozwalać na formowanie czopków zarówno przez wytłaczanie bez ogrze-

wania, jak i przez wylewanie stopionej masy,n mieć dobre właściwości emulgujące, zarówno dla cieczy hydrofilo-

wych, jak i lipofilowych,n wykazywać trwałość chemiczną, ponieważ produkty utlenienia mogą

działać drażniąco na błonę śluzową oraz wpływać na rozkład substancji leczniczych [1].

Podłoża czopkowe stosowane do sporządzania czopków, globulek i pręci-ków mogą mieć charakter lipofilowy lub hydrofilowy.

Podłoża lipofilowe nierozpuszczalne w wodzie:n pochodzenia naturalne np. olej kakaowy (masło kakaowe), oleje utwar-

dzone,n półsyntetyczne triglicerydy kwasów tłuszczowych z dodatkiem mono-

i diglicerydów, np. Adeps solidus, Massa Estarinum, Witepsol, Masupol, Suppocire.

Podłoża hydrofilowe rozpuszczalne w wodzie i w wydzielinach błon śluzowych:n masy żelatynowe-glicerolowo,n makrogole (glikole polioksyetylenowe).

Olej kakaowy (Cacao oleum), zwany także masłem kakaowym (Butyrum Cacao) jest tłuszczem naturalnym, składającym się z mieszaniny triglicery-dów. Nie wywiera ubocznego działania na organizm, topi się w temperaturze ciała ludzkiego (ok. 35 °C), ma odpowiednią konsystencję w temperaturze

122


pokojowej, łatwo uwalnia zawieszoną substancję leczniczą. Powyższe właści-wości stanowią niewątpliwe zalety oleju kakaowego. Jego podstawowymi wa-dami są: tworzenie odmian polimorficznych (Tabela 17), niska wartość liczby wodnej (20 - 30), nie zmniejszanie objętości przy krzepnięciu, jełczenie ze względu na dużą zawartość w triglicerydach kwasów nienasyconych (ten pro-ces przebiega szybciej, gdy olej jest rozdrobniony). Odmiana b ma najwyższą temperaturę topnienia i jest najtrwalsza. Pozostałe odmiany polimorficzne są wolno zastygające. Proces zastygania masy można przyśpieszyć przez doda-nie niewielkich ilości rozdrobnionego oleju kakaowego, który zawiera odmia-nę b. Następuje zaszczepienie masy kryształami b i całość zastyga w postaci twardej masy. W polskiej recepturze aptecznej, mimo wielu wad, stosowany jest jako podłoże do sporządzania czopków, gałek i pręcików metodą wytła-czania i wylewania [1]. W krajach z nowoczesną recepturą apteczną jest już praktycznie nie stosowany (nie ma monografii w Ph. Eur.) [21].

Tabela 17. Temperatura topnienia odmian polimorficznych oleju kakaowego [21].

Odmiana polimorficzna Temperatura topnienia, [°C]g 28 - 31α 18β’ 24β 34 - 35

Półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych zawierają w swoim skła-dzie triglicerydy nasyconych wyższych kwasów tłuszczowych: larylowego, miry-stynowego, palmitynowego i stearynowego z domieszką mono- i diglicerydów. Otrzymuje się je z oleju palmowego lub kokosowego. Obecność mono- i diestrów gliceryny obok triglicerydów sprawia, że podłoża te mają wyższą od oleju kaka-owego wartość liczby wodnej i łatwo tworzą emulsje typu o/w. Charakteryzują się dobrym uwalnianiem substancji leczniczych, małą rozpiętością pomiędzy tem-peraturą topnienia i krzepnięcia, odpornością na jełczenie (nie zawierają reszt kwasów nienasyconych) oraz łatwością wyjmowania z form (zmniejszają obję-tość podczas krzepnięcia). Wykazują jednak kruchość na skutek braku niższych i nienasyconych kwasów tłuszczowych. Glicerydy półsyntetyczne występują pod różnymi nazwami handlowymi, np.: Witepsol, Massa Estarinum, Massupol, Novata i Suprocire. W FP XI znajduje się monografia podłoża Adeps solidus - tłuszcz stały.

Masy żelatynowo-glicerolowe otrzymuje się przez rozpuszczenie na gorąco żelatyny w mieszaninie glicerolu i wody. Po ochłodzeniu uzyskuje się przezroczystą, elastyczną galaretę. W zależności od zawartości żelatyny, masa charakteryzuje się różnym czasem rozpuszczania i twardością. Podłoża te są przede wszystkim stosowane do sporządzania globulek dopochwowych (15 cz. żelatyny, 70 cz. gliceryny, 15 cz. wody). Wprowadza się do nich głównie leki przeciwbakteryjne i hormony. Globulki zawierające większe ilości żelatyny roz-puszczają się powoli w pochwie, z czym wiąże się ich przedłużone działa-nie. W przypadku sporządzania pręcików docewkowych stosuje się podłoża o zwiększonej zawartości żelatyny, np. w proporcji 26 cz. żelatyny, 24 cz. wody i 50 cz. glicerolu.

123


Masy żelatynowo-glicerolowe mogą być wykorzystane do sporządzania czopków doodbytniczych po zmniejszeniu zawartości gliceryny (na skutek osmotycznego drażnienia, gliceryna wywołuje działanie przeczyszczające) i zastąpieniu jej innym rozpuszczalnikiem o mniejszym ciśnieniu osmotycz- nym, np. glikolem polioksyetylenowym 400. Podłoża te wymagają dodatku środków konserwujących [1, 21].

Makrogole (glikole polioksyetylenowe, PEG) odpowiednio dobrane pod względem mas cząsteczkowych (2000 – 6000), tworzą podłoża o pożądanych właściwościach plastycznych i odporności mechanicznej. Często stosuje się mieszaniny polmerów o składzie: PEG 1000 – 96% i PEG 4000 – 4% lub PEG 1000 – 75% i PEG 4000 – 25%. Makrogole stałe topią się w temperaturze 54 - 60 °C. W miejscu aplikacji (odbytnica, pochwa, cewka moczowa) ule-gają powolnemu rozpuszczeniu w wydzielinach błon śluzowych, dzięki czemu uzyskuje się spowolnione uwalnianie substancji leczniczej. Dodatek makrogoli płynnych (m.cz. 300, 400) do stałych (m.cz. 4000, 6000) wpływa na szybsze rozpuszczenie masy czopkowej.

Podłoża z makrogolami znajdują zastosowanie przede wszystkim w wytwa-rzaniu gałek dopochwowych, gdyż przewyższają swoimi właściwościami podło-ża lipidowe, a także do sporządzania czopków o działaniu miejscowym. Cenną właściwością tych podłoży jest to, że środki lecznicze szybko się z nich uwal-niają, wadą zaś, że wywołują wiele niezgodności recepturowych m.in. z kwa-sem salicylowym, kwasem acetylosalicylowym, chininą, penicyliną, rezorcy-nolem, garbnikami, solami rtęci, jodem, jodkami, fenobarbitalem i balsamem peruwiańskim [1].

Sposób zapisywania czopków

Poprawnym sposobem zapisywania składu czopków jest praescriptio multiplicata, tj. podawanie ilości środków farmaceutycznych na jeden czopek, z zaleceniem: dentur tales doses No ... (D.t.d. No ... - daj takich dawek ...).

4.26) Rp.Belladonnae extracti sicci 0,025Papaverini hydrochloridi 0,04Cacao olei q.s.

M.f. supp. anal. D.t.d. No 12D.S. W razie bólu założyć czopek

4.27) Rp.Nystatini 100 000 j.m.Metronidazoli 0,25Cacao olei q.s.

M.f. glob. vag. D.t.d. No 12D.S. Dopochwowo 3 x dziennie

124


4.28) Rp.Argenti proteinici 0,01Cacao olei q.s.

M.f. bacilli urethrales D.t.d. No 10D.S. Zakładać pręcik na noc

Zdecydowanie rzadziej spotyka się recepty zapisane sposobem dzielenia praescriptio divisa, w którym podawane są środki farmaceutyczne i ich ilo-ści przypadające na całą porcję, z zaleceniem: divide in partes aequales No ... (Div. in part. aeq. No ...– podziel na równe części ...)

4.29 Rp.Belladonnae extracti sicci 0,30Papaverini hydrochloridi 0,48Cacao olei q.s.

Misce et div. in part. aeq. ut f. supp. anal. No 12D.S. Dopochwowo 3 x dziennie

Ogólne zasady sporządzania czopków

Farmakopea Polska XI zaleca dwie metody sporządzania czopków: n przez wylewanie stopionej masy do odpowiednich form,n przez wytłaczanie w prasie (maszynce do czopków i gałek) tzw. czop-

karce.

Metoda wylewania. Stopić podłoże czopkowe i po zmieszaniu z bardzo miałko rozdrobnionymi substancjami leczniczymi wylać do matryc o określonej pojemności. Podłoże należy stapiać w temperaturze niewiele przekraczającej temperaturę topnienia podłoża tak, aby masa czopkowa po wylaniu szybko zastygła. Zestalanie czopków można przyspieszyć przez oziębienie.

Metoda wytłaczania. Zmieszać rozdrobnione podłoże z bardzo miałko rozdrobnionymi substancjami leczniczymi i uformować czopki w odpowiedniej prasie.

Wysokie kryteria czystości mikrobiologicznej powyższych postaci leku re-cepturowego wymagają zachowania zaostrzonych wymogów higieny w pro-cesie ich sporządzania. Zaleca się chronić podłoże przed zakażeniem, sta-rannie oczyszczać i dezynfekować przybory i aparaturę, pracować w sposób uniemożliwiający zakażenie preparatów, a gotowe czopki zabezpieczyć przed wtórnym zakażeniem wydając je w odpowiednim opakowaniu.

Gałki dopochwowe z antybiotykami oraz pręciki docewkowe należy sporzą-dzać w warunkach aseptycznych (boksy i loże aseptyczne) przez wprowadzenie jałowych substancji leczniczych do jałowego podłoża.

Substancja lecznicza powinna być bardzo miałko rozdrobniona i dokładnie rozprowadzona w podłożu. Czopki nie powinny wykazywać plamek, skupień ani pęcherzyków powietrza.

125


Za najbardziej wskazany sposób przyrządzania czopków i gałek uważane jest wylewanie do form z tworzywa sztucznego, będących jednocześnie ostatecznym opakowaniem.

W wielu aptekach czopki wytwarzane są jednak nadal przez ręczne formowanie. Czopki, gałki i pręciki z olejem kakaowym można sporządzać wszystkimi sposobami, natomiast z podłożem żelatynowo-glicerolowym i z glikoli polioksyetylenowych przyrządza się wyłącznie przez wylewanie.

Formowanie ręczne czopków

W praktyce aptecznej zarówno czopki doodbytnicze, jak globulki dopochwowe i pręciki przyrządza się na zimno ręcznie lub (rzadziej) za pomocą odpowiednich pras.

Najprostszymi sprzętami służącymi do ręcznego formowania czopków są: moździerz odpowiedniej wielkości, podkładka i deseczka z drewna lub masy plastycznej służące do formowania wałka, linijka i pergamin jako ochrona przed dotykaniem leku rękami.

Odważone stałe substancje lecznicze przenosi się do moździerza i rozciera do bardzo miałko rozdrobnionego proszku.

Następnie odważa się odpowiednią ilość rozdrobnionego masła kakaowego stopniowo dodaje do moździerza i ugniata na jednolitą masę. W przypadku, gdy masa jest zbyt krucha należy dodać odrobinę lanoliny lub niekiedy para-finy ciekłej lub gliceryny.

Dokładnie ugniecioną i odstającą od moździerza elastyczną masę przenosi się na podkładkę, formuje wałeczek i dzieli nożem na odpowiednią ilość rów-nych części. Masę poszczególnych czopków sprawdza się na wadze. Z otrzy-manych części za pomocą deseczki owiniętej w czysty pergamin formuje się kuleczki, a z nich, przez odpowiednie nachylenie deseczki, czopki o kształcie stożkowatym. Podczas formowania czopków można je niekiedy podsypywać talkiem lub likopodium.

Globulki dopochwowe przyrządza się w sposób identyczny, z tym, że po-przestaje się na utworzeniu okrągłej lub owalnej kuleczki.

W przypadku pręcików dopochwowych formuje się wałeczek o wymaganej grubości i dzieli się go na przepisaną ilość części.

Formowanie czopków przez wytłaczanie

Czopki można formować w odpowiednich prasach do czopków tzw. czop- karkach (Rycina 6, strona 126). Do przygotowania masy czopkowej stosuje się moździerz, pistel, szpatułki metalowe lub plastikowe. Masło kakaowe roz-drabnia się w celu łatwiejszego mieszania za składnikami sypkimi. Substancje lecznice i masło kakaowe umieszcza się w moździerzu i dokładnie miesza za pomocą kliszy.

126


Rycina 6. Prasa i matryce do wy-tłaczania czopków: a – matryce do czopków, b – matryce do pręcików.

Ręcznie przyrządzoną masę czopkową po umieszczeniu w odpowiedniej ko-morze (między tłokiem a matrycą) przeciska się tłokiem przez wąskie kanaliki do form, których znajduje się w matrycy kilka. Pod wpływem ciśnienia podłoże nadtapia się i po wejściu do formy, gdzie jest niższe ciśnienie, twardnieje. Następnie, po usunięciu ścianki zamykającej formę, czopki usuwa się przez lekkie dociśnięcie tłoka. Za pomocą podobnych pras wyciska się także pręciki.

Ze względu na różnice w gęstości podłoża i substancji leczniczych niezbęd-ne jest obliczenie właściwej ilości podłoża potrzebnej do wypełnienia formy użytej do ukształtowania czopka. Formy do czopków mają określoną objętość w przybliżeniu odpowiadającą czopkom z olejem kakaowym o masie 1,0 lub 2,0 g.

Jeżeli w skład czopków wchodzą większe ilości proszków, to przy formo-waniu w prasie lub wylewaniu należy użyć nieco mniej podłoża, aby łącznie z basis otrzymana masa wypełniła całkowicie formę. W celu obliczenia ilości podłoża „wypartego” przez środek leczniczy stosuje się następujący wzór:

M = F – f · S

M – ilość podłoża w gramach potrzebna do przygotowania określonej ilości czopków,

F – ilość podłoża w gramach mieszcząca się w formie dla przepisanej ilości czopków,

f – współczynnik wyparcia dla odpowiedniego środka leczniczego (Tabela 18),

S – ilość środka leczniczego w gramach dla przepisanej ilości czopków.

127


Tabela 18. Współczynnik wyparcia najczęściej stosowanych wybranych substancji leczniczych dla oleju kakaowego [1].

Substancja lecznicza Współczynnik wyparcia Substancja lecznicza Współczynnik

wyparcia

Acidum boricum 0,67 Morphini hydrochloridum 0,85

Aminophyllinum dihydricum 0,88 Nystatinum 0,77

Ammonii bituminosulfonas 0,91 Papaverini hydrochloridum 0,72

Balsamum peruvianum 0,83 Paracetamolum 0,72

Barbitalum 0,81 Paraffinum solidum 1,00Belladonnae extractum siccum 0,75 Phenobarbitalum 0,84

Bismuthi subgallas 0,37 Phenobarbitalum natricum 0,68

Chinini hydrochloridum 0,83 Phenylbutazonum 0,83

Chlorali hydras 0,67 Phenylis salicylas 0,71

Codeini phosphas 0,69 Procaini hydrochloridum 0,80

Diclofenacum natricum 0,64 Propyphenazonum 0,84

Glycerolum 85% 0,78 Resorcinolum 0,71

lbuprofenum 0,90 Tanninum 0,64

Indomethacinum 0,68 Theophyllinum 0,60

Metronidazolum 0,67 Zinci oxidum 0,15 - 0,25

Przy sporządzaniu czopków z substancjami leczniczymi, dla któ- rych nie wyznaczono współczynników wyparcia, należy posługiwać się tzw. średnim współczynnikiem fśr = 0,7.

4.30) Rp.Bismuthi subgallatis 0,2Cacao olei 2,0

M.f. supp. anal. D.t.d. No 10D.S. 2 x dziennie czopek

Jeśli przyjmie się, że jedna forma dla czopka może pomieścić 2,0 g oleju kakaowego, to F = 20,0 g. Współczynnik wyparcia dla Bismuthum subgallicum równa się 0,37. Aby całkowicie wypełnić wszystkie 10 form, należy wg wzoru wziąć 19,26 g podłoża:

M = 20 – 0,37 · 2,0 = 20 – 0,74 = 19,26 g

Jeżeli w skład czopków wchodzi nie jeden, ale kilka składników, to od F na-leży odjąć sumę iloczynów mas poszczególnych składników przypadających na wszystkie czopki i właściwych współczynników wyparcia:

128


M = F – Σ (fi · Si )Przyrządzając czopki farmaceuta napotyka niekiedy na trudności związane

z brakiem substancji pro receptura i koniecznością stosowania leków goto-wych. Jeżeli przepisane są substancje dostępne jedynie w postaci tabletek doustnych lub dopochwowych, to należy je dokładnie sproszkować w moździe-rzu. W przypadku tabletek powlekanych należy usunąć otoczkę przed sprosz-kowaniem. Ilość substancji leczniczej określa się na podstawie deklarowanej przez producenta zawartości substancji w 1 tabletce.

Formowanie czopków przez wylewanie

Sporządzanie czopków przez wylewanie składa się z dwóch etapów. W pierwszym etapie należy przyrządzić stop podłoża z zawieszoną, zemul-gowaną lub rozpuszczoną w podłożu substancją leczniczą. W drugim etapie uzyskany stop wlewa się do odpowiednich form metalowych (Rycina 7) lub do form z tworzyw sztucznych (Rycina 8), stanowiących jednocześnie ich opakowanie.

Rycina 7. Metalowa forma do wylewa-nia czopków.

Rycina 8. Forma do czopków stano-wiąca jednocześnie ich opakowanie.

Podczas formowania czopków przez wylewanie należy pamiętać, aby:n Dobrać odpowiednią ilość podłoża (obliczoną przy uwzględnieniu współ-

czynnika wyparcia dla poszczególnych substancji), gdy przyrządzane pre-paraty mają zawierać dużą ilość sproszkowanych substancji leczniczych.

n Przetrzeć spirytusem mydlanym, gliceryną lub parafiną ciekłą wewnętrzną powierzchnię metalowej formy, aby ułatwić oddzielenie zestalonego czopka.

n Stałe składniki należy rozetrzeć w moździerzu do uzyskania bardzo miał-ko rozdrobnionego proszku.

n Stale mieszać stopione podłoże z zawieszoną w nim substancją leczniczą podczas wylewania do form, aby zapobiec sedymentacji.

n Mieszaninę podłoża z lekiem przed wlaniem do formy ostudzić możliwie jak najbardziej (zbliżając się do temperatury zastygania) w celu utrudnie-nia sedymentacji substancji leczniczych w samej formie i uniknięcia ich nagromadzenia w części spiczastej czopka.

n Wypełnione formy szybko ostudzić; w przypadku oleju kakaowego nie zaleca się jednak nalewać stopionej masy do form wcześniej silnie ochłodzo-nych w lodówce, ponieważ można otrzymać nieforemne czopki.

n Przyrządzając czopki na bazie oleju kakaowego należy ostrożnie pod-grzewać masę. W temperaturze powyżej 36 °C tworzy się niepożądana

129


odmiana polimorficzna bardzo powoli zastygająca. Konieczne jest wów-czas intensywne schładzanie formy, co może niekorzystnie wpływać na wygląd czopków.

Urządzeniem bardzo po-mocnym w pracy recepturowej jest Unguator® (Rycina 9). Dzięki niemu proces sporzą-dzania czopków trwa zdecydo-wanie krócej, a sproszkowane substancje lecznicze są homo-gennie zawieszone w podłożu. Niemożliwe jest także powsta-wanie trudno zestalających się odmian polimorficznych oleju kakaowego, które mogą powstać podczas topienia na łaźni wodnej w temperaturze nieco przekraczającej 34 °C.

Rycina 9. Unguator®.

Przykłady recept

Czopki doodbytnicze

4.31) Rp.BenzocainiBismuthi subgallatisTannini aa 0,2Cacao olei q.s.

M.f. supp. anal. D.t.d. No 12D.S. Czopek na noc

Formowanie ręczne

Do moździerza odważyć po 2,4 g przepisanych środków leczniczych, wy-mieszać je dokładnie i utrzeć. Odważony w ilości 16,8 g (2,0 – 0,6 = 1,4; 1,4 × 12 = 16,8) sproszkowany olej kakaowy należy stopniowo dodawać do moź-dzierza i ugniatać z substancjami leczniczymi na jednolitą masę. Gdyby masa okazała się zbyt krucha można dodać odrobinę lanoliny bezwodnej lub kilka kropli parafiny ciekłej i ponownie dokładnie ugnieść. Uzyskaną masę przenieść na podkładkę i za pomocą deseczki owiniętej w papier pergaminowy uformo-wać z niej wałek równej grubości i odpowiedniej długości. Przy użyciu linijki podzielić wałek na 12 równych części i przez wytaczanie deseczką nadać im stożkowaty kształt.

Gotowe czopki owinąć folią aluminiową i włożyć do tekturowego pudełka.

130


Do pudełka należy dołączyć pomarańczową sygnaturkę z odpowiednim opisem.

Formowanie przez wytłaczanie

Po doświadczalnym ustaleniu pojemności formy (równej, co do wartości średniej masie czopka sporządzonego za pomocą danej czopkarki z samego oleju kakaowego) należy obliczyć masę oleju kakaowego niezbędną do wyko-nania wszystkich przepisanych czopków. Zakładając, że pojemność formy dla oleju kakaowego wynosi 2,0 g (faktyczna pojemność z reguły oscyluje wokół tej wartości, jeśli czopkarka przeznaczona jest do sporządzania czopków dla osoby dorosłej), masę podłoża dla 12 przepisanych czopków, z uwzględnie-niem współczynników wyparcia (f) substancji leczniczych (Tabela 18, stro-na 127) należy obliczyć z zależności:

M = F – Σ (fi · Si )M = 12 ∙ 2 g – (0,7 ∙ 2,4 g + 0,37 ∙ 2,4 g + 0,64 ∙ 2,4 g) = 19,9 g

Oprócz 19,9 g oleju kakaowego należy dodatkowo, na oddzielnej kartce od- ważyć 10% wyliczonej masy podłoża, czyli 1,99 g (ok. 2,0 g) na tzw. wyparcie.

Odważyć kolejno do moździerza po 2,4 g substancji leczniczych i dokład-nie rozetrzeć do uzyskania bardzo miałko rozdrobnionego proszku. Następnie stopniowo dodać 19,9 g oleju kakaowego i kliszą lub szpatułką delikatnie, lek-ko, ale bardzo dokładnie wymieszać wszystkie składniki (nie ugniatać!). Uzy-skaną mieszaninę substancji i masła kakaowego podzielić na 4 części (oczywi-ście, jeśli matryca ma 3 otwory na czopki).

Na dno czopkarki wsypać 0,5 g oleju kakaowego (odważone dodatkowo na tzw. wyparcie ¼ z 2,0 g), a następnie ¼ z ilości przygotowanej wcześniej mie-szaniny oleju kakaowego z substancjami leczniczymi. Sprasowanie masy w czopkarce należy przeprowadzić przez powolne dokręcanie tłoka. Po wyczuciu oporu trzeba nieco cofnąć tłok, odsunąć tarczę zasłaniającą matrycę i wycisnąć czopki przez ponowne dokręcenie tłoka. Powyższe czynności należy powtórzyć jeszcze trzykrotnie.

Sporządzone czopki należy owinąć folią aluminiową i umieścić w pudełku. Do opakowania dołączyć pomarańczową sygnaturę z odpowiednim opisem.

Formowanie przez wylewanie

Przed przystąpieniem do sporządzania czopków tą metodą należy ustalić doświadczalnie rzeczywistą pojemność formy (matrycy), czyli wyznaczyć ile gramów oleju kakaowego mieści się w objętości formy. W tym celu wy-pełnia się określoną liczbę otworów formy stopionym w temp. 30 – 34 °C (nie powyżej!!!) olejem kakaowym i po zastygnięciu określa się masę uzyskanych czopków. Następnie masę wszystkich czopków dzieli się przez ich ilość i w ten sposób otrzymuje się średnią masę jednego czopka, czyli poszukiwaną pojem-ność formy na olej kakaowy.

Znając pojemność formy na olej kakaowy należy obliczyć masę podłoża czopkowego, przy uwzględnieniu współczynników wyparcia dla poszczegól- nych substancji leczniczych (Tabela 18, strona 127).

131


M = F – Σ (fi · Si )M = 12 · 2,0 g – (0,7 · 2,4 g + 0,37 · 2,4 g + 0,64 · 2,4 g) = 19,9 g

Do stopionego w parownicy na łaźni wodnej o temperaturze 30 - 34 °C oleju kakaowego wprowadzić stopniowo, ciągle mieszając szklaną bagietką, roztar-te wcześniej w moździerzu bardzo miałko rozdrobnione substancje lecznicze. Po dokładnym wymieszaniu masy parownicę zdjąć z łaźni wodnej i cały czas mieszać, aby zawieszone proszki nie opadły na dno naczynia. Schłodzoną, ale jeszcze nieskrzepniętą masę wlać po szklanej bagietce do otworów jedno-razowych form lub metalowej formy wielokrotnego użytku (wcześniej przetartej spirytusem mydlanym lub parafiną ciekłą.

Wypełnione formy wstawić do lodówki na ok. 30 min. Gdy czopki stward-nieją wyjąć formę z lodówki czopki wypchnąć, uciskając kciukiem (przez bi-bułę) na ich podstawę w kierunku zwężonego końca. Każdy czopek owinąć folią aluminiową i ułożyć w pudełku. Do opakowania dołączyć pomarańczową sygnaturkę z opisem.

Formowanie przez wylewanie z użyciem Unguatora®

Do opakowania - tuby z ruchomym dnem należy odważyć 19,9 g oleju kakaowego, dodać do niego po 2,4 g przepisanych substancji (wcześniej roz-tartych w moździerzu do uzyskania bardzo miałko rozdrobnionego proszku, zamontować odpowiedniej wielkości mieszadło, podłączyć pojemnik do Ungu-atora i po nastawieniu czasu i szybkości obrotów mieszać do upłynnienia masy. Pojemnik odłączyć od aparatu, wyjąć mieszadło, założyć aplikator i przetło-czyć płynną masę czopkową do odpowiednich form. W aptece są to przede wszystkim formy jednorazowego użytku z tworzywa sztucznego, które przed wylaniem upłynnionej masy nie wymagają przecierania spirytusem mydlanym lub parafiną ciekłą.

4.32) Rp.Pyralgini 0,5 Cacao olei q.s.

M.f. supp. anal. D.t.d. No 12D.S. 3 x dz. założyć czopek

Pyralgina jest silnie działającą substancją leczniczą. Przed wykonaniem re-cepty należy sprawdzić, czy doodbytnicze dawki maksymalne (jednorazowa i dobowa) nie zostały przekroczone.

Nazwa substancji Droga podania Dawki maksymalne [g]jednorazowa dobowa

Metamizolum natricum Doodbytniczo 0,75 3,0

Wg FP XI przepisana w recepcie ilość pyralginy nie przekracza maksymalnej doodbytniczej dawki jednorazowej i dobowej. Receptę można wykonać zgod-nie z przepisem lekarza.

132


Czopki należy sporządzić jedną z metod zalecanych przez FP XI.

4.33) Rp.Papaverini hydrochloridi 0,01Novalgini 0,15Cacao olei q.s.

M.f. supp. anal. D.t.d. No 10D.S. 2 x dziennie czopek dla dziecka 8-letniego

Lekarz zlecił wykonanie 10 czopków dla 8 letniego dziecka zawierających substancje silnie działające. Przed wykonaniem recepty należy skontrolować czy dawki maksymalne jednorazowa i dobowa przepisanych składników nie zo-stały przekroczone.


Papaverini hydrochloridum doustna 0,20 0,6

Metamizolum natricum doodbytnicza 0,75 3,0

FP XI nie podaje dla chlorowodorku papaweryny dawek maksymalnych do-odbytniczych, natomiast podaje dawki maksymalne doustne.

W pierwszej kolejności należy obliczyć dawki maksymalne doustne (jedno- razową i dobową) dla dziecka 8-letniego, korzystając ze wzoru Younga:

Ddz.j. doustna = 8 / (8 + 12) × 0,2 g = 0,08 gDdz.d. doustna = 8 / (8 + 12) × 0,6 g = 0,24 g

Przy braku wyraźnie określonych dawek doodbytniczych, bezpiecznie jest przyjąć, że dawka maksymalna dla tej drogi podania stanowi ¾ dawki doustnej [22, 23].

Ddz.j. doodbytnicza = ¾ · 0,08 g = 0,06 gDdz.d. doodbytnicza = ¾ · 0,24 g = 0,18 g

Z porównania jednorazowej i dobowej doodbytniczej dawki maksymalnej chlorowodorku papaweryny (0,06 g i 0,18 g) z ilością przepisaną w recepcie wynika, że dawki maksymalne nie zostały przekroczone (0,01 g < 0,08 g oraz 0,02 g < 0,18 g).

Dla pyralginy FP XI podaje maksymalne dawki doodbytnicze. Należy obli-czyć, jaką wartość przyjmą one dla 8 letniego dziecka:

Ddz.j. doodbytnicza = 8 / (8 + 12) × 0,75 g = 0,3 gDdz.d. doodbytnicza = 8 / (8 + 12) × 3 g = 1,2 g

133


Jeśli lek zostanie wykonany zgodnie z przepisem lekarskim, dziecko przyjmie jednorazowo 0,15 g, a w ciągu doby 0,3 g pyralginy. Dawki maksymalne nie zostały przekroczone (0,15 < 0,3 g oraz 0,3 < 1,2 g).

Recepta nie wymaga korekty dawek. Czopki należy sporządzić jedną z metod zalecanych przez FP XI.

Czopki dopochwowe

4.34) Rp.Metronidazoli 0,50Acidi borici 0,06Lactosi 0,20Cacao olei q.s.

M.f. glob. vag. D.t.d. No 12D.S. Dopochwowo 2 x dz.

Lekarz zlecił wykonanie globulek dopochwowych zawierających substancję silnie działającą. Przed wykonaniem recepty należy skontrolować czy dawki maksymalne dopochwowe przepisanych składników nie zostały przekroczone.


Metronidazolum Dopochwowo 1,0 1,5

Jeśli lek zostanie wykonany zgodnie z przepisem lekarskim, pacjentka przyj-mie dopochwowo jednorazowo 0,5 g, a w ciągu doby 1,0 g metronidazolu. Dawki maksymalne nie zostały przekroczone (0,5 < 1,0 g oraz 1,0 g < 1,5 g).

Kwas borowy to jedyny kwas nieorganiczny wprowadzony do lecznictwa jako antyseptyk skóry i błon śluzowych. Podawany jest głównie w postaci roz-tworów, przysypek, maści i gałek dopochwowych. Jednak w ostatnich latach podważana jest nie tylko skuteczność jego działania, ale również bezpieczeń-stwo stosowania. Kwas borowy łatwo wchłania się przez skórę i błony śluzo-we, po dłuższym stosowaniu kumuluje się w organizmie i działa jako trucizna protoplazmatyczna. Z tego powodu Farmakopee Polskie obniżyły aż pięcio-krotnie najwyższe stężenie zwykle stosowane kwasu borowego podawanego dopochwowo z 10% (wg FP VI) do 2%. Mając na względzie zdrowie pacjentki, nie powinno się stosować leków dopochwowych zawierających kwas borowy w stężeniu wyższym od 2%. Kierując się powyższą sugestią, we wszystkich przykładowych receptach omawianych w niniejszym rozdziale, a zawierających w swoim składzie H3BO3, jego stężenie nie przekracza 2%.

Globulki należy sporządzić jedną z metod zalecanych przez FP XI.

134


4.35) Rp.Penicillini 100 000 j.m.Acidi lactici 0,2Vehiculi q.s.

M.f. supp. vagin. D.t.d. No 12D.S. 3 x dziennie jedną gałkę dopochwowo

Penicylina jest antybiotykiem stosowanym przede wszystkim ogólnie. Jej podanie miejscowe ogranicza się do sytuacji, gdy aplikowana jest ona równo-cześnie ogólnie. Jest związkiem reaktywnym. Łatwo wchodzi w reakcje che-miczne m.in. z substancjami organicznymi zawierającymi grupy wodorotleno-we i tworzy produkty biologicznie nieczynne. Zaproponowany przez lekarza skład recepturowy jest niezgodny, gdyż kwas mlekowy (kwas α–hydroksypro-pionowy) inaktywuje penicylinę. Jedynym rozwiązaniem problemu pozostaje w tej sytuacji kontakt z lekarzem i sugestia zmiany składnika niezgodnego na taki, który nie będzie powodował wystąpienia interakcji, np. kwas borowy.

Optymalnym podłożem dla penicyliny jest masło kakaowe. Podłoża żelaty-nowo-glicerolowe lub z glikoli polioksyetylenowych, z tych samych powodów co kwas mlekowy, inaktywują penicylinę. Powyższa recepta po korekcie lekar-skiej powinna przyjąć postać:

4.36) Rp.Penicillini 100 000 j.m.Acidi borici 0,06Cacao olei q.s.

M.f. supp. vagin. D.t.d. No 12D.S. 3 x dziennie jedną gałkę dopochwowo

Globulki należy sporządzić jedną z metod zalecanych przez FP XI, w wa-runkach aseptycznych, korzystając z jałowych substancji, jałowych opakowań i jałowego sprzętu.

Jeżeli w składzie recepty została zapisana substancja lecznicza, która nie jest dostępna w formie pro receptura, a jedynie w postaci leku gotowego, np. tabletek, kapsułek czy drażetek, to sporządzenie globulek (czopków) rozpo-czynamy od obliczenia ilości jednostek preparatu handlowego, potrzebnych do wykonania recepty. Procedura jest analogiczna jak w przypadku sporządzania recepturowych proszków dzielonych z lekiem gotowym. Określoną liczbę table-tek, kapsułek czy drażetek, zależną od zapisanej na recepcie ilości substancji leczniczej, należy rozdrobnić na miałką masę przed dodaniem i wymieszaniem z pozostałymi składnikami recepty. Przykłady leków gotowych przepisywanych w receptach na globulki podano w Tabeli 19.

Ilość substancji leczniczej potrzebnej do sporządzenia globulek (czopków) wylicza się na podstawie jej deklarowanej zawartości w 1 tabletce/drażetce/kapsułce. Należy pamiętać, że ilość substancji leczniczej w preparacie goto-wym może być różna, zależy od jej deklarowanej dawki i jest zawsze mniejsza niż masa pojedynczych jednostek preparatu handlowego. W przypadku spo-

135


rządzanych w aptece globulek (czopków) zawsze należy skorygować nad-wyżkę masy proszkowej, która powstaje z równoczesnego dodania sub-stancji wypełniających masę tabletki/drażetki. Z drażetek cukrowych przed rozdrobnieniem należy usunąć otoczkę cukrową, a gdy nie jest to możliwe, to powstałe w czasie proszkowania fragmenty otoczki należy odsiać.

Tabela 19. Przykłady leków gotowych zapisywanych w receptach na globulki.

Nazwa leku Substancja lecznica Postać leku

Zawartość substancji leczniczej w tabletce,

drażetce, kapsułce [mg] *

Amotaks® AmoxicillinumKapsułki twarde, Tabletki

500 / 1000

Augmentin® Amoxicillinum,Acidum clavulanicum

Tabletki powlekane 375 / 625 / 1000

Biseptol®, Bactrim®

Sulfamethoxazolum, Trimethoprimum Tabletki 120 / 480 / 960

Cipronex®, Ciprinol® Ciprofloxacinum Tabletki

powlekane 250 / 500

Dalacin® C ClindamycinumKapsułki

75 / 150 / 300Doxycyclinum Doxycyclinum 100

Duomox AmoxicillinumTabletki

250 / 375 / 500 / 750 / 1000

Encorton® Prednisonum 1 / 5 / 10 / 20

Estrofem® Estradiolum Tabletki powlekane 1 / 2

Furagina Furaginum Tabletki 50Heviran® Aciclovirum Tabletki

powlekane200 / 400 / 800

Sildenafil Sildenafilum 50 / 100

*zawsze należy sprawdzić masę tabletki, drażetki, kapsułki, ponieważ w zależ-ności od dawki substancji leczniczej może być ona różna.

4.37) Rp.Biseptol 0,48Acidi borici 0,05Cacao olei q.s.

M.f. glob. vag. D.t.d. No 12D.S. 1 globulkę na noc

Biseptol® nie istnieje w postaci „pro receptura”. Dostępny jest w aptekach w postaci tabletek w dawce: 480 mg i 960 mg. Do recepty należy wziąć tabletki o największej zawartości substancji czynnej.

0,48 g · 12 = 5,76 g (taka ilość biseptolu znajduje się w 6 tabletkach biseptolu o dawce 960 mg)

136


Masa 1 tabletki Biseptolu® w dawce 960 mg wynosi 1,1 g, a sześciu tabletek 6,6 g. Ilość masła kakaowego należy wyliczyć ze wzoru:

M = F – (f1 · s1 + f2 ·s2)

M = 12 · 3 g - (0,67 · 0,65 g + 0,7 · 6,6 g) = 36 g - (0,44 g + 4,62 g) = 30,94 g

Rozkruszyć 6,6 g Biseptolu® 960 mg w moździerzu rozetrzeć i dokładnie wymieszać z 0,65 g bardzo miałko rozdrobnionego kwasu borowego. Globulki należy sporządzić jedną z metod zalecanych przez FP XI.

4.38) Rp.Hevirani 0,2Acidi borici 0,06Cacao olei q.s.

M.f. glob. vag. D.t.d. No 12D.S. Wiadomo

Heviran® (Acyklowir) – lek przeciwwirusowy, nie występuje w postaci sub-stancji do receptury. Do sporządzenia powyższych globulek należy użyć tablet-ki powlekane (Heviran® 800 mg) [17, 18]. Z trzech tabletek Heviranu® 800 mg usunąć otoczkę. Rozkruszyć je w moździerzu rozetrzeć i dokładnie wymieszać z 0,72 g bardzo miałko rozdrobnionego kwasu borowego. Globulki należy spo-rządzić jedną z metod zalecanych przez FP XI.

Przy wyliczaniu ilości masła kakaowego ze wzoru:

M = F – Σ (fi · Si )

należy pamiętać o uwzględnieniu w nim masy trzech tabletek Heviranu® 800 mg.


4.39) Rp.Augmentini 1,0Nystatini 100 000 j.m.Acidi borici 0,06Cacao olei q.s.

M.f. glob. vag. D.t.d. No 12D.S. Wiadomo

Skład recepty jest notowany w piśmiennictwie jako niezgodny [22 - 24]. Re-cepta trafia jednak często do aptek i po konsultacji z lekarzami nierzadko jest wykonywana.

137


Augmentin® (amoksycyklina + kwas klawulanowy) to antybiotyk niedo-stępny w postaci substancji pro receptura. Do wykonania przepisanych glo-bulek można użyć 12 powlekanych tabletek doustnych zawierających 1,0 g substancji leczniczych (dostępne są tabletki powlekane w dawkach: 375 mg, 625 mg i 1 g) [16, 21]. Nystatyna – antybiotyk przeciwgrzybiczy – jako sub-stancja do receptury występuje w postaci rozcierki. Z 12 tabletek powlekanych Augmentinu® w dawce 1,0 g należy usunąć otoczkę, rozkruszyć je w moździe-rzu, dokładnie rozetrzeć i wymieszać z odpowiednią ilością rozcierki nystatyny (np.: jeżeli 1 mg rozcierki nystatyny zawiera 6667 j.m. nystatyny to 0,179 g rozcierki nystatyny zawiera 100 000 j.m. × 12 + 1,2 mln j.m.) i 0,72 g kwasu borowego (również bardzo miałko rozdrobnionych w moździerzu).

Przy wyliczaniu ilości masła kakaowego ze wzoru:

M = F – Σ (fi · Si )

należy pamiętać o uwzględnieniu w nim masy użytych do recepty 12 tabletek Augmentinu® (po usunięciu otoczki).


138

5. DOBRA PRAKTYKA SPORZĄDZANIA LEKÓW W APTECE (Artur Redliński)

Sporządzanie preparatów farmaceutycznych w warunkach aptecznych różni się od produkcji przemysłowej, w której obowiązują Zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP), ale w aptece, w której sporządzane są preparaty far-maceutyczne, powinien także funkcjonować odpowiedni system zapewnie-nia jakości. Obowiązek ten wynika bezpośrednio z zapisów obowiązującej Farmakopei.

Osoba sporządzająca lek recepturowy jest odpowiedzialna za przygotowa-nie preparatu o odpowiedniej jakości i w odpowiednim, właściwie oznaczonym opakowaniu. Odpowiedzialność farmaceuty w zakresie przygotowania leku w aptece polega na sporządzeniu preparatu zgodnie z receptą/zleceniem oraz intencjami przepisującego i na wydaniu go zgodnie z wymogami ustalonymi przez odpowiednie regulacje.

Zgodnie z wymogami FP dobra praktyka sporządzania leków w aptece powinna obejmować takie elementy jak: system zapewnienia jakości, doku-mentację, miejsce sporządzania, składniki, opakowania, proces sporządzania i kontroli, oznakowanie oraz trwałość sporządzanych preparatów.

Każda apteka ma obowiązek wyznaczenia farmaceuty, który będzie peł-nił dodatkowo funkcję osoby odpowiedzialnej za system zapewnienia jakości (Osoba Odpowiedzialna). Należy opisać stosowane procedury, dokumentować czynności i procesy, a także ustalić wymagania jakościowe dla preparatów. Osoby uczestniczące w procesach sporządzania leków recepturowych i czyn-nościach przygotowawczych powinny odbywać okresowe szkolenia.

Właściwa dokumentacja, sporządzona na piśmie lub w wersji elektronicz-nej, stanowi niezbędną część systemu zapewnienia jakości. Umożliwia ocenę prawidłowości sposobu sporządzania i jakości preparatów, pozwala na syste-matyczne śledzenie procesu sporządzania, a także powtórzenie jego etapów. Należy dokumentować dane istotne z punktu widzenia jakości, w tym ocenę ryzyka.

Wszystkie etapy procesu sporządzania leku w aptece powinny być wyko-nywane zgodnie z odpowiednimi procedurami i instrukcjami zatwierdzonymi przez Osobę Odpowiedzialną, w celu zapewnienia, że w wyniku procesu otrzy-many zostanie preparat o wymaganej jakości. Najważniejsze dokumenty przy-gotowywane w aptece i związane z dobrą praktyką wytwarzania, to: procedu-ry, instrukcje i raporty.

Procedury powinny dotyczyć np.: przygotowania pomieszczeń wraz z wy-posażeniem, etapów sporządzania poszczególnych rodzajów preparatów, pa-kowania i sposobu przechowywania sporządzonych leków.

139

Rozdzial 5. Dobra praktyka sporządzania leków w aptece

Instrukcje dotyczą sposobów wykonywania poszczególnych czynności, np.: obsługi urządzeń lub sposobu sporządzania określonego preparatu, jego opakowania i badania.

Raporty (protokoły) to dokumenty rejestrujące sposób sporządzania leku i powinny zawierać:n Jakościowe i ilościowe informacje dotyczące wszystkich użytych mate-

riałów, przede wszystkim nazwę, producenta, numer serii, odważone lub odmierzone ilości;

n Informacje dotyczące wykonywanych operacji, użyte procedury i doku-mentowane obserwacje, w tym wszelkie odchylenia od zatwierdzonej procedury lub instrukcji;

n Podpis osoby sporządzającej i jeśli dotyczy, osoby nadzorującej wykona-nie istotnych etapów procesu oraz kontroli;

n Rzeczywistą ilość sporządzonego preparatu (wydajność);n Rodzaj opakowania;n Wzór lub kopię użytej etykiety;n Nazwisko pacjenta lub dane służące do jego identyfikacji, jeżeli dotyczy;n Datę sporządzenia leku;n Opis lub kopię recepty.

Dokumentacja związana z procesem sporządzania leków recepturowych powinna być przechowywana przez ustawowy czas, zgodnie z przepisami usta-wodawstwa krajowego dotyczącymi recept lekarskich i powinna być udostęp-niana podczas kontroli apteki [1, 3].

Sporządzanie i kontrola sporządzania preparatów recepturowych:

Wszystkie czynności podczas sporządzania leków recepturowych powin-ny być wykonywane zgodnie z procedurami oraz instrukcjami i zatwierdzone w formie raportów. Procedury, instrukcje i raporty, w formie pisemnej lub elek-tronicznej, powinny być łatwo dostępne do kontroli. Farmaceuta sporządza-jący lub nadzorujący powinien sprawdzać, czy preparaty są wykonane zgod-nie z dokumentacją zatwierdzoną przez Osobę Odpowiedzialną i czy spełniają określone wymogi jakości.

Jakość sporządzanych w aptekach leków recepturowych zależy od: jakości składników, prawidłowo wykonanych obliczeń, sposobu i dokładności wykonania, właściwych warunków sporządzania oraz prawidłowo opracowa-nych instrukcji i procedur. FP zaleca, alby wszelkie czynności związane ze spo-rządzaniem leku recepturowego, a szczególnie odmierzanie i ważenie, kontro-lowała druga osoba.

Farmaceuta wykonujący lek recepturowy powinien dokonać oceny wizual-nej sporządzonego preparatu w celu upewnienia się, że jego wygląd jest zgod-ny z oczekiwaniami. Jeżeli występują odstępstwa, należy ocenić ryzyko dla pacjenta i w razie konieczności odrzucić preparat. Parametry, które powinny podlegać kontroli to: masa preparatu, dokładność wymieszania, klarowność, pH, różnice w masie kapsułek lub czopków [3].

140


Nr recepty:………………… ………………………………………………………………

imię i nazwisko osoby sporządzającej

PROTOKÓŁ SPORZĄDZANIA LEKU RECEPTUROWEGO

1. Recepta (przepisać receptę):

Rp.

2. Postać farmaceutyczna i fizykochemiczna leku:

3. Synonimy składników leku:

4. Obliczenia:

141

Rozdzial 5. Dobra praktyka sporządzania leków w aptece

5. Odważanie składników:

Nazwa Ilość [mg] / [g] 1. ………………………………………………………………………………………… 2. ………………………………………………………………………………………… 3. ……..………………………………………………………………………………… 4. ………………………………………………………………………………………… 5. ………………………………………………………………………………………… 6. ………………………………….........……………………………………………

………………… Data i podpis

6. Opakowanie leku:

7. Opis wykonania leku:

……………………… Data i podpis8. Komentarz:

9. Działanie i zastosowanie:

10. Trwałość i przechowywanie:

11. Odbiór leku: ………………………………………… Data i podpis osoby wydającej lek

142

6. SYNONIMY

Oznaczenia:Nazwy wg FP XI Nazwy polskie Inne synonimy

A

Acaciae gummi – Guma arabska, Gummi arabicum, Gummi AcaciaeAcidum acetylsalicylicum – Kwas acetylosalicylowy, Aspirinum, Polopiryna Acidum ascorbicum – Kwas askorbowy, Acidum ascorbinicum, Vitaminum C,

Cebion, RedoxonAcidum formicum – Kwas mrówkowy, Acidum formicarum,

Acidum formicicumAcidum hydrochloridum concentratum – Kwas solny stężony, Acidum

hydrochloricum concentratum, Acidum muriaticum concentratumAcidum hydrochloridum dilutum – Kwas solny rozcieńczony, Acidum hy-

drochloricum dilutum, Acidum muriaticum dilutumAcidum lacticum – Kwas mlekowyAcidum oleicum – Kwas oleinowy, Acidum oleinicumAcidum salicylicum – Kwas salicylowyAcidum stearicum – Kwas stearynowy, Acidum stearinicumAdeps lanae – Lanolina, Lanolinum Adeps solidus – Tłuszcz stały, Adeps neutralis Adeps suillus – Smalec, Adeps suillus depuratus, Adeps praeparatus,

Axungia PorciAdrenalinum – Adrenalina, EpinephrinumAether – Eter, Ether ethylicus, Aether aethylicus, Aether sulfuricusAlumen – Ałun, Aluminii kalii sulfasAluminii hydroxydum - Aluminium hydroxydatum, AlusalAluminii subacetatis solutio – Płyn Burowa, Aluminium Subaceticum Solutum,

Aluminii acetici solutio, Liquor Burovi, Liquor Aluminii acetici Ammonii anisatus spiritus - Spiritus Ammonii anisatus, Krople anyżowe,

Liquor Ammonii anisatusAmmonii bromidum - Amonowy bromek, Ammonium bromatum Ammonii chloridum - Amonowy chlorek, Ammonium chloratum Ammonii hydroxidum – Amonowy wodorotlenek, Ammonium hydricum Ammonium tumenolicum - Tumenol Ammonium Aqua Calcis – Woda wapienna, Calcium hydricum solutum, Aqua Calcariae Argentum colloidale ad usum externum – Srebro koloidalne do użytku

zewnętrznego, CollargolArgenti nitras – Srebra azotan, Argentum nitricum, LapisArgentum diacetyltannicum albuminatum - TargesinumArgentum proteinicum - Protargol, ProrgolArlacel - Span Atropini sulfas – Atropini siarczan, Atropinum sulfuricum

143

Rozdzial 6. Synonimy

B

Benzalkonii chloridum – Benzalkoniowy chlorek, Benzalkonium chloratum, Benzalkonium chloride, Zephirol, Zephiran

Benzalkonium bromatum solutum 10% - SterinolBenzylpenicillinum benzathini – Benzylopenicylina benzatynowa, Benza-

thini Benzylpenicillinum, Benzylpenicillinum benzathinicum, DebecylinaBenzocainum – Benzokaina, Aethylum aminobenzoicum, Aethylium

p-aminobenzoicum, Ethylis aminobenzoas, Anaesthesinum, AnaesthinBismuthi subcarbonas – Bizmutu węglan zasadowy, Bismuthum subcarbo-

nicum, Bismuthum carbonicum basicumBismuthi subgallas – Bizmutu galusan zasadowy, Bismuthum

subgallicum, DermatolumBismuthi subnitras ponderosus – Bizmutu azotan zasadowy cieżki,

Bismuthum subnitricum, Bismuthum nitricum basicum, Magisterium Bismuthi

Bolus alba – Glinka biała, Argilla, Kaolinum Borax – Boraks, Natrii traboras, Natrium tetraboricum, Natrium biboricum

C

Cacao oleum – Masło kakaowe, Oleum Caco, Butyrum CacaoCarbo medicinalis – Węgiel aktywny, Carbo medicinalis, Carbo adsorbens,

Węgiel chłonnyCalcii bromidum – Wapnia bromek, Calcium bromatumCalcii carbonas – Wapnia węglan, Calcium carbonicum praecipitatumCalcii chloridum – Wapnia chlorek, Calcium chloratumCalcii gluconas – Wapnia glukonian, Calcium gluconicum, Calcium

gluconatumCalcii lactas – Wapnia mleczan, Calcium lacticumCalcii oxidum – Wapnia tlenek, Calcium oxydatum, Calcaria usta Calcii hydroxidum – Wapnia wodorotlenek Camphora - KamforaCarbopol - Acrysol, Polyacrylate, Viscon Cera alba – Wosk białyCera flava – Wosk żółtyCetaceum - OlbrotChinini sulfas – Chininy siarczanChlorali hydras – Chloralu wodzian, Chloralum hydratum Chloraminum B – Benzenchloramin, Benzolsulfonchloramid, Chlorseptol Chloraminum T - Natrium p-toluensulfochloramidatum, ChloraseptineChloramphenicolum – Chloramfenicol, Chloromycetinum, Detreomycinum Chlorhexidini digluconatis solutio – Chlorheksydyny diglukonian, roztwór

Chlorhexidinum gluconicum, Manusan, Abacil, Corsodyl, HibitanChloroquini phosphas – Chlorochiny fosforan, Chlorochinum

dihydrophosphoricum, Chloroquini diphosphas, Arechinum, ResochinChlorpromazini hydrochloridum – Chloropromazyny chlorowodorek,

Chlorpromazinum hyorochloricum, Chlorazin, Fenactil, Largactil, Hibernal

144


Chlortetracyclini hydrochloridum – Chlorotetracykliny chlorowodorek, Chlortetracyclinum hydrochloricum, Aureomycinum hydrochloricum, Chlorocyclinum hydrochloricum

Cholecalciferolum – Cholekalcyferol, Colecalciferolum, Vitaminum D Cholesterolum – Cholesterol, Cholesterinum Cocaini hydrochloridum – Kokainy chlorowodorek, Cocainum

hydrochloricumCodeini phosphas – Kodeiny fosforan, Codeinum phosphoricumCoffeini et Natrii benzoas - Coffeinum Natrium benzoicumCoffeini et Natrii salicylan - Coffeinum Natrium salicylicumCoffeinum – Kofeina, Theinum, Coffeinum purumCola semen – Zarodek kola, Cola, Kola, Embryo Colae, Nux ColaeCollodium – Kolodium, Kollodion, Kolodium sprężyste, Collodium elsticum,

Collodium flexile, Collodium flexibleCupri sulfas – Miedzi siarczan, Cuprum sulfuricum Cyanocobalaminum – Cyjanokobalamina, Vitaminum B12

D

Dexamethasonum – Daksametazon, Fluormethylprednisolonum, Milicorten, Gammacorten

Diazepamum - Diazepam, Relanium, ValiumDiethylstilbestrolum - Dietylostylbestrol, Stilboestrolum Syntofollin,

Oestrogen Dihydrocodeini hydrogenotartras – Dihydrokodeiny wodorowinian, Dihy-

drocodeinum hydrotartaricum, Dihydrocodeinum bitartaricumDinatrii edetas – Disodu edetynian, Wersenian disodowyDinatrii phosphas – Disodu fosforan, Natrii dihydrophosphas, Natrium di-

hydrophosphoricum, Natrium phosphoricum monobasicum, Natrium pho-sphoricum acidum

Diprophyllinum – Diprofilina, Dihydroxypropyltheophyllinum Dithranolum – Ditranol, CignolinumDoxycyclini hyclas – Doksycylkiny hyklan, Doxycyclinum hydrochloricum,

Doxycyclini hydrochloridum, Vibramycinum

E

Ephedrini hydrochloridum – Efedryny chlorowodorek, Ephedrinum hydrochloricum, Ephedrosan

Ephedrini racemici hydrochloridum - Efedryny chlorowodorek racemiczny, Ephedrinum hydrochloricum racemicum, Ephetoninum

Erythromycinum - Erytromycyna, Erythrocinum, Erycinum, Ilotycinum Estradioli benzoas – Estradiolu benzoesan, Oestradiolum benzoicum, Ovo-

cyclinum, Benzogynoestrol, Progynon BEthacridini lactas – Etakrydyny mleczan, Aethacridinum lacticum,

RivanolumEthanolum 70° - Etanol 70% (V/V), Aethanolum 70°, Spiritus Vini dilutusEthanolum (96 per centum) – Etanol 96% (V/V), Ethanolum 760 g/L,

Aethanolum 96°, Alcohol 96°, Spiritus Vini, Spiritus Vini rectificatus, Spiritus 96°, Spiritus concentratus

145


Ethylis parahydroxybenzoas – Etylu parahydroksybenzoesan, Aethylum hydroxybenzoicum, Aseptinum A, Nipaginum A, Paraben A

Ethylmorphini hydrochloridum – Etylmorfiny chlorowodorek, Aethylmor-phinum hydrochloricum, Aethylmorphinum chloratum, Dioninum

F

Formaldehydi solutio (35 per centum) – Formaldehyd roztwór 35%, Formalinum, Solutio Formaldehydi, Formaldehydum solutum

G

Gelatina – Żelatyna, Gelatina animalis, Gelatina albaGentamicini sulfas – Gentamycyny siarczan, Gentamycinum sulfuricum Glucosum – Glukoza, Dextrosum, Glycosum, Saccharum amylaceumGlyceroli trinitras solutio – Glicerolu triazatan roztwór, Nitroglycerylum

solutum, Nitroglycerolum solutum, Solutio nitroglycerini spirituosa, Liquor trinitrini

Glycerolum (85 per centum) – Glicerol 85%, Glycerolum, Glycerinum

H

Hydrargyrum aminochloratum – Aminortęci (II) chlorek, Hydrargyrum amidatobichloratum, Hydrargyrum praecipitatum album, Hydrargyri aminochloridum

Hydrargyri dichloridum – Rtęci (II) chlorek, Hydragyrum bichloratum, Sublimat

Hydragyrum chloratum - KalomelHydrargyri sulfuridum rubrum – Czerwony siarczek rtęci, Hydrargyrum

sulfuratum rubrumHydrogenii peroxidum (30 per centum) – Wodoru nadtlenek 30%,

Hydrogenium peroxydatum 30%, Hydrogenium peroxydatum solutum concentratum, Perhydrol

Hydrogenii peroxidum (3 per centum) - Wodoru nadtlenek 3%, Hydrogenium peroxydatum 3%, Hydrogenium hyperxydatum solutum, Woda utleniona

Hydroxyzini hydrochloridum - Hydroksyzyny chlorowodorek, AtaraxHyoscini hydrobromidum – Skopolaminy bromowodorek, Scopolamini hydrobromidum, Scopolaminum hydrobromicumHypromellosum – Hypromeloza, Hydroxypropylmethylcellulosum, Hydrok-

sypropylmetyloceluloza, HPMC I

Ichthammolum – Ichtamol, Ichtyolum, Ammonii bituminosulfonas Indometacinum - Indometacyna, Metindol, Metindonium Iodi solutio aquosa – Roztwór wodny jodu, lodi Lugoli solutio,

Płyn Lugola, Solutio iodi aquosa, Iodi solutio spirituosa – Spirytusowy roztwór jodu, Jodyna, Tinctura lodi,

Iodi solutio spirituosa

146


K

Kalii bromidum – Potasu bromek, Kalium bromatum, Kalium sedativumKalii carbonas - Potasu węglan, Kalium carbonicumKalii chloridum - Potasu chlorek, Kalium chloratumKalii hydrogenocarbonas - Potasu wodorowęglan, Kalium hydrocarboni-

cum, Kalium bicarbonicumKalii iodidum - Potasu jodek, Kalium iodatumKalii nitras - Potasu azotan, Kalium nitricumKalii permanganas - Potasu nadmanganian, Kalium hypermanganicum

L

Lactosum – Laktoza, Saccharum lactisLidocaini hydrochloridum – Lidokainy chlorowodorek, Lidocainum

hydrochloricum, Lignocainum hydrochloricum, Xylocainum

M

Macrogolum – Makrogol, Glycolum polyoxyaethylenicum, Polyaethylengly-colum, Carbowax

Magnesii subcarbonas – Magnezu węglan, Magnesium carbonicum, Magnesii subcarbonas ponderosus, Magnesii subcarbonas levis

Magnesii oxidum - Magnezu tlenek, Magnesium oxydatum, Magnesia usta Magnesii peroxidum - Magnezu nadtlenek, Magnesium peroxydatum Magnesii sulfas - Magnezu siarczan, Magnesium sulfuricum, Sól gorzka

Magisterium Bismuthi Metamizolum natricum – Metamizol sodowy, Noraminophenazonum me-

thanosulfonicum Natrium, Analgin, NovalginMethenaminum – Metenamina, Urotropinum, HexainethylentetraminumMethylcellulosum – Metyloceluloza, Methylcellulose, Methylose, Cologel, MCMethylenum coeruleum – Błękit metylenowyMethylis parahydroxybenzoas – Metylu parahydroksybensoesan,

Methylum hydroxybenzoicum, Aseptinum M, Nipaginum M, MethylparabenMethylis salicylas – Metylu salicylan, Methylum Salicylicum Metronidazolum – Metralidazol, Flagyl, Trichazol Morphini hydrochloridum – Morfiny chlorowodorek, Morphinum

hydrochloricumMorphini sulfas - Morfiny siarczan, Morphinum sulfuricum

N

Natrii acetas – Sodu octan, Natrium aceticumNatrii benzoas - Sodu benzoesan, Natrium benzoicumNatrii bromidum - Sodu bromek, Natrium bromatum, Natrium

sedativum Natrii citras - Sodu cytrynian, Natrium citricumNatrii hydrogenocarbonas – Sodu wodorowęglan, Natrium hydrocarboni-

cum, Natri hydrocarbonas, Natrium bicarbonicum

147


Natrii dihydrogenophosphas - Sodu diwodorofosforan, Natrium dihydrophoSphoricum, Dinatrii phosphas, Natrium phosphoricum monoba-sicum, Natrium phosphoricum acidum

Natrii laurilsulfas - Sodu laurylosiarczan, Natrium Laurylsulfuricum, So-dium Lauryl Sulfate, Natrium n-dodecylsulfuricum, Duponol C, Sipon

Natrii iodidum - Sodu jodek, Natrium iodatum Natrii nitris - Sodu azotan, Natrium nitrosum Natrii salicylas - Sodu salicylan, Natrium salicylicumNatrii sulfas - Sodu siarczan, Natrium Sulfuricum, Sól GlauberskaNatrii thiosulfas - Sodu tiosiarczan, Natrium thiosulfuricum, Natrium hypo-

sulfurosum Neomycini sulfas – Neomycyny siarczan, Natrium Flavomycinum,

Mycifradinum, BucomicinNeostigmini metilsulfas - Neostygniny metylosiarczam, Natrium neo-

stigminum methylsulfuricum, Neostigmini methylsulfas, Prostygminum, Polstygminum

Nicethamidum – Niketamid, Cardiamidum Nitrofuralum – Nitrofutal, Nitrofurazonum, Furacin, FuraloneNitrofurantoinum – Nitrofurantoina, Furadantin, Nifurantin, Nitrofuracin,

Urofurin, Vagifuran Nystatinum – Nystatyna, Mycostatinum, Marcostatin, Fungicidinum

P

Papaverini hydrochloridum – Papeweryna, Papaverinum hydrochloricum, Papaverinum muriaticum

Paracetamolum – Paracetamol, Acenol, AcetaminophenParaffinum liquidum – Parafina ciekła, Petrolatum liquidum, Oleum

minerale album, Olej parafinowyParaffinum solidum – Parafina stała, CeresinumPhenobarbitalum – Fenobarbital, Acidum phenylaethylbarbituricum,

Luminalum, Gardenalum, Aephenalum, LepinalPhenobarbitalum natricum – Fenobarbital sodowy, Luminalum natrium,

Gardenalum natrium, Aephenalum natriumPhenylbutazonum – Fenylobutazon, Butapirazolum, Butazolidinum Phenylhydrargyri boras – Fenylortęci (II) boran, Hydrargyrum

phenylboricum, MerfenPhenylis salicylas – Fenylu salicylan, Phenylum salicylicum, Phenylium sali-

cylicum, Salolum Physostigmini salicylas – Fizostygniny salicylan, Physostigminum

salicylicum, Eserinuin salicylicum Pilocarpini hydrochloridum – Pilokarpiny chlorowodorek, Pilocarpinum hy-

drochloricumPix Lithanthracis – Maź pogazowa, Prodermin Pix liquida Pini – Dziegieć sosnowy, Maź sosnowa Polisorbatum – Polisorbat, Polyaethylenglycol sorbitanum, TweenPoloxamer – Poloksamer, Emkalyx, Lutrol, Pluronic Prednisolonum – Prednizolon, Encortolon, Ultracorten H Prednisonum – Prednizon, Encorton

148


Procaini hydrochloridum - Prokainy chlorowodorek, Procainum hydrochloricum, Geriocainum, Novocainum hydrochloricum, Polocainum hydrochloricum

Promethazini hydrochloridum - Prometazyny chlorowodorek, promethazi-num hydrochloricum, Diphergan

Propylenglycolum - Glikol propylenowy, Glycolum propylenicumPropylis parahydroxybenzoas - Propylu parahydroksybenzoesan, Propylum

hydroxybenzoicum, Aseptinum P, Nipasol, Propylparaben, Nipaginum PPulvis Ipecacuanhae opiatus - Proszek Dowera, Pulvis DoveriPulvis Magnesiae cum Rheo - Proszek troisty, Pulvis Magnesiae

compositus, Pulvis pro infantibus Pyoctaninum coeruleum - Fiolet krystaliczny, Fiolet gencjanowy,

Fiolet metylowy

R

Resorcinolum – Rezorcynol, ResorcinumRiboflavinum – Ryboflafina, Lactoflavinum, Vitaminum B2

S

Saccharinum – Sacharyna, BenzosulfimidumSaccharum – Sacharoza, Saccharosum, Saccharum album, Sucrosum,

SacharumSapo kalinus – Mydło potasowe, Sapo viridisSapo medicatus - Mydło lecznicze, Sapo medicinalis, Sapo durusSirupus simplex – Syrop prosty, Sirupus sacchari, UlepekSpiritus formicicus – Spirytus mrówczany, Spirytus mrówkowy, Spiritus

formicum, Spiritus formicarum Sulfacetamidum natricum – Sulfacetamid sodowy, Sulfanilacetamidum,

AlbucidumSulfasalazinum – Sylfasalazyna, SalazopirynSulfogaiacolum – Sulfogwajakol, Sulfoguaiacolum, Kalium guaiacolosulfon-

icum, Kalium sulfoguaiacolicum, Thiocolum, Kalii guaiacolosulfonas

T

Talcum – Talk, Talcum depuratum, Talcum venetum, Łojek Tanninum – Tanina, Acidum tannicum, Acidum gallotannicumTanninum albuminatum - TanalbinumTetracyclinum – Tetracyklina, Achromycinum, Tetracinum, Polycyclinum Theobrominum Natrium cum Natrio salicylico - Diuretinum, Theobrominum

natricum et Natrii salicylasTheophllinum – Teofilina Theophllinum et ethylenediaminum – Teofilina z etylenodiaminą,

Aminophyllinum, Euphllinum Thiamini hydrochloridum – Tiaminy chlorowodorek, Vitaminum B1 Thiomersalum – Tiomersal, Merthiolate, Merthiosal, Thiomerosal Tocopherolum – Tokoferol, Vitaminum E

149


Tragacantha – Tragakanta, Gummi TragacanthaTumenol Ammonium - Ammonium tumenolicum

U

Ureum – Mocznik, Urea, Urea pura, Carbamidum, Elacutan

V

Valerianae tinctura – Nalewka z korzenia kozłka, Tinctura Valerianae, Tinc-tura Polemoni, Krople walerianowe

Vaselinum album – Wazelina biała, Petrolatum album Vaselinum flavum - Wazelina żółta, PetrolatumVitaminum A – Witamina A, Retinoli palmitas/acetas/propionas X

Xanthani gummi – Guma ksantan

Z

Zinci oxidum - Cynku tlenek, Zincum oxydatum Zinci sulfas - Cynku siarczan, Zincum sulfuricum

148

WYKAZ A

β-AcetyldigoxinumAcidum phosphoricum conc.Adrenalini tartras (Epinephrini

tartras)Adrenalinum (Epinephrinum)AetherAether anaestheticus Argenti nitras Atropini sulfas AtropinumBusulfanum Calcitriolum Carboplatinum Chlorali hydras Chlorambucilum Ciclosporinum Cisplatinum Colchicinum Cresolum crudumCyclophosphamidum Cytarabinum Dacarbasinum DactinomycinumDiethylstilbestrolum Digitoxinum DigoxinumDihydroergotamini mesilasDihydroergotamini tartrasDopamini hydrochloridumDoxorubicini hydrochloridumEpirubicini hydrochloridumErgotamini tartras EtomidatumEtoposidum Fluorouracilum FlutamidumGlyceroli trinitratis solutionHeparinum calcicum Heparinum natricum Histamini dihydrochloridumHistamini phosphas

Homatropini hydrobromidumHomatropini methylbromidumHydrargyri dichloridum Hydrogenii peroxidum 30 per centum Hydroxycarbamidum Hyoscini hydrobromidum(Scopolamini hydrobromidum)Hyoscinum (Scopolaminum)Hyoscyamini sulfasIsoprenalini hydrochloridumIsoprenalini sulfasKetamini hydrochloridumLetrozolumLindanum Lomustinum Mercaptopurinum Methanolum MethotrexatumMethylatropini bromidumMethylatropini nitrasMethylergometrini maleasMitomycinumNatrii fluoridum Neostigmini bromidum Neostigmini metilsulfas Nicotini resinas NicotinumNoradrenalini hydrochloridum (Nore-

pinephrini hydrochloridum)Noradrenalini tartras (Norepinephrini

tartras)Paclitaxelum PhenolumPhysostigmini salicylas (Eserini sali-

cylas)Physostigmini sulfas (Eserini sulfas)Pilocarpini hydrochloridumPilocarpini nitrasStreptokinasi solutio concentrateSuxamethonii chloridumThiomersalumVinblastini sulfas Vincristini sulfas

7. WYKAZ SUBSTANCJI BARDZO SILNIE DZIAŁAJĄCYCH, SILNIE DZIAŁAJĄCYCH I ODURZAJĄCYCH (WYKAZ A, B, N)

(Opracowano w oparciu o FP XI Tom 3)

149

Rozdzial 7. Wykaz substancji

WYKAZ B

§ - substancje zaliczone do grup III-P i IV-P substancji psychotropo-wych oraz do prekursorów kategorii 1§§ - substancje zaliczone do grupy II-N środków odurzających i II-P substancji psychotropowych

Abacaviri sulfasAbsinthii herbaAcethylcholini chloridumAciclovirumAcidum aminocaproicumAcidum folicumAcidum mefenamicumAcidum salicylicumAcidum trichloroaceticumAcidum ursodeoxycholicumAdenosinumAllopurinolum

§§ Amfetamini sulfasAmikacini sulfasAmikacinum

Amitriptylini hydrochloridum§ Amobarbitalum§ Amobarbitalum natricum

Amoxicillinum natricumAmoxicillinum trihydricumAmphotericinum BAmpicillinum anhydricumAmpicillinum natricumAmpicillinum trihydricumAntazolini hydrochloridumApomorphini hydrochloridumArgentum colloidale ad usum

externumAtenolum Azathioprinum Azelastini hydrochloridumAzithromycinum Bacampicillini hydrochloridumBacitracinumBacitracinum zincum

Baclofenum§ Barbitalum

Belladonnae folii extractum siccum normatum

Belladonnae folii tinctura normata

Belladonnae folium Belladonnae pulvis normatus BenzocainumBenzylpenicillinum benzathinum Benzylpenicillinum kalicum Benzylpenicillinum natricum Benzylpenicillinum procainum Betamethasoni acetas Betamethasoni dipropionas Betamethasoni natrii phosphas Betamethasoni valeras BetamethasonumBezafibratum Bifonazolum Bisacodylum

§ Bromazepamum Buspironi hydrochloridum

tert-Butylamini perindoprilumButylhydroxytoluenumCabergalinumCalcifediolumCalcii hydroxidumCalcii pantothenasCalcitoninum salmonis

CarbamazepinumCarbergolinumCarbocisteinumCefurozimum axetilumCefuroximum natricumCetrizini dichloridumChelidoni herbaChinidini sulfas Chloramphenicoli natrii succinas Chloramphenicoli palmitas Chloramphenicolum

§ Chlordiazepoxidi hydrochloridum§ Chlordiazepoxidum

Chlorocresolum Chloroquini phosphas Chloroquini sulfas

Chlorpromazini hydrochloridumChlorpropamidum

Chlorprothixeni hydrochloridumChlortetracyclini hydrochloridumCholecalciferoli pulvis Cholecalciferolum

150


Chondroitini natrii sulfas Cimetidini hydrochloridum Cimetidinum CinnarizinumCisapridum monohydricum Clemastini fumaras Clindamycini hydrochloridum Clindamycini phosphas Clofibratum

§ ClonazepamumClonidini hydrochloridum Clotrimazolum Cloxacillinum natricum

Clozapinum§§ Codeini hydrochlor. dihydricum§§ Codeini phosphas hemihydricus§§ Codeini phosphas sesquihydricus§§ Codeinum

Coffeinum Coffeinum et natrim bensoasCoffeinum monohydricumCortisoni acetasCupri sulfas Cupri sulfas pentahydricusCyanocobalaminumCyclizini hydrochloridumCyclopentolati hydrochloridumCyproheptadini hydrochloridumCyproteroni acetasCysteini hydrochloridum mono-hydricumDapsonumDeferoxamini mesilasDesipramini hydrochloridum Desoxycortoni acetas Dexamethasoni acetas Dexamethasoni natri phosphas DexamethasonumDexchlorpheniramini maleasDextranomerum Dextromethorphani hydrobro-midum

§§ Dextropropoxypheni hydrochloridum

§ Diazepamum Diclofenacum kalicumDiclofenacum natricum Digitalis purpureae folium Dihydralazini sulfas hydricus

§§ Dihydrocodeini hydrogenotartras

Diltiazemi hydrochloridum Diphenhydramini hydrochloridumDiprophyllinumDisulfiramumDoxepini hydrochloridum Doxycyclini hyclas Doxycyclinum monohydricumDroperidolum DydrogesteronumEbastinumEconazoli nitras Econazolum

§ Ephedrini hydrochloridum§ Ephedrini racemici hydrochlo-

ridum§ Ephedrinum § Ephedrinum hemihydricum

Erythrmycini estolas Erythromycini ethylsuccinas Erythromycini lactobionas Erythromycini stearas ErythromycinumEstradioli benzoas Estradioli valeras Estradiolum hemihydricum

§§ Ethylmorphini hydrochloridum EugenolumFactor VII – IX, XI coagulationis

humanusFenbufenum FenofibratumFenoteroli hydrobromidum Fluconazolum Flucytosinum Fludrocortisoni acetas Flumetasoni pivalas Fluocinoloni acetonidumFluphenazini dihydrochioridum FlurbiprofenumFurosemidum GabapentinumGalantamini hydrobromidumGentamycini sulfas Glibenclamidum GriseofulvinumGuanethidini monosulphasHalofantrini hydrochloridumHaloperidolum Hydrochlorothiazidum Hydrocortisoni acetas

151

Rozdzial 7. Wykaz substancji

Hydrocortisoni hydrogenosuccinas HydrocortisonumHydroxocobalamini acetasHydroxocobalamini chlorodumHydroxocobalamini sulphasHydroxyzini hydrochloridumHyoscini butylbromidum (Scopol-amini butylbromidum)Idoxuridinum

Imipramini hydrochloridum Immunoglobulinum humanum …IndometacinumInsulinum …IodumIpecacuanhae extractum fluidum

normatumIpecacuanhae pulvis normatus Ipecacuanhae radix Ipecacuanhae tinctura normata IsoniazidumItraconazolumIvermeticinumJosamicini propionasJosamicinumKalii clavulanasKalii clavulanas dilutus Kalii hydroxidumKalii perchloras Kanamycini monosulfas Kanamycini sulfas acidus Ketoconazolum KetoprofenumKetotifeni hydrogenofumarasLabetaloli hydrochloridumLevamisoli hydrochloridum Levomepromazini hydrochloridum Levomepromazini maleas Lidocaini hydrochloridum Lidocainum Lincomycini hydrochloridum

Lithii carbonas Lithii citras

Loratadinum Lovastatinum LynestrenolumMaprotilini hydrochloridumMebendazolum Metamizolum natricum Methenaminum Metronidazolum

Miconazoli nitras Miconazolum Mycophenolatum natricumNabumeton

Naloxoni hydrochloridum dihydricum Naphazolini hydrochloridum Naphazolini nitrasNaproxenum Naproxenum natricum Natrii amidotrizoas Natrii calcii edetas Natrii nitrisNeomycini sulfasNetilmicini sulfas Nicethamidum Niclosamidum Nicotinamidum Nicotinamidum anhydricum

§ Nitrazepamum Nitrofuralum Norfloxacinum NystatinumOfloxacinumOmeprazolum natricumOpipramoli hydrochloridumOxacillinum natricum monohyd-

tricum § Oxazepamum

Oxytetracyclini hydrochloridum Oxytetracyclini dihydricum Oxytocini solution concetrataOxytocinumPapaverini hydrochloridum PenicillaminumPentaerithrityli tetranitras dilutus

§ Phenobarbitalum§ Phenobarbitalum natricum

Phenoxymethylpenicillinum Phenoxymethylpenicillinum kalicum PhenylbutazonumPhenytoinum Phenytoinum natricumPimozidum Pindololum Polymyxini B sulfas Prednisoloni acetasPrednisoloni natrii phosphas Prednisoloni pivalas PrednisolonumProcainamidi hydrochloridum

152


Procaini hydrochloridum ProgesteronumPromazini hydrochloridum Promethazini hydrochloridumPropranololi hydrochloridum Proxyphyllinum

§ Pseudoephedrini hydrochloridumPyrimethaminumQuetiapini fumarasQuetiapini hydrochloridumRabeprazolum natricumReserpinum Resorcinolum RiboflavinumRiboflavini natrii phosphas Rifampicinum Rifamycinum natricum Rivastigminum Rutosidum trihydricumSalbutamoli sulfas Salbutamolum SimvastatinumSpironolactonum Streptomycini sulfas Sulfacarbamidum Sulfacetamidum natricum Sulfaguanidinum Sulfanilamidum Sulfafurazolum Sulfamethizolum Sulfasalazinum Sulfathiazolum

§ Temazepamum Testosteroni enantas Testosteroni propionas Tetracaini hydrochloridum Tetracyclini hydrochloridum Tetracyclinum

§ Tetrazepamum Theobrominum Theophyllinum ThiamazolumThiamini hydrochloridum Thiamini nitras

Thioridazini hydrochloridum Thioridazinum Tobramycinum Tolbutamidum Triamcinoloni acetonidum Triamcinolonum

TrimethoprimumTropicamidum Tyrothricinum UrofollitropinumVancomycini hydrochloridum Ve-rapamili hydrochloridumVitaminum AVitaminum A densatum oleosum Vitaminum A in aqua dispergibile Vitaminum A pulvisXantinoli nicotinas Xylometazolini hydrochloridum ZidovudinumZinci acexamasZinci chloridum

WYKAZ N Grupa I N

Alfentanili hydrochloridum Cocaini hydrochloridum Dextromoramidi tartras Diphenoxylati hydrochloridum Fentanyli citrasFentanylumHydrocodoni hydrogenotartras

2,5-hydricusHydromorphoni hydrochloridum Levomethadoni hydrochloridum Methadoni hydrochloridumMorphini hydrochloridum Morphini sulfasOpii extractum siccum normatum Opii pulvis normatusOpii tinctura normata Opium crudumOxycodoni hydrochloridum Pethidini hydrochloridum Sufentanili citras SufentanilumTilidini hydrochloridum hemihydri-

cum

155

8. PIŚMIENNICTWO

1. Receptura apteczna, R. Jachowicz (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, wyd. III, Warszawa 2015.

2. Farmacja Praktyczna, R. Jachowicz (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016.

3. Farmakopea Polska XI, Tom 1-3, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa 2017.

4. Farmakopea Polska IV, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1965. 5. Gajewska M., Wolska E., Płaczek M., Sznitowska M.; Kontrola dawek

substancji leczniczych w lekach recepturowych. Część 1. Farm. Pol. 2012, 68(1), 3-8.

6. Opracowanie problemów dotyczących wykonywania leków recepturowych dokonane przez prof. dr hab. Renatę Jachowicz na wniosek prof. dr hab. Małgorzaty Sznitowskiej, przesłane przez Konsultanta Krajowego w dzie- dzinie Farmacji Aptecznej dr n. farm. Elwirę Telejko dn. 28.02.2008 r.

7. Dawkowanie leków u noworodków, dzieci i młodzieży, K. Bożkowa, E. Kamińska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, wydanie VI uaktualnione i rozszerzone, Warszawa 2014.

8. Farmakopea Polska VI, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa 2002.

9. Receptura apteczna, R. Jachowicz (red.), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, wyd. I, Warszawa 2004.

10. Ćwiczenia z receptury, L. Krówczyński, R. Jachowicz (red.): Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

11. Receptarium Polonicum RP, Farmaceutyczny Instytut Wydawniczy, Warszawa 1947.

12. Niezgodności recepturowe, F. Modrzejewski, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1964.

13. Interakcje w fazie farmaceutycznej, L. Krówczyński i E. Rybacki, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1986.

14. Farmakopea Polska III, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1954.15. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 października 2002 r. w spra-

wie wydawania z apteki produktów leczniczych i wyrobów medycznych. Dz.U.02.183.1531.

16. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji, M. Gajewska, M. Sznitowska, Fundacja Pro Pharmacia Futura, wydanie III, Warszawa 2018.

156


17. Pharmindex Kompendium leków 2018, UBM Medica Polska, Warszawa 2017.

18. Leki współczesnej terapii. Podlewski J. K., Chwalibogowska-Podlewska A., Split Trading, Warszawa 2017.

19. Ćwiczenia z receptury, L. Krówczyński, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1994.

20. Kapsułkarka - Instrukcja użytkownika, EPRUS-B 2008.21. Farmacja stosowana technologia postaci leku, M. Sznitowska (red. nauk.),

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.22. Farmakologia. Podstawy farmakoterapii i farmakologii klinicznej,

W. Kostowski, P. Kubikowski, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.

23. Farmakologia. Podstawy Farmakoterapii, W. Kostowski, Z. S. Herman, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.

24. Winnicka K., Telejko E.; Najczęściej wykonywane leki recepturowe. Farm. Pol. 2002, 58(19), 879-883.

Documents

PRZEWODNIK PO RECEPTURZE APTECZNEJ - cib.umed.lodz.plcib.umed.lodz.pl/pliki/Przewodnik_Receptur_Aptecznych.pdf · n postać leku, jeśli lek występuje w kilku postaciach n dawkę,