Psikolojiye Giriş

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2686

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1652

PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹fi

YazarlarDoç.Dr. Zeynep CEMALCILAR (Ünite 1)

Dr. Selin KESEB‹R (Ünite 2)Yrd.Doç.Dr. Fuat BALCI (Ünite 3)

Yrd.Doç.Dr. Ayfle KARSON (Ünite 3)Doç.Dr. Gökhan MALKOÇ (Ünite 4)Doç.Dr. Bilge YA⁄MURLU (Ünite 5)

Doç.Dr. Asiye KUMRU (Ünite 5)Dr. Pelin KESEB‹R (Ünite 6)

Yrd.Doç.Dr. Müjgan ‹NÖZÜ (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. T. Asl› AKDAfi M‹TRAN‹ (Ünite 8)

EditörDoç.Dr. Zeynep CEMALCILAR

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç. Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Dilek K›lb›y›k

GrafikerlerAysun fiavl›

Hilal Küçükda¤aflan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Psikolojiye Girifl

ISBN 978-975-06-1353-1

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 53.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ ix

Psikolojinin Tan›m› ve Kapsam› ............................................. 2PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI ................................................................................ 3Bir Bilim Dal› Olarak Psikoloji .................................................................... 4Psikolojide Çözümleme Düzeyleri .............................................................. 6PS‹KOLOJ‹ B‹L‹M‹N‹N KÖKENLER‹ VE TAR‹HÇES‹................................... 7Antik Yunan Filozoflar›................................................................................. 7Frans›z ve Alman Düflünürler....................................................................... 8Yap›salc›l›k..................................................................................................... 8Gestalt ............................................................................................................ 9Psikanaliz ....................................................................................................... 9‹fllevselcilik..................................................................................................... 10Davran›flç›l›k .................................................................................................. 10Modern Psikoloji .......................................................................................... 11PS‹KOLOJ‹DE YAKLAfiIMLAR ...................................................................... 11Biyolojik Yaklafl›m ........................................................................................ 12Nörobilimsel Yaklafl›m .................................................................................. 12Evrimsel Yaklafl›m ......................................................................................... 12Psikodinamik Yaklafl›m................................................................................. 12Davran›flsal Yaklafl›m .................................................................................... 12Biliflsel Yaklafl›m............................................................................................ 12‹nsanc›l Yaklafl›m ......................................................................................... 13Sosyokültürel Yaklafl›m................................................................................. 13Eklektisizm..................................................................................................... 13PS‹KOLOJ‹N‹N ÇALIfiMA KONULARI VE D‹⁄ER B‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹.... 13Psikolojinin Alt Dallar› .................................................................................. 14

Biyolojik Psikoloji ................................................................................... 14Biliflsel Psikoloji....................................................................................... 14Geliflimsel Psikoloji ................................................................................. 15Kiflilik Psikolojisi ..................................................................................... 15Klinik Psikoloji ........................................................................................ 15E¤itim Psikolojisi ..................................................................................... 15Sosyal Psikoloji........................................................................................ 15Kültürel Psikoloji ..................................................................................... 16Endüstri ve Örgüt Psikolojisi .................................................................. 16Nöropsikoloji ........................................................................................... 16Kantitatif Psikoloji/Psikometri ................................................................ 16Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar› ........................................................ 16

PS‹KOLOGLAR NE ‹fi YAPAR? ..................................................................... 17PS‹KOLOJ‹DE ÖNEML‹ SORUNLAR VE TARTIfiMALAR ............................. 191. Sorun: Do¤a - Çevre Tart›flmas› (Nature vs. Nurture Controversy) ...... 192. Sorun: Davran›fllar›n Sebepleri Bilinçli Mi Bilinçd›fl› M›d›r? .................. 203. Sorun: Bireysel Farkl›l›klar - Evrensel Kurallar ....................................... 20Özet ............................................................................................................... 21Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 22Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 23Okuma Parças› ........................................................................................... .. 24Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 26

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

Psikolojide Araflt›rma Yöntemleri ......................................... 28B‹L‹MSEL YÖNTEM....................................................................................... 29Psikoloji Biliminin Özellikleri ....................................................................... 29

Psikoloji Bilimi Tüm ‹nsanlar› ‹lgilendiren Sorularla ‹lgilenir ve Bu Bilgileri Tüm ‹nsanl›¤›n Ortak Birikimi Addeder ............................ 29Psikoloji Bilimi Gözlemlerle S›nanabilir ve Yanl›fllanabilir Önermelerden Oluflur ............................................................................. 30Psikoloji Bilimi Kendi Hatalar›n› Düzeltecek Bir Mekanizma Üzerine Kurulmufltur............................................................................... 30Psikoloji Bilimi Birikerek ‹lerler ............................................................. 30

B‹L‹MSEL SÜREÇ: B‹L‹MSEL ‹LKELER‹N SOMUTLAfiMIfi HÂL‹ ................. 31SÖZDEB‹L‹M ................................................................................................. 33Sözdebilimi Nas›l Tan›r›z? ............................................................................. 33

Sözdebilim S›kl›kla Bilimsel T›n›l› Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yarat›r. ..................................................................... 33Sözdebilim Test Edilip Do¤rulu¤u S›nanamayacak Önermelerde Bulunur. .......................................................................... 33Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur. ............................................... 34

Bir Sözdebilim Örne¤i: Astroloji................................................................... 34KAVRAM VE ‹fiLEMSEL TANIM.................................................................... 37Kavramlar› Ölçmenin Faydas› Nedir? ........................................................... 37‹fllemsel Tan›m ............................................................................................. 38

Kavramsal Geçerlilik ............................................................................... 38Ölçümsel Güvenilirlik ............................................................................. 39Duyars›z ‹fllemsel Tan›mlar .................................................................... 40Kirlenmifl ‹fllemsel Tan›mlar ................................................................... 41

KORELASYON ............................................................................................... 42Korelasyon Neden-Sonuç ‹liflkisi Göstermez............................................... 43DENEYSEL YÖNTEM .................................................................................... 44Deneyin Anatomisi........................................................................................ 45Deneysel Çal›flmalarda Geçerlilik................................................................. 47

‹ç Geçerlilik ............................................................................................. 47D›fl Geçerlilik........................................................................................... 47Neden Korelasyonel Çal›flmalar? ............................................................ 48

PS‹KOLOJ‹K ARAfiTIRMALARDA ET‹K........................................................ 49Özet ............................................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 51Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 52Okuma Parças› ........................................................................................... .. 53Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 54S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55

Sinir Sisteminin Yap›s› ve ‹fllevleri......................................... 56S‹N‹R S‹STEM‹N‹N HÜCRESEL ÖZELL‹KLER‹ ............................................. 57Sinir Hücresi .................................................................................................. 57Sinir Sisteminin Di¤er Hücreleri .................................................................. 59Sinir Hücrelerinde Uyar›n›n Oluflmas›, ‹letilmesi ve Aktar›lmas› .............. 60

Sinir Hücresinde Uyar› Nas›l Oluflur? ................................................... 60Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli ‹le Tafl›nan Elektriksel Sinyal Di¤er Hücrelere Nas›l ‹letilir? ................................................................................ 62

Sinir Hücreleri Aras›nda Haberleflme Nas›l Gerçekleflir? ...................... 62

‹ ç indek i leriv

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

S‹N‹R S‹STEM‹N‹N K‹MYASAL ÖZELL‹KLER‹.............................................. 64Nörotransmiterler ve Reseptörleri ................................................................ 64

Nörotransmiter-Reseptör Etkileflimi Hedef Hücrede Neyi De¤ifltirir? . 64Nörotransmiter Tipleri................................................................................... 65

Glutamat ve GABA.................................................................................. 65Asetilkolin ................................................................................................ 65

Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin ......................................................... 66S‹N‹R S‹STEM‹N‹N YAPISAL VE ‹fiLEVSEL ÖZELL‹KLER‹ .......................... 67Sinir Sisteminin Genel Yap›s› ....................................................................... 67

Merkezi Sinir Sistemi............................................................................... 68Çevresel (Periferik) Sinir Sistemi........................................................... 69

Merkezi Sinir Sistemini Oluflturan Yap›lar ve ‹fllevleri................................ 71Omurilik (Medulla Spinalis) ................................................................... 71Beyin Sap›................................................................................................ 73Beyincik (Serebellum)............................................................................. 75Hipotalamus............................................................................................. 76Talamus.................................................................................................... 78Bazal Gangliyonlar.................................................................................. 78Hipokampus ............................................................................................ 78Amigdala .................................................................................................. 79Beyin Kabu¤u (Korteks) ......................................................................... 80

LATERAL‹ZASYON VE AYRIK BEY‹N ......................................................... 86Özet ............................................................................................................... 90Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 92Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 93Okuma Parças› ........................................................................................... .. 93Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 94S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 94Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 95

Biliflsel Psikoloji ........................................................................ 96B‹L‹fiSEL PS‹KOLOJ‹N‹N DO⁄ASI ............................................................... 97Biliflsel Psikolojinin K›sa Tarihi .................................................................... 98ALGI ............................................................................................................... 101Görme ............................................................................................................ 104

Renk Görme ............................................................................................ 106Derinlik Alg›s›.......................................................................................... 108Alg›sal Organizasyon .............................................................................. 110

‹flitme.............................................................................................................. 111‹flitme Alg›s› ............................................................................................. 111

Koku Alg›s› .................................................................................................... 112Tat Alg›s› ........................................................................................................ 113Dokunma ....................................................................................................... 114D‹KKAT.......................................................................................................... 115Seçici Dikkat .................................................................................................. 115

‹flitsel Dikkat .......................................................................................... 115Görsel Dikkat .......................................................................................... 116

Bölünmüfl Dikkat .......................................................................................... 117BELLEK .......................................................................................................... 117Belle¤in Yap›s›............................................................................................... 117Hat›rlama ve Unutma.................................................................................... 119Z‹H‹NSEL TEMS‹L.......................................................................................... 121DÜfiÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZME.................................. 122

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

D‹L ................................................................................................................ 124Özet................................................................................................................ 126Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 128Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 129Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 130S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 130Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 131

Çocuklukta Sosyal Geliflim..................................................... 132G‹R‹fi .............................................................................................................. 133SOSYAL DAVRANIfiLAR................................................................................ 133SOSYAL GEL‹fi‹M‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K KURAMLAR .......................... 134Psikanalitik Kuram ........................................................................................ 135

Psikoseksüel Geliflim Kuram› ................................................................. 135Psikososyal Geliflim Kuram› ......................................................................... 136Davran›flç›l›k ve Sosyal Ö¤renme Kuramlar› ............................................... 137

Davran›flç›l›k Kuram›............................................................................... 137Edimsel Ö¤renme Kuram› ...................................................................... 137Sosyal Ö¤renme Kuram›......................................................................... 138

Biliflsel Geliflim Kuram›................................................................................. 139Di¤er Kuramlar.............................................................................................. 140

Etolojik Kuram......................................................................................... 140Ekolojik Sistemler Kuram› ...................................................................... 140

SOSYAL DAVRANIfiLARIN GEL‹fi‹M‹NE ETK‹ EDEN UNSURLAR ............. 141Ebeveyn Davran›fllar› .................................................................................... 142

Aç›klay›c› Ak›l Yürütme ......................................................................... 142Model Alma ............................................................................................. 143Ödül ve Ceza ......................................................................................... 144Güç Kullan›m› ......................................................................................... 145

Mizaç ............................................................................................................. 146BA⁄LANMA ................................................................................................... 148Ba¤lanma, Mizaç ve Çocuk Yetifltirme ........................................................ 149Sonuç ............................................................................................................ 152Özet ............................................................................................................... 153Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 155Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 156S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 156Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 158

Sosyal Psikoloji......................................................................... 162SOSYAL PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹fi ....................................................................... 163Sosyal Psikolojinin K›sa Tarihi ..................................................................... 163Sosyal Psikolojinin ‹ki Temel ‹lkesi ............................................................. 164‹nsanlar Ne ‹ster?........................................................................................... 164SOSYAL B‹L‹fi ................................................................................................ 165Kifli Alg›s› ....................................................................................................... 166fiemalar........................................................................................................... 167Davran›fllara Sebep Atfetme ........................................................................ 168Tutumlar......................................................................................................... 169SOSYAL ETK‹ ................................................................................................ 171‹taat ................................................................................................................ 173‹kna ................................................................................................................ 175Grup Etkisi..................................................................................................... 176

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Sosyal Kolaylaflt›rma ............................................................................... 176Sosyal Kaytarma ...................................................................................... 176Grup Kutuplaflmas› ................................................................................. 177Kitlelerin Bilgeli¤i.................................................................................... 177

SOSYAL ‹L‹fiK‹LER ........................................................................................ 178Sald›rganl›k ve fiiddet.................................................................................... 178‹flbirli¤i ve Yard›m ....................................................................................... 179

Yard›m Davran›fl›..................................................................................... 180Gruplararas› ‹liflkiler...................................................................................... 181Önyarg› .......................................................................................................... 181Özet................................................................................................................ 183Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 185Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 186Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 187S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 187Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 188

Klinik Psikoloji.......................................................................... 190KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI ................................................................... 191Birbiriyle Yak›ndan ‹liflkili Ruh Sa¤l›¤› Uzmanl›k Alanlar› ......................... 191

Psikiyatr ................................................................................................... 192Psikolojik Dan›flman .............................................................................. 192Sosyal Hizmet Uzman›/Sosyal Hizmet Çal›flan›..................................... 192Sa¤l›k Psikologlar› .................................................................................. 192

Klinik Psikolo¤un Çal›flma Alanlar› .............................................................. 193Tan›lama/De¤erlendirme ........................................................................ 193Tedavi/Terapi .......................................................................................... 193Araflt›rma/Yay›n....................................................................................... 194Ö¤retim/Süpervizyon .............................................................................. 194Konsültasyon (Dan›flmanl›k) .................................................................. 194Yöneticilik................................................................................................ 195

Klinik Psikolojinin Tarihsel Geliflimi ........................................................... 195‹lk Geliflim Dönemi (1896-1917) ............................................................ 195I. ve II. Dünya Savafllar› Dönemi........................................................... 196II. Dünya Savafl› Sonras› Dönem ........................................................... 196

NORMALDIfiI (ANORMAL) DAVRANIfiLARIN TANI VE SINIFLANDIRILMASI .................................................................................... 197Normald›fl› (Anormal) Davran›fl Nedir? ........................................................ 197

Normlara Uygunluk: Davran›fl›n Nadir Olarak Gözlenmesi Ya daToplumsal Normlar›n ‹hlal Edilmesi ...................................................... 198Kiflisel Rahats›zl›k Hissetme.................................................................... 199‹fllevsellikte Bozulma .............................................................................. 199

Normald›fl› (Anormal) Davran›fllar›n S›n›fland›r›lmas›................................. 199TANI KATEGOR‹LER‹ ................................................................................... 200Duygu Durumu Bozukluklar› ....................................................................... 201Kayg› Bozukluklar›........................................................................................ 202Psikosomatik Bozukluklar ............................................................................ 203Somatoform Bozukluklar .............................................................................. 204Disosiyatif Bozukluklar ................................................................................ 204Cinsel Bozukluklar ....................................................................................... 205Uyku Bozukluklar› ........................................................................................ 205Yeme Bozukluklar›........................................................................................ 205Kiflilik Bozukluklar› ....................................................................................... 206

‹ ç indek i ler vii

7. ÜN‹TE

fiizofreni ve Di¤er Psikotik Bozukluklar...................................................... 207KL‹N‹K DE⁄ERLEND‹RME .......................................................................... 209Klinik De¤erlendirmenin Tan›m› ve Amac›................................................. 209Klinik De¤erlendirme Yöntemleri ................................................................ 210

Bireysel Görüflme.................................................................................... 211Gözlem..................................................................................................... 211Objektif Testler........................................................................................ 211Projektif Testler ....................................................................................... 211

KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹DE NORMALDIfiI DAVRANIfiLARIN TEDAV‹LER‹ ‹LE ‹LG‹L‹ TERAP‹ YAKLAfiIMLARI ............................................................ 212Biyolojik Model ............................................................................................ 212Psikoanalitik Kuram ve Psikoanalitik Psikoterapi ...................................... 212Davran›flç› Model ve Davran›flç› Terapi ...................................................... 213Biliflsel Davran›flç› Model ve Biliflsel-Davran›flç› Terapiler ......................... 213‹nsanc›l Yaklafl›m ve Dan›flan Odakl› Terapi .............................................. 214Özet................................................................................................................ 216Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 218Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 219S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 219Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 221

Adli Psikoloji............................................................................. 222B‹L‹M DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL‹ PS‹KOLOJ‹ ............. 223Adli Psikolojinin Tarihi ................................................................................. 224Adli Psikolo¤un Rolleri ................................................................................. 225SUÇU AÇIKLAYAN PS‹KOLOJ‹K KURAMLAR ............................................ 227Makro Düzey Kuramlar................................................................................. 227Mikro Düzey Kuramlar ................................................................................. 227

Biyo-Psikolojik ve Nöropsikolojik Yaklafl›mlar .................................... 227Psikanalitik Kuram ve Suç...................................................................... 230Ö¤renme Kuramlar› ve Suç .................................................................... 231

Hans Eysenck’in Suç Kuram›: Biyo-psiko-sosyal Yaklafl›m........................ 233ADL‹ PS‹KOLOJ‹DE TEMEL KONULAR ...................................................... 235Ruh Sa¤l›¤› ve Suç ‹liflkisi............................................................................. 235Suça Sürüklenen Gençler.............................................................................. 236Aile ‹çi fiiddet ve Çocuk ‹stismar› ................................................................ 238Suç ‹flleyen Bireylerin Sa¤alt›m› ................................................................... 239TÜRK‹YE’DE ADL‹ ALANDA GÖREV YAPANPS‹KOLOGLARIN TEMEL ÇALIfiMA ALANLARI ......................................... 240Aile Mahkemeleri .......................................................................................... 240Çocuk Mahkemeleri ..................................................................................... 240Denetimli Serbestlik Bürolar› ve Koruma Kurullar› .................................... 241Ceza ‹nfaz Kurumlar› .................................................................................... 241Adli T›p Kurumu ........................................................................................... 241Emniyet ve Jandarma Teflkilat›nda Çal›flan Psikologlar .............................. 241Özet................................................................................................................ 242Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 245Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 246Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 247S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 248Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 248

‹ ç indek i lerviii

8. ÜN‹TE

Önsöz

Bu kitap insan davran›fl›n› bilimsel bir yöntemle anlamay› amaçlayan psikolo-

ji bilimine bir girifl kitab› olarak haz›rlanm›flt›r. Bu kitapta, sizlere mümkün oldu-

¤unca psikolojinin temel alanlar›n› tan›tmaya çal›flt›k. Psikolojinin kapsam›n› ve

tarihçesini özetledikten sonra, hemen tüm alt dallar taraf›ndan ortak olarak kulla-

n›lan araflt›rma yöntemlerinden bahsettik. Sonraki iki ünitede s›ras› ile sinir siste-

mi ve beynin hücresel ve moleküler yap›s› ile bilgi iflleme süreçleri aç›s›ndan in-

san davran›fl›n› anlatmay› amaçlad›k. ‹zleyen iki ünitede insan› sosyal bir varl›k

olarak ele ald›k. Öncelikle çocuklukta sosyal geliflme, toplumsallaflma, benlik ve

kiflilik oluflumu süreçlerini aç›klad›ktan sonra sosyal bir varl›k olarak bireyin için-

de bulundu¤u topluluklarla olan etkileflimlerini anlamay› hedefledik. 7. Ünitede

bireyin duygusal, biliflsel, davran›flsal ve psikolojik s›k›nt›lar›n› anlamay› ve çö-

zümlemeyi amaçlayan klinik psikoloji kuramlar›ndan ve uygulamalar›ndan bah-

settik. Son olarak size önceki ünitelerde belirtilen bilimsel bilgi ve yöntemlerin

kullanan, nispeten genç bir uygulamal› alt dal olan Adli Psikoloji alan›n› tan›tma-

ya çal›flt›k.

Psikoloji bilimi insan› ilgilendiren hemen her soruya cevap vermek ister. Do-

lay›s›yla bir psikolojiye girifl kitab›nda yer alabilecek s›n›rs›z say›da ünite vard›r.

Bu kitapta sadece küçük bir k›sm›n› sizlerle tan›flt›rabiliyoruz.

Ünitelerin her biri kendi alan›nda uzman araflt›rmac›lar taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

Her ünitede ilgili konuda tarihsel geliflim özetlendikten sonra, temel kuramlar ta-

n›t›lm›fl ve ayn› zamanda da en modern araflt›rmalardan örnekler verilmifltir. Ya-

zarlar›m›z bu kitab›n uzaktan e¤itim yoluyla e¤itim alan ö¤renciler taraf›ndan

okunaca¤›n› göz önünde bulundurarak mümkün oldu¤unca basit bir dille ve bol

örnekle ünitelerini yazd›lar. Kitapta yer alan konular hakk›nda daha detayl› bilgi

almak isterseniz ünitelerde önerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik maka-

lelerden faydalanabilirsiniz.

Kitab›n haz›rlamas›nda eme¤i geçen tüm yazar arkadafllar›ma ve Anadolu Üni-

versitesi’nde bize yard›mc› olan görevlilere teflekkür ederim.

Editör

Doç.Dr. Zeynep CEMALCILAR

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Psikoloji bilimini tan›mlayabilecek,Bilimsel yöntemin özelliklerini aç›klayabilecek,Psikoloji biliminin tarihsel geliflimini özetleyebilecek,‹nsan davran›fl›n› anlamada psikologlar taraf›ndan kullan›lm›fl çeflitli yakla-fl›mlar› tan›mlayabilecek, Psikolojinin alt dallar›n› birbirinden ay›rt edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Psikoloji • Davran›fl • Zihinsel Süreçler• Bilim

• Çözümleme Düzeyleri• Perspektif/Yaklafl›m • Psikolojinin Alt Dallar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Psikolojiye Girifl Psikolojinin Tan›m›ve Kapsam›

• PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI • PS‹KOLOJ‹ B‹L‹M‹N‹N KÖKENLER‹

VE TAR‹HÇES‹• PS‹KOLOJ‹DE YAKLAfiIMLAR• PS‹KOLOJ‹N‹N ÇALIfiMA

KONULARI VE D‹⁄ER B‹L‹MLERLE‹L‹fiK‹S‹

• PS‹KOLOGLAR NE ‹fi YAPAR?• PS‹KOLOJ‹DEK‹ ÖNEML‹

SORUNLAR VE TARTIfiMALAR

1PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹fi

PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMIPsikoloji, davran›fllar› ve zihinsel süreçleri inceleyen bir bilim dal›d›r. Asl›nda in-san›n yapt›¤› her fley bu tan›m›n içine girebilir. Davran›fl kiflinin yapt›¤› ve her-hangi bir yolla ölçülebilen her fleydir. Zihinsel süreçler ise düflünme, hat›rlama,hissetme gibi içsel olgulara iflaret eder. Yani psikologlar konuflmak veya hareketetmek gibi sadece gözle görülebilir davran›fllar› de¤il; duygu, alg›, rüyalar, moti-vasyon, tutum gibi soyut ama dolayl› olarak ölçülebilen davran›fllar› da çal›flmak-tad›r. Davran›fllar ve zihinsel süreçler sadece göz k›rpmak kadar basit veya enzor matematik problemlerini çözmek kadar karmafl›k olabilir. Dolay›s›yla insan-lar›n yapt›klar›, düflündükleri, hissettikleri hatta bedensel fonksiyonlar›n› sürdür-melerini sa¤layan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin çal›flma alan› içinegirmektedir.

‹nsan davran›fllar›n› sadece psikologlar anlamaya çal›flmaz. Günlük hayattahepimiz baflkalar›n›n (hatta kendimizin) neyi neden, nas›l yapt›¤›n›, duygular,düflünceler ve davran›fllar aras›ndaki iliflkileri anlamaya çal›fl›r›z. Filozoflar, sa-natç›lar, edebiyatç›lar tarih boyunca psikologlar›n sordu¤u sorulara benzer so-rular sormufllard›r. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu sorular›n cevaplar›n› ara-mada sistematik, objektif ve ampirik verilere dayal› bilimsel yöntemler kullan›r.Böylece öznel, sezgisel veya rastgele de¤il; nesnel, do¤rulanabilir ve genellene-bilir cevaplar üretir.

Psikologlar, insanlar›n davran›fl ve zihinsel süreçlerini sadece betimlemeye de-¤il, ayr›ca yordamaya (tahmin etmeye) ve aç›klamaya da çal›fl›rlar. Hatta bu bilim-sel çal›flmalar›n sonunda elde edilen bilgiler kiflilerin ve sosyal gruplar›n sorunlar›-n› gidermede, yeni davran›fllar› edinmelerini sa¤lamakta, problemli gördükleridavran›fllardan kurtulmalar›na yard›m etmekte, k›saca daha iyi bir hayat yaflamala-r›n› sa¤lamada da kullan›lmaktad›r.

Psikolojinin Tan›m› veKapsam›

Ampirik: Duyularlaalg›lanabilen, deneyimedayal›.

Betimleme (tan›mlama),yordama(tahmin etme),aç›klama ve de¤ifltirme.

Afla¤›daki ifadelerin do¤ru (D) mu, yanl›fl (Y) m› oldu¤unu belirtiniz. 1. ‹nsanlar beyinlerinin sadece %10’unu kullanmaktad›rlar.2. Psikoterapi’nin etkili olmas› için dan›flanlar›n çocukluktaki problemlerine inip onlar›

çözmesi gerekir. 3. En etkin ö¤retme yöntemi cezaland›rmakt›r. 4. Sokakta bafl›n›za bir kaza gelse, etraf›n›zda ne kadar çok kifli varsa, birinin size yar-

d›m etme ihtimali o kadar yüksektir. 5. Bebekler annelerini severler çünkü anneleri onlar›n yemek yemek gibi temel ihtiyaçla-

r›n› karfl›lar. 6. Yeni ö¤renilmifl bir davran›fl›n süreklili¤ini garantilemek için en iyi yöntem, o davran›-

fl›n yerine getirildi¤i her seferden sonra ödüllendirmektir. 7. Haf›zam›z bir video kamera gibi yaflad›klar›m›z› kay›t eder. 8. Öfkeden kurtulman›n en etkin yolu onu d›fla vurmakt›r. 9. Kendine güvenen insanlar her ifli baflar›rlar. 10. ‹nsanlar yaflland›kça hayattan ald›klar› zevk azal›r.

Bir Bilim Dal› Olarak Psikoloji Bildi¤iniz herhangi bir fleyi düflünün. Mesela Türkiye’nin baflkenti Ankara’d›r. Kedi-lerin 4 aya¤› vard›r. Terliyken su içmek hasta eder. Kargalar siyaht›r. Peki flimdi bubildiklerinizi nereden bildi¤inizi düflünün... Baz› bilgiler bize ö¤retilir. Baz›lar›n› ko-nunun uzmanlar›ndan duyar›z. Baz›lar›n› sezgilerimizle biliriz, baz›lar›n› kendimizdeneyimledi¤imiz için, baz›lar› ise nesiller boyu “biline geldi¤i” için do¤rudur. Pekibu bildiklerimiz “kesin” do¤rular m›d›r? Mesela sadece bir bilim dal›nda uzman olankiflinin, günlük olaylar› da “do¤ru” bildi¤ini mi varsaymal›y›z? Nesiller boyu gelenbilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik de¤iflikliklerden etkilenmifl ve de¤iflmiflolamaz m›? Mesela, hava kirlili¤i yüzünden baz› bölgelerde kargalar art›k “siyah” ol-mayabilir. Peki ya gözlerimizle gördü¤ümüz her fleye inanmal› m›y›z? Mesela fiekil1.1’e bak›n. Sizce hangi çizgi daha uzun? Bir çok kifli (b) çizgisinin daha uzun oldu-¤unu söyler (çünkü öyle görür). Elinize bir cetvel al›p ölçün, göreceksiniz ki iki çiz-gi de asl›nda ayn› uzunluktad›r. Sonuç olarak bütün bu yukar›da say›lan yöntemler,bilgiye ulaflmak için s›kl›kla kulland›¤›m›z yöntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ulafl-maya çal›flmak insan›n do¤as›nda var olan bir merakt›r. Ancak bu yöntemlerle ula-fl›lan bilgilerin her zaman geçerli ve do¤ru olduklar›n› söylemek mümkün de¤ildir.

Bilim de bilgiye ulaflma yöntemlerinden biridir. Bilim’in sözlük anlam› “Evreninveya olaylar›n bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler vegerçeklikten yararlanarak sonuç ç›karmaya çal›flan düzenli bilgi”dir (Türk Dil Ku-rumu Web sitesi, http://www.tdk.gov.tr). Asl›nda bilimsel yöntemin ne oldu¤unudaha iyi anlamak için, temel özelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yöntem:

• Ampirik• Sistematik • Nesnel • S›nanabilir/yanl›fllanabilir • Genellenebilir ve • Geçici’dir .

4 Psikolo j i ye Gi r ifl

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

(a) (b)

fiekil 1.1

Müller-Lyeryan›lsamas›

Müller-Lyer yan›lsamas› ve baflka yan›lsamalar hakk›nda bilgi edinmek isterseniz Tübitaktaraf›ndan haz›rlanm›fl bu sayfaya göz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/geli-sim/psikoloji/algilab.htm#mulleryanilsama

Bilimsel yöntem ampirik bilgi sa¤lar. Sorulara cevap ararken sezgiler veya sa¤-duyu de¤il duyularla alg›lanabilen, deneyime dayal› veriler toplan›r. Sonra bu ve-riler analiz edilerek sonuçlara ulafl›l›r. Örne¤in kiflilerin kendilerinden farkl› m›yoksa benzer kiflilik yap›s›nda efllerle mi daha mutlu oldu¤unu anlamak için, çift-lerin belirli kiflilik özellikleri ölçülür ve kiflisel mutluluk de¤erleri ile iliflkisine ba-k›l›r. Bu flekilde direk veya dolayl› flekilde ölçülebilen her kavram asl›nda bize am-pirik veri sa¤lamaktad›r.

Bilimsel yöntem sistematiktir. Bilimsel metodun uygulanmas›nda önceden be-lirlenmifl, rasyonel ve sistematik bir ifllemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak“araflt›rma” denir.

Psikolojide kullan›lan araflt›rma yöntemleri hakk›nda detayl› bilgiyi 2. Ünitede ö¤reneceksiniz.

Bilimsel yöntem nesneldir. Araflt›rmac› kendi kiflisel tercih veya yarg›lar›ndanyola ç›karak de¤il objektif bir flekilde ölçtü¤ü verilerin analizi ile sonuçlara ulafl›r.Nesnelli¤i garanti etmek için araflt›rmac›lar makalelerinde kavramlar› nas›l tan›mla-y›p ölçtüklerini çok aç›k bir flekilde anlat›rlar. Böylece bu çal›flmay› tekrarlamak is-teyen bir baflka araflt›rmac›, ayn› tan›m ve ölçüm yöntemlerini kullanarak ayn› so-nuçlar›n do¤rulu¤unu test edebilir.

Bilimsel yöntem s›nanabilir, yanl›fllanabilir. Var olan yöntemlerle ampirik ve-ri toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular de¤ildir. Örne¤in“ölümden sonra hayat var m›d›r?” sorusu, günümüzdeki teknik imkânlarla veri top-lanarak s›nanabilecek bir soru de¤ildir. Ancak örne¤in yafl gruplar›na göre kiflile-rin ölümden sonra hayat›n var oldu¤una inanc›n›n de¤iflip de¤iflmedi¤i amprik ves›nanabilir bir sorudur. Ayr›ca araflt›rmac› bir çal›flma sonunda verdi¤i cevaplar›nher zaman için yanl›fllanabilece¤ini kabul eder. Bu yanl›fllanabilme, de¤iflik grup-lar, de¤iflik metotlar kullanarak yap›lan çal›flmalar sonunda olaca¤› gibi, ölçülenolay›n de¤iflmesi sebebiyle de olabilir. Dolay›s› ile bilimsel yöntemle elde edilensonuçlar her zaman için geçicidir.

Son olarak bilimsel yöntemle var›lan bilgiler genellefltirilebilir. Bilimsel yöntemtek bir bireyi de¤il bireyleri anlamaya çal›fl›r. Örne¤in haf›za sistemlerini araflt›ranbir çal›flman›n sonuçlar›, o çal›flmaya kat›lan bireylerin haf›zalar› ile s›n›rl› kalma-mal›d›r. Amaç genel olarak herhangi bir haf›za sorunu olmayan kiflilerin haf›za sis-temlerini anlamakt›r. Ancak bireysel yöntemle elde edilen bulgular›n her bir bire-ye de ayn› flekilde uygun olaca¤› düflünülemez. Ölçülen her kavram ve olgu için(bu kiflilerin boyu gibi fiziksel bir özellik veya kayg› durumlar› gibi soyut bir du-rum olabilir) kiflisel farkl›l›klar olacakt›r. Bilim ancak bu kiflisel farkl›l›klardan yolaç›karak kavramlar› ve aralar›ndaki iliflkileri anlamaya çal›fl›r.

Bilimsel yöntemlerle yap›lm›fl çeflitli araflt›rmalar›n sonuçlar› bir araya getirilerekpsikolojik olgular› aç›klayan kuramlar oluflturulur.

Sonuç olarak bilimsel yöntem, bir konu veya olay hakk›nda güvenilir ve genel-lefltirilebilir veri taban› oluflturacak bilgiler üretmeye yarayan bir yöntemdir. Sosyalbilimciler, bu yöntemi insan davran›fl› ve sosyal olgular› anlamak, aç›klamak vesosyal problemleri çözmek için kullan›rlar (Cozby, 2009).

51. Ünite - Psiko lo j in in Tan›m› ve Kapsam›

K ‹ T A P


K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Hipotez: ‹ncelenmekte olan olaylar aras›ndaki iliflkileri ve bu olaylar›n nedenlerini geçiciolarak aç›klayan fikirler, yarg›lar veya tahminlerdir. Hipotezler yap›lan çal›flmalarla yado¤rulan›r ya çürütülür. Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular aras›ndaki iliflkiyi sistematik bir biçimde aç›klayangenel bilgi ve aç›klama düzenidir. Kuramlar, çeflitli çal›flmalarda test edilen birbirleriyleiliflkili hipotezlerin desteklenmesi ile oluflturulur. Olgular› aç›klamakta ve yordamakta(tahmin etmekte) kullan›l›rlar. Ayr›ca her yeni çal›flmada test edilen hipotezler de genevar olan kuramlardan yola ç›karak oluflturulur. Bilimsel yöntem, kuramlar›n sürekli testedilip desteklenerek kuvvetlenmesini ya da var olan olgular› da kapsayacak flekilde gün-cellenmesini veya çürütülmesini gerektirir.

Psikolojide Çözümleme Düzeyleri ‹nsan davran›fl›n› etkileyen birçok sebep vard›r. Mesela ö¤len yeme¤i için ne yiye-ce¤inizi hem vücudunuzun ihtiyaçlar› (mesela fleker dengesi) hem de yeme¤i bir-likte yedi¤iniz arkadafllar›n›z›n tercihleri (mesela beraber pizza yemek) belirleye-bilir. Bu sebeplerin çeflitleri de etkiledikleri alanlar›n büyüklükleri de farkl›l›k gös-termektedir. Bu çeflitli düzeylere “çözümleme” veya “analiz” düzeyleri denir. Psi-kolojide çözümleme düzeyleri, moleküllerden beyine, duygu ve hislerden davra-n›fllara, ikili iliflkilerden, sosyal gruplara ve kiflinin içinde yaflad›¤› ortam ve kültü-re kadar çeflitli seviyeleri kapsayabilir.

Örnek olarak Tablo 1.1’de depresyona yol açan mikro-düzey sebeplerden (mole-küler), makro-düzey sebeplere (kültürel) kadar çeflitli aç›klamalar üzerinde durulmufl-tur (Lilienfeld ve ark. 2010). Her bir düzey bize önemli bir bilgi kayna¤› sa¤lamaktad›r.

Uzmanl›k alanlar›na göre psikologlar çal›flmalar›nda temel olarak bir veya bir-kaç düzeyin insan üzerindeki davran›fl›n› anlamaya çal›flabilir. Ancak genel kabuledilen görüfl, davran›fl›n tek bir düzeyde aç›klanamayaca¤› ve en do¤ru aç›klama-ya birden fazla çözümleme düzeyinin kullan›lmas› ile ulafl›laca¤›d›r.

6 Psikolo j i ye Gi r iflS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Çözümleme düzeyi Örnek

Moleküler / nörolojik düzey

Kiflilerin genetik yap›lar› ve/veya hormonal

düzeyleri onlar› depresyona yatk›n yapabilir.

Zihinsel düzey

Negatif düflünceler depresyona yol açabilir.

‹kili iliflkiler düzeyi

Mutsuz evlilikler depresyona sebep olabilir.

Tablo 1.1Çeflitli çözümlemedüzeyleri ve örnekler

PS‹KOLOJ‹ B‹L‹M‹N‹N KÖKENLER‹ VE TAR‹HÇES‹Psikolojinin bafll› bafl›na bir bilim dal› olarak kurulmas› 19. Yüzy›l ortalar›ndaolmufltur. Fakat insan do¤as›yla ilgili düflünceler psikoloji biliminden çok dahaeskidir. Psikolojinin kökenleri Antik Yunan filozoflar› ve Avrupa’daki önemlidüflünürlere kadar uzanmaktad›r. (Schacter, Gilbert & Wegner, 2008)

Antik Yunan Filozoflar›Plato ve Aristo gibi düflünürler psikoloji bilimi için çok kritik olan baz› sorular› ilkdefa sordular. Bu sorulardan baz›lar›na hâlâ tam bir cevap verilememektedir vebugün de psikologlar bu sorular› irdelemektedir. Bunlardan en önemlilerindenbirisi “‹nsanlar›n biliflsel yetenekleri ve bilgileri do¤ufltan m› gelir, yoksa sonradanm› edinilir?” sorusudur. Plato baz› bilgilerin do¤ufltan geldi¤ini savunmaktad›r. Ör-ne¤in her kültürde çocuklar seslerden kelime ve cümleler oluflturulabilece¤ini an-lay›p özel bir e¤itim almadan ana dillerini ö¤renebilmektedir. Bu durumda Plato


Sosyal düzey

Kiflilerin sosyal gruplar taraf›ndan d›fllanmas›

depresyona sebep olabilir.

Kültürel düzey

Sosyal deste¤in az oldu¤u kültürlerde kiflilerin

depresyona girme ihtimali daha fazlad›r.

Resim 1.1

Kaynak: http://psychclassics.yorku.ca/

çocuklar›n dil ile ilgili bir bilgiyle do¤duklar›n› savunur. Öte yandan, Aristo’ya gö-re do¤du¤unda insan beyni “tabula rasa” yani bofl bir levhad›r ve sonradan yafla-nan deneyimlerle flekillenir. Aristo’nun bak›fl aç›s›ndan dil ö¤renimi, çocu¤un de-neyimleri çerçevesinde geliflmektedir.

Günümüzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen do¤ufltan geldi¤ine ya datamamen deneyimle olufltu¤una pek ihtimal verilmemektedir. Ancak “‹nsanlar›nbiliflsel yetenekleri ve bilgileri do¤ufltan m› gelir, yoksa sonradan m› edinilir?” so-rusu günümüzde psikologlar›n tart›flmaya devam etti¤i ve cevaplarken Yunan filo-zoflar›n›n bak›fl aç›lar›ndan da faydaland›¤› bir sorudur.

Frans›z ve Alman DüflünürlerPsikolojinin temelini oluflturan filozoflardan biri de 17. yüzy›lda yaflam›fl olan Fran-s›z düflünür René Descartes’t›r. Descartes’a göre beyin ve zihin birbirinden farkl›-d›r. Beyin somut maddeden oluflmaktad›r, zihin ise ruhani bir varl›kt›r. Beyin vezihnin birbirlerinden ayr› ancak etkileflimde olduklar› fikrine dualizm (ikicilik)denmektedir.

Descartes’tan sonra beyin ve zihin hakk›nda düflünülmeye devam edildi. Almandüflünür Franz Joseph Gall, frenoloji (kafatas› bilimi) adl› bir teori ortaya att›. Fre-nolojiye göre beynin farkl› k›s›mlar› farkl› görevler üstlenmektedir. Frenoloji kafata-s›n›n üzerindeki girinti ve ç›k›nt›lardan bir kiflinin özellik ve yeteneklerini anlama-n›n mümkün oldu¤unu iddia etmektedir. Bu teori bugünkü biliflsel psikolojinin te-melini oluflturur. Ancak frenolojinin bugün psikolojide bir geçerlili¤i kalmam›flt›r.

Ünlü bir psikolog olan Ebbinghaus 1908 y›l›nda Psikoloji bilimini tan›mlarken “psikolo-jinin uzun bir geçmifli ama k›sa bir tarihi vard›r” demifltir. Bu deyifli aç›klay›n›z.

‹nsan do¤as› ile ilgili sorulara cevap ararken bilimsel yöntemlerin kullan›lmas›19. yüzy›lda bafllam›flt›r. Bu dönemde psikolojide çeflitli düflünce okullar› etkiliolmufltur.

Yap›salc›l›k19. yüzy›l›n ortas›nda Almanya’da fizyoloji e¤itimi alan bilim insanlar› psikolojiyiçok etkilediler. Helmholtz’un kurba¤alarla yapt›¤› deney bu etkilerden biridir.Helmholtz, d›flar›dan gelen bir dürtünün beyinde alg›lanmas›n›n hemen olmad›-¤›n›, belli bir vakit ald›¤›n› gösterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat, psikolojininbir bilim olarak kurulmas› Wilhelm Wundt’un çal›flmalar› ile olmufltur. 1879’da Le-ipzig Üniversitesi’nde ilk psikoloji laboratuar›n› açan Wundt, bilimsel psikolojininkurucusu say›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Wundt’a göre psikoloji “bilinç” kavram›na odaklanmal›d›r. Bilinç, bir insan›ntüm öznel deneyimlerini içerir. Wundt öznel deneyimlere odaklan›rken içgözlemmetodunu benimsemifltir. ‹çgözlem, bir kiflinin kendi öznel deneyimlerine bak›fl›anlam›na gelmektedir. Wundt bilinci anlamaya çal›fl›rken bir bütünü parçalar›naay›rarak incelemek gerekti¤ini savunmufltur. Bu yaklafl›m Wundt’un ö¤rencisi olanEdward Titchener taraf›ndan bilincin yap›s›n› tan›mlamaya çal›flt›klar›ndan ötürü“yap›salc›l›k” olarak adland›r›lm›flt›r (Bernstein ve ark., 2006).

Wundt ile ayn› zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechnergibi di¤er Alman psikologlar da görme ve di¤er alg›lar üzerinde önemli çal›flmalaryapmaktalard›.

GestaltWundt ile ayn› dönemde önemli çal›flmalar yapan baflka bir Alman psikolog daHermann Ebbinghaus’tur. Ebbinghaus’a göre bilinç kadar incelenmesi gereken birdi¤er konu da ö¤renme ve haf›za gibi zihinsel süreçlerdir. Ebbinghaus’un çal›flma-lar›, bugün bile haf›za hakk›nda bildiklerimizin temelini oluflturmaktad›r (Schacter,Gilbert, & Wegner, 2008).

1912’de Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler gibi di¤er Alman psiko-loglar Wundt’un insan deneyimlerini ve bilincini parçalara bölerek inceleme fikrinekarfl› ç›km›fllard›r. Almancada bütün anlam›na gelen Gestalt kelimesi bu psikolog-lar›n oluflturdu¤u ak›m›n ismi olmufltur. Gestalt ak›m›na göre, bir deneyimin bütünü,onun parçalar›n›n toplam›yla ayn› de¤ildir. Bilinci anlaman›n yolu, parçalar› de¤iltüm deneyimi bir bütün olarak çal›flmaktan geçmektedir. (Bernstein ve ark., 2006).

PsikanalizWundt Almanya’da bilinci araflt›r›rken Sigmund Freud da Avusturya’da bilinçalt›-n› araflt›rmaktayd›. Freud, bir t›p doktoru olarak tüm davran›fllar›n ve ak›lsal sü-reçlerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayand›¤›na inanm›flt›. Fakat, 1800’le-rin sonlar›nda, birkaç hastas›n›n etkisiyle fikrini de¤ifltirdi. Bu hastalar›n ortaközelli¤i, hastal›k semptomlar›n› göstermelerine karfl›n, hastal›klar›n›n hiçbir fizik-sel sebebinin olmamas›yd›. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla görüflen Freud,


Resim 1.2

Wilhelm Wundt(1832-1920)

Kaynak: http://www.quintpub.com/display_detail.php3?psku=B2923

onlar›n hastal›klar›n›n sebeplerinin fizikselolmad›¤›n›, bilinçlerinden att›klar› prob-lemlerin hastal›klar› do¤urdu¤unu ileri sür-dü (Feldman, 2010).

Freud, bu görüflmelerden sonra, tümdavran›fllar›n ve hatta ciddi zihinsel sorun-lar›n bile sebebinin tek oldu¤una kanaatgetirdi. Ona göre sebep, bilinçalt›m›zdakiçat›flmalard›. Elli y›la yak›n bir süre boyun-ca Freud çal›flmalar›n› ve fikirlerini psika-naliz ad› alt›nda toplad›. Psikanaliz, hembir kiflilik teorisi, hem bir ak›l hastal›klar›teorisi, hem de bir seri tedavi yönteminiiçermektedir (Bernstein ve ark., 2006).

Freud’un teorisi genifl laboratuar çal›flmalar› üzerine de¤il, s›n›rl› say›da vakaçal›flmas› üzerine kurulmufltur. Dolay›s›yla günümüzde tamamen bilimsel ve ge-çerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birçok teoriyetemel oluflturmufltur.

‹fllevselcilikWilliam James ve G. Stanley Hall Amerika’daki ilk psikoloji laboratuarlar›n› kur-mufllar ve psikolojiye yön vermifllerdir. James hem Wundt’un hem de yap›salc›la-r›n yaklafl›mlar›n› reddetmifltir. James’e göre bilinci kendi bafl›na çal›flamayacakparçalara bölmenin bir anlam› yoktur. Bunun yerine, Darwin’in evrim teorisine pa-ralel olarak alg›lar›n, haf›zan›n, ya da di¤er ak›lsal süreçlerin insanlar›n ortamlar›-na adapte olmalar›n› nas›l kolaylaflt›rd›¤›na odaklanm›flt›r. Bu ak›ma “ifllevselcilik”denmektedir ve bu ak›m bilincin insanlar›n karar verme ve problem çözme gibibecerilerinde nas›l rol oynad›¤›n› anlamaya yönelmifltir.

Davran›flç›l›kDavran›flç›l›k 1920-1960 aras›nda psikoloji bilimini domine etmifl önemli bir ak›m-d›r. Bu ak›m Darwin’in fikirlerine dayan›r. 1900’lerden sonra Darwin’in evrim te-orisi, psikologlar›, insanlar› anlamak için hayvanlar› incelemeye yöneltti. E¤er in-sanlar ve hayvanlar benzer flekillerde evrimlefltiyse o zaman insan davran›fllar›n›anlamak için hayvanlarla çal›flmak uygun bir yol olabilirdi. Bu dönemde psikolog-lar, hayvanlar› gözlemleyerek ö¤renme, haf›za, problem çözme ve baflka ak›lsalsüreçlerle ilgili birçok bilgi edindi (Feldman, 2010).

Ayn› dönem içinde, John B. Watson, psikolojinin en önemli bilgi kayna¤›n›ngözlemlenebilen davran›fllar oldu¤unu iddia etti. Watson’a göre, ne bilince ne debilinçalt›na odaklanmak anlaml›yd›. Önemli olan, gözlemlenebilen davran›fllaraodaklanmakt›. Watson, en önemli sürecin ö¤renme oldu¤unu, ve hem hayvanlar›nhem de insanlar›n ö¤renme sonucunda çevrelerine uyum sa¤layabildiklerini önesürmüfltür. B. F. Skinner da flartlanmay› çal›flarak davran›flç› ak›m›n bir baflka ön-cüsü olmufltur.


Resim 1.3

Sigmund Freud(1856 – 1939)

Kaynak: http://www.freudfile.org/

Modern Psikoloji 1960’larda bilgisayar teknolojisinin geliflmesi ile beyindeki süreçlerin yeni teknolo-jilerle izlenmesi mümkün olmufltur. Bu da davran›flsal ak›m›n etkisini azaltm›flt›r.Bu ak›m›n yerini biliflsel psikoloji alm›flt›r. Bugün, özellikle teknolojik yenilikler sa-yesinde insan›n zihinsel süreçlerini bilimsel tarafs›zl›kla çal›flmak mümkün halegelmifltir. Sonuç olarak ana ak›m psikoloji hem davran›fllar› hem de zihinsel süreç-leri araflt›ran bir bilim dal› haline gelmifltir.

Psikolojinin bafllang›c› Avrupa’da olsa da, çal›flmalar›n ilerlemesi ve h›zlanmas›19. Yüzy›l sonlar›nda ve 20. Yüzy›l bafllar›nda Amerika’ya göç eden bilimciler sa-yesinde Amerika’da olmufltur. Günümüzde halen psikologlar›n ço¤u Amerika’da-d›r (Feldman, 2010), ancak psikoloji h›zla evrenselleflmektedir.

Psikolojinin bir bilim dal› olarak geliflmesindeki önemli kifliler ve olaylar hakk›ndaki bil-gilere http://www.learner.org/discoveringpsychology/history/history_nonflash.html adre-sinden daha detayl› olarak ulaflabilirsiniz.

Psikolojinin bir bilim olarak geliflmesinde rol alan isimlerin büyük ço¤unlu¤u beyaz, er-kek ve Kuzey Amerika veya Avrupal› bilim insanlar›d›r. Sizce bu durumun psikolojin çal›fl-ma alanlar› ve kuramlar› üzerinde bir etkisi olmufl mudur? Aç›klay›n›z.

PS‹KOLOJ‹DE YAKLAfiIMLARfiekil 1.2’ye bak›n. Ne görüyorsunuz? E¤er beyaz k›sma odaklan›rsan›z figür olarakbir vazo, e¤er siyah k›sma odaklan›rsan›z figür olarak birbirine bakan iki yüz gö-rürsünüz. Yani ayn› objenin neresine odakland›¤›n›za göre, ne gördü¤ünüz de¤i-flebilir. Her ikisi de do¤ru alg›lard›r.

Psikolojide de bu flekilde ayn› davran›-fl› de¤iflik bak›fl aç›lar›ndan çal›flan yakla-fl›mlar (perspektif) vard›r. Bu yaklafl›mlar,sadece sorulan sorular› de¤il, veri toplamayöntemlerini de etkiler. Mesela, “sald›r-ganl›k” konusunu örnek alal›m. Biyolojikyaklafl›m beyin ve sinir sisteminin sald›r-ganl›¤a etkisini incelerken davran›flsal yak-lafl›mdan bir araflt›rmac› çevreden gelenödül ve cezaland›rmalar›n sald›rganl›¤› art-t›r›p artt›rmad›¤› ile ilgilenebilir. Sosyokül-türel yaklafl›mdan bir araflt›rmac›n›n temelilgisi ise kültürün sald›rganl›k üzerindekietkisi veya sald›rganl›k davran›fl›n›n çeflitlikültürlerde nas›l de¤iflti¤i olabilir. Bu sorulara cevap ararken biyolojik yakla-fl›m beyin görüntüleme yöntemleri veya hormon ölçümleri kullan›rken davra-n›flsal yaklafl›ma göre bir araflt›rmada sadece görünen davran›fllar veri olarakkullan›labilir.

Günümüzde psikolojide, bir önceki bölümde anlat›lm›fl olan yap›salc›l›k veyaifllevselcilik gibi düflünce okullar› ortadan kaybolmufl, yerini biyolojik, davran›flsal,biliflsel gibi çeflitli yaklafl›mlara b›rakm›flt›r (Bernstein ve ark., 2006). Afla¤›da mo-dern psikolojinin önemli yaklafl›mlar› özetlenmifltir (Eysenck, M, 2009; Feldman,2010, Rathus, 2012).


S O R U

D ‹ K K A T

DÜfiÜNEL ‹M

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiekil 1.2

Figür-zeminyan›lsamalar›(Rubin figürü)

Psikolojide yaklafl›mlar birdavran›fl›n veya zihinselsürecin ele al›n›fl fleklinietkiler. Her bir yaklafl›mbireylerin neden belirli birbiçimde davrand›klar›nailiflkin farkl› aç›klamalargetirir. Çeflitli yaklafl›mlarbir araya geldi¤inde birbütün olarak insan›anlamam›za katk›dabulunurlar.

Biyolojik Yaklafl›mBiyolojik yaklafl›m, zihinsel süreçler ve davran›fllar›n büyük oranda biyolojik sü-reçlerle belirlendi¤ini varsayar. Bu yaklafl›m, genetik faktörler, hormonlar ve beyingibi biyolojik ö¤elerin psikolojik süreçleri etkilemesi üzerine kuruludur. Bu ak›mdâhilindeki çal›flmalar, fiziksel de¤iflimleri inceleyerek bunlar›n psikolojik olgular-la ba¤lant›lar›n› kurmaya çal›fl›r.

Nörobilimsel Yaklafl›mNörobilim, insan davran›fllar›n›n aç›klamalar›n› beyin, sinir sistemi ve biyolojik fak-törlerde arar. Özellikle geliflmifl teknolojiler sayesinde beynin iflleyiflinin incelene-bilir hâle gelmesiyle psikolojide nörobilimsel yaklafl›m›n yeri genifllemektedir. Bi-yolojik ve evrimsel perspektiflere yak›n duran bu yaklafl›m›n en belirgin oda¤›,davran›fllar›n nörolojik temellerini araflt›rmak üzerinedir.

Evrimsel Yaklafl›mPsikolojiye evrimsel yaklafl›m, Charles Darwin’in evrim teorisi üzerine kuruludur.Buna göre, insan ve hayvanlar›n günümüzde sergiledi¤i davran›fllar, do¤al seleksi-yonun bir sonucudur. Dolay›s›yla, kiflileraras› iliflkilerin dinamikleri, efl seçimi, yar-d›m etme gibi olumlu davran›fllar gibi birçok davran›fl›n insanlar taraf›ndan göste-rilmesi evrimsel süreç boyunca yaflananlar›n bir sonucu olarak aç›klanabilir.

Psikodinamik Yaklafl›mFreud’un psikanalizine dayanan bu yaklafl›m, insanlar›n kendi içlerindeki bilinçd›-fl› psikolojik çat›flmalar› üzerine yo¤unlafl›r. Freud’a göre, içsel mücadelelerin ço¤uinsanlar›n do¤al ihtiyaçlar›n›n peflinden gitme iste¤iyle toplumsal kurallar aras›n-daki çat›flmadan kaynaklanmaktad›r. ‹nsan davran›fllar› da, kiflilerin kontrolü alt›n-da olmayan bu içsel çat›flmalar›n bir sonucu olarak gerçekleflmektedir.

Davran›flsal Yaklafl›mDavran›flsal yaklafl›m, tamamen insanlar›n gözlenebilir hareketleriyle davran›fllar›-na ve bunlar›n nas›l ö¤renildi¤ine yo¤unlafl›r. Watson ve Skinner’›n perspektifinedayanan bu yaklafl›m, psikolojinin insan zihni içinde geçen ve gözlemlenemeyensüreçlere de¤il objektif olarak gözlenebilen davran›fllara odaklanmas›n› savunur.Bu yaklafl›m›n önemli bir yönü, davran›fllar›n insanlar›n do¤ufltan getirdikleri özel-lik ve yap›lar›ndan do¤maktan ziyade çevre etkisiyle sonradan ö¤renildi¤ini vur-gulamas› ve bu nedenle ö¤renme süreçlerinin nas›l gerçekleflti¤ini incelemesidir.

Biliflsel Yaklafl›mBiliflsel yaklafl›m, yaln›zca gözlemlenebilir davran›fllara odaklanan davran›flsal yak-lafl›m›n tam aksine, insanlar›n zihinlerinde olup biten ve direkt olarak gözlemlene-meyen süreçlerle ilgilenir. Bu yaklafl›m, bilginin alg›lan›fl ve ifllenifl süreçlerinindavran›fllara olan etkisine yo¤unlafl›r. Bu süreçlerin ço¤u otomatik olarak ve bilinç-d›fl›nda gerçekleflmektedir. Bu yaklafl›m do¤rultusunda insanlar dünyay› alg›lay›fl-lar› bak›m›ndan bir bilgisayara benzetilebilir. D›flar›dan gelen bilgiler biliflsel süreç-ten geçmek üzere alg›lanan girdiler; davran›fllarsa bu girdilerin ifllenmesi sonucuortaya ç›kan ç›kt›lar olarak görülmektedir.


‹nsanc›l Yaklafl›m Biyolojik, biliflsel ve davran›flsal yaklafl›mlardan farkl› olarak insanc›l yaklafl›m çer-çevesinde insan davran›fllar› biyolojik etkenler, zihinsel süreçler ve çevreden ö¤re-nilenlerin de¤il, her insan›n kendine has dünyay› alg›lay›fl flekliyle iliflkilendirilir.Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslow’un çal›flmalar›na dayanmaktad›r. Buperspektife göre, insanlar hayatlar›n›n ve davran›fllar›n›n kontrolünü ellerinde tu-tar; herkes kendini gelifltirmek ve potansiyeline eriflmek amac›yla hareket etmek-tedir. Tüm insanlar birbirlerinden farkl› oldu¤undan, bir kiflinin davran›fllar› ancako kiflinin deneyimleri ve özellikleri üzerinden anlamland›r›labilir.

Sosyokültürel Yaklafl›mPsikolojide sosyokültürel yaklafl›m, sosyal ve kültürel etkilerin insan davran›fllar›-na olan önemli etkisine yo¤unlafl›r. Bu yaklafl›ma göre, insan davran›fllar›n› aç›k-larken sosyal ve kültürel çevrenin etkisini de¤erlendirmek büyük önem tafl›mak-tad›r. Bu perspektif, genetik ve biyolojik faktörlerin yan› s›ra, sosyokültürel etken-lerin insanlar›n tutum ve davran›fllar›n›n oluflmas›nda etkili oldu¤u düflüncesinedayan›r. Farkl› kültürlerde davran›fllar›n farkl› anlamlar› olabildi¤inden, kiflilerindavran›fllar› incelenirken geldikleri kültürün hesaba kat›lmas› ve psikolojik arafl-t›rmalar›n kültüre hassasiyet göstermesi gerekti¤i görüflü, bu yaklafl›m›n temel tafl-lar›n› oluflturur.

EklektisizmGünümüzde psikologlar, önceki bölümde aç›kland›¤› gibi, insanlar›n düflünce vedavran›fllar›n› birçok farkl› yaklafl›mdan incelemekte ve aç›klamaya çal›flmaktad›r.Psikologlar çal›flmalar›n› yaln›zca tek yaklafl›mla s›n›rland›rmak zorunda de¤ildir.Eklektisizm, insan davran›fllar›n› aç›klarken birçok yaklafl›m› harmanlamak anlam›-na gelir. Örne¤in bir kiflinin agresif davran›fllar› aç›klanmaya çal›fl›l›rken hem aile-de ö¤renilmifl davran›fllara, hem de kiflinin yetiflti¤i kültürdeki cinsiyet rollerinee¤ilerek davran›flsal ve sosyokültürel yaklafl›mlar bir arada kullan›labilir. Eklekti-sizm sayesinde farkl› bak›fl aç›lar› birlefltirilerek daha kapsaml› ve geliflmifl kuram-lar üretilip araflt›rmalar gerçeklefltirilebilmektedir.

PS‹KOLOJ‹N‹N ÇALIfiMA KONULARI VE D‹⁄ERB‹L‹MLERLE ‹L‹fiK‹S‹Psikologlar›n çal›flma konular› çok çeflitlidir; sinir sistemi, duyular ve alg›lar, ö¤ren-me ve haf›za, zekâ, dil, düflünce, geliflim, kiflilik, sosyal topluluklar içinde normaldavran›fllar, psikolojik hastal›klar ve tedavi yöntemleri s›kl›kla çal›fl›lan bafll›klard›r.Bu kitapta bu konular›n birkaç›n› tan›yaca¤›z ve ayr›ca psikolojinin uygulama alan-lar› hakk›nda bilgi edinece¤iz.

Asl›nda insan› çal›flan birçok bilim dal›n›n özünde, insan davran›fl›n› anlama ça-bas› vard›r. Dolay›s›yla psikoloji bilimi, insan davran›fl›n› çeflitli yönlerden çal›flanbiyoloji, t›p, sosyoloji ve ekonomi, gibi bir çok temel ve sosyal bilim dal›yla yak›n-dan iliflkilidir (Baymur, 1994).

Örne¤in sosyoloji ile psikoloji birbirinden beslenen ve birçok kesiflme alan›olan bilim dallar›d›r. Sosyoloji (toplumbilim), toplumsal yap›y› inceler. Toplumuoluflturan bireyler ise psikolojinin araflt›rma konusudur. Bireyler ve toplum birbi-rinden ba¤›ms›z parçalar olmad›¤›ndan, toplumsal yap›n›n ve bireylerin incelen-mesinde bu iki bilim dal› birbirlerinin bak›fl aç›s› ve araflt›rmalar›n› çal›flmalar›na


entegre etmektedirler. Özellikle bireylerin toplum içindeki davran›fllar›n› inceleyensosyal psikoloji, sosyoloji ve psikolojinin kesiflimiyle oluflan bir alt dald›r.

‹nsan bedeni ve sinir sisteminin insan›n davran›fllar›na olan etkisi hem t›pç›-lar›n hem de psikologlar›n ortak konusudur. Zaten zihinsel hastal›klar› tedavietmede bir t›p uzman› olan psikiyatristler ile klinik psikologlar birlikte çal›flabil-mektedir. Ayr›ca nöropsikologlar›n ve biliflsel psikologlar›n çal›flmalar› yafllan-ma ve beyindeki hasarlar›n insanlar›n alg›lar›n› ve zihinsel yeteneklerini nas›letkiledi¤ini göstermektedir. Doktorlar da bu bulgulara göre hastalara tavsiyelervermektedirler.

Ekonomistler çeflitli insan davran›fllar›n› ekonomik ba¤lamlarda anlamayaçal›fl›rlar. Mesela s›kl›kla çal›flt›klar› “karar verme süreçleri” sosyal ve biliflsel psi-koloji alanlar›ndaki birçok çal›flma ve teoriden faydalanmaktad›r. Öyle ki 2002y›l›nda Daniel Kahneman ad›ndaki psikolog, ekonomi alan›nda Nobel ödülükazanm›flt›r.

Psikoloji araflt›rmalar›n›n temelinde istatistik bilimi vard›r. Yukar›da bahsedildi-¤i gibi psikologlar, hipotezlerini test etmek ve kuramlar oluflturmak için insanlar-dan ampirik veri toplarlar. Bu verilerin analizi ve yorumlanmas› için çeflitli istatis-tiksel yöntemler kullan›l›r. Ayn› zamanda insan davran›fl›n›n karmafl›kl›¤›n› çözmegereklili¤i, çeflitli istatistiksel analizlerin kurgulanmas›na da f›rsat vermifltir. Dolay›-s›yla psikoloji, matematik ve istatistikle de yak›n iliflki içindedir.

Psikolojinin Alt Dallar›Psikologlar, insan zihni ve davran›fllar›n›n birçok yan›na odaklanabilirler. Bu fark-l› odaklar, psikolojinin alt dallar›n› oluflturmaktad›r. Afla¤›da psikolojinin çeflitli altdallar›na ve bu alt dallar›n belli bafll› ilgi alanlar›na k›saca de¤inece¤iz.

Biyolojik PsikolojiBiyolojik psikoloji ya da di¤er bir ad›yla fizyolojik psikoloji, bedendeki fizyolojiksüreçler, hormonal sistemler ve beynin iflleyiflini, davran›fllar ve zihinsel süreçleriaç›klamakta kullanan alt dald›r. Özellikle genetik faktörlerin kiflilik ve davran›flla-r›m›zla olan ba¤lant›s›, organlar›m›z›n stresle bafla ç›kmadaki rolü gibi konular,biyolojik psikologlar›n ilgi alan›na girer. Biyolojik psikologlar bu konular üzerin-de çal›fl›rken ileri teknoloji ürünü tarama cihazlar› gibi cihazlar kullanarak insanbeynini inceler; beyin aktiviteleri ile zihinsel süreçler aras›nda ba¤lant›lar kurma-ya çal›fl›r.

Biliflsel PsikolojiBiliflsel psikologlar, alg›lama, ö¤renme, haf›za, zekâ, bilinç gibi zihinsel süreçlerve yetilerle ilgilenir. Bu alanda çal›flan psikologlar›n yo¤unlaflt›klar› ilginç konu-lardan biri de insanlar›n çevrelerindeki bilgileri alg›larken birtak›m yan›lsamalaryaflamalar›d›r. Örne¤in, illüzyon içeren resimlere bakt›¤›m›zda, her seferinde ay-n› resme bak›yor olmam›za ra¤men ayn› görüntüyü alg›lamayabiliyoruz. Bu dabeynimizin alg›lama esnas›nda uyaranlar› nas›l zihinsel olarak de¤ifltirebildi¤ineiflaret eder. Biliflsel psikologlar, gözle görülemeyen zihinsel süreçleri, gözlemle-nebilen tepki ve davran›fllar üzerinden anlamaya çal›fl›rlar. Örne¤in, bir kiflininkendisine yöneltilen bir soruyu duymas›yla yan›t vermesi aras›nda gerçekleflen vedirekt olarak gözlemlenemeyen biliflsel süreçler, biliflsel psikologlar›n araflt›rmakonular›na dâhildir.


Geliflimsel PsikolojiGeliflimsel psikologlar insanlar›n zihinsel süreç ve davran›fllar›n›n hayat boyu nas›lde¤iflti¤ini inceler. Do¤umdan ileri yafllara kadar insanlar›n zihinsel yetilerininhangi sebeplerle, ne flekilde de¤iflti¤ini ve bu de¤iflimlerin nas›l sonuçlara yol aç-t›¤›n› anlamaya çal›fl›rlar. Bu alandaki çal›flmalar, ba¤lanma, çocuk bak›m›, ergen-lik dönemindeki de¤iflimlerden, ileri yafllarda haf›zadaki de¤iflimler ve yafll› bak›-m›na kadar genifl bir konu skalas›n› kapsar ve bu çal›flmalardan edinilen sonuçlarbirçok alandaki uygulamalarda kullan›labilir. Geliflimsel psikologlar özellikle ço-cukluk dönemi ve bu dönemdeki deneyimlerin kiflinin eriflkin hayat›na etkileri ileilgilenirler. Örne¤in, geliflimsel psikologlar, bebeklik döneminde anne ile çocukaras›ndaki ba¤lanman›n, çocu¤un eriflkin olduktan sonraki iliflkilerine nas›l yans›-d›¤› gibi konularda sorular sorar ve araflt›rmalar yapar.

Kiflilik PsikolojisiKiflilik psikolojisi, bireyleri birbirinden ay›ran kiflilik özellikleri üzerine yo¤unlafl›r.Kiflilik psikologlar›, insanlar›n karakter özelliklerini anlayabilmek için çeflitli kifliliktestleri gelifltirir. Bu testler, her bir bireyin d›fladönüklük, yenili¤e aç›kl›k, duygu-sall›k gibi birçok kiflilik özelli¤ine ne düzeyde sahip oldu¤unun anlafl›lmas›n› sa¤-lar. Bu sayede, bu kiflilik özelliklerinin baflkalar›na önyarg›yla yaklaflma, stresle bafledebilme, depresyon riski gibi pek çok konuyla iliflkisini incelerler. Kiflileraras›farkl›l›klara yo¤unlaflan psikologlar, zekâ üzerine de çal›flmalar yapmaktad›r. Pozi-tif psikoloji alan›yla ilgilenen kiflilik psikologlar› da özellikle insanlar›n iyimserlikve mutlulu¤a ulaflabilmelerini sa¤layan özelliklerin neler oldu¤unu araflt›rmaktad›r(Snyder & Lopez, 2009).

Klinik PsikolojiKlinik psikologlar, zihinsel hastal›klar›n nedenleri ve tedavileri üzerine araflt›rma-lar yapar ve hastalara sorunlar›n›n üstesinden gelmelerinde yard›mc› olur. Depres-yondan flizofreniye kadar birçok sorun ve hastal›¤›n genetik ve çevresel faktörler-le iliflkisinin araflt›r›lmas›, en etkili tedavi yöntemlerinin gelifltirilmesinde kullan›l-maktad›r.

E¤itim PsikolojisiE¤itim psikolojisi, psikolojinin ö¤retme ve ö¤renme süreçleri üzerine yo¤unlaflanalt dal›d›r. E¤itim psikologlar›, özellikle ö¤retim tekniklerinin gelifltirilmesi, okulterk oranlar›n›n düflürülmesi, ö¤renimin en etkili flekilde gerçekleflmesi gibi önem-li uygulamalar› olan konular üzerinde çal›fl›r. Ayr›ca IQ ölçümü, ö¤rencilerdeki ö¤-renim güçlüklerinin tespit edilmesi ve ö¤rencilerin okuldaki memnuniyetlerinin ar-t›r›lmas›yla ilgili çal›flmalar yapar.

Sosyal PsikolojiSosyal psikoloji, insanlar›n birbirlerini nas›l etkilediklerini, birbirleriyle olan iliflki-leri ve grup içindeki davran›fllar›n› inceler. Sosyal psikologlar›n ilgilendi¤i konulargruplar›n insanlar›n tutum ve davran›fllar›na etkisinden, önyarg›, kiflileraras› iliflki-ler ve iknaya kadar uzan›r. Örne¤in ikna üzerine çal›flan sosyal psikologlar, siga-ray› b›rakma gibi konularda insanlar üzerinde en etkili olacak mesajlar ve kampan-ya flekilleri üzerine araflt›rmalar yapabilirler. Gruplar aras› iliflkilerle ilgilenen sos-yal psikologlar ise insanlar›n aidiyet hissettikleri milliyet, cinsiyet gibi gruplar›ndavran›fllar›n› ve baflkalar›na yaklafl›mlar›n› nas›l etkiledi¤ini araflt›rabilirler.


Kültürel PsikolojiKültürel psikoloji, kültürün insanlar› nas›l flekillendirdi¤iyle düflünce ve davran›fl-lar›na nas›l yans›d›¤›n› ele al›r. Farkl› kültürlerdeki yaflay›fl flekilleri, normlar ve ge-lenekler, insanlar›n psikolojik süreçleri yaflay›fl›n› farkl›laflt›rmakta ve davran›fllar›-na yans›maktad›r. Kültürel psikolojinin ortaya ç›k›fl›yla kültür ve psikoloji iliflkisiönemsenmeye bafllanm›fl, Amerika ve Avrupa kültürlerinden farkl› kültürlerde ye-tiflen insanlar›n psikolojik olgular› üzerine çal›fl›lmaya bafllanm›flt›r.

Endüstri ve Örgüt PsikolojisiEndüstri ve örgüt psikologlar› insanlar› ifl ortam›nda inceler. Liderlik, verim, per-formans, iflten al›nan tatmin, motivasyon, ekip çal›flmas› gibi konularda araflt›rma-lar yürütür. ‹flyerleri, endüstri ve örgüt psikologlar›n›n çal›flmalar›ndan performansve verimi art›rma, çal›flanlar›na etkili e¤itimler verme ve çal›flan memnuniyetini ar-t›rma gibi birçok alanda yararlanmaktad›r.

NöropsikolojiNöropsikoloji, beyin ve davran›fl iliflkisine yo¤unlaflarak beynin ve genel olarak si-nir sisteminin insan davran›fl›nda rolünü araflt›r›r. Çeflitli kaza ya da hastal›klar› so-nucu beyinlerinin belirli k›s›mlar› hasar gören bireyler üzerine çal›flan nöropsiko-loglar, rehabilitasyon programlar›n›n oluflturulmas› ve uygulanmas› ile de ilgilenir.

Kantitatif Psikoloji/PsikometriKantitatif psikoloji, ölçümleme, araflt›rma dizayn› ve istatistiksel analiz gibi konu-lara yo¤unlafl›r. ‹nsan özelliklerinin ölçülebilmesi için çeflitli metotlar›n gelifltirilme-si, psikolojik süreçlerin matematiksel olarak modellenmesi, veri analizi gibi konu-lar, kantitatif psikologlar›n ilgi alan›na girer. Kantitatif psikologlar yeni ve etkinaraflt›rma metotlar› gelifltirilmesi üzerine de çal›fl›rlar.

Psikolojinin Uygulamal› Alt Dallar›Psikolojinin uyguland›¤› alanlar aras›nda psikolojik dan›flmanl›k, adalet, sa¤l›k gi-bi alanlar say›labilir. Psikolojik dan›flmanl›k, klinik psikolojiye yak›n bir alan olupinsanlarla terapi çerçevesinde ilgilenmeyi kapsar. Adalet alan›nda çal›flan psikolog-lar, adli süreçlerin psikolojik yönüyle ilgilenir. Bu alanda çal›flan psikologlar özel-likle suç davran›fllar›, suçlu psikolojisi ve suç araflt›rmalar› üzerine yo¤unlafl›r. Hü-kümlü ve cezaevi çal›flanlar›n›n psikolojilerine yo¤unlafl›r, dava süreçleri üzerineçal›flabilirler. Sa¤l›k psikologlar› ise toplum sa¤l›¤›n› desteklemek ve sa¤l›ks›z dav-ran›fllar›n azalt›lmas›n› sa¤lamak üzerine çal›fl›r. Zararl› madde kullan›m›n›n azalt›l-mas›ndan, düzenli sa¤l›k kontrollerinin art›r›lmas› ve kanser, kalp krizi gibi sa¤l›kriskleriyle mücadeleye kadar, toplum sa¤l›¤›yla ilgili çeflitli konular sa¤l›k psiko-loglar›n›n ilgi alan›ndad›r.

Klinik psikolog ve psikiyatristlerin e¤itimlerindeki ve çal›flma alanlar›ndaki faklar nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


N N

4

Türk Psikologlar Derne¤i web sitesine bu linkten ulaflabilirsiniz.http://www.psikolog.org.tr/

Psikolojinin alt dallar› ile çeflitli yaklafl›mlar› nas›l iliflkilendirebilirsiniz? Örnek vererekaç›klay›n.

PS‹KOLOGLAR NE ‹fi YAPAR?Psikoloji üzerine lisans derecesi alan psikologlar, psikolojinin alt dallar›ndan birin-de yüksek lisanslar›n› tamamlayarak bu alanda uzmanlaflabilir. Psikoloji, birçok altdal› olan bir alan oldu¤undan, psikologlar dan›flmanl›ktan e¤itime ve insan kay-naklar›na kadar pek çok farkl› ifl alan›nda çal›flabilmektedir. Birçok psikolog, kari-yerlerini doktora dereceleriyle devam ettirerek akademisyen olarak üniversitelerdeçal›flmakta veya araflt›rma flirketleri ve sivil toplum kurulufllar›nda araflt›rmac›l›kyapmaktad›r. Kariyerlerine ifl hayat›nda devam etmeyi seçen psikologlar ise pekçok özel flirket ve devlet kurumunda farkl› alanlarda ifl bulabilmektedir.

Doktora Dereceleri (Amerika) %

Klinik 47

Klinik/Nöropsikoloji 3

Psikolojik dan›flman 7

Sa¤l›k 1

Nörobilim/fizyoloji 3

Okul veya E¤itim 8

Biliflsel 3

Geliflim 5

Deneysel 1

Endüstri-Örgüt 4

Sosyal 4

Di¤er uygulamal› alanlar 5

Di¤er araflt›rma alanlar› 9

Yüksek Lisans Dereceleri (Türkiye) %

Klinik 44

Sosyal 12

Geliflim 10

Deneysel 6

Endüstri-Örgüt 5

Psikolojik Dan›flmanl›k 5

Di¤er 18


Tablo 1.2Türkiye veAmerika’daPsikolojinin altdallar›ndan al›nanyüksek lisansderecelerininda¤›l›m›

Not: Türkiye’de her alanda doktora program› olmad›¤› için yüksek lisans dereceleri esasal›nm›flt›r. (Sümer, M›s›rl›soy, Helvac›, 2011)

Not: Amerika’da 2001 y›l›ndaki istatistiklere göre,yeni doktora derecesi alm›fl psikologlar›n%70’i klinik psikoloji, klinik, dan›flmanl›k, sa¤l›k ve okul gibi “sa¤l›k hizmeti” sa¤layan altalanlardan mezun olmufltur. http://www.apa.org/workforce/snapshots/2004/subfield.aspx

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


5

Örne¤in; Klinik psikologlar, sa¤l›k merkezlerinde insanlar›n zorlu hayat olayla-r›n› atlatmas›, depresyon, anksiyete gibi sorunlar›ndan uzaklaflarak ruhsal sa¤l›kla-r›na kavuflmas›na yard›mc› olurlar. Klinik psikoloji alan›nda uygulama yapabilmekiçin psikologlar›n yüksek lisans derecesi almas› gerekmektedir.

E¤itim psikologlar›, okul ortamlar›nda çal›flarak hem ö¤retmenlere ö¤retim teknik-leri konusunda destek ve e¤itim verebilir hem de ö¤renme güçlü¤ü çeken ö¤rencile-re yard›mc› olabilirler. Akademik ölçme ve de¤erlendirme teknikleri kullan›rlar.

Endüstri ve örgüt psikologlar›, özel flirketler, devlet kurumlar› veya sivil toplumkuruluflu gibi çeflitli organizasyonlara dan›flmanl›k verebilir; flirketlerin insan kay-naklar› departmanlar›nda çal›flabilir.

Adli psikologlar, suçlulara yönelik tedavi ve davran›fl de¤iflimi programlar›n›ntasarlan›p uygulamaya konmas›, hem yükümlüler hem de cezaevi çal›flanlar› içinpsikolojik destek programlar› oluflturulmas› gibi ifllerde çal›flabilir; dava süreçlerin-de dan›flmanl›k sa¤layabilirler.

Türkiye’de 2011 akademik y›l› itibariyle 66 üniversitede Psikoloji bölümü var-d›r ve toplam 13.000 psikoloji bölümü mezunu vard›r. Mezunlar›n % 61’i psikolojiile ilgili bir alanda çal›flmaktad›r. (Sümer, M›s›rl›soy, & Helvac›, 2011).


Çal›flma Alan› Faaliyet

ÜniversitelerÖ¤retim ve araflt›rma, ço¤unlukla farkl› disiplinlerden

araflt›rmac›larla iflbirli¤i içinde

Ruh sa¤l›¤› merkezleri (hastaneler,

klinikler, dan›flmanl›k merkezleri)Çocuklar ve yetiflkinler için ölçümleme ve tedavi

Özel iflyerleri (bireysel veya bir grup

psikolog olarak)

Çocuklar ve yetiflkinler için ölçümleme ve tedavi; iflyerleri

ve di¤er organizasyonlar için dan›flmanl›k

‹flyerleri, devlet kurumlar› ve

organizasyonlar

Çal›flan adaylar›na test uygulanmas›; çal›flan

memnuniyetinin ölçülmesi; çat›flmalar› tespit etme ve

çözme; liderlik becerilerini gelifltirme; stress yönetimi ve

di¤er çal›flan geliflim programlar› sunmak; üretkenli¤i

maksimize edecek ve kazalar› önleyecek ekipman

tasar›m›n› sa¤lamak

Okullar (özel e¤itim okullar› da dahil)

Zihinsel becerileri ve di¤er özellikleri ölçümlemek;

problemli çocuklar› tespit etmek; ailelerle görüflmek;

akademik performans› art›racak programlar tasarlamak

ve uygulamak

Di¤er

Cezaevindeki mahkumlara e¤itim vermek; özel

kurumlarda araflt›rma yapmak; e¤itim, araflt›rma ve sosyal

politikalar alan›nda kanun yap›c›lara dan›flmanl›k vermek;

araflt›rma fonlar›n› yönetmek; askeri personelin etkili¤i

üzerine araflt›rma yapmak

Tablo 1.3Psikologlar›n TipikÇal›flma Alanlar› veFaaliyetleri

Kaynak: Bernsteinve ark., 2006, s. 9

Psikolojinin lisans program olarak ra¤bet görmesinin önemli nedenlerinden biri olarakpsikologlar›n birçok farkl› ve ilginç alanda ve iyi kazanç sa¤layabilen ifllerde çal›flabilmesisay›labilir (Goldstein, 2010; Dillow & Hoffman, 2008). Psikoloji dersleri ayr›ca t›p, hukuk,iflletme gibi farkl› alanlarda e¤itimlerine devam etmek isteyen ö¤renciler için de iyi birtemel sa¤lamaktad›r.

Amerika’da Psikoloji derecesi al›p ilginç ifllerde çal›flan kiflilerin anlatt›klar›n› okumakisterseniz, http://www.apa.org/science/resources/careers/index.aspx adresine göz ata-bilirsiniz.

PS‹KOLOJ‹DE ÖNEML‹ SORUNLAR VE TARTIfiMALAR‹nsan davran›fl›n› anlamaya çal›fl›rken psikoloji biliminin ilk günlerinden beri psi-kologlar›n çözümlemeye çal›flt›¤› çeflitli sorunlar vard›r. Bu sorunlar üzerine yap›-lan tart›flmalar asl›nda bilim insanlar›n›n bu sorunlara bak›fl yönünü belirlemekte-dir. Bugün gelinen noktada araflt›rmac›lar bu tart›flmalar›n tek cevab› olmad›¤›n›n,asl›nda tart›flmalarda savunulan her iki görüflün de önemli oldu¤unu ve insanlar›ndavran›fl ve zihin süreçlerini anlamada faydal› olaca¤› konusunda hemfikirdirler.Dolay›s›yla insan davran›fl›n› anlatan bu görüfller asl›nda birbirilerine rakip olarakde¤il, bir düzlemin iki ucu olarak de¤erlendirilir. Araflt›rmac›lar›n yaklafl›mlar› budüzlemin üzerinde herhangi bir yere düflebilir; yani her bir yaklafl›m, özünde heriki uçtaki görüflten de bir miktar bar›nd›rabilece¤i gibi bir tarafa daha yak›nda ola-bilir (Lilienfeld, Lynni Namy & Woolf, 2010; Feldman, 2010).

Afla¤›da psikologlar›n üzerinde tart›flt›¤› 3 sorun özetlenmektedir.

1. Sorun: Do¤a - Çevre Tart›flmas› (Nature vs. NurtureControversy) Kiflilerin davran›fllar›n›n ne kadar› kal›tsal ve yap›sal etkenlerden (do¤a), ne kada-r› ise çevresel etkenlerden (çevre) kaynaklanmaktad›r? Do¤ac›lar kal›t›m›n rolünüvurgularken çevreciler aile içi tutumlar, çocuk yetifltirme uygulamalar›, sosyoeko-nomik statü vb. gibi sosyal kültürel ve sosyolojik etkenlerin belirleyici oldu¤unusavunmaktad›r.

Araflt›rmac›lar›n bu tart›flman›n hangi taraf›nda yer ald›¤› biraz da hangi yakla-fl›ma daha yak›n olduklar›na ba¤l›d›r. Mesela nörobilim yaklafl›m›na yak›n çal›flangeliflim psikologlar› geliflimde kal›t›m›n rolü üzerinde dururken davran›fl yaklafl›-m›na yak›n çal›flan geliflim psikologlar› için aile veya okul gibi çevresel etkenlerdaha aç›klay›c› olabilir (Lilienfeld ve ark., 2010).


fiekil 1.3

Biliflsel %3

Geliflim %7

Endüstri-Örgüt%8

Adli %3Sosyal %2

Özel e¤itim %22

Klinik %18

PsikolojikDan›flmanl›k

%13

Di¤er psikoloji%11

Di¤er psikolojid›fl›nda %13 2011 y›l›

istatistiklerine göreTürkiye’de lisansderecesinden sonraö¤rencilerinçal›flma alanlar›(Sümer, M›s›rl›soy,& Helvac›, 2011).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2. Sorun: Davran›fllar›n Sebepleri Bilinçli Mi Bilinçd›fl›M›d›r? ‹kinci önemli tart›flma davran›fllar›n sebeplerinin bilinçli mi bilinçd›fl› m› oldu¤u-dur. Herhangi bir davran›fl›n ne kadar›n› kiflinin fark›nda oldu¤u, ne kadar›n› isebilinçalt› süreçler belirler? Mesela psikodinamik yaklafl›m› benimseyen klinik psi-kologlar, zihinsel hastal›klar›n kökeninde bilinçalt› sebepler arar. Biliflsel yaklafl›m›belirleyen klinik psikologlar ise kiflilerin kal›plaflm›fl düflünce sistemlerinin zihinselhastal›klara olan etkisini araflt›rmaktad›r. Günümüzde çok önem kazanmakta olansosyal-biliflsel yaklafl›m, kiflilerin herhangi bir anda maruz kald›klar› çok miktardauyaranla ancak hem otomatikleflmifl bilinçalt› süreçlerle hem de ayn› zamanda da-ha fazla dikkat ve çaba gerektiren bilinçli süreçlerle ortak bir flekilde bafl edebildi-¤ini öngörmektedir (Bargh & Williams, 2006).

3. Sorun: Bireysel Farkl›l›klar - Evrensel KurallarÜçüncü bir tart›flma, kiflilerin davran›fllar›n›n ne kadar›n›n kendilerine has, özel va-s›flar›ndan dolay›, ne kadar›n›n ise içlerinde yaflad›klar› toplum ve kültürün sonu-cu oldu¤u üzerinedir. Hatta bu tart›flman›n bir ucundaki evrimsel psikologlar, dav-ran›fl›n tamamen kiflinin “insan türü”ne ait olmas›ndan dolay› gerçekleflti¤ini vedolay›s› ile evrensel oldu¤unu savunmaktad›r. Özellikle nörobilim yaklafl›m›n› be-nimsemifl araflt›rmac›lar için evrensel kurallar geçerlidir. Onlar mesela beynin iflle-yiflini araflt›r›rken kiflinin hangi kültürden geldi¤i ile ilgilenmezler. Zaten onlara gö-re bu kiflisel fark temel mekanizmalarda bir fark da yaratmaz. Buna karfl›l›k insan-c›l yaklafl›m› benimseyen kiflilik psikologlar› bireyleri di¤erlerinden farkl› k›lanözellikleri belirlemek üzerine çal›flmalar yapmaktad›r (Feldman, 2010).

Bu üç temel tart›flma günümüzde hâlâ süregelmektedir. Bu kitapta okuyaca¤›-n›z ünitelerde de¤iflik araflt›rmac›lar›n bu tart›flmalar›n hangi taraf›nda yer alarakçal›flmalar›n› yapt›klar›n› görebileceksiniz.



Psikoloji bilimini tan›mlamak.Psikoloji insan davran›fl›n› ve zihinsel süreçleriniinceleyen bir bilim dal›d›r. Ölçülebilen her dav-ran›fl ve motivasyon, düflünme, anlama gibi içselolgular psikoloji biliminin çal›flma konusudur.‹nsan› anlamaya çal›flmak sadece psikologlaraözgü bir çaba de¤ildir. Ancak psikoloji bir bilimdal›d›r. ‹nsan davran›fl›n› anlamaya çal›fl›rken fi-zik, biyoloji gibi do¤a bilimleri taraf›ndan da kul-lan›lan bilimsel yöntemleri kullan›r. Psikolojiyibu dallardan ay›rt eden kulland›¤› yöntem de¤il,çal›flt›¤› konudur; do¤a bilimleri do¤a olaylar›n›incelerken sosyal bilimler insan› ve sosyal toplu-luklar› inceler. Ancak do¤a bilimleri de sosyal bi-limler de ampirik verilere dayal› sistematik arafl-t›rmalar yaparak nesnel, do¤rulanabilir ve genel-lenebilir sonuçlara ulaflmaya çal›fl›r.

Bilimsel yöntemin özelliklerini aç›klamak.Bilimsel yöntem as›l olarak bir soru sorma ve bil-giye ulaflma yöntemidir. Ancak bilimsel yönte-min önceden belirlenmifl, sistematik bir yap›s›vard›r. Sezgiyle veya kal›plaflm›fl bilgilere görede¤il deneyimlerle ölçülebilen, ampirik verileredayal›d›r. Bilim insanlar›n›n bu verilere yaklafl›m›nesneldir; kendi sübjektif beklenti veya yarg›lar›-n› göz önünde bulundurmazlar. Ampirik veri top-lanarak test edilemeyen sorular bilimin konusude¤ildir. Bilimsel yöntemle ulafl›lan sonuçlar, herzaman tekrar s›nanabilir ve yeni bulgular eflli¤in-de yanl›fllanabilir. Dolay›s›yla bilimsel bilgi geçi-cidir. Son olarak bilimsel yöntem genellenebilirbilgilere ulafl›r. Bir bilim dal› olarak psikoloji bi-reysel aç›klamalar yapmaz, ço¤unluklar› anlama-ya çal›fl›r. Sosyal bilimlerde bu yöntemle eldeedilen bilgiler birleflerek insan davran›fl›n› veyasosyal olgular› anlatan kuramlar hâline gelir.

Psikoloji biliminin tarihsel geliflimini özetlemek.‹nsan do¤as›yla ilgili sorular antik Yunan filozof-lar›na kadar uzanmaktad›r. Ancak bir bilim dal›olarak psikolojinin bafllang›c› 19. yüzy›l›n baflla-r›na denk gelmektedir. Psikolojinin tarihçesindeçeflitli düflünce okullar› etkili olmufltur. Bu dü-flünce okullar›n›n bafl›nda yap›salc›l›k, ifllevselci-lik ve davran›flç›l›k gelmektedir. Yap›salc›l›k birolguyu anlamak için öncelikle yap›s›n› yani onumeydana getiren parçalar› anlamak gerekti¤ini;ifllevselcilik ise bu olgular›n görevlerini ve insandavran›fl›ndaki rollerini anlamak gerekti¤ini önesürmüfltür. Davran›flç›l›k ise insan› anlamak için

sadece görülebilen davran›fllara odaklanm›flt›r.Ancak günümüzde, özellikle geliflen teknolojile-rin de sayesinde, görünen davran›fllar kadar bi-linç, düflünme gibi zihinsel süreçlerde bilimselolarak çal›fl›labilmektedir. Modern psikolojide,bu düflünce okullar› yerlerini çeflitli yaklafl›mlara(perspektif) b›rakm›flt›r.

‹nsan davran›fl›n› anlamada psikologlar tara-f›ndan kullan›lm›fl çeflitli yaklafl›mlar› tan›m-lamak.Psikolojide yaklafl›mlar bir davran›fl›n veya zihin-sel sürecin ele al›n›fl fleklini etkiler. Her bir yak-lafl›m bireylerin neden belirli bir biçimde davran-d›klar›na iliflkin farkl› aç›klamalar getirir. Yakla-fl›mlar sorulan sorular kadar, kullan›lan metotlar›da etkiler. Günümüzde s›kl›kla kullan›lmaktaolan yaklafl›mlar; biyolojik yaklafl›m, nörobilim-sel yaklafl›m, evrimsel yaklafl›m, psikodinamikyaklafl›m, davran›flsal yaklafl›m, biliflsel yaklafl›m,insanc›l yaklafl›m, ve sosyokültürel yaklafl›md›r.Örne¤in evrimsel yaklafl›m, davran›fl› insan türü-nün evrimsel geliflimi ile aç›klamaktayken bilifl-sel yaklafl›m davran›fl› insan beynindeki süreçle-rin sonuçlar› olarak ele al›r. ‹nsan davran›fl› gibikarmafl›k bir olgu birkaç yaklafl›m›n bir araya gel-mesi ile daha iyi anlafl›l›r. Birkaç yaklafl›m›n har-manlanarak kullan›lmas›na eklektisizim denir.

Psikolojinin alt dallar›n› birbirinden ay›rt etmek.Psikologlar insan zihni ve davran›fllar›n›n de¤i-flik yanlar›na odaklanabilir. Bu farkl› odaklar psi-kolojinin alt dallar›n› oluflturmaktad›r. De¤iflik altdallarda uzmanlaflm›fl kifliler yukar›da say›lm›flolan de¤iflik yaklafl›mlara sahip olabilirler. Örne-¤in hem zihinsel hastal›klar›n nedenleri ve teda-vileri üzerine çal›flan klinik psikologlar, hem debeyin hasarlar›n›n insan davran›fl›na etkisini arafl-t›ran nöropsikologlar nörolojik bir yaklafl›ma sa-hip olabilirler. Ayn› zamanda kimi klinik psiko-loglar sadece biliflsel veya psikodinamik bir yak-lafl›mla da araflt›rma yap›yor olabilirler. Psikolojinin alt dallar› ayr›ca temel bilim veya uy-gulamal› alt dallar olarak da gruplanabilir. Temelbilim dallar›n›n amac› daha çok insan davran›fl›n›aç›klayan, genel kabul edilebilir bir bilgi taban›oluflturmakt›r. Uygulamal› dallar›n amac› ise te-mel bilimin oluflturmufl oldu¤u bilgi taban›n› bi-reylerin ve topluluklar›n sorunlar›n› çözmektir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Birinci kolondaki görevleri, ikinci kolonda yer alanpsikolojin alt dallar› ile efllefltirin.

a. 1-a, 2-b, 3-c, 4-d, 5-eb. 1-e, 2-b, 3-c, 4-d, 5-ac. 1-c, 2-d, 3-b, 4-e, 5-ad. 1-c, 2-b, 3-a, 4-e, 5-de. 1-a, 2-b, 3-d, 4-c, 5-e

2. Psikoloji’nin tan›m› için afla¤›dakilerden hangisi enuygundur?

a. Psikoloji insan›n görünen davran›fllar›n› incelerb. Psikoloji insan›n zihinsel süreçlerini inceler c. Psikoloji insan›n tüm ölçülebilen davran›fllar›n›

ve zihinsel süreçlerini inceler d. Psikoloji insan›n duygular›n› inceler e. Psikoloji insan›n düflüncelerini inceler

3. Afla¤›dakilerden hangisi bilimin hedeflerinden biriside¤ildir?

a. Betimleme b. Aç›klamac. Tahmin etme d. Problem çözme e. Yorum yapma

4. Afla¤›dakilerden hangisi bilimin özelliklerinden de-

¤ildir?

a. Sistematik olmak b. Yanl›fl olmakc. Nesnel olmak d. Ampirik olmak e. Genellenebilir olmak

5. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal düzeyde bir çözüm-lemeye örnektir?

a. Reklamlar insanlar›n sat›n alma davran›fl›n› etki-leyen etkin ikna yöntemleridir.

b. Amigdala beyinde duygusal tepkilerin oluflma-s›nda rol alan bir bölümüdür.

c. Bireysel toplumlarda yetiflen çocuklar›n kendi-lerine güvenleri daha yüksektir.

d. Klasik koflullanma etkin bir ö¤renme yöntemidir.e. Empati efllerin mutluluk düzeyini artt›r›r.

6. Afla¤›daki bilim adamlar›ndan hangisinin çal›flmalar›ile psikoloji bir bilim olarak tan›mlanmaya bafllanm›flt›r?

a. Freudb. Wertheimerc. Wundt d. amese. Watson

7. ‹nsan›n dünyay› alg›lay›fl›n› bir bilgisayara benzetenve sadece gözlemlenebilen davran›fllar› de¤il, zihinselsüreçleri de çal›flan psikoloji yaklafl›m› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Biyolojik yaklafl›m b. Davran›flsal yaklafl›m c. Evrimsel yaklafl›m d. Psikodinamik yaklafl›m e. Biliflsel yaklafl›m.

8. Psikodinamik yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisinegöre insan davran›fl›n› anlamaya çal›fl›r?

a. Do¤al seleksiyon b. Beynin kimyas› c. Bilinçalt› süreçlerd. Kültüre. Ö¤renilen davran›fllar

Kendimizi S›nayal›m

1. Zihinsel ve davran›flsalrahats›zl›klar›ntan›mlanmas›nda vetedavisinde rol al›rlar.Ancak ilaç verme yetkileriyoktur.

a. Psikometri /KantitatifPsikoloji

2. ‹nsan davran›fllar›n› iflortam›nda inceler.Performans ve verimiart›rma, çal›flanmemnuniyeti, liderlik,motivasyon gibi birçokalanda çal›fl›rlar.

b. Geliflim Psikolojisi

3. Do¤umdan ölüme kadarkiflilerin tüm gelifliminiçal›fl›rlar.

c. Klinik Psikoloji

4. Grup içinde bireyindavran›fllar›n› inceler.

d. Endüstri ve ÖrgütPsikolojisi

5. Kiflilik özelliklerinin ölçmeve de¤erlendirmesindekullan›lacak testler gelifltirirve uygularlar.

e. Sosyal Psikoloji


9. Afla¤›daki ifadelerden hangisi psikolojideki yakla-fl›mlar›n bilimdeki rolünü tan›mlamada do¤rudur?

a. Psikolojik yaklafl›mlar›n uygulamal› bilimde hiç-bir de¤eri yoktur.

b. Psikolojik yaklafl›mlar birbirleriyle çeliflen bilgi-ler verir.

c. Psikolojik yaklafl›mlar› bilimsel olarak test et-mek imkans›zd›r.

d. Psikolojik yaklafl›mlar birbirini tamamlar. e. Psikolojik yaklafl›mlar özneldir.

10. Prof. Yaflar gençlerin arkadafl gruplar›ndan nas›l et-kilendiklerini, arkadafl gruplar›n›n kiflinin duygu, dü-flünce ve davran›fllar›n› yönlendirip yönlendirmedi¤i nianlamak için çeflitli araflt›rmalar yapmaktad›r. Sizce Prof.Yaflar psikolojinin hangi alt alan›nda çal›flmaktad›r?

a. Geliflim psikolojisib. Klinik psikolojisic. Kiflilik psikolojisid. Sosyal psikolojisie. Psikometri

Facebook insan› mutsuz ediyor

Amerika’n›n Utah Valley Üniversitesi, Facebook’un in-sanlar› neden mutsuz etti¤ine dair yeni bir araflt›rmagerçeklefltirdi. Sosyologlar taraf›ndan yürütülen araflt›r-mada, sosyal a¤da geçirilen zamanla birlikte insanlar›nas›l hayat›ndaki konumu aras›ndaki iliflki dikkate al›nd›.Yaklafl›k 425 ö¤rencinin kat›ld›¤› araflt›rmada, ö¤renci-lere Facebook’ta kaç arkadafllar› oldu¤u ve sosyal a¤dane kadar zaman geçirdi¤i soruldu. Bunlar›n yan› s›railiflki durumu, yafl, cinsiyet, ›rk ve dini inanc› da dikka-te al›nan ö¤rencilere hayat› adil bulup bulmad›klar› gi-bi sorular da yöneltildi.

NE KADAR ÇOK VAK‹T GEÇ‹R‹YORSANIZ O

KADAR MUTSUZSUNUZ

Bilgi Ça¤›’n›n haberine göre, Facebook’ta ne kadar çokzaman geçirirseniz mutsuz olma olas›l›¤›n›z o kadaryüksek. Zira, Facebook’ta s›k zaman geçiren kifliler di-¤er arkadafllar›n›n kendilerinden çok daha iyi bir haya-ta sahip oldu¤unu düflünerek mutsuz oluyor. Uzun sü-re Facebook’ta kalan kifliler, hayat›n adil olmad›¤›n› vedi¤erlerinin kendilerinden çok daha mutlu oldu¤unainan›yor. Üstelik bu kifliler, kendilerinden çok dahamutlu oldu¤una inand›klar› bu kiflileri tan›masalar bilebu kan›ya kap›labiliyor.Yine araflt›rman›n dikkat çekici sonuçlar›ndan biri deFacebook’ta sosyalleflmektense gerçek arkadafllar›ylayüzyüze sosyalleflen kiflilerin daha mutlu ve hayata da-ha olumlu bakt›¤› gerçe¤i. Bu kifliler Facebook’taki ki-flilere göre daha sosyal olurken, sosyal a¤da sürekli ola-rak paylafl›lan mutlu foto¤raflar›n da kiflilerin mutsuzhissetmesinde etkisi oldu¤u belirtiliyor.

Kaynak: NTVMSNBC 23. Ocak. 2012(http://www.ntvmsnbc.com/id/25316102/)Makalenin orjinalini okumak isterseniz: http://spl.stan-ford.edu/pdfs/2011%20Jordan%20PSPB.pdf

Yaflam›n ‹çinden

”

“


Kör Adamlar ve Fil

Hintli alt› adam vard›Ö¤renmeye çok hevesliydilerFili görmeye gittilerHepsi kör olmas›na ra¤menGözleme ile her biriKendi düflüncesini teyit etmek istedi.

Birincisi file yaklaflt›Ve olan olduOnun güçlü ve dar gövdesine karfl›Ba¤›rmaya bafllad›:“Allah aflk›na! Fakat filDaha çok duvar gibi.”

‹kincisi uzun diflini hissettiÇ›¤l›kla “vovvv! Burada ne var? “Çok yuvarlak, düzgün ve sivriÇok aç›k ve netBu harika bir özellikDaha çok bir m›zrak gibi”

Üçüncüsü hayvana yaklaflt›Ve mutlulukla tuttuElleri içinde hortumunuBöylece cesaretlendi ve konufltu:“Anlad›m” dedi aynen“Fil daha çok bir y›lan gibi”

Dördüncüsü sab›rs›z elleriyle dokunduDizlerini hissetti“Ne harika canavar çok düz” tekrarlad›:“Bu fil, çok belliDaha çok bir a¤aç gibi”

Beflincisi flansla dokundu kula¤›naDedi: “en kör adam bile Bunun ne oldu¤unu söyleyebilir, Filin bu do¤aüstü özelli¤iDaha çok bir yelpaze gibi!”

Alt›nc›s› daha çabuk de¤ildiCanavar› el yordam› ile yoklad›Sonra, sallanan kuyru¤u yakalad›Onun hissiyle“Anlad›m” dedi“Fil, daha çok, bir halat gibi”

Ve Hindistanl› bu adamlarUzun ve sesli tart›flt›larKendi fikrinde her biriSon derece kesin ve kararl›Her düflünce k›smen do¤ruyduVe tümü yanl›flt›!

The Blind Men and the ElephantJohn Godfrey Saxe (1816-1889)Dr.Sultan Tarlaci taraf›ndan çevrilmifltir.

(Kaynak: http://sormabulmadunyasi.blogspot.com/p/fi-li-tuttugum-yerden-bir-de-ben-tarif_12.html)

Bu fliir psikolojideki de¤iflik yaklafl›mlar› (perspektifle-ri) anlamada faydal› olabilir. ‹nsan davran›fl›n› fil, herbir yaklafl›m› da onu anlamaya çal›flan bir adam olarakdüflünürsek, her birinin gördü¤ü do¤rudur, ancak dav-ran›fl›n bütününü anlamak için asl›nda hepsinin söyle-di¤ini birlefltirmek gerekir.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojinin Alt Dallar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojinin Tan›m›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojinin Tan›m›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Bilim Dal› Olarak Psi-koloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojide Çözümleme Dü-zeyleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikoloji Biliminin Tarihçe-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojide Yaklafl›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojide Yaklafl›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojide Yaklafl›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojinin Alt Dallar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1

Do¤ru bildi¤imiz yanl›fllar...Yukar›daki ifadelerin hepsiyanl›flt›r. Psikologlar taraf›ndan ampirik veri toplayarakyap›lm›fl çal›flmalar yukar›daki ifadelerin ço¤unluklayanl›fl oldu¤unu göstermifltir. ‹nsan davran›fllar›n› dahaiyi ö¤rendikçe, bu inan›fllar›n neden yanl›fl oldu¤unudaha iyi anlayacaks›n›z.

S›ra Sizde 2

Bu deyifl psikolojinin konular›n›n çok uzun senelerdir,özellikle filozoflar taraf›ndan sorulmakta olan sorularolmas›na ra¤men, bu konular› anlamada bilimsel yön-temlerin kullan›lmas›n›n ancak 1900’lerden sonra bafl-lanm›fl olmas›na iflaret etmektedir. Bilimsel yöntem ki-flinin davran›fllar›n› ve zihinsel süreçlerini anlamadaampirik verilere dayanmaktad›r. Aynen fizik veya biyo-loji gibi do¤a bilimlerinde oldu¤u gibi, bir bilim dal›olarak psikoloji de sistematik, objektif, nesnel, yanl›fl-lanabilir ve genellenebilir ifllemler kullanarak insandavran›fllar›n› anlamaya çal›fl›r. ‹nsan davran›fl›n›n bi-limsel yöntemlerle çal›fl›lmas› Wilhelm Wundt ve JohnWatson gibi bilim adamlar›n›n çal›flmalar› ile bafllam›fl-t›r. Dolay›s›yla bir bilim dal› olarak psikolojinin tarihiancak 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar uzanmaktad›r. An-

cak sorulan sorular aç›s›ndan psikolojin geçmifli insan-l›¤›n ilk günlerine kadar uzanmaktad›r.

S›ra Sizde 3

Psikolojinin bir bilim dal› olarak geliflmesinde rol alanisimlerin ço¤unun beyaz ve erkek olmas›, geliflmifl ül-kelerde yafl›yor olmas› ve hatta orta-yüksek sosyoeko-nomik s›n›flardan geliyor olmas›, onlar›n sorduklar› so-rular›n s›n›rl› olmas›na sebep vermifltir. Her ne kadarbir bilimsel araflt›rmaya bafllaman›n pek çok de¤iflik yö-nü olsa da bilim insanlar› kaç›n›lmaz olarak kendi çev-relerinde gördükleri olaylar› anlamaya, sorunlar› çöz-meye çal›fl›rlar. Dolay›s›yla, özellikle psikolojinin ilkdönemlerinde çal›fl›lan konular örne¤in düflük sosyo-gruplardan olan kiflilerin veya de¤iflik etnik gruplar›ngünlük hayat›ndan uzak konular olmufltur. Bu sorunun önemli bir baflka parças› da bu ilk çal›flma-larda ampirik verilerin de genellikle benzer flekilde bi-lim insanlar› ile ayn› kültürler yaflamakta olan ve üni-versiteye devam etmekte olan, beyaz ve erkek ö¤renci-lerden toplanm›fl olmas›d›r. Sonuç olarak bu verilerdenelde edilen bulgular do¤rultusunda oluflturulan kuram-lar, de¤iflik gruplar›n davran›fllar›n› anlatmakta yeterliolmayabilir. Ancak son birkaç on y›ld›r özellikle sosyo-kültürel yaklafl›m›n da etkisi ile çok çeflitli kültürlerde,çeflitli demografik özellikleri olan kiflilerden veriler top-lanarak var olan psikoloji kuramlar› test edilmekte vegerek görüldü¤ü flekilde de¤ifltirilmektedir. Ayr›ca2000’li y›llara gelindi¤inde art›k psikoloji biliminde er-kek, beyaz ve kuzey Amerikal› bilim insanlar›n›n ege-menli¤inden bahsetmek mümkün de¤ildir; Psikolojiuluslararas› bir bilim dal› hâline gelmifltir.

S›ra Sizde 4

Klinik psikologlar dört y›ll›k üniversitelerin psikolojibölümünden mezun olduktan sonra klinik psikolojiüzerine yüksek e¤itim alarak bu dalda uzmanlafl›rlar.Psikiyatristler ise t›p fakültesinde okurlar ve aslen dok-torlard›r. Dolay›s› ile psikiyatristler genellikle biyolojikveya nörolojik bir yaklafl›mla insan davran›fl›n› anla-maya çal›fl›r. Zihinsel veya davran›flsal sorunlar› genel-likle fiziksel hastal›klar gibi ilaç tedavileri ile çözmeyeçal›fl›rlar. Klinik psikologlar ise biyolojik yaklafl›mlarda dâhil olmak üzere çok çeflitli yaklafl›mlardan geli-yor olabilir. Kulland›klar› tedavi yöntemleri de bu yak-lafl›mlardan etkilenmektedir. Örne¤in biliflsel bir yak-lafl›mdan gelen bir klinik psikolog, kiflilerin sorunlar›

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


çözmeye çal›fl›rken onlar›n kal›plaflm›fl düflünceleriniçözmeye, onlara daha farkl› düflünme yöntemleri ö¤-retmeye çal›flabilir. Klinik psikologlar›n dan›flanlarailaç verme yetkisi yoktur. Ancak pek çok hastane vekliniklerde, psikiyatristler ve klinik psikologlar bera-ber çal›flabiliriler.

S›ra Sizde 5

Psikolojinin de¤iflik alt dallar›nda uzmanlaflm›fl kiflileryukar›da say›lm›fl olan de¤iflik yaklafl›mlara sahip olabi-lir. Örne¤in hem zihinsel hastal›klar›n nedenleri ve te-davileri üzerine çal›flan klinik psikologlar, hem de be-yin hasarlar›n›n insan davran›fl›na etkisini araflt›ran nö-ropsikologlar nörolojik bir yaklafl›ma sahip olabilir. Ay-n› zamanda kimi klinik psikologlar sadece biliflsel veyapsikodinamik bir yaklafl›mla da araflt›rma yap›yor olabi-lir. ‹kinci bir örnek olarak geliflim psikologlar› biliflselveya sosyo-kültürel yaklafl›ma sahip olabilirler. Ancakbaz› uzmanl›k alanlar› ço¤unlukla bir yaklafl›m› tercihediyor olabilir. Mesela nöropsikologlar genellikle nöro-lojik yaklafl›ma sahiptir. Bir davran›fl› anlamak için de-¤iflik uzmanl›k alanlar›ndaki veya ayn› uzmanl›k alan›n-dan de¤iflik yaklafl›mlar› kullanan araflt›rmac›lar bir ara-da çal›flabilir.

Baymur, F. (1994). Genel psikoloji. (11. Bask›), ‹stanbul:‹nkilap Kitapevi

Bargh, J., & Williams, E (2006). The automaticity of so-cial life. Current directions in psychological science,

15, 1-4Bernstein, D. A., Penner, L.A., Clarke-Stewart, A., &

Roy, E. J. (2006). Psychology (7. bas›m.) Boston:Houghton Mifflin Company.

Cozby, C. P. (2009). Methods in behavioral research

(10. Bask›). Boston: Mc Graw Hill. Eysenck, M. W. (2004). Fundamentals of psychology.

Psychology Press. Feldman, R. S. (2010): Understanding psychology, (10.

Bask›). Boston: Mc Graw Hill. Lilienfeld, S. ., Lynn, A. J., Namy, L. L., & Woolf, N. J.

(2010). Psychology: A framework for everyday thin-

king. Boston:Pearson. Rathus, S. A. (2012). Psychology, CA: Wadsworth. Schacter, D. , Gilbert, D., & Wegner, D. ( 2008). Psycho-

logy. New York: Worth Publishers. Sümer, N., M›s›rl›soy, M., & Helvac›, E., (2011). Emplo-

yability of psychology graduates in Europe: An on-

line survey in Turkey. 12. Avrupa Psikoloji Kongre-sinde sunulmufl araflt›rma. Istanbul.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sözdebilimi ve bilimden hangi yönleriyle ayr›ld›¤›n› aç›klayabilecek,‹fllemsel tan›m› ve iyi bir ifllemsel tan›m›n özelliklerini belirtebilecek,Korelasyonu niye nedensellik iliflkisi göstermedi¤ini aç›klayabilecek,Deney ve önemini belirtebilecek,‹yi tasarlanm›fl bir deneyin özelliklerini aç›klayabileceksiniz,

‹çindekiler

• Bilimsel Süreç• Sözdebilim • ‹fllemsel Tan›m• Kavramsal Geçerlilik• Ölçümsel Güvenilirlik

• Korelasyon• Deney• ‹ç Geçerlilik• D›fl Geçerlilik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Psikolojiye Girifl

• B‹L‹MSEL YÖNTEM• B‹L‹MSEL SÜREÇ• SÖZDEB‹L‹M• KAVRAM VE ‹fiLEMSEL TANIM• KORELASYON• DENEYSEL YÖNTEM• PS‹KOLOJ‹K ARAfiTIRMALARDA

ET‹K

PsikolojideAraflt›rmaYöntemleri


B‹L‹MSEL YÖNTEMBir düflünün; e¤er her sorunuzun cevab›n› alabilecek olsayd›n›z hangi sorular› so-rard›n›z? En çok neleri merak ediyorsunuz? Elbette, cevab›n› merak etti¤imiz pekçok soru bizler için cevaps›z kalacakt›r. Öte yandan insanl›k cevaplamas› imkâns›zgibi gözüken pek çok soruya yan›tlar bulabilmifltir: Güneflin merkezinde s›cakl›kkaç derece? Yerkürenin merkezinde ne var? Gökyüzündeki y›ld›zlar bize nekadaruzakl›kta? Niçin günefl sistemimizdeki gezegenler yuvarlak da patates gibi biçimsizde¤il? Niçin dünyan›n kimi yerleri çölken kimi yerleri uçsuz bucaks›z ya¤mur or-manlar›yla kapl›? Hücrelerimizin içinde neler oluyor? Beynimiz nas›l çal›fl›yor? Buve bunun gibi cevaplanmas› imkâns›zca zor gözüken yüz binlerce soruyu cevap-lamaya çal›fl›rken en güvenilir k›lavuz bilimsel yöntemdir. Bilimsel yöntem sordu-¤umuz sorulara gitgide daha geçerli cevaplar bulmam›zda bize yard›mc› olur.

‹lk ünitede bilimin ne oldu¤unu ana hatlar›yla gördük. Bu ünitede psikolojikaraflt›rma metodlar›n›n temelini oluflturan bilimsel yöntemi daha yak›ndan ele ala-ca¤›z ve psikolojinin kulland›¤› araflt›rma yöntemlerini gözden geçirece¤iz. Ayn›zamanda bilimsel sürecin iflleyiflini de görece¤iz. Psikolojik araflt›rma yöntemlerinive bilimsel sürecin iflleyiflini iyice anlamak bir yandan bilim insanlar›n›n nas›l ça-l›flt›¤› hakk›nda bize bir fikir verirken bir yandan da bize sunulan bilgileri daha bi-linçli de¤erlendirmemize yard›mc› olacakd›r.

Psikoloji Biliminin Özellikleri‹lk ünitede de gördü¤ümüz gibi, insanlar ve evren hakk›nda pek çok kaynaktanbilgi ediniriz. Ama bu kaynaklar içinde bilim özel bir önem tafl›r. Bilimi di¤er sor-gulama ve bilme biçimlerinden ay›ran özellikleri k›saca görmüfltük. fiimdi bu özel-likleri psikoloji bilimi özelinde daha ayr›nt›l› ele alal›m.

Psikoloji Bilimi Tüm ‹nsanlar› ‹lgilendiren Sorularla ‹lgilenir ve Bu Bilgileri Tüm ‹nsanl›¤›n Ortak Birikimi AddederEtraf›m›zdaki insanlar hakk›nda pek çok fleyi merak ederiz. Kendi kendimize sorar›z:“Acaba niye bana öyle dedi?”, “acaba o benim için ne hissediyor?”, “acaba onu en çokne mutlu eder?” Bu sorular› cevaplamaya çal›fl›rken bilimsel yöntemlerin faydas›n› gö-rebiliriz ama bu gibi flahsi sorular›m›z psikoloji biliminin kapsam›na girmez. Neden?Çünkü psikoloji bilimi daha genel ve tüm insanlar› ya da belli insan gruplar›n› ilgilen-diren sorulara cevap arar. Bu bilimin genellenebilirlik özelli¤inden kaynaklan›r.

Psikolojide Araflt›rmaYöntemleri

Muhteflem bir fley, biryerlerde keflfedilmeyibekliyor. - Carl Sagan

Tüm insanl›¤› ilgilendiren sorularla ilgilenen bilim, tüm insanl›¤›n hizmetine adan-m›flt›r. Örne¤in flirketler kendi ürünlerini nas›l daha fazla satabileceklerini görmek içinpazar araflt›rmas› yaparlar. Bu araflt›rmalarda anket ve deney gibi bilimsel yöntemler-den yararlan›l›r ama elde edilen bilgiler tüm insanl›kla paylafl›lmaz ve flirket ç›karlar›-na hizmet eder. Psikoloji bilimi ise bütün insanl›¤› ilgilendiren bilgiler edinmeyi amaç-lar. Bilim tüm insanl›¤a mal olmufl bir u¤rafl oldu¤u için bilimsel bilgiler aç›kça payla-fl›l›r. Paylafl›lmayan bilgi bilimin bir parças› olamaz.

Psikoloji Bilimi Gözlemlerle S›nanabilir ve Yanl›fllanabilir Önermelerden Oluflur‹lk ünitede de gördü¤ümüz gibi, bilim ba¤›ms›zca do¤rulanabilecek ampirik göz-lemlere dayan›r. Bilimin temelinde otoritelerin görüflleri, yayg›n inançlar, flahsi sez-giler de¤il, herkes taraf›ndan nesnel olarak tasdik edilebilecek gözlemler yatar. Busebepten dolay› bilim gözlem ve ak›l yürütme yoluyla tüm insanlar›n üzerinde uz-laflabilece¤i önermelerden oluflur. Bugün Freud’un psikanalitik kuramlar› bilimselkabul edilmemektedir çünkü önermeler gözlemlerle do¤rulanamam›flt›r. Takdiredersiniz ki ancak herkes taraf›ndan gözlemlenebilen bilgiler üzerinde mutabaka-ta var›labilir.

Bu, bilim insanlar›n›n her zaman görüflbirli¤i içinde oldu¤u anlam›na gelmez.Bir konu henüz tam anlafl›lmam›flsa o konu hakk›nda farkl› teoriler üretilir ve bi-lim insanlar› bu teoriler aras›nda hangisinin daha geçerli oldu¤unu bulmak için de-ney ve gözlemler yapar. En nihayetinde hangi teorinin gerçe¤e daha yak›n oldu-¤una karar verecek olan ampirik gözlemlerdir. Uzun vadede bir teoriyi destekle-yen gözlemler biriktikçe o konuda bilimsel bir görüflbirli¤i oluflmaya bafllar.

Psikoloji Bilimi Kendi Hatalar›n› Düzeltecek Bir Mekanizma Üzerine KurulmuflturBilimin di¤er bilme biçimlerinden ayr›lan bir özelli¤i kendi hatalar›n› düzeltecekbir mekanizma üzerine kurulmufl olmas›d›r. Bilimsel bilgilere güvenmemizin sebe-bi budur. Hayatta bazen dedi¤im dedikçi, Nuh deyip peygamber demeyen insan-larla karfl›lafl›r›z. Böyle kifliler bir kere bir fleye inanm›fllarsa tersine ikna olmalar›imkâns›zd›r, ortaya koyaca¤›n›z hiçbir argüman fikirlerini de¤ifltiremez. Bilim ifltebunun tam z›tt› bir tavr› benimsemifltir. Bilim insanlar› ortadaki kan›tlara ve argü-manlara bakarak fikirlerini de¤ifltirirler. Yeni gözlemler, yeni teoriler ortaya ç›kt›k-ça eskileri gözden geçirilir ve kimi önermeler elenir.

Bu bilimin zay›fl›¤› de¤il aksine gücüdür. Bilime güvenmemizin sebebi asla de-¤iflmeyecek bilgileri flaflmaz bir kesinlikle göstermesi de¤il, elefltiriye, kendini göz-den geçirmeye, eksiklerini tamamlamaya daima aç›k bir faaliyet olmas›d›r. Zama-n›nda kabul görmüfl inan›fllar bilimsel bir mercekten geçirilmifl olmasa bugün hâ-lâ dünyan›n evrenin merkezinde oldu¤unu ya da kafatas› fleklinden bir insan›n ka-rakterini tahlil edebilece¤imizi sanmaya devam ediyor olabilirdik.

Psikoloji Bilimi Birikerek ‹lerlerNewton, ‘E¤er daha ilerisini görebildiysem bunun sebebi devlerin omuzlar› üzerin-de durmamd›r,’ demifltir. Newton bu sözüyle kendinden önce gelen bilim insanla-r›n›n kendi bilimsel faaliyetlerine katk›s›ndan bahsetmektedir. Her yeni nesil arafl-t›rmac› bilimsel yolculu¤una geçmiflten süzülüp gelmifl bilgi birikimini özümseye-rek bafllar. Bilgi üretimi bu birikimin üzerine infla edilir. Bu süreç uzun vadede bil-ginin sistematik biçimde birikimine yol açar. Elbette, kimi zaman daha önceki ne-


sillerin bulgu ve teorileri reddedilebilir. Ama yine de her nesil önceki nesillerinüretti¤i yöntem ve bilgileri kendine ç›k›fl noktas› al›r. Böyle olmasayd› da her ne-sil bilimsel çal›flmalara s›f›rdan bafllamak zorunda kalsayd› bugün evreni, hayat›,ve insanlar› anlay›fl›m›z çok ama çok daha s›n›rl› olurdu.

Buna karfl›l›k, e¤er bilimsel bilgilerin nesilden nesile aktar›m›nda kimi kesinti-ler olmufl olmasayd› bugün bilim daha ileri bir noktada olabilirdi. Örne¤in milat-tan önce 3. yüzy›lda kurulan ‹skenderiye Kütüphanesi’nde on binlerce el yazmas›eser vard›. Kütüphane devrin tüm bilgi birikimini bünyesinde toplama amac› güt-mekteydi. Bu sebeple yurt d›fl›na gönderilen memurlar bu ülkelerde bulduklar› ki-taplar› sat›n al›p getirirlerdi ve M›s›r’a giren her kitab›n bir nüshas› ç›kar›l›p sahibi-ne verilir, kitab›n asl› kütüphanede kal›rd›. Böylece, bir dönemin bilim ve kültürhazinesi bu kütüphanede toplanm›flt›. E¤er bu kütüphane yak›lmasayd› ve böyleceiçindeki bilgileri kaybetmeseydik insanl›k bugün bilimsel aç›dan çok daha ileri birnoktada olabilirdi.

Bilimsel bilgi geçmiflten günümüze pek çok bilim insan›n›n merak, yarat›c›l›k,azim ve emeklerinin vücut bulmufl hâlidir. Bu emekler sonraki nesillerin üzerinebas›p yükselece¤i bir basamak olur. Psikoloji pek çok bilim dal›ndan daha genç ol-mas›na ra¤men o da geliflimini her bilim dal› gibi önceki nesillerin çal›flmalar›naborçludur.

Bilim felsefesi ve metodolojisi ilginizi uyand›r›yorsa Bilim, Felsefe ve Metodoloji adl› ki-tap size hitap edebilir. (fiadi Can Saruhan, Ata Özdemirci, Beta Yay›nevi, 2011)

Bilim, gözlem ve ak›l yürütmeye dayan›r. Dolay›s›yla bilimsellik mant›ksal hatalar› keskinbir fark›ndal›kla seçebilmeyi gerektirir. Zihninizi mant›k hatalar›na karfl› keskinlefltirmekiçin Alev Alatl› taraf›ndan haz›rlanm›fl olan Safsata K›lavuzu kitab›n› http://safsatakilavu-zu.com adresinden okuyabilirsiniz.

B‹L‹MSEL SÜREÇ: B‹L‹MSEL ‹LKELER‹N SOMUTLAfiMIfi HÂL‹Fizik, co¤rafya, psikoloji gibi farkl› bilim dallar›n›n hepsi için geçerli olan temel bi-limsel ilkeleri gördük. Ancak bu ilkelerin bir anlam tafl›mas› için bilimin prati¤indesomutlaflmalar› gerekir. Bu ilkelerin hayattaki karfl›l›¤›n› görmek için flimdi bilim-sel sürecin iflleyiflini gözden geçirece¤iz.

Bilimin tüm insanl›kla paylafl›lmak amac›yla edinilen bilgilerden olufltu¤unusöylemifltik. Bir araflt›rmac› ne kadar önemli bir bulguya ulaflm›fl olursa olsun, bafl-kalar›yla paylafl›lmad›kça bu bulgunun bir de¤eri yoktur. Bu paylafl›m günümüzdebilimsel dergiler yoluyla olmaktad›r. Bilim insanlar› elde ettikleri bulgular› paylafl›-ma sunmak için makaleler yaz›p bu makaleleri dergilerde yay›nlatmak için u¤rafl›r-lar. Geçmiflte dergiler matbaada bas›l›p kütüphanelere da¤›t›l›yordu. Günümüzdebu dergilere ‹nternet üzerinden de ulafl›labilmektedir. Önümüzdeki y›llarda da¤›t›-m›n tamamen ‹nternet üzerine kaymas› mümkündür. fiimdiden bu e¤ilim kendinigöstermekte, kimi bilimsel dergiler sadece ‹nternet üzerinde yay›nlanmaktad›r.

Bilimin ilkeleri araflt›rmac›larca yaz›lan makalelerin temel format›n› da belirler.Bilimin birikerek ilerlemesi prensibi uyar›nca, araflt›rmac›lar çal›flmalar›nda konuhakk›ndaki ilgili di¤er çal›flmalara at›fta bulunur. Bu at›flar makalenin inceledi¤ikonuyu önceki bilimsel çal›flmalarla iliflkilendirir ve at›fta bulunulan metot ve bul-gular üzerinden yeni yordam, bulgu ve sentezlere varmay› amaçlar.

312. Ünite - Psiko lo j ide Araflt › rma Yöntemler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bilimsel bir makale yazarken dikkat edilen önemli bir husus izlenilen metoduaç›kça ortaya koymakt›r. Nedir bu özeni gerekli k›lan? Araflt›rmac›lar makalelerin-de araflt›rman›n detaylar›n› ince ayr›nt›lar›yla ortaya koyarlar ki baflkalar› bu testle-ri tekrarlamak isterse ellerinde yeteri kadar bilgi olsun. Metodun aç›kça yaz›lmas›var›lan ç›kar›mlar›n geçerlili¤inin de¤erlendirilmesini de mümkün k›lar. Bu netlikbilimsel önermelerin herkesçe test edilebilir olmas› ilkesinin bir sonucudur.

Bilimsel makalelere ulaflmak için http://scholar.google.com adresindeki arama motorunukullanabilirsiniz.

Araflt›rmac›lar bir makale yazd›ktan sonra ço¤unlukla o makaleyi meslektafl-lar›na yollay›p onlardan makaleyi elefltirmelerini rica ederler. Bu flekilde maka-lenin hatal›, eksik ya da anlafl›lmaz olmas› riskini azaltmaya çal›fl›rlar. Meslek-tafllardan fikir al›n›p gerekli düzeltmeler yap›ld›ktan sonra araflt›rmac›lar maka-lelerini yay›nlatmak amac›yla bilimsel bir dergiye yollar.

Gerçek anlamda bilimsel bir dergide makaleler konunun uzman› di¤er biliminsanlar›nca gözden geçirilir. Bu kiflilere hakem ad› verilir. Örne¤in bir psiko-log yazd›¤› makaleyi hakemli bir psikoloji dergisine yollad›¤›nda o makale da-ha önce benzer konularda çal›flmalar yapm›fl baflka araflt›rmac›lara yollan›r vearaflt›rmac›lardan o makale için hakemlik yapmalar› istenir. Hakemler makale-yi okur ve problemli bulduklar› yönlerini yaz›l› olarak bildirirler. Hakemler sa-dece makalenin problemlerini belirtmez, ço¤unlukla makale yazar›na makale-nin bilimsel de¤erini artt›racak yap›c› önerilerde de bulunurlar. Ço¤u dergi enaz iki hakemin görüflüne baflvururken kimi dergilerde bu say› dörde kadar ç›-kabilir. E¤er hakemler makalenin birtak›m düzeltmelerle derginin standartlar›-n› yakalayabilece¤ini düflünürlerse makale yazar(lar)›na makaleyi düzeltip tek-rar dergiye yollamak için flans verilir. E¤er hakemler makaleyi derginin bilim-sel standartlar› aç›s›ndan yetersiz görürlerse reddederler. Dolay›s›yla hakemlibir dergide makale yay›nlamak kolay de¤ildir.

Hakem de¤erlendirmesi süreci makalenin uzman kiflilerce incelenip eleflti-rilmesini sa¤lar. Bu flekilde makale daha yüksek bir kaliteye ulafl›r. Bütün der-giler hakemli de¤ildir ama güvenilen ve bilim insanlar›n›n önem verdi¤i dergi-lerin hepsi hakemli dergilerdir. Bunun sebebi aç›kt›r: Hakemli bir dergide ba-s›lmak için bir makalenin konu hakk›nda uzman di¤er araflt›rmac›lar›n onay›n›almas›, dolay›s›yla yüksek bir standart tutturmufl olmas› gerekir.

Dergi ve kitaplarda araflt›rmalar›n› yay›nlaman›n d›fl›nda bilim insanlar› kon-feranslar düzenleyerek alanlar›ndaki yenilikleri birbirleriyle paylafl›rlar. Bukonferanslarda en yeni bulgular di¤er araflt›rmac›lara sunulur ve fikir al›flveri-flinde bulunulur.

K›saca, bilimsel sürecin iflleyiflinde bilimin temel ilkelerini görebiliriz. Edini-len bilgilerin paylafl›l›p yay›lmas› için makaleler yaz›l›r. Bu makalelerde konuhakk›nda daha önce üretilmifl bilgilere at›fta bulunulur ve var›lan sonuçlarahangi ad›mlar izlenerek ulafl›ld›¤› aç›kça belirtilir ki sonuçlar›n geçerlili¤i de-¤erlendirilebilsin ve isteyenler testleri tekrar edebilsin. Bilim üretme sürecininher aflamas›nda araflt›rmac›lar›n yo¤un bir flekilde birbirlerinin fikirlerine bafl-vurmas› ve elefltirilerden yararlanmas› ile fikirler zenginleflir ve hata yapmaoran› azal›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bilimde, bilim insanlar›n›ns›kça ‘Biliyor musunuz, buiyi bir argüman; benimfikrim san›r›m yanl›fl’dedi¤ini duyars›n›z. Ve sonrafikirlerini de¤ifltirirler veeski fikirlerini bir daha dilegetirmezler. Bunu gerçektenyaparlar. Bunu olmas›gerekti¤i kadar s›kyapmazlar çünkü onlar danihayetinde insand›r vede¤iflmek zordur. Fakatbilimde her gün olur bu türbir fley. - Carl Sagan

SÖZDEB‹L‹MGördü¤ümüz gibi, bilimsel çal›flma belli standartlar› gerektirir. Bilime olan güveni-miz bundan ileri gelir. Sözdebilim, bilimin gerektirdi¤i standartlar› tafl›mad›¤› ve bi-limsel araflt›rmalarla desteklenmedi¤i hâlde bilim k›l›f› alt›nda bize sunulan bilgi vepratiklerdir. Sözdebilim, toplumda bilime duyulan sayg› ve güvenin kimi kifli vegruplarca, ço¤unlukla maddi ç›kar sa¤lamak amac›yla, kötüye kullan›lmas›d›r.

Kim ileri sürmüfl olursa olsun test edip s›namadan iddialar›n do¤ru olup olma-d›¤›n› bilmek mümkün de¤ildir. Kimi zaman bilim insanlar› taraf›ndan öne sürüleniddialar teste tabi tutulduktan sonra bilimsel bir de¤erleri olmad›¤› anlafl›labilir. Ör-ne¤in 19. yüzy›l›n sonunda kimi bilim insanlar› kafatas› fleklinden insan karakteri-nin saptanabildi¤ini iddia ettiler. Frenoloji ad› verilen bu iddialar test edildi¤indegeçerlilikleri olmad›¤› görüldü. Ancak günümüzde hâlâ frenolojiye inanan kiflilervard›r. Demek ki bilim kapsam›nda öne sürülen bir iddia reddedildikten sonra söz-debilime dönüflebilir. Öyleyse sözdebilimin bilimden fark› öne sürdü¤ü iddalarde¤il, bu iddialar› öne sürerken bilimsel ilke ve süreçleri izlememesidir. Örne¤inbiri kafa masaj› terapisinin psikolojik s›k›nt›lara iyi geldi¤ini iddia edebilir. Bir bafl-kas› havuç-kereviz-maydanoz diyetiyle karaci¤er kanserinin önünün kesilebilece-¤ini öne sürer. Bu iddialar›n geçerli olma ihtimali vard›r. Ancak bu iddialar sa¤lamyöntemlerle test edilip onaylanmad›klar› hâlde bize tart›flmas›z do¤rular olarak su-nuluyorlarsa flüpheyle yaklaflmam›z gerekir.

E¤itim ve uzmanl›¤›m›z olmayan konularda neyin bilim neyin sözdebilim oldu-¤unu ay›rt etmek kolay de¤ildir. Yine de sözdebilimin belli bafll› özelliklerini bil-mek dayanaks›z bilgileri bilimden ay›rt etmede bize yard›mc› olur.

Sözdebilimi Nas›l Tan›r›z?

Sözdebilim S›kl›kla Bilimsel T›n›l› Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik Kisvesi Yarat›r. Kitapç›larda “Kuantum Düflünce Tekni¤i”, “Çekim Yasas› ile Baflar› ve Zenginlik”,“Kozmik Bilim ve Bilinçle Yaflam Enerjisi”, “Zengin Olma Bilimi” gibi isimlere sa-hip kitaplarla karfl›laflabilirsiniz. Bu bafll›klar kuantum, çekim yasas›, enerji gibi bi-limsel kavramlar› kulland›klar› için bilimsel bir temele dayand›klar› izlenimini ya-ratabilirler. Oysa incelendi¤inde bu kitaplar›n fizikle hiçbir ilgisi olmayan kiflilerceyaz›ld›¤› ve kuantum ya da enerji gibi konularda yüzeysel, yanl›fl veya uydurmabilgiler içerdikleri görülür. Dolay›s›yla bu kitaplar›n bilimsel bir temeli ve de¤eriyoktur. Bilimsel terimler bir göz boyama arac›d›r.

Sözdebilim Test Edilip Do¤rulu¤u S›nanamayacak Önermelerde Bulunur. Sözdebilimin önermeleri ço¤u zaman mu¤lak, dolay›s›yla her durumda onaylana-cak önermelerdir. Örne¤in sözdebilimsel bir kitapta “çekim yasas›” ad› alt›nda önesürülen bir fikre göre insanlar istedikleri fleyleri kendilerine çekerler. Bu iddiayagöre bir fleyi yeteri kadar isterseniz o fley gerçekleflecektir. Peki bu iddiay› çürüt-mek mümkün müdür? Diyelim ki bir fleyi çok istediniz ama o fley gerçekleflmedi.‹ddia çürütülmüfl olur mu? Hay›r çünkü siz bir fleyi ne kadar çok istemifl olursan›zolun, “yasa” size “yeteri kadar isteseydiniz olurdu” cevab›n› verecektir. Demek kibu iddia çürütülebilecek bir iddia de¤ildir. Bir iddian›n çürütülemeyecek olmas› el-bette o iddian›n do¤rulu¤unu göstermez.


Sözdebilim Bilimsel Süreçten Kopuktur.Bilimsel süreçte bilgilerin hakemli dergilerde yay›nlanmas›n›n önemini sebepleriy-le gördük. Sözdebilim bilimsel dergilerde kendine bir yer bulamaz ya da bilimseldergilerde yay›nlanan çal›flmalar sözdebilimin iddialar›n› çürütür. Bilimsel süreçtenkopuk olduklar› için sözdebilimsel iddialar bilimsel metod kullanan çal›flmalaradayanmaz. Onun yerine s›kl›kla anekdotlara baflvurulur. Örne¤in yukarda bahsigeçen “çekim yasas›”n› anlatan kitap bir fleyi çok isteyip o fleye kavuflan kiflilerinhikayelerini anlat›r. Peki bu anekdotlar kan›t say›lmaz m›? Hay›r, anekdot kan›t sa-y›lmaz. Anekdot kan›t say›lmaz çünkü bir ya da birkaç örnekten genellemeye var-mak mümkün de¤ildir. Tek bir örne¤in her zaman istisna olmas› ihtimali vard›r.Örne¤in ortalama bir Türk erke¤inin boyu nedir bilmek istiyorsak bir basket-bolcunun boyuna bakmak bizi yan›lt›r. Genellenebilir sonuçlara varmak için dahagenifl insan gruplar›n› incelememiz gerekir. Bunun da ötesinde sözdebilim anek-dotlar›n› rastgele de¤il iddialar›n› do¤rulamak üzere seçer. Örne¤in “çekim yasa-s›”ndan bahseden bir kitapta “çekim yasas›”n› yanl›fllayan bir anekdot bulmakmümkün de¤ildir. Dolay›s›yla anekdotlar kan›t de¤eri tafl›maz.

Sigaran›n sa¤l›¤a zararl› oldu¤unu gösteren bulgulardan söz etti¤inizde bir arkadafl›n›zsize “Hüseyin Amca’m on üç yafl›ndan beri sigara içer. fiimdi yetmifl yafl›nda, senden ben-den daha sa¤l›kl›. Hepimizi gömer valla” diye karfl› ç›kt›. Bu örne¤e dayanarak bahsetti¤i-niz bulgular›n do¤ru olamayaca¤›n› iddia etti. Arkadafl›n›z›n argüman›n› geçersiz k›lan ne-dir? Arkadafl›n›za ne cevap verirdiniz?

Sözdebilim ço¤unlukla ticari bir amaç güder. Öne sürülen iddialar kitap sat-mak, bir hizmeti pazarlamak, müflteri çekmek için bir araç olabilir. Oysa bilimselçal›flmalar insanl›¤›n faydas›n› amaç edindi¤i için kâr amac› güdülmez. Temel de-¤er gerçe¤e daha yak›n bilgiler elde etmektir. Bilimsel yöntem bilmek bize sunu-lan bilgilere daha flüpheci flekilde yaklaflmam›za yard›mc› olur. Bu dayanaks›z bilgi-lere kanarak maddi ve manevi zarara u¤rama ihtimalimizi azalt›r.

Sözdebilimi bilimden ay›rman›n bir yolu bulgular›n hakemli bilimsel dergilerdeyay›nlan›p yay›nlanmad›¤›na bakmakt›r. Bir di¤er yöntem iddialar› ortaya atanlar›nprofesyonel kimli¤ini gözden geçirmektir. Herhangi bir bilimsel unvan› bulunma-yan, bilimsel bir formasyon sürecinden geçmemifl, bilimsel kurumlarla ilifli¤i olma-yan kifliler bilimsel iddialarda bulunuyorsa bu iddialara flüpheyle yaklaflmakta fay-da vard›r. Bilimin bugün geldi¤i noktada her alanda uzmanlaflmak ciddi bir zamanve emek gerektirir. Dolay›s›yla kendi alan›nda uzman olan bir bilim insan›n›n uz-manl›¤› d›fl›nda bir alandaki görüflleri konusunda da dikkatli olmal›y›z. Örne¤in birkimyager alan›nda ne kadar ileri gitmifl olursa olsun, bu onun sosyolojik görüflle-rinin hakl›l›¤›n› göstermez.

Bir Sözdebilim Örne¤i: Astrolojifiimdi sözdebilimin yukarda sayd›¤›m›z özelliklerini bir örnek üzerinde incele-yelim. Ele alaca¤›m›z örnek astroloji olacak. Astroloji günefl sistemindeki geze-genlerin hareketlerinden insanlar›n karakterleri ve kaderiyle ilgili ç›kar›mlaryapar.

Sözdebilimin ilk özelli¤i bilimsel kavramlar› kullanarak bir bilimsellik kisvesiyaratmas›yd›. Astroloji astronominin ilgi alan›na giren gökcisimsel hareketlerdenyola ç›kar, dolay›s›yla kulland›¤› terminoloji astrolojiyle kesiflir. Örne¤in bir astro-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

loji sitesinde “Terazi burcunda yer alan Venüs, Kova burcunda geri gitmekte olanNeptün ile üçgen aç› yap›yor” fleklinde bir ifade okuyabilirsiniz. Bu tür ifadeler as-trolojiye bilimsel bir t›n› verir. Gökcisimlerinin hareketleriyle ilgili bu gözlemlerdo¤ru bile olsa, bu hareketlerin insan hayat›n› flekillendirdi¤i iddias› bu gözlemle-rin do¤rulu¤undan ba¤›ms›zd›r.

Sözdebilimin ikinci özelli¤i s›nanamayacak ya da yanl›fllanamayacak tahminler-de bulunmas›d›r. Bu özelli¤i pek çok astrolojik tahminde görmek mümkündür. Birburç sitesinden al›nm›fl afla¤›daki örne¤i inceleyelim:

Sevgili Koçlar, flefkat, dostluk, yard›mseverlik, ilgi dolu tav›rlar›n›z›, ifl çevre-niz baflta olmak üzere sevdi¤iniz herkese göstermenizi sa¤layan Ay gezege-ninin Bal›k burcu seyri alt›nda güne devam etmektesiniz. Dost diye bildi¤i-niz insanlar›n size kötülük yapabilece¤ini akl›n›za bile getirmezsiniz. Fakatbir gün karfl›n›zdaki kiflinin yanl›fl›n› yakalad›¤›n›zda tabii ki en ac›mas›zflekilde cezaland›r›rs›n›z. Bu yüzden sizi sinirli biri olarak görürler.

Bu örnekte Koç burçlar›na bir yandan flefkat, dostluk, yard›mseverlik gibi tav›r-lar yak›flt›r›l›rken, bir yandan da bu burç insan›n›n sinirli olabilece¤i ve en ac›ma-s›z davran›fllar› gösterebilece¤i söylenmektedir. Yani normal koflullarda birbiriyleba¤daflmayan ac›mas›zl›k ve flefkat gibi iki özellik ayn› anda ayn› kifliyi tasvir et-mekte kullan›lmaktad›r. Koç burcu insanlar›n›n flevkatli ve yard›msever davrana-caklar› iddia edilseydi bu insanlar›n sinirli ve ac›mas›z davran›fllar›n› gözlemledi¤i-mizde bu tahminin tutmad›¤›n› söyleyebilirdik. Ayn› flekilde ac›mas›z ve s›n›rl›davranacaklar› iddia edilseydi, dostane ve flefkatli davran›fllar› tahminleri yanl›fllar-d›. Ama en ac›mas›zdan en flefkatlisine kadar her türlü davran›fl yukar›daki tahmi-ni do¤rulayacak niteliktedir. Böyle mu¤lak bir tahmini yanl›fllamak zordur, dolay›-s›yla tahmin her flekilde do¤ru gözükecektir.

fiimdi bir de günlük fal örne¤ini gözden geçirelim:

Bask› alt›nda kald›¤›n›z zaman do¤ru bildi¤iniz konularda bile hatalar ya-pabiliyorsunuz. Bugün de¤iflen koflullara ayak uydurmakta zorlanabilirsi-niz. Çevrenizi s›namadan hiçbir flekilde düflüncelerinizi ortaya koymamal›-s›n›z.

Bask› alt›nda hatalar yapmak ve de¤iflen koflullara ayak uydurmakta zaman za-man zorlanmak hemen herkes için geçerli durumlard›r. Dolay›s›yla bu fal her za-man do¤rulanacak tahminlerde bulunmakta, elimize onu yanl›fllama imkân› ver-memektedir. Ayn› zamanda tahmin bu burç insan›n› bir baflka burç insan›ndan ay›-racak herhangi bir bilgi içermemektedir. Bu iki örnekte gördü¤ümüz gibi sözdebi-lim mu¤lak ve reddedilmesi güç iddialarda bulunma e¤ilimindedir.

Sözdebilimin üçüncü özelli¤i bilimsel süreçten kopuk olmas›d›r. Sözdebilimseliddialar bilimsel süreçten geçmemifltir, yahut geçmifllerse bilimsel olarak çürütül-müfllerdir. Astroloji örne¤inde ikinci durum söz konusudur. Astrolojik tahminleringerçeklik de¤eri tafl›y›p tafl›mad›¤›n› görmek üzere pek çok çal›flma yap›lm›flt›r. Buçal›flmalar astrolojik tahminlerin rastgele tahminlerden fazla bir de¤er tafl›mad›¤›n›göstermifltir. Peki ama astrolojinin bilimsel do¤rulu¤unu nas›l test edebiliriz? Diye-lim ki bir bilimsel komisyon kuruldu, sizi de komisyona üye atad›lar. Göreviniz as-trolojik tahminlerin geçerlili¤ini test etmek. Astrolojinin geçerli olup olmad›¤›n›nas›l test edebilirsiniz? Devam etmeden bir durup düflünün.


Astrolojiyi bilimsel olarak test etmek için yap›lmas› gereken astrolojinin tah-minleriyle gerçekte olanlar› ya da astrolojinin tahminleriyle rastgele tahminlerik›yaslamakt›r. E¤er astrolojik tahminler gerçeklerle uyuflmuyorsa veya astrolojiktahminlerin gerçekte olanlarla uyuflma ihtimali rastgele tahminlerinkinden fazlade¤ilse astrolojik tahminlerin bir de¤er tafl›mad›¤›n› söyleyebiliriz. Afla¤›da astro-lojiyi test etmek için baflvurabilece¤imiz yollardan sadece birkaç tanesini görebi-lirsiniz:

• Yöntem 1: Standart psikolojik ölçeklerle insanlar›n kiflilik yap›lar› ölçülür.Kiflilik yap›lar› ile burçlar aras›nda düzenli bir iliflki olup olmad›¤› incele-nir. E¤er ayn› burçtan insanlar benzer ve astrologlarca öngörülen kifliliközelliklerine sahipse burçlar›n kiflilikle bir ilgisi oldu¤u fikri desteklenmiflolur. E¤er böyle düzenli bir iliflki gözlenmezse burçlar›n kiflilik yap›s›yla il-gisi olmad›¤› ihtimali güç kazan›r.

• Yöntem 2: Bir günün sonunda o günün astrolojik fallar› farkl› burçlardaninsanlara verilir. Fallar verilirken her bir fal›n hangi burca ait oldu¤u bilgi-si silinir. Kiflilerden yaflad›klar› günü en iyi tasvir eden fal› seçmeleri iste-nir. E¤er kova burcu insanlar› kova burcu fal›n›, terazi burcu insanlar› te-razi burcu fal›n› di¤er burçlar›n fallar›ndan daha yüksek oranlarda seçersefallar›n bir geçerlili¤i oldu¤u ç›kar›m›n› yapabiliriz. Ama kiflilerin burçla-r›yla seçtikleri fallar aras›nda bir iliflki gözlemlenmezse o zaman gündelikfallar›n bir gerçeklik de¤eri olmad›¤› iddias› desteklenmifl olur.

• Yöntem 3: Evlenme ve boflanma istatistikleri incelenir. Boflanan çiftlerleevli kalan çiftler aras›nda karfl›laflt›rma yap›l›r. Astrologlar›n daha uyumluoldu¤unu iddia etti¤i çiftlerin (örne¤in Terazi kad›n› ile Yengeç erke¤i)daha uyumsuz oldu¤u iddia edilen çiftlere k›yasla daha düflük oranlardaboflan›p boflanmam›fl olduklar› incelenir. E¤er iyi anlaflaca¤› iddia edilençiftlerin boflanma oran› kötü anlaflaca¤› iddia edilen çiftlerden farkl› de¤il-se astrolojik iddialar›n geçerli olmad›¤› tezi güçlenir.

• Yöntem 4: Her bir denek için astrologlar taraf›ndan do¤duklar› yer, y›l, günve saate göre bir horoskop haz›rlan›r. Astrologlardan bu horoskoplar› ince-leyerek horoskopun sahibi hakk›nda bir rapor yazmalar› istenir. Deneklereastrologlar taraf›ndan haz›rlanm›fl üç farkl› rapor verilir ve bu üç rapor ara-s›ndan kendilerini en iyi anlatan› seçmeleri istenir. Bu üç rapordan biri de-neklerin kendi horoskoplar› için haz›rlanm›fl olan rapor, di¤er ikisi baflkadenekler için ç›kart›lm›fl raporlard›r. E¤er bu astrolojik raporlar›n bir geçer-lili¤i varsa denekler kendileri için ç›kart›lm›fl olan raporu di¤er denekler içinhaz›rlanm›fl olanlardan daha yüksek oranlarda seçmelidir. Ama e¤er birgeçerlilikleri yoksa her bir raporu seçme ihtimalleri eflit olmal›d›r.

Gördü¤ümüz gibi astrolojik bilgilerin güvenilir ve geçerli olup olmad›¤›n› testetmenin pek çok yöntemi vard›r. Bu ve benzer yöntemlerle yap›lan çal›flmalarastrolojik tahminlerin bir geçerlili¤i olmad›¤›n› göstermifltir. Örne¤in dördüncüyöntemi kullanan bir çal›flmada 83 denekten 28’i (%33.7) kendi horoskoplar›nabak›larak haz›rlanm›fl olan raporu seçerken di¤er denekler baflkalar› için haz›r-lanm›fl raporlar› seçmifltir. Bu oran raporlar aras›nda rastgele bir seçim yap›ld›-¤›nda elde edece¤imiz orana (1/3) çok yak›nd›r. Bu çal›flmalar›n sonuçlar› bizeastrolojinin bir bilim de¤il sözdebilim oldu¤unu ve astrolojik bilgilere güvenme-mizin ak›ll›ca olmad›¤›n› söyler.


KAVRAM VE ‹fiLEMSEL TANIMSözdebilimin aksine psikoloji insanlar›n iç dünyalar› ve davran›fllar›na dair id-dialar› bilimsel testlere tabi tutar. Astrolojiyi incelerken bu gibi testler sayesin-de astrolojinin bilimsel bir de¤er tafl›y›p tafl›mad›¤›n› gösterebilece¤imizi gör-dük. fiimdi biraz daha ayr›nt›l› biçimde bilimsel testleri nas›l tasarlayabilirizgözden geçirece¤iz.

Gündelik deneyimlerimizin parças› olan pek çok olgu psikolojinin ilgi ala-n›na girer. Haf›za, yarat›c›l›k, kiflilik, önyarg›, zekâ, liderlik, empati, maddiyat-ç›l›k, mutluluk, kadercilik, nezaket, özgüven, dikkat, korku, ahlâk, ve sevgipsikolojinin inceledi¤i kavramlardan yaln›zca birkaç›d›r. Dikkat ederseniz bukavramlar›n ortak özelli¤i mutlak bir fiziksel tan›mlar› olmayan soyut kavram-lar olmalar›d›r. Örne¤in zekây› cetvelle ölçemeyiz, mutlulu¤u terazide tartama-y›z. Zekâ, mutluluk, nezaket karfl›m›za pek çok farkl› surette ç›kar, tek bir mut-lak tan›mlar› yoktur. Peki o zaman nas›l ölçece¤iz bu soyut kavramlar›? Bu so-yut kavramlar› ölçmek istiyorsak yarat›c› yöntemler gelifltirmemiz gerekir. ‹fltebu bir psikoloji araflt›rmas›nda afl›lmas› gereken ilk engeldir. Ama soyut kav-ramlar› nas›l ölçeriz sorusunu cevaplamadan durup flöyle bir soru sorabiliriz.Madem bu kavramlar› hacim ölçer gibi rahatl›kla ölçemiyoruz, ölçmesek olmazm›? Soyut kavramlar› ölçmek için çabalamam›za gerek var m›?

Kavramlar› Ölçmenin Faydas› Nedir?E¤er kavramlar› say›lara dönüfltürebilirsek onlar› daha yüksek bir hassasiyetletasvir edebiliriz. fiöyle bir örnek düflünelim: Bir insan› genç, orta yafll›, yafll› gi-bi s›fatlarla tan›mlayabiliriz. Bu s›fatlar bize bahsedilen insan hakk›nda genelbir fikir verir. Ama o insan›n yafl›n› say›sal olarak bilirsek elimizdeki bilgi çokdaha netleflir. Üstelik bu say›y› baflka bilgilerle iliflkilendirerek yeni bilgilerevarma imkân›m›z olur. Örne¤in bir çocu¤un yafl›n› biliyorsak okulda kaç›nc› s›-n›fa gitti¤ini, bir büyü¤ümüzün yafl›n› biliyorsak 2. Dünya Savafl› s›ras›nda ha-yatta olup olmad›¤›n› kestirebiliriz. Say›lar hem bize daha kesin bilgiler verirhem de baflka kavramlarla iliflki kurmam›z› kolaylaflt›r›r.

Say›sallaflt›rma ayn› zamanda bize elimizdeki bilgileri k›yaslama imkân› ve-rir. Yukar›daki örnekten devam edersek “orta yafll›” olarak tan›mlad›¤›m›z ikifarkl› kifliden hangisinin daha genç oldu¤unu bilemeyiz ama e¤er yafllar›n› ö¤-renirsek bu karfl›laflt›rmay› yapabiliriz. Bu sayede sadece tek tek bireyleri de¤ilgruplar› da k›yaslayabiliriz. Çünkü say›sallaflt›rma bireyler hakk›ndaki bilgileribirlefltirip daha genel bilgilere varmam›za imkan tan›r. Örne¤in bir tiyatro oyu-nuna gitti¤imizi varsayal›m. Etraf›m›za bak›nd›¤›m›zda seyircilerin ço¤unluklagençlerden olufltu¤unu gözlemleyebiliriz. Ama e¤er bütün seyircilerin yafllar›n›bilseydik seyircilerin ortalama yafl›n›n 25.4 oldu¤unu bulabilirdik. Bu da bizetiyatro oyununun o seanstaki izleyici kitlesini bir baflka seanstaki izleyici kitle-siyle ya da bir baflka oyunun izleyicileriyle karfl›laflt›rma imkân› sa¤lar. Demekki ilgilendi¤imiz kavramlar› say›lara dökmek bize pek çok yeni bilgiye ulaflmaflans› tan›yacakt›r.


‹fllemsel Tan›m ‹lgilendi¤imiz kavramlar› say›lara dönüfltürmek neden araflt›rman›n ilk ve hayati biraflamas›d›r gördük. Kavramlar› say›lara dökerek hem daha net bir bilgiye sahiperifliriz hem de bu bilgiyi baflka bilgilerle iliflkilendirme gücü kazan›r›z. Ölçümledi¤i-miz de¤erler üzerinden ortalama almak gibi ifllemler yaparak gruplar› k›yaslayabili-riz. Bu psikoloji bilimi aç›s›ndan çok önemlidir çünkü bu ifllemler olmadan meraketti¤imiz pek çok soruyu cevaplayamazd›k. Diyelim ki kad›nlarla erkekler aras›ndayarat›c›l›k yönünden bir fark var m› bilmek istiyoruz. O zaman kad›nlar›n ve erkek-lerin yarat›c›l›klar›n› say›lara dönüfltürür, iki grubun da ortalamas›n› al›r ve istatistik-sel yöntemlerin yard›m›yla bu ortalamalar› k›yaslayarak bir sonuca ulaflabiliriz.

Bir kavram›n alabilece¤i de¤erleri say›lara dönüfltürmeye yarayan tan›ma ifllem-sel tan›m denir. ‹fllemsel tan›m sayesinde bir kavram› bir rakama çevirebiliriz. Tablo1’de psikolojinin ilgilendi¤i baz› kavramlar için örnek ifllemsel tan›mlar s›ralanm›flt›r.

Diyelim ki bir araflt›rmac› uykusuzlukla haf›za performans› aras›ndaki iliflkiyiinceliyor. Bu araflt›rmac› her fleyden önce uykusuzlu¤u ve haf›za performans›n› ifl-lemsel olarak tan›mlamak zorundad›r. Bir baflka deyiflle araflt›rmac› bu kavramlar›ne flekilde ölçece¤ine karar vermelidir. Bir kavram pek çok farkl› flekilde ölçülebi-lir. Örne¤in uykusuzlu¤u ölçmek için kiflilere 1’den 9’a uzanan bir skalada kendi-lerini ne kadar uykulu hissettikleri sorulabilir. Bir di¤er yöntem kiflilere son 48 sa-at içinde toplam kaç saat uyumufl olduklar› sormakt›r. En son uykudan uyan›ld›-¤›ndan beri geçen süre de bir baflka ifllemsel tan›m seçene¤idir. Demek ki bir kav-ram bir de¤il birden fazla flekillerde ifllemsel tan›ma dönüfltürülebilir. E¤er bir kav-ram birden çok flekilde ölçülebiliyorsa hangi ölçümü seçmek daha do¤rudur? Han-gi ifllemsel tan›m› kullanaca¤›m›za nas›l karar veririz?

‹nsanlar›n kiflilik özellikleri ile sosyal çevrelerinin geniflli¤i aras›ndaki iliflkiyi ölçmek is-tedi¤inizi varsayal›m. Sosyal çevrenin geniflli¤ini hangi farkl› flekillerde belirleyebilirsi-niz? Bu kavram› ölçmek için iki farkl› ifllemsel tan›m s›ralay›n.

Kavramsal GeçerlilikBir araflt›rmac› olarak hedefimiz elbette ölçmek istedi¤imiz kavram› yüksek birhassasiyet ve do¤rulukla ölçen bir ifllemsel tan›m seçmektir. ‹fllemsel tan›m›m›z›nölçmek istedi¤imiz kavram› do¤ru ölçebilme derecesine kavramsal geçerlilik(conceptual validity) denir. Yüksek kavramsal geçerlili¤i olan bir ifllemsel tan›m il-gilenilen kavram›n farkl› de¤erlerini hassasiyet ve kesinlikle ölçer.

KAVRAM ‹fiLEMSEL TANIM ÖRNE⁄‹

Nezaket Gün içinde “lütfen” ve “teflekkür ederim” deme say›s›

Haf›za Kelimelerden oluflan okundu¤unda ak›lda kalan kelime say›s›

Mutluluk“Hayat›mdan memnunum”, “Hayat›mda de¤ifltirmek istedi¤im bir fleyyok” gibi sorulardan oluflan bir ölçekten al›nan puan

Uykusuzluk En son uykudan uyan›ld›¤›ndan beri geçen zaman

Yarat›c›l›k“Bir tu¤la hangi farkl› amaçlar için kullan›labilir” sorusuna belli bir süreiçinde verilen cevaplar›n say›s› ve kalitesi

Maddiyatç›l›k“Pahal› bir ev ve arabaya sahip olan insanlara imreniyorum” gibisorulardan oluflan bir ölçekten al›nan puan


Tablo 2.1‹fllemsel tan›mörnekleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bir ifllemsel tan›m›n yüksek kavramsal geçerlilik tafl›mas› için ne gibi özellikle-re sahip olmas› gerekir ve kavramsal geçerlili¤e gölge düflüren problemler neler-dir flimdi görelim.

Ölçümsel GüvenilirlikBir ölçe¤in yüksek kavramsal geçerlilik (reliability) tafl›mas› için öncelikle güveni-lir olmas› gerekir. Güvenilir bir ölçek ayn› koflullar alt›ndaki her ölçümde ayn› so-nucu verir. Bunun için ölçek rastlant›ya ba¤l› ölçüm hatalar›ndan ar›nm›fl olmal›-d›r. Örne¤in bir tart› bir kütleyi her ölçtü¤ünde ayn› say›sal de¤eri veriyorsa o tar-t›ya güvenebiliriz. Ama her ölçümde farkl› sonuç al›yorsak o tart›ya güvenemeye-ce¤imiz aç›kt›r. Psikolojide de güvenilir bir ölçek benzer koflullarda benzer de¤er-leri veren bir ölçektir. fiimdi ölçümsel güvenilirli¤in farkl› türlerini görelim:

1. Test-yeniden test güvenilirli¤i. Bir testi belli aral›klarla bir kifliye yenidenuygulad›¤›m›zda ne kadar benzer sonuçlar al›yorsak testin test-yeniden testgüvenilirli¤i o kadar yüksektir. Mesela bir zekâ testi bir ö¤renciye bir ayarayla iki kere uyguland›¤›nda al›nan sonuçlar›n birbirine çok yak›n olmas›beklenir. ‹ki farkl› ölçümde bambaflka de¤erler al›yorsak sonuçlar›n do¤ru-lu¤una güvenemeyiz. Tabii psikolojik kavramlar›n de¤eri zaman içinde de-¤iflebilir. Örne¤in tutum ya da bilgilerimiz hayat›m›z boyunca ayn› kalmaz.Hatta zekâ gibi daha sabit oldu¤u varsay›lan bir özelli¤in bile zaman içindede¤iflebilece¤i gösterilmifltir. O zaman test-yeniden test güvenilirli¤i ölçülenkavram›n sabit kald›¤›n› varsayd›¤›m›z süreler içinde yak›n ölçümler al›nma-s›n› öngörür.

2. Gözlemciler aras› güvenilirlik. Uzunluk ölçmek için cetvel son derecegüvenilir bir ölçektir çünkü ölçümler kifliden kifliye de¤iflmez. Buna karfl›-l›k kar›fl iyi bir ölçek de¤ildir çünkü kar›fl uzunlu¤u kifliden kifliye de¤iflir.E¤er ölçümler kifliden kifliye farkl›l›k göstermiyorsa ölçe¤in yüksek bir göz-lemciler aras› güvenilirli¤e sahip oldu¤unu söyleyebiliriz. Kiflilerin tan›ma-d›klar› biriyle konuflurken ne kadar heyecanl› oldu¤unu ölçmek istiyor ola-l›m. Bunun için deneklerimizden tan›mad›klar› biriyle on dakika sohbet et-melerini isteyip bu sohbeti videoya kaydedelim. ‹ki gözlemciden bu vide-olar› izleyip kiflilerin ne kadar heyecanl› oldu¤unu puanlamalar›n› isteyebi-liriz. E¤er bu iki gözlemcinin puanlar› birbirine yak›nsa ölçümler yüksekbir gözlemciler aras› güvenilirli¤e sahiptir. Gözlemcilerin puanlamalar› ara-s›nda bir paralellik yoksa gözlemciler aras› güvenilirlik düflüktür ve bu öl-çümlere güvenemeyiz.

3. ‹çsel güvenilirlik. Psikologlar ilgilendikleri kimi kavramlar› ölçmek için öl-çekler haz›rlarlar. Bu ölçeklerin güvenilir ölçümler vermesi için ölçe¤i olufl-turan farkl› sorular aras›nda paralellik olmas› gerekir. Öbür türlü her bir so-ru farkl› bir telden çalaca¤› için ölçe¤in bütünü belli bir kavram› tutarl› ola-rak ölçemez. Örne¤in “yemek yemeyi ne kadar seviyorsunuz”, “turuncurengini ne kadar seviyorsunuz”, ve “kelebekleri ne kadar seviyorsunuz” so-rular›ndan oluflan uydurma bir ölçek düflünelim. Bu sorular aras›nda bir tu-tarl›l›k olmad›¤› için kiflilerin bu sorulara verdikleri cevaplar da birbirindenba¤›ms›z olacakt›r. Dolay›s›yla böyle bir ölçe¤in hangi kavram› ölçtü¤ü be-lirsizdir. Bir kavram› say›sallaflt›rmak istiyorsak ölçe¤imizdeki sorunlar›n herbiri bu kavram› ölçmelidir, o zaman sorulara verilen cevaplar aras›nda tutar-l›l›k olur. E¤er bir ölçe¤in farkl› sorular›na verilen cevaplar birbirine paralel-se o ölçe¤in yüksek içsel güvenilirli¤e sahip oldu¤u söylenir.


fiimdi ölçümsel güvenilirlik ile kavramsal geçerlilik aras›ndaki iliflkiyi düflüne-lim. Kavramsal geçerlilik ölçmek istedi¤imiz kavram› ne do¤rulukla ölçebildi¤imiz-le ilgilidir. Güvenilir olmayan bir ölçe¤in kavramsal bir geçerlili¤i olabilir mi? E¤erölçümümüz güvenilir de¤ilse neyi ölçtü¤ümüz tam olarak belli de¤ildir. Mesela birtermometre bozulduysa ve rastgele ölçümler veriyorsa bu ölçümlerin karfl›l›k düfl-tü¤ü bir kavram yoktur. Ayn› flekilde yukarda örne¤ini verdi¤imiz içsel güvenilirli-¤i olmayan üç sorulu ölçek de belirli bir kavram› ölçmez. E¤er ortada net olarakölçülmüfl bir kavram yoksa bu kavram›n do¤ru ölçülüp ölçülmedi¤inden söz etme-nin anlam› olmaz. Demek ki kavramsal geçerlili¤e ulaflmam›z için öncelikle güve-nilir bir ölçe¤imiz olmas› gereklidir.

Peki elimizde güvenilir bir ölçek oldu¤unu varsayal›m. Örne¤in saati on daki-ka ileri gösteren bir duvar saatimiz olsun. Bu güvenilir bir ölçüm aletidir, hatal› bi-le olsa günün ayn› saatinde ayn› ölçümü verecektir. Ayn› flekilde iki kilo düflükgösteren bir tart› da güvenilir bir ölçektir çünkü ayn› kütlede bir cismi her zamanayn› kiloda gösterecektir. Peki bu bozuk saat ve bozuk tart›n›n bize verdi¤i ölçüm-lerin kavramsal geçerlili¤i var m›d›r? Cevap hay›rd›r çünkü bu saat ve tart› ölçmekistenen kavramlar› do¤ru olarak ölçmez, yani ölçümleri güvenilir olsa bile geçerlide¤ildir. Demek ki bir ölçe¤in güvenilir olmas› ölçülmesi istenen kavram› geçerlibiçimde ölçtü¤ü anlam›na gelmez. Güvenilir ölçümler kavramsal geçerlili¤e ulafl-mam›z için gereklidir ama yeterli de¤ildir.

Güvenilir bir ölçek kavramsal geçerlili¤in ilk flart›d›r. Ama elimizde güvenilir bir ölçek ol-mas› bu ölçe¤in ilgilendi¤imiz kavram› ölçtü¤ü anlam›na gelmez. Güvenilir ölçümler yük-sek kavramsal geçerlili¤e ulaflmam›z için gereklidir ama yeterli de¤ildir.

Duyars›z ‹fllemsel Tan›mlarYüksek kavramsal geçerlili¤e ulaflmam›z için elimizdeki ifllemsel tan›m›n güvenilirolmas›n›n yan› s›ra bize hassas ölçümler vermesi gerekir. Duyars›z bir ölçek ölçü-len kavram›n farkl› düzeylerini birbirinden ay›ramayan bir ölçektir. Örne¤in biraraflt›rmac› kiflilerin kendilerini ne kadar yaln›z hissettiklerini ölçmek istesin. Arafl-t›rmac› bu kavram› “hayatta sizden daha yaln›z hiç kimse olmad›¤›n› düflünüyormusunuz?” sorusuyla ölçmeye çal›fl›rsa alaca¤› yan›tlar fazla bilgilendirici olmaya-cakt›r. Çünkü herkes kendini zaman zaman yaln›z hissedebilse de pek az kifli dün-yada kendisinden yaln›z hiç kimse olmad›¤›n› düflünür. Dolay›s›yla bu soruya he-men hemen herkes “hay›r” yan›t›n› verecek ve araflt›rmac› yaln›zl›k hissinin farkl›düzeylerini birbirinden ay›ramayacakt›r. Araflt›rmac› duyars›z bir ölçek kullanm›flt›r.

Ölçeklerde duyarl›l›k meselesini e¤itim kurumlar›nda verilen s›navlar örne¤in-de de düflünebiliriz. Bir s›nav farkl› düzeyde bilgiye sahip ö¤rencileri birbirindenay›rabilmek için yüksek duyarl›l›kta olmal›d›r. Bir matematik testi çok basit olursabütün ö¤renciler yüksek notlar al›r, konuyu iyi bilen ile kötü bilen ö¤renciler bir-birinden ay›rt edilemez. Ayn› flekilde test çok zor olursa hiçbir ö¤renci iyi not ala-maz ve yine konuyu kimin ö¤renip kimin ö¤renmedi¤i tam anlafl›lmaz. O zamanideal bir ölçek ölçtü¤ümüz kavram›n farkl› düzeyleri aras›ndaki farkl›l›klar› ayr›m-layabilen bir ölçektir. Duyarl› bir testte ö¤rencilerin notlar› genifl bir da¤›l›m göste-rir. Duyars›z bir testte ise skorlar dar bir alana kümelenmifl olur ve ölçülen kavra-m›n farkl› de¤erleri birbirine çok yak›n say›sal de¤erlere dönüfltürülür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kirlenmifl ‹fllemsel Tan›mlarBir ifllemsel tan›m›n geçerlili¤ine gölge düflürecek bir baflka unsur da ölçülend›fl›nda baflka kavramlar› ölçmesidir. Ayn› anda ilgilenilen kavram›n d›fl›ndakavramlar› da ölçen bir ifllemsel tan›ma kirlenmifl ifllemsel tan›m denir. Böylebir tan›m kullan›yorsak bir kavram› ölçtü¤ümüzü san›rken baflka bir kavram› öl-çüyor olabiliriz.

Diyelim ki ilgilendi¤imiz kavram arkadafl say›s› olsun ve bu kavram› kiflilerinFacebook’taki arkadafl say›lar›na bakarak ölçmeye karar verelim. Bu ifllemsel ta-n›m kiflilerin arkadafl say›s› hakk›nda bize bir fikir verse bile ayn› zamanda ilgilen-medi¤imiz baflka kavramlar› da ölçtü¤ü aç›kt›r. Facebook’taki arkadafl say›s› bir in-san›n hayatta sahip oldu¤u arkadafl say›s›n›n yan› s›ra o kimsenin yafl›, bilgisayarkullanma yetisi, sosyal medyadaki etkinli¤i, ve arkadafllar›n›n Facebook’ta bulun-ma ihtimali gibi pek çok baflka de¤iflkene de ba¤l›d›r. Demek ki Facebook’taki ar-kadafl say›s› bir insan›n hayat›ndaki arkadafllar›n› tespit etmek için ideal bir ifllem-sel tan›m de¤ildir. Alternatif bir ifllemsel tan›m kiflilerin son bir ay içinde sosyalamaçta yüz yüze görüflmüfl oldu¤u insanlar›n say›s›d›r. Ama bu tan›m da arkadaflsay›s› d›fl›nda pek çok etkene ba¤l›d›r. Örne¤in kiflinin bulundu¤u yerde ne za-mandan beri ikâmet etti¤i, arkadafllar›n›n co¤rafi da¤›l›m› ve çal›flma tempolar› gi-bi etkenler kiflinin son bir ayda görüfltü¤ü arkadafl say›s›n› etkiler. Dolay›s›yla ar-kadafl say›s›n› ölçmek isterken sayd›¤›m›z bu gibi di¤er de¤iflkenleri de ölçeriz. Öl-çümümüz baflka de¤iflkenlerle kirlenmifltir.

Bir kavram pek çok farkl› flekillerde ifllemsel tan›ma dönüfltürülebilece¤i gibi, bir ifllem-sel tan›m birden fazla kavram› ölçebilir.

Psikolojinin ilgilendi¤i kavramlar karmafl›k ve çok yönlü oldu¤undan ifllemseltan›mlar az ya da çok baflka kavramlarla kirlenmifltir. Biz ne kadar en az kirlenmiflbir ifllemsel tan›m seçmeye çal›flsak da seçti¤imiz tan›m›n ayn› anda baflka kavram-lar› da ölçmesi çok muhtemeldir. Peki o zaman yapmam›z gereken nedir? Bir çö-züm araflt›rmalar›m›zda ayn› kavram›n bir de¤il birkaç farkl› ifllemsel tan›m›n› kul-lanmakt›r. Örne¤in arkadafl say›s›n› ölçmek için Facebook’taki arkadafl say›s›, tele-fonda kay›tl› insan say›s›, kiflinin son bir ayda sosyal amaçla görüfltü¤ü insan say›s›,kiflinin do¤um gününü kutlayan insan say›s› gibi pek çok farkl› ölçümler alabiliriz.E¤er bu ölçümler birbirine paralel rakamlar veriyorsa ve baflka de¤iflkenlerle (ör-ne¤in yaln›zl›k hissi) benzer iliflkiler gösteriyorsa bulgular›m›za güvenimiz artar.Bu sebepten dolay› psikoloji makalelerinde bir kavram›n birden fazla ifllemsel ta-n›mla ölçülmesine dikkat edilir. Bu flekilde tek bir ifllemsel tan›m›n içerdi¤i prob-lemlerin sonuçlara gölge düflürmesi ihtimali azalt›l›r.

Yalanc›l›k kavram›n› ölçmek isteyelim. Bir seçenek kiflilere ne s›kl›kta yalan söyledikleri-ni sormakt›r. Yalanc›l›k kavram›n› bu flekilde ölçersek ifllemsel tan›m›m›z› kirleten unsur-lar neler olabilir? Bir di¤er deyiflle bu ifllemsel tan›m›m›zla yalanc›l›k d›fl›nda baflka nele-ri ölçüyor olabiliriz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

KORELASYONfiimdiye kadar tek bir psikolojik kavram›n nas›l ölçülece¤ini gördük. Ama psikolo-ji tek tek kavramlardan ziyade kavramlar aras›ndaki iliflkilerle ilgilenir ve kavram-lar aras›ndaki düzenli iliflkileri saptamaya çal›fl›r. Örne¤in psikolojik bir çal›flman›nbulgular› flu flekli alabilir:

1. fiiddet e¤ilimi gösteren insanlar›n daha düflük zekâya sahip olduklar› göz-lenmifltir.

2. Özgüven eksikli¤i yaflayan insanlar›n lüks tüketime daha çok yöneldi¤i sap-tanm›flt›r.

‹lk örnekte fliddet e¤ilimi ve zekâ ölçülmüfl, daha sonra bunlar aras›ndaki iliflkiortaya konmufltur. ‹kinci örnekte özgüven ve lüks tüketim yönelimi ölçülmüfl, son-ra bu iki kavram iliflkilendirilmifltir. Tek bafl›na özgüveni ölçmek ya da tek bafl›nalüks tüketim yönelimini ölçmek bize fazla bir bilgi vermez. Daha ilginç olan bukavramlar›n birbiriyle nas›l bir iliflki içinde olduklar›d›r.

Demek ki kavramlar› ölçmek istememiz ço¤u zaman onlar› baflka kavramlarlailiflkilendirmek içindir. Bu flekilde ilginç sorulara cevaplar bulabiliriz: Bir çocu¤unevindeki kitap say›s› ile çocu¤un zekâs› aras›ndaki iliflki nedir? fiiddet içerikli ya-y›nlar izlemenin sald›rganl›kla iliflkisi nedir? Peki bu sorular› cevaplamak için kav-ramlar› birbiriyle nas›l iliflkilendirece¤iz?

‹ki kavram aras›nda düzenli bir iliflki var m› görmek için kullan›lan en temel is-tatistiksel yöntem korelasyondur. E¤er de¤iflkenlerden birinin ald›¤› de¤erler artar-ken di¤eri de düzenli olarak art›yor ya da azal›yorsa bu iki de¤iflken aras›nda birkorelasyon vard›r. Bu korelasyonun de¤eri say›sal olarak belirlenebilir. Korelasyonkatsay›s› -1 ile 1 aras›nda bir say›d›r ve iki de¤iflken aras›ndaki do¤rusal iliflkininkuvvetini gösterir. E¤er iki de¤iflken aras›nda hiçbir do¤rusal iliflki yoksa korelas-yon katsay›s› 0 de¤erini al›r. E¤er de¤iflkenlerden biri artarken di¤eri de art›yorsa kat-say› pozitif bir de¤er al›r. Örne¤in boy ve kilo aras›nda yaklafl›k 0.7 büyüklü¤ündebir korelasyon vard›r. Ayn› flekilde gelir düzeyi ile e¤itim seviyesi aras›nda da pozi-tif bir korelasyon gözlenir. De¤iflkenlerden biri artarken di¤eri azal›yorsa katsay› ne-gatiftir. Örne¤in sigara tüketimi ile yaflam beklentisi aras›nda negatif bir korelasyonvard›r. Say›n›n mutlak de¤eri artt›kça korelasyonun kuvveti artar (fiekil 2.1). Dolay›-s›yla aralar›nda -0.8 korelasyon gözlemlenen iki de¤iflken aras›ndaki iliflki aralar›nda0.5 korelasyon gözlemlenen iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiden daha kuvvetlidir.

‹ki de¤iflken aras›ndaki korelasyonun 0 olmas› her zaman aralar›nda bir iliflkiolmad›¤› anlam›na gelmez. ‹ki de¤iflken aras›nda kuvvetli ama do¤rusal olmayanbir iliflki mevcut olabilir. Örne¤in iki de¤iflken aras›nda parabolik bir iliflki varsa


1 0.8 0.4 0 -0.4 -0.8 -1

1 1 1 -1 -1 -1

0 0 0 0 0 0 0

fiekil 2.1

‹ki de¤iflkenin farkl›da¤›l›mlar› içinelde edilenkorelasyonkatsay›lar›. Üçüncüs›rada görüldü¤üüzere, da¤›l›mlarson derece düzenliolsa bile iliflkido¤rusal olmad›¤›sürece korelasyonkatsay›s› 0ç›kabilir.

Kaynak:http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Correlation_examples2.svg/1000px-Correlation_examples2.svg.png

korelasyon katsay›s› 0’a yak›n ç›kacakt›r. Araflt›rmalar stres ve performans aras›n-da böyle bir iliflki göstermifltir. Zor bir ifli yerine getirmeye çal›fl›rken e¤er heyecandüzeyimiz çok düflük ya da çok yüksekse performans›m›z düfler. En yüksek per-formansa heyecan düzeyi bu iki uç aras›ndayken ulafl›l›r. Bir di¤er deyiflle zor ifl-ler için heyecan ve performans aras›ndaki iliflki bafl afla¤› çevrilmifl bir U harfinebenzer. Bu iki de¤iflken aras›nda bir iliflki vard›r ama iliflki do¤rusal de¤ildir (he-yecan artt›kça performans baflar›s› düzenli olarak düflmez ya da artmaz). Dolay›-s›yla kavramlar aras›nda bir iliflki olmas›na ra¤men bir korelasyon gözlemlenmez.Demek ki korelasyon kavramlar aras›ndaki do¤rusal iliflkilere iflaret eder.

Korelasyon Neden-Sonuç ‹liflkisi GöstermezKorelasyonel bulgular hakk›nda ASLA unutmamam›z gereken bir fley var: Korelasyonnedensellik göstermez. ‹ki de¤iflken aras›nda pozitif ya da negatif bir korelasyon olma-s› birinin di¤erinin sebebi oldu¤u anlam›na gelmez. Korelasyon bize sadece iki de¤ifl-ken aras›nda bir iliflki bulundu¤unu söyler. Ama bu illa ki bir de¤iflken di¤erine sebepoluyor demek de¤ildir. A ve B iki de¤iflkenimiz olsun. Bu iki de¤iflken aras›nda bir ko-relasyon varsa A ve B de¤iflkenleri aras›ndaki iliflki flunlardan biri olabilir:

• A de¤iflkeni B’nin sebebidir. A de¤iflkeni ile B de¤iflkeni aras›nda bir korelasyongözleniyorsa kimi zaman bunun sebebi gerçekten de A’n›n B’ye sebep olmas›-d›r. Örne¤in sigara içmek (A) ile akci¤er kanserine yakalanma riski (B) aras›n-da pozitif bir korelasyon vard›r. Deneysel yöntemlerle yap›lan çal›flmalar sigaraiçmenin gerçekten de akci¤er kanseri riskini artt›rd›¤›n› göstermifltir. Yani budurumda korelasyonun sebebi A’n›n B’ye sebep olmas›d›r. Hat›rlamam›z gere-ken bunun korelasyonun olas› aç›klamalar›ndan sadece biri oldu¤udur. fiimdidi¤er ihtimalleri gözden geçirelim.

• B de¤iflkeni A’n›n sebebidir. Diyelim ki korelasyonel araflt›rmalar sert ve otoriterebeveynlere sahip çocuklar›n daha asi davran›fllarda bulundu¤unu gösterdi. Budurumda çocuklara sert davranman›n (A) çocuklar› asi davran›fllara (B) yönelt-ti¤i düflünülebilir. Ama belki de nedensellik ters yöndedir. Asi davran›fllarda bu-lunmaya meyilli çocuklar›n ebeveynleri bu davran›fllar›n önüne geçmek için da-ha sert davran›fllar benimsiyor olabilirler. Yani A de¤iflkeni B davran›fl›n› do¤u-ruyor varsayd›¤›m›z kimi durumlarda B davran›fl› A’ya sebep oluyor olabilir.

• A ve B karfl›l›kl› olarak birbirlerine sebep olmaktad›rlar. Kimi zaman iki de¤ifl-ken birbirini ayn› anda etkileyebilir. Örne¤in depresif duygular hissetmekle (A)arkadafllarla geçirilen zaman (B) aras›nda negatif bir korelasyon oldu¤unu var-sayal›m. Depresif duygular hissetmek kiflilerin kendi kabuklar›na çekilip arka-dafllar›yla daha az zaman geçirmelerine sebep olabilir. Ayn› zamanda yaln›z kal-mak ve arkadafllarla vakit geçirmemek depresif duygular› artt›rabilir. Yani budurumda çift tarafl› bir nedensellik iliflkisi olas›d›r. A de¤iflkeni B’ye, B de¤iflke-ni A’ya sebep olmaktad›r.

• Hem A hem de B’ye sebep olan bir C de¤iflkeni vard›r. Kimi zaman A ile B ara-s›nda korelasyon gözlemlenmesine ra¤men ne A de¤iflkeni B’ye sebep olmak-tad›r ne de tam tersi. Bu gibi durumlarda üçüncü bir C de¤iflkeni hem A’ya hemde B’ye sebep verebilir. Örne¤in bir insan›n teninin yan›kl›¤› ile vücudundakisinek ›s›r›¤› say›s› aras›nda pozitif bir korelasyon gözlemlenmesi olas›d›r. Yan›ktenin sinek ›s›r›¤›na sebep olmas› ya da sinek ›s›r›¤›n›n yan›k tene sebep verme-si çok makul aç›klamalar de¤ildir. Yan›k tenle sinek ›s›r›¤› aras›ndaki ba¤lant›-n›n sebebi havalar s›cakken sinek say›s›n›n artmas› ve ayn› zamanda insanlar›ndaha çok yanmalar›d›r. Yani bu durumda üçüncü bir de¤iflken (hava s›cakl›¤›)hem sinek say›s›n›n artmas›na hem de yan›k tene sebep vermektedir.


Bu son örnekte oldu¤u gibi, kimi zaman korelasyondan nedensellik sonucu ç›-karamayaca¤›m›z› görmek kolayd›r çünkü akla daha yatk›n baflka aç›klamalar var-d›r. Ama kimi korelasyonlar bize makul gelen önermeleri destekler. ‹flte o zamankorelasyonun nedensellik anlam›na gelmedi¤ini hat›rlamak daha zordur. Örne¤inbir araflt›rma daha çok brokoli yiyen insanlar›n daha az hasta oldu¤unu göstermiflolsun. Araflt›rma yenen brokoli miktar› ile hastal›¤a yakalanma ihtimali aras›ndanegatif bir korelasyon göstermifltir. Brokoli yemenin hastal›¤a yakalanma riskiniazaltmas› akla yak›n bir ç›kar›m gibi durmaktad›r. Dolay›s›yla fazla düflünmedenbu ç›kar›m› kabullenebiliriz. Ama bu hatal› bir ç›kar›m olur. Brokoli yemenin has-tal›k riskini azaltmas› mümkündür ama illa böyle olmas› gerekmez. Sa¤l›klar›na da-ha fazla özen gösteren insanlar hem daha çok brokoli yiyor, hem de hastal›k ris-kini düflürecek di¤er baflka davran›fllarda bulunuyor olabilirler. Brokoli yemenind›fl›nda bu insanlar ayn› zamanda bol hareket ediyor ve sa¤l›ks›z g›dalardan uzakdurup bol bol meyve sebze yiyorlarsa bu insanlar›n hasta olma riski daha düflükolacakt›r. Bu durumda üçüncü bir de¤iflken (sa¤l›¤a gösterilen özen) hem insanla-r› brokoli yemeye sevk etmekte hem de hastal›¤a yakalanma riskini azaltmaktad›r.Bu örnekten anlafl›laca¤› üzere, korelasyonlar bize mant›kl› gelen tezleri destekli-yorsa nedensellik göstermediklerini gözden kaç›rmam›z daha kolayd›r.

Korelasyonun neden-sonuç iliflkisi göstermedi¤ini gözden kaç›rmak çok kolayd›r. Gazete-lerde ve televizyonda maalesef s›kl›kla korelasyonel çal›flmalar› neden-sonuç iliflkisi ola-rak yorumlayan haberlere rastl›yoruz. Sizler bu üniteyi okuduktan sonra bu tarz haberler-deki problemli ç›kar›mlar› an›nda yakalayabilmelisiniz.

Somonya Üniversitesi’nden araflt›rmac›lar yeni boflanm›fl çiftlerle mülakat yapt›lar. Bu mü-lakatlarda boflanm›fl çiftlerin %33’ü evlilikleri s›ras›nda para nedeniyle ciddi kavgalar et-mifl olduklar›n› belirttiler. Bir gazete haberi bu araflt›rman›n bulgular›n› “Para kavgas› bo-flanmaya sebep” bafll›¤›yla duyurdu. Haberde boflanma ihtimallerini düflürmek için evliçiftlere paralar›n› yönetmeyi ö¤renmeleri önerildi. Araflt›rman›n bulgular›ndan gerçektende paran›n boflanmaya sebep oldu¤u sonucuna varabilir miyiz? Bu gazete haberi niyeproblemlidir?

DENEYSEL YÖNTEMKorelasyonel bulgulardan neden-sonuç iliflkisi ç›karamayaca¤›m›z› gördük. Ne-den-sonuç iliflkilerini bilmek bizim için önemlidir çünkü ancak nedenini bildi¤imizfleylerin sonuçlar›n› kontrol alt›na alabiliriz. Örne¤in sebze ve meyve yemeninkansere karfl› koruyucu etkisi oldu¤unu bilirsek daha çok meyve-sebze yemeyeçal›flabiliriz. Kendilerine kitap okunmas›n›n okulöncesi çocuklar›n kelime hazine-sini gelifltirdi¤ini bilirsek okulöncesi yafltaki çocuklar›m›za kitap okur, o yafllardaçocu¤u olan tan›d›klar›m›za çocuk kitab› hediye ederiz. Korelasyonel bulgulardanneden-sonuç iliflkisi ç›karamasak da elimizde neden-sonuç iliflkilerini tespit etmekiçin güçlü bir araç mevcuttur. Bu araç deneydir. Deney (experiment) psikolojininen temel yöntemidir. Dolay›s›yla deneyin mant›¤›n› kavramak psikolojik araflt›rma-n›n mant›¤›n› kavramakt›r. Peki nedir deneyin mant›¤›?

Deneyin mant›¤›n› önce gündelik bir örnekte görmeye çal›sal›m. Diyelim ki,mercimek çorbas›na rendelenmifl havuç eklemek çorban›n lezzetini artt›r›r m› bil-mek istiyorsunuz. Sizce bu bilgiye ulaflman›n en iyi yolu nedir? Herhalde akl›n›zailk gelen yan›t çorbay› havuç rendesiyle piflirip tad›na bakmak olacakt›r. Peki amaböyle yaparsan›z havuç rendeli çorban›n lezzetini neyle k›yaslayacaks›n›z? Daha


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

önce piflirmifl oldu¤unuz mercimek çorbalar›n›n hat›r›n›zda kalan tad›yla cevab›n›verebilirsiniz. Ama ya haf›zan›z sizi yan›lt›rsa? Ya o an çok aç oldu¤unuz için yap-t›¤›n›z çorba size çok lezzetli gelirse? Haf›zan›z size yan›ltmasa bile daha önce pi-flirdi¤iniz çorbalar ile flimdi piflirdi¤iniz havuç rendeli çorba aras›nda havuç rende-sinden baflka farklar olmas› olas›d›r. Örne¤in flimdi piflirdi¤iniz farkl› bir tür merci-mek olabilir, bu sefer çorbaya kimyon eklemeyi unutmufl, mercime¤in suya oran›-n› artt›rm›fl, ya da çorbay› k›s›k ateflte daha uzun süre kaynatm›fl olabilirsiniz. E¤erpiflirdi¤iniz çorba size daha lezzetli gelirse lezzetin s›rr› havuç rendesi de¤il bufarkl›l›klardan herhangi biri olabilir.

Demek ki bir sürü de¤iflken ayn› anda de¤ifltirdi¤iniz zaman etkinin kayna¤›n›belirleyemezsiniz. Peki o zaman daha kesin bir sonuca ulaflmak için ne yapman›zlaz›md›? Çözüm ayn› anda iki ayr› tencerede mercimek çorbas› piflirip havuç ren-desi d›fl›nda her fleyi sabit tutmakt›r. Ancak o zaman lezzet fark›n›n havuç rende-sinden kaynakland›¤› sonucuna varabiliriz. ‹flte deneyin mant›¤› budur: A de¤iflke-ni (havuç rendesi) d›fl›nda her fleyi sabit tuttu¤umuzda B de¤iflkeninde (çorban›nlezzeti) bir fark gözlemliyorsak o fark›n A’dan baflka bir aç›klamas› olamaz. Dola-y›s›yla güvenle A de¤iflkeni B’nin sebebidir diyebiliriz.

Deneyin bu mant›¤› sabittir ve bilim ve mühendisli¤in her alan›nda deney kulla-n›l›r. Örne¤in bir botanik bilimci bir gübrenin etkisini tespit etmek için ayn› tohum-lardan gelen bitkileri ayn› topra¤a ayn› anda dikip onlar› ayn› iklim koflullar› içindemuhafaza eder. Sadece bir grup bitkiye gübre verip bir di¤er gruba vermezse o güb-renin o bitkinin geliflimine etkisini saptayabilir. Deneysel yöntemde önemli olanmant›kt›r, deneyin nerde, kime, neye yap›ld›¤› fark etmez. Bu mant›k bizim günde-lik hayatta sonuçlar ç›karmak için kulland›¤›m›z mant›¤›n daha rafine edilmifl bir ha-lidir. fiimdi bilimsel bir deneyin özelliklerini daha ayr›nt›l› biçimde görelim.

Deneyin AnatomisiHer deney temel olarak ayn› anatomiye sahiptir. Deneyde en az bir de¤iflkenin birbaflka de¤iflken üzerindeki etkisi incelenir. Örne¤in demin gördü¤ümüz örnektehavuç rendesinin çorban›n lezzetine etkisini inceledik. Deneyde etkisini inceledi-¤imiz de¤iflkene ba¤›ms›z de¤iflken denir. Örne¤imizde havuç rendesi ba¤›ms›zde¤iflkendi. Ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflmesi beklenen de¤iflkene ba-¤›ml› de¤iflken denir. Örne¤imizde ba¤›ml› de¤iflken çorban›n lezzetiydi. Ba¤›ms›zde¤iflkeni sebep ba¤›ml› de¤iflkeni sonuç olarak düflünebiliriz.

fiimdi bir baflka örnek üzerinden deneyin di¤er yap›tafllar›n› inceleyelim. Cevaparad›¤›m›z soru çal›fl›rken müzik dinlemenin ö¤renilen bilgi miktar›na etkisi olsun.Bu örnekte ba¤›ms›z de¤iflken müzik dinlemek, ba¤›ml› de¤iflken ö¤renmedir. Di-yelim ki korelasyonel araflt›rmalar çal›fl›rken müzik dinleyen insanlar›n derslerindedaha baflar›l› oldu¤unu göstermifl olsun. Biliyoruz ki bu korelasyonel bulgulardançal›fl›rken müzik dinlemenin ö¤renmeyi artt›rd›¤› sonucunu ç›karamay›z. Bu kore-lasyonun baflka aç›klamalar› olabilir. Örne¤in belki çal›fl›rken müzik dinleyen in-sanlar daha uzun süre ders çal›fl›yordur. Belki de ö¤renme yetisi daha yüksek in-sanlar çal›fl›rken müzik dinlemeye daha e¤ilimlidir. Müzik dinlemek ö¤renmeyi ya-vafllatsa bile, e¤er müzik dinleyerek daha uzun süre çal›fl›l›yorsa ya da daha çabukö¤renen insanlar ayn› zamanda müzi¤e daha düflkün insanlarsa iki de¤iflken ara-s›nda pozitif bir korelasyon gözlemlenebilir. Çal›fl›rken müzik dinlemek ve ö¤ren-me aras›nda gerçekten bir neden-sonuç iliflkisi var m› görmek istiyorsak bir deneyyapmak zorunday›z. Gelin bu deneyi birlikte tasarlayal›m.


Yapmam›z gereken müzik dinleyerek çal›flan bir grup insan› müzik dinleme-den çal›flan bir grup insanla k›yaslamakt›r. Bu iki grup aras›ndaki tek fark çal›fl›r-ken müzik dinlemek olmal›d›r ki iki grubun ö¤renme miktar›nda bir fark gözlem-lersek bunun dinlenen müzikten baflka bir aç›klamas› olamas›n. fiöyle bir yöntemizleyebiliriz: Denekleri laboratuara getirip onlara bir metin veririz. Deneklere bumetindeki bilgileri ö¤renmeleri gerekti¤ini, yar›m saat sonra metinde anlat›lan ko-nudan bir s›nava gireceklerini söyleriz. Deneklerin yar›s› istedikleri bir müzi¤i din-leyerek metin üzerinde çal›fl›rken di¤er yar›s› sessiz bir ortamda çal›fl›r. ‹ki grup de-nek de 30 dakika boyunca verilen metin üzerinde çal›flt›ktan sonra her iki grubada metinle ilgili sorular içeren bir test verilir. Bu testten al›nan skor ba¤›ml› de¤ifl-kenimiz olan ö¤renme kavram›n›n ifllemsel tan›m›n› teflkil eder.

Etkisini inceledi¤imiz ba¤›ms›z de¤iflkene maruz kalan gruba deneysel grupad› verilir. Tasarlad›¤›m›z bu deneyde müzik dinleyen grup deneysel gruptur. De-neysel gruba uygulanan farkl› muameleye deneysel manipülasyon denir. Örne¤i-mizdeki deneysel manipülasyon gruba müzik dinletmektir. Deneysel manipülas-yonumuzu uygulad›¤›m›z deneysel grupla k›yaslayaca¤›m›z gruba kontrol grubudenir. Kontrol grubu ile deneysel grup aras›ndaki tek fark deneysel manipülasyonolmal›d›r. Yoksa iki grubun ö¤renme miktar› aras›nda gözlemleyece¤imiz farkmanipüle etti¤imiz ba¤›ms›z de¤iflkenden (yani müzik dinlemekten) de¤il di¤erfarkl›l›klardan kaynaklanabilir. Örne¤in iki gruba ö¤renmeleri için farkl› metinlerverildi¤ini ya da metin üzerinde çal›flmak için bir gruba di¤erinden daha uzun sü-re tan›nd›¤›n› düflünelim. Bu durumlarda iki grup aras›nda bir ö¤renme fark› bu-lursak bunun müzik dinlemekten baflka aç›klamalar› olabilir, yani sonuçlardanmüzi¤in ö¤renmedeki rolüne dair bir ç›kar›m yapamay›z. Dolay›s›yla deney vekontrol grubu deneysel manipülasyon d›fl›nda her konuda tamamen ayn› muame-leyi görmelidir.

Bir di¤er dikkat etmemiz gereken unsur da deney ve kontrol grubumuzdaki de-neklerin birbirine denk özelliklere sahip olmas›d›r. Örne¤in bir gruptaki deneklerortalamada di¤erlerinden daha zeki ya da metindeki konu hakk›nda daha bilgiliy-se bu durum iki grubun ö¤renme düzeyi aras›nda bir fark yaratabilir. O zaman ikigrup aras›nda gözlemleyece¤imiz ö¤renme fark›n›n müzik dinlemekten kaynak-land›¤›na emin olamay›z. Peki iki grubun birbirine denk olmas›n› nas›l sa¤lar›z?Bunun için psikologlar rastgele tahsis (random assignment) ad› verilen yöntemikullan›rlar. Bu yöntemde denekler deneysel gruba veya kontrol grubuna rastgeletahsis edilir. Örne¤in bir dene¤in hangi gruba dahil olaca¤› yaz› tura atarak belir-lenirse ortalamada bir grubun di¤er gruptan fark› olmas› için bir sebep olmaz. Buyöntemle gruplar aras›nda sistematik farklar olmas›n›n önüne geçilmeye çal›fl›l›r.

Bu verdi¤imiz örnekte tek bir deneysel grubumuz olsa da bir çal›flmada de-neysel grup say›s› birden fazla olabilir. Örne¤in spor yapman›n haf›zaya etkileri-ni incelemek istedi¤imizi düflünelim. Tasarlayaca¤›m›z deneyde kontrol grubunahiç spor yapt›rmazken iki farkl› deneysel grubun birinden günde yar›m saat, di-¤erinden günde bir saat spor yapmalar›n› isteyebiliriz. Böylece ba¤›ms›z de¤iflke-nin farkl› de¤erlerinde (spor yapma süresi) ba¤›ml› de¤iflkenimizi (haf›za) ölçerekilgilendi¤imiz iliflki hakk›nda daha derinlemesine bilgi ediniriz. Kimi zaman da birde¤il birden fazla ba¤›ms›z de¤iflkenin ba¤›ml› de¤iflken üzerindeki etkileriyle il-gilenebiliriz.


Deneysel Çal›flmalarda GeçerlilikDeneysel çal›flmalarda geçerlilik iç geçerlilik ve d›fl geçerlilik diye iki bafll›kta ince-lenebilir. ‹ç geçerlilik deneyden ç›kar›lan neden-sonuç iliflkisine ne kadar güvene-bilece¤imizin bir ölçüsüdür. D›fl geçerlilik ise deney sonuçlar›n› araflt›rma d›fl›nda-ki insan, grup ve ortamlara ne ölçüde genelleyebilece¤imize dairdir. fiimdi bu ikitür geçerlili¤i inceleyelim.

‹ç Geçerlilik‹ç geçerlilik bir deneyin sonuçlar›n› manipüle etti¤imiz ba¤›ms›z de¤iflkene güven-le ba¤layabilme derecemizdir. Bir baflka deyiflle, bir deneyin yüksek iç geçerlili¤esahip olmas› için ba¤›ms›z de¤iflkenle ba¤›ml› de¤iflken aras›nda nedensel bir ba¤oldu¤unu güvenle söyleyebilmemiz gerekir. Bunun için ba¤›ms›z de¤iflkenin ba-¤›ml› de¤iflken üzerindeki etkisini aç›klayabilecek ba¤›ms›z de¤iflken d›fl›nda biretken olmamas› gerekti¤ini gördük. Ancak tüm di¤er alternatif aç›klamalar› berta-raf edebilirsek kurdu¤umuz nedensellik iliflkisine güvenebiliriz.

Deneyde ba¤›ms›z de¤iflkenle birlikte de¤iflim gösteren de¤iflkenler manipülas-yonumuzu kirletir. Bu gibi de¤iflkenlere kirletici de¤iflken (confounding variable)ad› verilir. Kirletici de¤iflken örneklerini mercimek çorbas› örne¤imizde gördük.E¤er havuç rendesi miktar› de¤iflirken ayn› zamanda tenceredeki su veya baharatmiktar› da de¤iflirse bunlar birer kirletici de¤iflkendir. Bu kirletici de¤iflkenler lez-zet fark›n›n havuç rendesinden kaynakland›¤› ç›kar›m›n› yapmam›za engel olur.Daha genel olarak deneysel grup ve kontrol grubu aras›nda ba¤›ms›z de¤iflkendenbaflka de¤eri farkl›l›k gösteren bir de¤iflken varsa bu kirletici bir de¤iflkendir.

Bir ilac›n iyilefltirici etkisi var m› tespit etmek için tasarlanan bir deney düflüne-lim. Deneysel gruba hap›m›z› verip de kontrol grubuna hiçbir fley vermezsek ikigrup aras›nda ilac›n vücuttaki kimyasal etkisi d›fl›nda bir baflka fark daha olur. ‹laçverilen grup psikolojik olarak iyileflme beklentisi içine girecektir. Bu durumda bupsikolojik beklenti bir kirletici de¤iflken olur. Bu kirletici de¤iflkeni bertaraf etmekiçin bu tür araflt›rmalarda kontrol grubuna plasebo ad› verilen sahte bir hap verilir.

D›fl GeçerlilikDeneyimiz yüksek iç geçerlili¤e sahipse elde etti¤imiz neden-sonuç iliflkisinindo¤rulu¤una güvenebiliriz. Ancak bu deneyimizin sonuçlar›n› deney haricindekiinsan ve durumlara genelleyebiliriz anlam›na gelmez. D›fl geçerlilik elde edilen so-nuçlar› baflka kifli, yer ve zamanlara genelleyebilme derecemizdir. Deneklerimizgenelleme yapmak istedi¤imiz grubu ne kadar temsil ediyorsa yapaca¤›m›z genel-leme o kadar geçerli olacakt›r. Örne¤in deneyimize sadece üniversite ö¤rencilerikat›ld›ysa sonuçlar›m›z›n daha ileri yafllardaki insanlara genellenip genellenemeye-ce¤i bir soru iflaretidir. Bir kültürde elde edilen sonuçlar›n bir di¤er kültürde göz-lemlenip gözlenmeyece¤i de d›fl geçerlilikle ilgili bir sorudur.

Peki bir deney için d›fl geçerlilik mi daha elzemdir iç geçerlilik mi? E¤er deney-sel bir çal›flman›n iç geçerlili¤i yoksa ba¤›ml› de¤iflkendeki fark› yaratan›n ba¤›m-s›z de¤iflken olup olmad›¤› belli de¤ildir. Dolay›s›yla deneyin sonuçlar›n›n genel-lefltirilip genellefltirilemeyece¤ini tart›flman›n bir anlam› yoktur çünkü deneyin netbir sonucu yoktur. Demek ki deneysel bir çal›flmay› ciddiye alabilmemiz için yük-sek iç geçerlili¤e sahip olmas› önkofluldur. Bu koflul sa¤lan›yorsa sonuçlar› baflkainsan ve ortamlara genelleyip genelleyemeyece¤imiz sorusunu sorar›z.


Neden Korelasyonel Çal›flmalar?Gördü¤ümüz gibi, deney neden-sonuç iliflkileri kurabilmek için elimizdeki en iyi araç-t›r. Bu sebepten dolay› psikologlar mümkün oldu¤unca deneysel yöntemi kullanmay›tercih ederler. Herhangi bir de¤iflkenin manipüle edilmedi¤i, de¤iflkenlere müdahaleedilmeden mevcut iliflkilerin gözlemlendi¤i çal›flmalara korelasyonel çal›flmalar denir.Bu çal›flmalara korelasyonel çal›flma denmesinin sebebi verdikleri sonuçlar›n korelas-yonel yap›da olmas›, yani neden-sonuç bilgisi vermemesidir. Peki psikologlar nedenher zaman deneysel yöntemi kullanmazlar da kimi zaman korelasyonel çal›flmalar ya-parlar? fiimdi bu sebepleri görelim.

Kimi zaman ilgilendi¤imiz kavramlar› deneysel olarak manipüle edebilmemiz im-kans›zd›r. Örne¤in gelir da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤in bir toplumun fertleri aras›ndaki ilifl-kileri nas›l etkiledi¤ini araflt›ran bir psikologun gelir da¤›l›m›n› manipüle edebilmesiimkans›zd›r. Boflanman›n çocuklar üzerindeki etkilerini inceleyen bir psikolog evli veçocuklu çiftleri rastgele ikiye ay›r›p bir k›sm›n›n boflanmas›n› sa¤layamaz. Araflt›rmalarmecburen kendili¤inden geliflen boflanmalarla s›n›rl› kalacakt›r. Ayr›ca deneysel mani-pülasyon mümkün olsa bile bunun gibi baz› durumlarda ahlaki olarak kabul edilemez.Örne¤in elektrik floku vermenin çocuklar›n ö¤renmesi üzerine etkisini ölçmek için ço-cuklara elektrik floku vermek elbette ahlaki olarak kabul edilebilir bir yöntem de¤ildir.

Kimi zaman da psikologlar neden-sonuç iliflkileri ile de¤il var olan› tasvir etmekleilgilenirler. Örne¤in kiflilik yap›s›yla politik yönelimler aras›ndaki iliflkileri ya da cinsi-yet ile mesleki yönelim aras›ndaki ilgiyi inceleyen bir psikolog korelasyonel çal›flma-larla var olan iliflkileri betimler. Psikologlar›n ilgilendikleri baz› sorular uzun zaman di-limleri içinde kendili¤inden geliflen süreçlerle ilgilidir. Bu gibi süreçleri incelemek içindeneysel yöntem uygun olmayabilir. Örne¤in, bir yak›n›m›z›n yas›n› tutma süreci negibi evreler izler, ya da çocuklar›n dil geliflimi nas›l ilerler gibi sorulara deneysel olma-yan yöntemlerle cevap al›nabilir. Bu gibi çal›flmalarda genellikle tek bir sefer de¤il za-man içinde tekrarlanan ölçümler yapmak gerekir. Ayn› kiflilere zaman içinde tekrartekrar ölçüm yap›lan çal›flmalara boylamas›na çal›flma denir. Boylamas›na çal›flmalar-da ayn› kifliler belli bir zaman dilimi içinde tekrar ölçümlenirken enlemesine çal›flma-larda ayn› zaman dilimi içinde farkl› gruplara ölçüm yap›l›r. Örne¤in bir araflt›rmac› ev-liliklerin nas›l ve neden boflanma ile sonuçland›¤› ile ilgileniyor olsun. Bu araflt›rmac›300 yeni evli çift belirleyip her y›l bu çiftlere anket uygulayabilir. On befl y›l sonra is-tatistiksel olarak bu çiftlerden bir k›sm› boflanm›fl olacakt›r. Araflt›rmac› boflanm›fl çift-lerin ankete yan›tlar› ile boflanmam›fl çiftlerin yan›tlar›n› karfl›laflt›rarak hangi duygu, dü-flünce ve davran›fl biçimlerinin bir evlili¤in sürdürülmesiyle ilgili oldu¤unu görebilir.

K›saca, deneysel yöntem neden-sonuç iliflkisi kurmam›za imkan sa¤lamas› aç›s›n-dan ideal olsa da neden-sonuç iliflkisi kuramayan (yani korelasyonel) çal›flmalar›n dapsikolojide önemli yeri vard›r. Bunun nedeni deneysel çal›flmalar›n her zaman müm-kün veya arzu edilir olmamas›d›r.

So¤uk alg›nl›¤›na yakaland›¤›n›z düflünelim. Bir arkadafl›n›z elma kabu¤u kaynat›p içme-nizi önerdi, sizin de akl›n›z yatt› ve iki gün boyunca elma kabu¤u kaynat›p içtiniz. Üçüncügünde de iyilefltiniz. Buradan kaynat›lm›fl elma kabu¤unun sizi iyilefltirdi¤i sonucunu ç›ka-rabilir miyiz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


PS‹KOLOJ‹K ARAfiTIRMALARDA ET‹KPsikologlar›n çal›flmalar›nda kimi zaman etik sorular bafl gösterir. Bu sorulara ya-n›t ararken bir baflvuru kayna¤› olmak amac›yla Türk Psikologlar Derne¤i 2004 y›-l›nda bir etik yönetmelik kabul etti. Bu yönetmelik araflt›rma s›ras›nda izlenmesigereken ilkeleri de içeriyordu. Araflt›rmalarda izlenmesi gereken temel ilkelerdenbaz›lar› flunlard›r:

• Araflt›rmalara kat›l›m gönüllüdür. Araflt›rma öncesi olas› kat›l›mc›lara araflt›r-ma hakk›nda bilgi verilip araflt›rmaya dahil olmak istediklerine dair onayla-r›n›n al›nmas› gerekir.

• Kat›l›mc›lar araflt›rmadan istedikleri zaman ç›kabilirler.• Kiflilerden edinilen bilgilerin gizlili¤inin korunmas› gerekir. • Kat›l›mc›lara daima nezaket ve sayg›yla davran›l›r.• Kat›l›mc›lara araflt›rman›n sonunda araflt›rma hakk›nda bilgi edinme olana¤›

verilir.

Türk Psikologlar Derne¤i’nin 2004 y›l›nda kabul etti¤i etik yönetmeli¤e flu adresten ulafla-bilirsiniz: http://www.psikolog.org.tr/Belgeler/tpd-yonetmelikler/turk-psikologlar-derne-gi-etik-yonetmeligi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sözdebilimi ve bilimden hangi yönleriyle ayr›ld›-

¤›n› aç›klamak

Sözdebilim bilimsel bir temeli olmad›¤› halde bi-lim k›l›f› alt›nda bize sunulan bilgi ve pratikleredenir. Sözdebilim bilimsel terimler kullanarak birbilimsellik kisvesi yarat›r ama bu kullan›mlar ha-tal›, yersiz ve dayanaks›zd›r. Sözdebilimsel iddia-lar ço¤unlukla yanl›fllanamayacak mu¤lakl›ktad›rve bilimsel bir kimli¤i olmayan kiflilerce savunu-lur. En önemlisi, sözdebilimsel iddialar bilimselsüreçten kopuktur: ‹ddialar bilimsel olarak yatest edilmemifllerdir ya da edildilerse reddedil-mifllerdir. Sözdebilim ço¤unlukla maddi ç›karsa¤lamak amac›yla bilimin toplum içindeki say-g›nl›k ve meflruiyetini istismar eder. Sözdebilimibilimden ay›rt edebilmek bizi dayanaks›z bilgile-rin izinde maddi ve manevi zarara u¤ramaktankoruyacakt›r.

‹fllemsel tan›m› ve iyi bir ifllemsel tan›m›n özellik-

lerini belirtmek.

‹fllemsel tan›m ilgilenilen kavram› bir say›ya dö-nüfltürmeye yarayan tan›md›r. Bir kavram› ifllem-sel olarak tan›mlamak demek o kavram› ne fle-kilde ölçece¤imize karar vermek demektir. Kav-ram›m›z› yüksek kesinlik ve hassasiyetle ölçebi-len ifllemsel tan›mlar›n yüksek kavramsal geçer-lili¤i oldu¤unu söyleriz. Yüksek kavramsal ge-çerlilik tafl›mas› için ifllemsel tan›m›m›zla edindi-¤imiz ölçümün öncelikle güvenilir olmas›, yaniayn› koflullarda ayn› sonuçlar› vermesi gerekir.Güvenilir olman›n d›fl›nda ölçümler duyarl› ol-mal›, yani de¤iflkenin farkl› de¤erleri aras›ndakiince ayr›mlar› yapabilmelidir. Son olarak, iyi birifllemsel tan›m ölçülmek istenen kavram› ölçme-li, di¤er baflka kavramlar› ölçmemelidir. Psikolo-jinin ilgilendi¤i kavramlar çok yönlü ve çok kat-manl› oldu¤u için ifllemsel tan›mlar ço¤unluklailgilenilmeyen baflka kavramlar› da ölçer. Bun-dan dolay› ideal olan bir kavram› birden fazla ifl-lemsel tan›mla ölçmektir. E¤er farkl› ifllemsel ta-n›mlar benzer ölçümlere ulafl›yor ve di¤er kav-ramlarla benzer iliflkiler sergiliyorsa sonuçlar›m›-za olan güvenimiz artar.

Korelasyonu ve niye nedensellik iliflkisi göster-

medi¤ini aç›klamak.

Korelasyon iki de¤iflken aras›nda do¤rusal iliflki-nin bir ölçüsüdür. De¤iflkenlerden birinin ald›¤›de¤erler artarken di¤erininkiler de düzenli ola-rak art›yorsa korelasyon pozitif; birinin de¤erleriartarken di¤erininkiler düzenli olarak azal›yorsakorelasyon negatiftir. ‹ki de¤iflken aras›nda birkorelasyon olmas› de¤iflkenlerden birinin di¤eri-nin sebebi oldu¤u anlam›na gelmez. Korelasyonbize sadece veriler aras›ndaki say›sal iliflkiyi gös-terir, nedensellik iliflkisi hakk›nda bir bilgi ver-mez. ‹ki de¤iflken aras›nda korelasyon gözleni-yorsa iki de¤iflkenden biri di¤erinin sebebi olabi-lece¤i gibi kimi zaman da üçüncü bir de¤iflkenher iki de¤iflkene de sebep olur.

Deney ve önemini belirtmek.

Deney etkisini ölçmek istedi¤imiz de¤iflken d›-fl›nda her fleyi sabit tutarak bu de¤iflkenin birbaflka de¤iflken üzerinde ne fark yaratt›¤›n› tes-pit etmemize imkan sa¤layan araflt›rma yöntemi-dir. Deneyin önemi bize neden-sonuç iliflkisi gös-termesinden kaynaklan›r. Deney d›fl›nda hiçbiryöntem bize kesin bir nedensellik bilgisi veremez.

‹yi tasarlanm›fl bir deneyin özelliklerini aç›klamak.

‹yi tasarlanm›fl bir deney yüksek iç geçerlili¤e sa-hip olmal›d›r. ‹ç geçerlilik ba¤›ml› de¤iflkendegözlenen fark› ba¤›ms›z de¤iflkene ba¤layabilmederecemizdir. Bir di¤er deyiflle, yüksek iç geçer-lili¤e sahip bir deney ba¤›ms›z de¤iflkenle ba-¤›ml› de¤iflken aras›ndaki neden-sonuç iliflkisinibaflka aç›klamalara aç›k kap› b›rakmayacak fle-kilde gösterir. Yüksek iç geçerlilik elde edebil-mek için bir deneyde deneysel grupla kontrolgrubu birbirine denk olmal› ve deneysel mani-pülasyon haricinde iki grup tamamen ayn› mu-ameleyi görmelidir. O zaman ba¤›ml› de¤iflken-de gözlenen de¤iflikli¤i ba¤›ms›z de¤iflkenle aç›k-lamaktan baflka seçene¤imiz kalmaz.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi bilimin bir ilkesi de¤ildir?a. Elefltiriye aç›k olmab. Herkes taraf›ndan tasdik edilebilecek gözlem ve

ak›l yürütmelere dayanmac. Uzmanlar aras›nda süregiden karfl›l›kl› görüfl al›fl-

veriflid. Bilgi ve bulgular›n flaflmazl›¤›na sars›lmaz güvene. Edinilen bulgular›n paylafl›lmas›

2. Sözdebilim hakk›nda afla¤›da belirtilenlerden hangi-si do¤rudur?

a. Sözdebilim ço¤unlukla bilimsel bir kimlikleri bu-lunmayan kiflilerce ortaya sürülür.

b. Sözdebilimin iddialar› bilimsel süreçten geçiponaylanmam›flt›r

c. Sözdebilim ço¤unlukla bir ürün ya da hizmetsatma amac›ndad›r

d. Sözdebilim ço¤u zaman yanl›fllanamayacak ka-dar mu¤lak iddialarda bulunur

e. Yukar›dakilerin hepsi

3. Bir araflt›rmac› kafeinin konsantrasyon üzerine etki-sini inceliyor. Bunun için kontrol grubuna kafeinsizkahve içirilirken, deneysel grup kafeinli kahve içiyor.Bu çal›flmada konsantrasyon nedir?

a. ba¤›ml› de¤iflkenb. ba¤›ms›z de¤iflkenc. deneysel manipülasyond. ifllemsel tan›me. kontrol grubu

4. Bir ifllemsel tan›m afla¤›daki hangi özelliklere ayn›anda sahip olamaz?

a. güvenilir ve geçerlib. güvenilir ve geçersizc. güvenilir de¤il ve geçerlid. güvenilir de¤il ve geçersize. b ve c

5. Afla¤›dakilerden hangisi bilimsel sürecin bir parças›de¤ildir?

a. Araflt›rmada izlenen metotlar›n makalelerde aç›kve net flekilde belirtilmesi

b. Bilim insanlar›n›n yeni bulgu ve gözlemler ›fl›-¤›nda yeni fikirler benimseyip eski fikirlerini red-detmeleri

c. Hakemli dergilere gönderilen makalelerin oalanda uzman kiflilerce de¤erlendirilmesi

d. Tan›nm›fl ve güvenilen bilim insanlar›n›n ha-kemli de¤erlendirme sürecinden muaf tutulmas›

e. Bilim insanlar›n›n birbirleriyle sürekli fikir al›fl-veriflinde bulunmas›

6. Afla¤›daki korelasyon katsay›lar›ndan hangisi de¤ifl-kenler aras›nda daha kuvvetli bir do¤rusal iliflkinin var-l›¤›na iflaret eder?

a. 0.23 b. 0.55c. -0.82d. 0.77e. -0.01

7. Neden-sonuç iliflkisi kurabilmek için hangi araflt›r-ma yöntemi izlenmelidir?

a. anketb. deney c. korelasyonel çal›flmad. enlemesine çal›flmae. gözlem

8. Deney grubuyla kontrol grubunu k›yaslad›¤›m›z ba-sit bir deneyde iki grup _____________ haricinde herbak›mdan birbirine denk olmal›d›r.

a. deneysel manipülasyonb. ba¤›ml› de¤iflkenc. rastgele tahsisd. ifllemsel tan›me. iç geçerlilik

9. Afla¤›dakilerden hangisi psikolojik araflt›rmalarda iz-lenmesi benimsenen etik prensiplerden de¤ildir?

a. kat›l›mc›lar›n zarar görme ihtimalinin minimumaindirgenmesi

b. kat›l›m›n gönüllü olmas›c. kat›l›mc›lar›n mahremiyetine sayg› gösterilmesid. kat›l›mc›lara nezaket ve sayg›yla davran›lmas›e. deneye bafllamadan kat›l›mc›lara test edilen fik-

rin aç›klanmas›

10. Bir deneyde deneysel gruba etkisi incelenen ilac›nhap› verilirken, kontrol grubuna içinde aktif bir farma-kolojik madde olmayan plasebo hap› verilmektedir.Araflt›rmac› kontrol grubuna hiç ilaç vermemektenseplasebo hap› vermekle afla¤›dakilerden hangisini artt›r-may› amaçlamaktad›r?

a. d›fl geçerlilikb. iç geçerlilikc. kavramsal geçerlilikd. ölçümsel güvenilirlike. ölçümsel duyarl›l›k



Sözdebilimsel ‹ddialara fiüpheci Yaklaflabilmek

Facebook’ta veya bir baflka sosyal medya ortam›ndayukar›daki mesaj› gördü¤ünüzü düflünelim. Mesaj› pay-lafl›r m›yd›n›z? Bu mesaj kula¤a bilimsel gelen birtak›middialarda bulunmaktad›r. Ama dikkatli incelersek cid-diye al›nacak bir yönü olmad›¤› aç›kt›r. Nedir buradakiproblemler?

- ‹lk olarak, Temmuz ay›nda 5 Cuma, 5 Cumartesi,5 Pazar olmas› 823 y›lda de¤il 5-6 y›lda bir rastla-nan bir durumdur. Temmuz ay› 31 gün çekti¤iiçin her y›l haftan›n 7 gününden üç tanesi 5 kereyaflanacakt›r. Bu günlerin Cuma, Cumartesi ve Pa-zar olmas›nda herhangi bir ola¤anüstülük yoktur.2011 y›l›nda böyle bir durum yaflanm›flt›r, 2016 y›-l›nda, ve daha sonra 2022 y›l›nda yine yaflanacak-t›r. Demek ki 823 say›s› tamamen uydurmad›r.

- Bu durum sadece Temmuz de¤il, 31 gün çekendi¤er alt› ay için de geçerlidir. Temmuz’un birayr›cal›¤› yoktur.

- “Una borsa di soldi” ‹talyanca para çantas› anla-m›na gelmektedir. Feng shui ise Çin kökenli birpratiktir. Çin kökenli bir pratik niçin ‹talyancaterimler kullan›r anlafl›lmaz.

- Sosyal medyada bilgi paylaflmak hangi fizikselveya psikolojik mekanizmalarla kifliye para ya¤-mas›na yol açabilir kestirmek mümkün de¤ildir.Ayn› flekilde Temmuz ay›nda günlerin da¤›l›m›y-la bolluk ve bereketin nas›l bir nedensellik ilifl-kisi içinde olabilece¤i de bir muammad›r.

Bu mesaj Facebook’ta binlerce kifli taraf›ndan paylafl›l-m›fl bir mesajd›r. ‹nsanlar ümit vaat eden bu mesajlar›“ne kaybederim, ya tutarsa” diyerek paylaflsa da, mesa-j›n tutmas› için hiçbir sebep yoktur. Kifliye dört güniçinde para ya¤sa bile bunun sebebi mesaj› paylaflmak-t›r diyemeyiz (korelasyon nedensellik göstermez). Bupaylafl›mla kaybedilen sadece vakittir ama düflünülme-den kabul edilen baflka iddialar çok daha pahal›ya malolabilir.

Kaynak: Benzeri az›ls›z bilgi ve hurafelerin çürütüldü-¤ü k›sa yaz›lar okumak için http://yalansavar.orgsitesini takip edebilirsiniz.


”

“ (D‹KKAT)Bu y›l Temmuz ay›nda 5

cuma, 5 cumartesi, 5 Pazarbulunuyor. Bu 823 y›lda birolan bir durum. Buna “una

borsa di soldi”, yani bereketdeniyor. Bu bilgiyi paylaflan

herkese dört gün içinde paraya¤›yormufl, Feng Shui

teorisine göre... deneyelimbakal›m ya tutarsa:))))

BOL fiANS YA TUTARSA


Bir psikoloji araflt›rmas› hangi basamaklardan geçer? Bu ünitede genel olarak bilimsel yöntemi ve psikolojibiliminin kulland›¤› araflt›rma metotlar›n›n temel özel-liklerini ö¤rendik. Peki, psikologlar bilimsel yöntemikullanarak bir araflt›rma yaparken ne gibi basamaklar›izlerler? Akademik bir araflt›rman›n süreçleri fiekil 2 deözetlenmektedir.Araflt›rmac› öncelikle yapaca¤› araflt›rman›n konusunubelirler. Araflt›rma konusu bilim insan›n›n kendi dene-yimlerinden veya baflkalar› ile ilgili gözlemlerinden or-taya ç›kaca¤› gibi, var olan kuramlar› test etmek veya li-teratürde yer alan araflt›rmalar›n bulgular›ndan yola ç›-karak yeni sorular sormak fleklinde de ortaya ç›kabilir.Araflt›rma fikri çok geneldir; araflt›rmac› üzerinde çal›fla-ca¤› konuyu belirledikten sonra uzun bir sürece girer.Bu süreçteki amac› araflt›rmak istedi¤i konuyu ampirikveri toplayarak test edilebilecek bir soru (hipotez) hali-ne getirmektir. Bir fikrin hipoteze dönüflmesinde varolan kuramlardan ve benzer konularda yap›lm›fl çal›fl-malardan faydalan›l›r. Ünite 1’de de anlat›ld›¤› gibi, hi-potez en az iki kavram (de¤iflken) ve bu kavramlar›niliflkisini yordayan, test edilebilir bir yarg›dan oluflur.Kavramlar belirlendikten sonra, yukar›da anlat›ld›¤› gi-bi her kavram›n ifllemsel tan›m› yap›l›r. Ayn› zamandaaraflt›rman›n deseni belirlenir. Desen araflt›rman›n veri-lerinin nas›l toplanaca¤›n›n bir plan›d›r. Örne¤in kore-lasyonel bir çal›flma veya deney yap›labilir. Daha sonrabu desenin belirledi¤i ad›mlardan yola ç›karak ve ha-z›rlanm›fl ölçme aletleri kullan›larak, kat›l›mc›lardan il-

gili veriler toplan›r ve analiz edilir. Verilerin analizindegenellikle özel istatistik programlar›ndan yararlan›l›r.Analizlerin sonucuna göre araflt›rman›n hipotezi ya des-teklenir, ya da çürütülür. Son ad›m, bu araflt›rman›nbulgular›n›n literatürde var olan di¤er çal›flmalar ve ilgi-li kuramlar ›fl›¤›nda yorumlanmas› ve daha sonra birmakale haline getirilmesidir. Burada ana hatlar›yla anlat›lan araflt›rma metodlar› ve ista-tistiki analiz, psikoloji e¤itiminin önemli bir k›sm›n› teflkileder. E¤er daha detayl› bilgi edinmek isterseniz,http://psychology.about.com/od/researchmethods/a/steps-of-scientific-method.htm adresine bakabilirsiniz.

Okuma Parças›

• Çal›flman›n APA (Amerikan Psikoloji Derne¤i) format›na uygun olarak makale halinde yaz›lmas›• Çal›flman›n konferanslarda sunulmas›• Makalenin bas›lmak amac›yla hakemli dergilere gönderilmesi• Hakemlerden gelen geri bildirimlere göre gerekli düzeltmelerin yap›lmas›

Çal›flman›nmakale halinegetirilmesi ve

bas›lmas›

VerilerinAnalizi

VerilerinToplanmas›

Araflt›rmaFikri

Araflt›rmaDeseni

• Verilerin temizlenmesi• Verilerin kodlanmas›• Analizlerin yap›lmas›• Analizlerin yorumu

• Araflt›rma deseninin seçilmesi (korelasyon, deney gibi)• De¤iflkenlerin belirlenmesi• De¤iflkenlerin ifllemsel tan›mlar›n›n belirlenmesi• Prosedürün belirlenmesi• Kat›l›mc›lar›n belirlenmesi

• Uygulama için etik kurullardan izin al›nmas›• Kat›l›mc›lar›n seçilmesi• Verilerin toplanmas›• Gerekiyorsa verilerin bilgisayara girilmesi

• Araflt›rma fikrinin belirlenmesi• Literatür araflt›rmas›• Fikrin soruya dönüflmesi• Sorunun test edilebilir hipotez haline dönüflmesi

fiekil 2. 2 Bir psikoloji araflt›rmas›n›n basamaklar›


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise,“Sözdebilim” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kavram ve ‹fllemsel Tan›m”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Süreç” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Korelasyon” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikolojik Araflt›rmalardaEtik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Deneysel Yöntem” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Bu argüman› sorunlu k›lan tek bir anekdottan çok ge-nifl kapsaml› bir ç›kar›ma gitmesidir. Sigaran›n sa¤l›¤azarar›n› gösteren çal›flmalar yüz binlerce insandan top-lanan verilere dayanmaktad›r. Tek bir vaka yüz binler-ce insandan toplanm›fl veriyi çürütmez. Elbette ki siga-ra herkeste ayn› etkiyi yaratmaz ve kimi insanlar sigara-dan di¤erlerine k›yasla daha fazla zarar görür. Ama arafl-t›rmalar göstermifltir ki sigara içmek ortalamada pekçok sa¤l›k probleminin ç›kma ihtimalini artt›r›r. Ayr›caarkadafl›n›z›n Hüseyin Amca’s› sigara içmeseydi belkiflimdikinden bile daha sa¤l›kl› bir insan olacakt›, bunubilemeyiz.

S›ra Sizde 2

Sosyal çevrenin geniflli¤i ifllemsel olarak pek çok farkl›flekilde tan›mlanabilir. Afla¤›da bu olas› ifllemsel tan›m-lardan birkaç› s›ral›d›r:

• Kiflinin telefonunda kay›tl› numara say›s›• Kiflinin Facebook’taki “arkadafl” say›s›• Kiflinin e-posta adres defterinde kay›tl› kifli say›s› • Kiflinin do¤um gününü telefonla, mesajla, ‹n-

ternet üzerinden, ya da yüz yüze kutlayan kiflisay›s›

Elbette bu tan›mlar›n hiçbiri mükemmel de¤ildir ve herbirinin problemli yönleri vard›r.

S›ra Sizde 3

Yalan söylemek toplumda hofl karfl›lanmayan ve birey-lerde istenmeyen bir özelliktir. Dolay›s›yla toplumsalaç›dan kabul edilir bir görüntü çizme ve olumlu bir in-tiba b›rakma arzular› kiflilerin “ne s›kl›kta yalan söylü-yorsunuz” sorusuna verdikleri cevab› kirletebilir.

S›ra Sizde 4

Gazete haberi problemlidir çünkü korelasyonel bulgu-lardan neden-sonuç iliflkisi ç›karm›flt›r. Boflanm›fl çiftle-rin para konusunda kavga etmeleri boflanmalar›n›n se-bebi bu anlaflmazl›kt›r anlam›na gelmez. Para konusun-da kavga eden çiftler daha yüksek oranlarda boflan›yorolsa bile bunun alternatif aç›klamalar olabilir. Örne¤ingeçim s›k›nt›s› hem çiftlerin boflanma ihtimalini artt›r›phem de para konusunda daha s›k kavga etmelerine yolaçabilir. Farkl› karakterlerde çiftler ya da birbirlerinesevgi ve sayg› duymayan çiftler s›rf para konusunda de-¤il her konuda daha fazla kavga ediyor olabilirler. Buçiftlerin boflanma sebebi geçimsizlik, uyumsuzluk, sevgi-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


sizlik ve sayg›s›zl›k olabilir. Bu durumda para konusun-daki kavgalar bu problemlerin bir sonucudur.Ama bunun ötesinde bu araflt›rma sonuçlar› bize parakonusunda kavga eden çiftlerin para konusunda kavgaetmeyen çiftlerden daha yüksek oranda bofland›¤›nadair bir bilgi vermemektedir. Belki boflanmam›fl çiftle-rin de tam› tam›na ayn› oran›, yani %33’ü para konu-sunda fliddetli kavgalar etmektedir. Hatta belki bu oran%40’t›r. Elimizde bir ölçüm olmadan bunu bilemeyiz.Bütün bu sebeplerden dolay› bu korelasyonel bulgular-dan para konusunda kavga etmenin boflanmaya yol aç-t›¤› ç›kar›m›n› yapmak mümkün de¤ildir. Bu iddia ge-çerli olabilir ama elimizdeki veriler bu geçerlili¤i göste-rebilecek nitelikte de¤ildir.

S›ra Sizde 5

Elma kabu¤unu kaynat›p içtikten sonra üçüncü gün iyi-leflmemiz bize bu tedavi yönteminin etkinli¤i konusun-da hiçbir fley söylemez. Kaynat›lm›fl elma kabu¤u suyu-nu içmesek belki yine ayn› sürede iyileflecektik, hattakim bilir belki daha bile çabuk iyileflecektik. Elimizdekarfl›laflt›rma yapacak bir veri olmad›¤› için kaynat›lm›flelma kabu¤unun etkisini bilemeyiz. Bu etkiyi saptaya-bilmek ancak bir deneyle mümkündür.

Mook, D. G. (2001). Psychological Research: The Ideas

Behind the Methods. New York: W. W. Norton &Company.

Pelham, B. W. & Blanton, H. (2006). Conducting Rese-

arch in Psychology: Measuring the Weight of Smoke

(3rd Edition). New York: Whadsworth Publishing.Shadish, W. R., Cook, T. D.,& Campbell, D. T. (2002).

Experimental Designs for Generalized Causal Infe-

rence. Boston: Houghton-Mifflin

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sinir hücrelerinin yap›s›n› ve sinirsel iletiyi aç›klayabilecek, Sinir sisteminin kimyasal bileflenlerini listeleyebilecek, Sinir sistemini s›n›fland›rabilecek, Sinir sisteminde önemli yap›lar› listeleyerek bu yap›lar ve ifllevleri aras›ndakiiliflkiyi kurabilecek, Beyin kabu¤unun yap›lanmas›n› ve ifllevlerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sinir Hücresi• Sinirsel ‹leti• Sinaps• Nörotransmiter• Periferik (Çevresel) Sinir Sistemi• Duysal ve Motor ‹fllevler

• Hormon Sistemi• Otonom Sinir Sistemi• Limbik Sistem• Beyin Kabu¤u• Ön Beyin, Orta Beyin, Alt Beyin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Psikolojiye Girifl Sinir SistemininYap›s› ve ‹fllevleri

• S‹N‹R S‹STEM‹N‹N HÜCRESELÖZELL‹KLER‹

• S‹N‹R S‹STEM‹N‹N K‹MYASALÖZELL‹KLER‹

• S‹N‹R S‹STEM‹N‹N YAPISAL VE‹fiLEVSEL ÖZELL‹KLER‹


Sinir sistemi, organizmay› oluflturan di¤er sistemler gibi vücut dengesinin ko-runmas›na katk›da bulunmakla kalmaz; ayn› zamanda, d›flsal ortam›n alg›lanmas›,verdi¤i motor yan›tlarla bulundu¤u çevreyi etkileme, ö¤renme, hat›rlama, duyguve düflünce üretme potansiyeli nedeniyle, ruhsal ve sosyal dengenin korunmas›nada katk›da bulunur. Bu bölümde, oldukça karmafl›k bir yap›ya sahip olan sinir sis-teminin temel özellikleri; hücresel, moleküler, yap›sal ve ifllevsel bileflenleriyle eleal›nacakt›r.

S‹N‹R S‹STEM‹N‹N HÜCRESEL ÖZELL‹KLER‹

Sinir HücresiSinir sisteminde haberleflmeyi sa¤layan temel hücresel bileflen, sinir hücresidir(fiekil 3.1). Sadece beyinde 100 milyardan fazla sinir hücresi oldu¤u düflünülmek-tedir. Sinir hücrelerini di¤er hücrelerden ay›ran en önemli özellik elektrokimyasalsinyal iletimini gerçeklefltirebilmesidir. Bu bölümde, elektrokimyasal sinyallerinbir nöronda oluflup di¤er nöronlara nas›l iletildi¤ini ö¤renece¤iz.

Sinir hücrelerinde soma (Yunanca gövde) ad› verilen hücre gövdesi bulunur.Hücre gövdesinde di¤er hücreler gibi hücre çekirde¤i, sitoplazma (hücre içindekisaydam ve homojen dolgu kitlesi) ve organeller (küçük organlar) vard›r. Sinir hüc-releri di¤er hücrelerden farkl› olarak dendrit ve akson olarak adland›r›lan 2 farkl›uzant› tipine sahiptir (fiekil 3.1). Dendritler, di¤er sinir hücrelerinden sinyalleri al›r-ken, aksonlar oluflan sinyallerin di¤er hücrelere aktar›m›n› sa¤lar. ‹letinin aktar›ld›-¤› hücreler baflka bir nöron ya da nöron d›fl› hücreler (örne¤in kas ya da bez hüc-resi) olabilir. Dendritler genellikle a¤aç dallar›n› and›ran flekilde çok say›da dallan-malara sahiptir. Dendrit ad›n›n türetildi¤i déndron kelimesi Yunanca “a¤aç” anla-m›na gelmektedir. Dendritlerin aksine, sinir hücresi gövdesinden sadece bir aksonayr›l›r, sonra dallan›r. Aksonlar›n uç bölümlerine akson sonlanmas› ad› verilir. Ak-son sonlanmalar› dü¤me fleklinde geniflleme gösterdikleri için uç dü¤meleri olarakda adland›r›labilirler. Sinir hücreleri, kimyasal haberci moleküllerini bu uç dü¤me-lerinden hedef hücreleri (örne¤in di¤er sinir hücrelerini) etkileyecek flekilde d›fla-r› salg›lar.

Sinir Sisteminin Yap›s› ve‹fllevleri

Nöron: sinir hücresi

Aksonlar›n boyu çok de¤iflkendir. Uzunluklar› mikrometreden metreye kadarfarkl›l›k gösterebilir. Kaslar›m›z› kontrol eden sinirler, vücudumuzun en uzun sinirliflerine örnek olufltururlar. Baz› aksonlar miyelin ad› verilen ya¤ içeri¤i yüksek birk›l›fla sar›lm›flt›r. Bu tip aksonlara miyelinli lifler denir. Miyelin k›l›f sinir sisteminindestek hücreleri taraf›ndan oluflturulur. Miyelinli liflerde, akson boyunca miyelinlialanlar›n aras›nda kalan, ranvier bo¤umlar› olarak adland›r›lan bölgeler bulunur.Sinir hücresinde oluflan sinyaller miyelinli akson boyunca ranvier bo¤umlar›ndayeniden oluflarak “s›çray›c›” karakterde ilerler. Bu flekilde ilerleme iletiyi h›zland›-r›r. Aksonlar, sinyali ileten kablolar olarak düflünülürse miyelin k›l›f, kabloyu çev-releyen yal›t›m malzemesine benzetilebilir. Sinir lifinde ileti h›z›n› artt›ran di¤er birözellik sinir lifinin çap›d›r. Çap büyüdükçe ileti h›z› artar. Organizmada, kaslar›uyaran sinirler gibi iletinin h›zl› oldu¤u sinir lifleri miyelinli ve büyük çapl›d›r. Hal-buki, a¤r› duyusunu tafl›yan lifler daha küçük çapl› miyelinsiz liflerdir.

Sinir sisteminde farkl› tipte sinir hücreleri bulunmaktad›r. fiekil 3.1’de görülensinir hücresi sadece bir tür sinir hücresine örnek oluflturmaktad›r. Yap›sal aç›danunipolar (tek kutuplu), bipolar (iki kutuplu), sahte unipolar ve multipolar (çokkutuplu) ve aksonsuz nöronlar fleklinde s›n›fland›r›l›rlar. fiekil 3.2’de sinir sistemi-nin farkl› bölgelerinde bulunan nöron tiplerine flematik örnekler verilmifltir. Hüc-resel farkl›l›klar, sinir hücrelerinin fonksiyonlar› ile yak›ndan iliflkilidir ve nöronunyap›sal özelliklerinin hücre fonksiyonlar›na uyumlu bir flekilde biçimlendi¤i gö-rülmektedir.


HücreGövdesi

HücreÇekirde¤i

Aksiyon Potansiyeli

Akson Bafllang›c›

Akson

RanvierBo¤umu

Dendritler Akson Uçlar›

MiyelinK›l›f

fiekil 3.1

Sinir hücresinin flematik görünümü. Herhücrede oldu¤u gibi sinir hücreleriningövdesi, genetik bilgiyi tafl›yan nükleerDNA’n›n bulundu¤u hücre çekirde¤inikapsar. Sinir hücresi di¤er hücrelertaraf›ndan iletilen kimyasal sinyalleri bira¤ac›n dallar›na benzeyen dendrituzant›lar› yoluyla al›r. Bu sinyalleruyaran nitelikte ise ve al›nan toplamuyar› seviyesi belirli bir eflik düzeyeulafl›rsa, aksonun bafllad›¤› noktada(akson bafllang›c›) aksiyon potansiyelioluflur. Aksiyon potansiyeli aksonuçlar›na ulaflt›¤›nda bu bölgelerdensinaptik aral›¤a nörotransmitermolekülleri sal›n›r. Kaynak: Myers, D. G.(2011).

Sinir Sisteminin Di¤er Hücreleri Merkezi sinir sisteminde, nöronlar d›fl›nda hücreler de bulunur (fiekil 3.3). Tümü-ne birden nöroglia ad› verilen bu hücrelerin say›s› sinir hücrelerinin say›s›ndan on-larca kat fazlad›r. Bu hücrelerden baz›lar› merkezi sinir sistemindeki aksonlar›n mi-yelin k›l›f›n› oluflturarak sinirsel iletinin kalitesini ve h›z›n› artt›r›rken (oligoden-droglialar), di¤erleri merkezi sinir sisteminde ba¤›fl›kl›k yan›tlar›na arac›l›k ederler(mikroglialar). Bir baflka hücre tipini oluflturan astrositler, sinir hücrelerinin gerek-sinim duydu¤u iyon ve molekül dengesinin sa¤lanmas›, sinir hücreleri aras›nda ye-ni ba¤lant›lar›n oluflmas›n›ndüzenlenmesi ve kandan bey-ne madde geçiflinin kontrolügibi daha genifl etkinli¤e sa-hip hücrelerdir. Sinir siste-minde bulunan di¤er bir hüc-re tipi ise epandim hücreleri-dir. Bu hücreler beyin omuri-lik s›v›s›n›n yap›m›ndan so-rumludur. Oligodendrogli-alar›n etkilendi¤i bir bozuk-luk olan multiple skleroz (MS)hastal›¤›nda, myelin kayb› so-nucu sinirsel ileti aksad›¤›için, hastalarda motor ve duy-sal ifllevlerin yan› s›ra biliflselve duygusal ifllevlerde de bo-zulma ortaya ç›kabilmektedir.

593. Ünite - S in i r S isteminin Yap›s › ve ‹fl lev ler i

fiekil 3.2Nöron Tipleri

Multipolar NöronlarMotor Nöron Piramidal Nöron

Purkinje Nöron

Dendritler Dendritler

Akson Akson

Bipolar Nöronlar Unipolar Nöronlar

DendritlerAksonDendritler

Dendritler

AksonAksonsuz Nöronlar

Retinal Nöron Olfaktör Nöron

Sinir hücresitürleri: Multipolar,bipolar, unipolar veaksonsuz nöronlar.

Kaynak: http://www.interactive-biology.com/3247/the-neuron-external-structure-and-classification/

Merzeki sinir sistemid›fl›ndaki aksonlar›n miyelink›l›f› baflka bir hücre tipiolan Schwann hücreleritaraf›ndan yap›l›r.

Beyin ve omurilik birliktemerkezi sinir sisteminioluflturur.

fiekil 3.3

Nöron

MiyelinK›l›f›

Oligodentrosit

Mikroglia Astrosit

Ependimal Hücre Nöroglia tipleri:Oligodentrosit,mikroglia,astrosit, veependimalhücre.

Kaynak: http://www.wlu.edu/x32937.xml

Sinir Hücrelerinde Uyar›n›n Oluflmas›, ‹letilmesi ve Aktar›lmas›

Sinir Hücresinde Uyar› Nas›l Oluflur? Sinir hücreleri uyar›labilen ve uyar›y› iletebilen hücrelerdir. Sinir hücrelerinin buözellikleri elektriksel ve iyonik yo¤unluk dinamiklerine ba¤l› olarak gözlenir.Dinlenim durumundayken hücre zar›n›n iç ve d›fl yüzeyi aras›nda, hücre içi her za-man negatif olacak flekilde, yaklafl›k 70 mVolt’luk (miliVolt=1/1000 volt) bir po-tansiyel fark› vard›r. Buna dinlenim zar potansiyeli denir. Bu durumun nedeni, ek-si yüklü moleküllerin hücre içi yo¤unluklar›n›n hücre d›fl›na göre daha yüksek ol-mas›d›r. Hücre içi ve d›fl› aras›ndaki yük da¤›l›m›ndaki farkl›l›¤›n d›fl›nda iyonlar›nda¤›l›m› da farkl›d›r (fiekil 3.4).

‹yonlar›n hücre zar›n›n iki taraf› aras›nda hareketi iyon kanallar› arac›l›¤›yla ger-çekleflir. Hücrenin uyar›lmas› ile birlikte, hücre zar›nda aç›lan kanallar pozitif yük-lü parçac›klar›n (iyon) hücre içine girmesini sa¤lar. Bu iyon hareketi zar potansi-yelinde de¤iflime neden olur; dinlenim zar potansiyeli azal›r (potansiyel fark› 0’ayaklafl›r). Bu yan›ta depolarizasyon denir. Hücre zar›ndaki potansiyel fark›n›n tek-rar dinlenim durumuna geri dönmesine ise repolarizasyon ad› verilir. Bazen bupotansiyel fark› dinlenme durumuna göre daha da artabilir (hiperpolarizasyon).Hücre zar›ndaki potansiyel de¤iflimleri hücreye yerlefltirilen bir elektrot yard›m›y-la kaydedilebilir ve elde edilen kay›tlarda dinlenim zar potansiyeli olan de¤erden0’a do¤ru yükselen çizgiler depolarizasyonu; dinlenim zar potansiyeline do¤ru al-çalan çizgiler repolarizasyonu gösterir (fiekil 3.5).

Bir sinir hücresinde oluflan uyar›n›n di¤er hücreye aktar›lmas› için, oluflan elek-triksel sinyalin sinir hücresinin aksonu boyunca ilerlemesi gerekir. Halbuki, uyar›l-ma sonucu sinir hücresinin belirli bir bölgesinde oluflan depolarizasyon dalgas›hücre zar› boyunca ilerlerken azal›r ve söner. Bu elektriksel sinyallerin uzun me-safelerde eksilmeden ilerlemesi için aksiyon (hareket) potansiyeli ad›n› verdi¤imiz


Hücre Zar›

‹yon Yo¤unluk Meyili

Na+

Cl-K+

++ --Hücre d›fl› Hücre içi

fiekil 3.4

‹yonlar hücre içi ve hücre d›fl› s›v›da farkl›yo¤unlukta bulunurlar. Dinlenim durumundapozitif iyonlar olan sodyum (1 pozitif yüklü, Na+)hücre d›fl›nda, potasyum (1 pozitif yüklü, K+) isehücre içinde daha fazlad›r. Negatif iyon olan klor(1 negatif yüklü, Cl-) da hücre d›fl›nda fazlad›r.Dinlenim durumunda hücre içi hücre d›fl›na göredaha negatif yüklüdür. Hücre içindeki negatifyüklü molekülleri bafll›ca (flekilde A ile temsiledilen) proteinler oluflturur ve proteinler hücred›fl›na ç›kamazlar. ‹yonlar ise hücre zar›ndansadece kanallar arac›l›¤›yla geçebilmektedir. Cl-:Klor, Na+: Sodyum, K+: Potasyum, A: negatif yüklühücre zar›ndan geçemeyen proteinler.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Membrane_potential

daha büyük iyon hareketinin yol açt›¤› elektriksel yan›t›n oluflmas› gerekir. Aksi-yon potansiyeli, sinir hücresinin belirli bir eflik seviyenin üzerinde uyar›lmas› du-rumunda ortaya ç›kan ve anl›k olarak hücre zar›n›n iç taraf›n›n d›fl›na göre 0’danbüyük (pozitif) bir de¤er ald›¤› özel bir depolarizasyon fleklidir. Aksiyon potansi-yeli bir kez olufltu¤unda akson ucuna kadar eksilmeden ulafl›r. Aksiyon potansi-yelleri “ya hep ya hiç” yasas›na göre varl›k gösterirler. Yani aksiyon potansiyelinioluflturmak için yeterli bir uyaran fliddeti daha da artarsa aksiyon potansiyeli dal-gas›n›n büyüklü¤ü de¤iflmez. Bu elektrik anahtar›n› açmaya benzer; dü¤meye nekadar h›zl› veya sert basarsan›z bas›n, elde etti¤iniz ›fl›¤›n düzeyi ayn›d›r. Aksiyonpotansiyelini oluflturan aksonun bafllang›ç noktas›nda bulunan ve belirli bir dere-cede depolarizasyon olufltu¤unda aç›lan sodyuma geçirgen iyon kanallar›d›r.Yukar›da da belirtildi¤i gibi aksiyon potansiyelinin ilerleme h›z›, ranvier bo¤umla-r›nda oluflarak s›çray›c› karakterde ilerledi¤i için miyelinli liflerde daha yüksektir.fiekil 3.5’de aksiyon potansiyeli s›ras›nda elektriksel de¤ifliklikler ve alt›nda yataniyon nareketlerini flematik olarak özetlenmifltir.

Aksiyon potansiyelinin alt›nda yatan iyonik dinamiklerin animasyonlar› için http://psych.hanover.edu/javatest/neuroanim/neurons/ActPot.html ve http://www.black-wellpublishing.com/matthews/channel.html adreslerini ziyaret edebilirsiniz. Miyelinsiz ve miyelinli liflerde aksiyon potansiyeli iletiminin animasyonu içinhttp://www.blackwellpublishing.com/matthews/actionp.html adresini ziyaret edebilirsiniz.

Her bir nöron hem uyar›c› hem de bask›lay›c› sinyaller olabilir. E¤er toplamuyar›c› sinyaller bask›lay›c› sinyallerden fazla ise nöronun aksiyon potansiyelioluflturma olas›l›¤› artar.

Uyaran›n fliddeti de¤iflse bile oluflan aksiyon potansiyelinin boyutunun sabit kald›¤›n› gör-müfltük. Nöronlar taraf›ndan uyaran›n fliddetindeki de¤iflikler merkezi sinir sistemine na-s›l aktar›l›r?


fiekil 3.5

Na+ kanallar› kapan›r

K+kanallar› aç›l›r vehücreyi terk etmeyebafllar

K+

Na+kanallar› aç›l›r vehücreye girerNa+

Zirve

K+hücreyi terk etmeyedevam eder

K+kanallar› kapan›r

Dinlenim Potansiyeli

Zay›fUyar›mlarUyar›lma Efli¤iZ

ar P

ota

nsi

yeli

(mV

)

Zaman (ms)

+40

0

-55

-70

Uyaran

0 1 2 3 4 5

Yük

sele

n Fa

z Alçalan Faz

Aksiyon potansiyelinin ortaya ç›k›fl›: Zarpotansiyeli uyar›lma efli¤ine ulaflt›¤›nda,sodyum (Na+) kanallar› aç›l›r, yo¤unlukfark› ve pozitif yükü nedeniyle sodyumhücre içine ak›n eder ve aksiyon potansiyelioluflur. Aksiyon potansiyelinin ç›kankoluna depolarizasyon faz› ya da yükselenfaz; inen koluna da repolarizasyon faz› yada alçalan faz denir. Depolarizasyon faz›zirve noktas›na ulaflmadan önce potasyum(K+) kanallar› aç›l›r ve potasyum bunoktada gözlenen hem yo¤unluk fark› hemde pozitif yükü nedeniyle hücre d›fl›naç›kar. Bu s›rada sodyum kanallar› kapan›r(tepe noktas›) ve art›k sodyum hücre içinegiremez. Fakat potasyum hücreyi terketmeye devam etti¤i için repolarizasyonortaya ç›kar. Zar potansiyeli dinlenimpotansiyeline ulaflt›¤›nda potasyumkanallar› kapanmaya bafllar ve busüreçteki gecikmeye ba¤l› olarakhiperpolarizasyon ortaya ç›kabilir. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Action_potential

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bir Hücrede Aksiyon Potansiyeli ‹le Tafl›nan Elektriksel Sinyal Di¤er Hücrelere Nas›l ‹letilir? Aksonlar›n uç bölgelerinde (uç dü¤meleri) zarla çevrili kesecikler içinde nörot-ransmiter dedi¤imiz kimyasal haberci moleküller bulunur. Hücrenin bu molekül-leri d›flar›ya salg›lamas› için hücre içine kalsiyum (Ca2+) girifli gereklidir. Sinir hüc-resinde oluflan aksiyon potansiyeli akson ucuna kadar ulaflt›¤›nda kalsiyum kanal-lar› aç›l›r ve aksonun ucundan hücre içine kalsiyum girifli olur. Hücre içine girenkalsiyum akson ucundaki keseciklerin hücre zar›yla birleflip, içindeki kimyasal ha-berci molekülleri d›flar› salmas›na yol açar. Böylece, sinir aksonu boyunca aksiyonpotansiyeli fleklinde elektriksel olarak iletilen sinyal, di¤er hücreye kimyasal ola-rak aktar›lm›fl olur. Bu nedenle sinir hücreleri aras›ndaki haberleflmeyi elektrokim-yasal olarak tan›ml›yoruz.

Sinir Hücreleri Aras›nda Haberleflme Nas›l Gerçekleflir?Sinir hücreleri aras›nda iletiyi sa¤layan özelleflmifl ba¤lant› bölgelerine sinaps (kav-flak) denir. Sinir hücreleri aras›ndaki kimyasal haberleflme sinapsta gerçekleflir. Si-naps›n yap›s›na daha yak›ndan bakacak olursak sinyali ileten hücrenin sinyali alanhücre ile yak›nlaflt›¤› bölgeler oldu¤unu görürüz. ‹ki sinir hücresinin birbirine ya-k›nlaflt›¤› zarlar›n aras›nda dar bir aral›k bulunur. Bu aral›¤a sinaptik aral›k denir.Sinaptik aral›ktan önceki hücre zar› bölümü, iletici nörona aittir ve bu hücre zar›bölümüne sinaps öncesi zar denir. Kimyasal habercinin (nörotransmiter) salg›lan-d›¤› yer buras›d›r. Sinaptik aral›ktan sonraki al›c› nörona ait hücre zar› bölümünesinaps sonras› zar denir. Nörotransmiter ile etkileflime giren moleküller (reseptör-ler) genellikle sinaps sonras› zarda bulunur (fiekil 3.6). Sinaptik ba¤lant›lar bir si-nir hücresinin akson sonu ile di¤er sinir hücresinin a) dendriti, b) hücre gövdesic) aksonu aras›nda olabilir. Sinir hücreleri aras›nda sinaptik bölgelerde oluflan ha-berleflme ço¤unlukla, nörotransmiterler arac›l›¤›yla gerçekleflir fakat tek haberlefl-me biçimi bu de¤ildir.

Kimyasal sinapslar›n d›fl›nda, di¤er bir nöronlar aras› ba¤lant› flekli, elektrikselsinapslard›r. Elektriksel ba¤lant› bölgelerinde iyon geçifline izin veren kanallar kar-fl›l›kl› dururlar. Elektriksel ba¤lant›larda nörotransmiter salg›s› yoktur; bunun yeri-ne, hücreler aras› iyon geçiflleri olur. Elektriksel ba¤lant›lardaki ileti kimyasal si-napslardaki iletiye göre çok daha h›zl›d›r.

Bir sinir hücresi üzerinde, binlerle ifade edilebilecek sinaptik ba¤lant› mevcut-tur. Kurulan sinaptik ba¤lant›lardan farkl› nörotransmiterler salg›lan›r. Sinir hücre-si kendine ulaflan sinyallerin bir anlamda matematiksel toplam›na göre uyar›l›r yada bask›lan›r. Buna kendi yaflant›m›zdan örnek verebiliriz: Bir konuda karar ver-memiz gerekti¤inde çok say›da kifliden farkl› fikirler bize ulafl›r ve etki güçleri fark-l› olan bu fikirleri de¤erlendirmeye al›r ve bir sonuca ulafl›r›z. Bizler de baflkalar›-n›n (hatta fikir ald›¤›m›z kiflilerin de) kararlar›n› etkileriz. Benzer flekilde tek bir si-nir hücresi, aksonal dallanmalar arac›l›¤›yla çok say›da sinir hücresi ile sinaptikba¤lant›lar kurar. Böylece, sinir sisteminin trilyonlarla ifade edilebilen sinaps say›-s› ile oldukça karmafl›k bir haberleflme a¤› oluflur.


Sinaptik iletiyi örnekleyen animasyon için http://www.fenci.gen.tr/Moduller/Animas-yon/Goster.asp?id=500 adresini ziyaret edebilirsiniz.

Bir sinir hücresinde uyar›n›n oluflmas›, iletimi ve di¤er hücreye aktar›m› süreci-ni 2 sinir hücresi örne¤inde s›ral› flekilde özetleyelim;

1. Birinci sinir hücresine farkl› kaynaklardan gelen uyar›lar›n toplam› eflik se-viyenin üzerinde bir depolarizasyon oluflturur ve hücrede aksiyon potansi-yeli geliflir.

2. Aksiyon potansiyeli akson boyunca ilerler.3. Aksiyon potansiyeli akson ucuna ulafl›r.4. Kalsiyum kanallar› aç›l›r ve kalsiyum hücre içine girer.5. Nörotransmiter sinaptik aral›¤a sal›n›r.6. Nörotransmiter, ikinci hücredeki reseptörüne (sinaps sonras› zar bölgesinde

bulunur) ba¤lan›r.


fiekil 3.6

Gönderen Nöron

Aksiyon PotansiyeliSinaps

GönderenNöronAksiyon

Potansiyeli

Akson Ucu

Sinaptik Kesecikler

Sinaptik Aral›k

Al›c› Nöron ReseptörlerNörotransmiter

1. Aksiyon potansiyelleri aksondanafla¤› do¤ru yol alarak sinaps olarakadland›r›lan nöronlar aras›ndaki ba¤lant›noktas›na ulafl›r.

2. Aksiyon potansiyeliakson ucuna ulaflt›¤›ndanörotransmiterlerinsal›nmas›n› sa¤lar.Bumoleküller sinaptikaral›¤› geçerek sinapssonras› nöron üstündebulunan reseptörlereba¤lanarak al›c› nöronuntepkisini uyand›r›r veyabask›lar.

3. Sinaps sonras› nöron fazlanörotransmiter molekülleriniüzerinde bulunan tafl›y›c›proteinler yoluyla geriçekebilir.

Geri Al›m

Al›c› Nöron

Sinaptik iletinin flematik gösterimi. Sadelefltirme amac›yla tek bir sinaptik ba¤lant› örne¤i verilmifltir. Gerçektebir hücrenin üzerinde çok say›da sinaptik ba¤lant› bulunmaktad›r. Akson uçlar›ndaki keseciklernörotransmiter moleküllerini içermektedir. Aksiyon potansiyeli akson sonlanmas›na ulaflt›¤›nda, keseciklerhücre zar›na do¤ru harekete geçer ve nihayet zar ile bütünleflip aç›larak içerdikleri molekülleri sinaptik aral›¤aboflalt›rlar. Sinaptik aral›ktaki moleküller sinaps sonras› zara ba¤l› reseptörlerle etkileflime girerek, bu al›c›hücrenin fonksiyonunu etkilerler. Sinaptik ileti birçok yol ile sonland›r›labilir. Bunlardan biri nörotransmiterinsinaptik aral›ktan sinaps öncesi hücreye geri al›nmas›d›r. Bu moleküller tekrar kesecikler içinde depolanarakbir sonraki aksiyon potansiyeli akson sonuna ulaflt›¤›nda yine sinaptik bofllu¤a sal›n›r.

Kaynak: Myers, D. G. (2011).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7. ‹kinci hücrede reseptörün ba¤lant›l› oldu¤u hücresel yan›tlar oluflur.Bütün duyular›m›z›n, duygular›m›z›n, zihnimizin ve hareketlerimizin alt›nda ya-

tan süreçler, nöronlar›n oluflturdu¤u karmafl›k a¤larda oluflan bu elektrokimyasaldinamiklere dayanmaktad›r.

S‹N‹R S‹STEM‹N‹N K‹MYASAL ÖZELL‹KLER‹

Nörotransmiterler ve ReseptörleriAkson uçlar›ndan sal›nan kimyasal haberci moleküllere nörotransmiter ad› verildi-¤ini belirtmifltik. Bu moleküller, yukar›da da ifade edildi¤i gibi, sal›n›ncaya kadarakson sonlanmalar›nda kesecikler içinde dururlar. Nörotransmiterler, sinaps önce-si zardan sinaptik aral›¤a sal›n›r ve reseptör ad›n› verdi¤imiz nörotransmitere özgüal›c› moleküller ile etkileflime girer. Nörotransmiterin reseptörüne ba¤lanmas›- biranahtar›n kilidi açmas› gibi- reseptörün ba¤lant›l› oldu¤u hücre içi mekanizmalar›bafllatarak hedef hücrenin iflleyiflini etkiler. Sal›nan nörotransmiterin reseptörü al›-c› sinir hücresinde olabildi¤i gibi, salg›y› yapan sinir hücresinde de bulunabilir.Böyle bir durumda sinaptik aral›kta bulunan nörotranstransmiter, sal›nd›¤› hücreüzerinde bulunan reseptörünü etkileyerek kendi sal›n›m›n› art›rabilir ya da azalta-bilir. Bu tür ayarlay›c› reseptörleri bir termostat›n kontrol ünitesi olarak düflünebi-liriz; s›cakl›k belirli bir seviyenin üstüne ç›kt›¤›nda s›cakl›k art›fl› durdurulabilir.Benzer flekilde sinaps aral›¤›ndaki nörotransmiter seviyesi belirli bir seviyeye ulafl-t›¤›nda, sinaps öncesi reseptörleri uyararak daha fazla nörotransmiter sal›nmas›n›engelleyebilir. Sinir sistemi, nöral iflleyiflin optimal düzeyde gerçekleflmesi için butür düzenleyici mekanizmalara bir çok seviyede sahiptir.

Sinir sisteminde farkl› moleküler yap›da nörotransmiterler vard›r. Ayr›ca, tek birnörotransmiter için birden fazla reseptör çeflidi bulunmaktad›r. Tek bir nörotrans-mitere ait farkl› reseptör tiplerine, ilgili nörotransmiterin reseptör alt- tipleri denir.Örne¤in, dopamin ad› verilen nörotransmiterin en az befl farkl› alt-reseptörü bulu-nur. Nörotransmitere verilen yan›t›n ne olaca¤›n› hedef hücrede bulunan reseptöralt-tipleri belirler. Baz› durumlarda iki farkl› reseptör alt-tipi, birbirine z›t etki gös-terebilir ve buna ba¤l› olarak ayn› nörotransmiterin iki farkl› hücrede iki farkl› ya-n›t› oluflabilir. Örne¤in, dopamin molekülleri D1 reseptörüne ba¤land›¤›nda sinapssonras› hücre uyar›l›rken D2 reseptörüne ba¤land›¤›nda sinaps sonras› hücre bas-k›lan›r. Hem nörotransmiter hem de reseptör tiplerindeki çeflitlilik, sinir sistemin-deki kimyasal iletimin anlafl›lmas› ve kontrol edilmesini zorlaflt›ran kompleks özel-li¤ini ortaya koymaktad›r.

Sinaptik düzeyde haberleflme gerçeklefltikten sonra iletiflimin kesilmesi deönemlidir. ‹letinin sonland›r›lmas› için, nörotransmiter sinaptik aral›ktan farkl› yol-larla uzaklaflt›r›l›r: Nörotransmiter 1- enzimler taraf›ndan parçalanabilir; 2- Salg›lan-d›¤› hücreye tekrar geri al›nabilir. Bu geri al›ma reuptake denir; 3- Nörotransmiterba¤land›¤› reseptörüyle birlikte sinaps sonras› hücre içine al›nabilir; 4- Sinaptikaral›¤›n d›fl›na s›zarak astrositler taraf›ndan tutularak parçalanabilir.

Nörotransmiter-Reseptör Etkileflimi Hedef Hücrede Neyi De¤ifltirir? Etki, reseptörün ba¤l› bulundu¤u hücre içi ö¤elerle iliflkilidir. Bu etkileri, olufl h›z-lar›na göre s›ralayacak olursak: (1) Hedef hücrenin zar›nda bulunan iyon kanalla-r›n›n aç›lmas›na ya da kapanmas›na yol açabilir. Böylece, hücrenin zar potansiyelide¤iflir yani depolarize ya da hiperpolarize olabilir (milisaniyeler içinde). (2) Hedef


hücrede bulunan enzimlerin etkinli¤ini de¤ifltirebilir (dakika-saatler içinde). (3) Ye-ni proteinlerin yap›m›n› artt›rabilir ya da bask›layabilir (günler-haftalar içinde).

Bir reseptörün etkinli¤ini bafllatan moleküllere o reseptörün agonistleri denir.Her bir reseptöre özgü nörotransmiter, o reseptörün do¤al agonistidir. Reseptörlerdo¤al agonistleri d›fl›ndaki moleküller taraf›ndan da uyar›labilir. ‹laçlar bunlara ör-nek oluflturur. Agonistlerin aksine, reseptörün nörotransmiteri taraf›ndan uyar›lma-s›n› engelleyen moleküllere antagonist maddeler denir. ‹laçlar ayn› zamanda anta-gonist maddeler olarak da etki gösterebilirler. Burada dikkat edilmesi gereken de-tay, reseptör antagonistlerinin ek bir etkiye sahip olmad›¤›, sadece nörotransmite-rin varl›¤›nda onun etkisini engelledi¤idir. Agonist ve antagonist terimleri s›kl›klasinir sistemini etkileyen ilaçlar için kullan›lmaktad›r.

Nörotransmiter TipleriNörotransmiterler kimyasal yap›lar›na göre farkl› gruplara ayr›l›rlar.

Glutamat ve GABABeyinde temel uyar›c› nörotransmiter glutamat, temel bask›lay›c› nörotransmiterise GABA’d›r. Her iki nörotransmiter de amino asit yap›s›ndad›r (amino asitler pro-teinlerin temel yap› tafllar›d›r) ve beyinde yayg›n olarak bulunurlar. Glutamat ö¤-renme ve haf›zan›n oluflmas› için gerekli bir nörotransmiterdir. Glutamat›n bu ro-lü nöronlar aras›ndaki ba¤lant›lar› güçlendirmesine dayand›r›lmaktad›r (Newpher& Ehrens, 2008). Fakat glutamat›n afl›r› salg›lanmas› nöronlar aç›s›ndan toksik etkigösterir ve hücre ölümüne yol açabilir. Bu nedenle, afl›r› glutamat salg›s›na yolaçan durumlarda (örn. beyin damarlar›nda t›kanma ya da beyin zedelenmesi gibi)glutamat aktivitesini bir glutamat antagonisti ile bask›lamak beyinde oluflabilecekhasar› azaltabilmektedir (Çolak ve ark, 2003).

Glutamat›n aksine, GABA, merkezi sinir sisteminin temel bask›lay›c› nörotrans-miteridir. GABA reseptörlerinin uyar›lmas›, hiperpolarizasyona neden olarak bureseptörün bulundu¤u hücrelerin aksiyon potansiyeli oluflturma olas›l›klar›n› dü-flürür. Alkolün etkisi büyük oranda GABA reseptörleri üstündeki etkisine ba¤l›d›r.Benzer flekilde, klinikte endifle azalt›c› ilaçlar›n önemli bir bölümü de GABA ileti-mini artt›rmak yoluyla etki göstermektedir.

Glutamat ile GABA aktivitesi aras›ndaki denge, merkezi sinir sistemimizin sa¤-l›kl› iflleyifli için büyük bir öneme sahiptir. Örne¤in, GABA reseptörlerini bask›la-mak epileptik nöbetlere (sara nöbetleri) neden olabilir. Bu nedenle epilepsininbaz› tiplerinde GABA/glutamat dengesinin glutamat lehine bozuldu¤u düflünül-mektedir.

Ard›fl›k olarak sinaptik ba¤lant› kuran (A, B ile; B, C ile) 3 nöron oldu¤unu düflünün. A nö-ronu glutamat, B nöronu GABA salg›l›yor. A nöronunu uyard›¤›n›zda C nöronunda nas›l biryan›t al›rs›n›z?

AsetilkolinAsetilkolin, ilk keflfedilen nörotransmiterdir. Sinir sisteminin bir çok bölgesindensal›n›r. Merkezi sinir sisteminde baz› nöronlar, iskelet kas›n› uyaran motor nöron-lar, otonom sinir sisteminin parasempatik nöronlar› asetilkolin salg›lar. Asetilkolinreseptörlerinin alt-tipleri organlara göre farkl›l›k gösterir. Örne¤in, iskelet kas› üze-rinde bulunan asetilkolin reseptörleri ile kalp kas›ndaki reseptörler farkl› tiptedir.Dolay›s›yla, merkezi sinir sistemine geçmeyen ve asetilkolinin iskelet kas›n› uyar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

mas›n› engelleyen antagonist maddeler kalp h›z›n› etkilemez. Merkezi sinir siste-minde, asetilkolin hareket ve bellek için önemli olan sinirsel devrelerin iflleyifli içingereklidir. Asetilkolinin etkisini engelleyen ve merkezi sinir sistemine geçebilenkimyasallar bellek oluflumunu engeller. Alzheimer hastal›¤›nda, beyinde bellek ileilgili alanlar olan beyin kabu¤u ve hipokampusa asetilkolin sa¤layan nöronlar›neksildi¤i gözlenmifltir. Asetilkolin sinaptik aral›kta bulunan bir enzim taraf›ndanparçalan›r.

Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin Dopamin, serotonin, adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) aminyap›s›nda nörotransmrtarlerdir. Beyin sap›nda bulunan nöronlar taraf›ndan salg›la-n›rlar. Ayr›ca -serotonin hariç- böbrek üstü bezinden kana da salg›lan›rlar. Otonomsinir sisteminin sempatik sinirlerinden sadece norepinefrin salg›lan›r.

Amin yap›s›ndaki bu nörotransmiterler merkezi sinir sisteminde yayg›n etkileresahiptir. Uyku-uyan›kl›k durumu, duygu-durumun belirlenmesi, ödül sistemi, dik-kat ve ö¤renme süreçleri için gereklidirler. Bu nörotransmiterlerden serotoninözellikle duygu-durum, ifltah ve uykuyu düzenleyen bir nörotransmiterdir. Örne-¤in, depresyonun düflük serotonin etkinli¤ine ba¤l› oldu¤u varsay›l›r. Bu nedenle,serotonin etkinli¤ini artt›ran ilaçlar (örne¤in seçici serotonin geri al›m›n› engelle-yen ilaçlar) depresyon tedavisinde kullan›l›r. Düflük serotonin seviyesinin ayn› za-manda sald›rganl›k davran›fl›nda art›fla ve dürtü kontrolünde azalmaya neden ol-du¤u kabul edilmektedir. ‹ntihar eden bireylerin beyinlerinde serotonin ürünleridüflük bulunmufl ve bu bireylerin depresyon semptomlar›n›n yan› s›ra kendine yö-nelik sald›rganl›k gösterdi¤i bildirilmifltir (Bach-Mizrachi ve ark, 2006; Oquendo &Mann, 2000). Yine birçok psikiyatrik bozuklu¤un dopamin sistemindeki bozukluk-tan kaynakland›¤› düflünülmektedir. Örne¤in, belirli beyin bölgelerinde dopaminaktivitesindeki art›fl›n flizofreni ile iliflkili oldu¤u kabul edilmektedir. Dopamin se-viyesini art›ran baz› ilaçlar›n kullan›m› flizofreni benzeri durumlara sebep olabil-mesi bu görüflü destekler niteliktedir. Dopamin beynin ödül sistemi ile ilgili sinir-sel devrelerde de etkin bir nörotransmiterdir; yemek ve seks gibi do¤al ödüller tü-ketildi¤inde veya bu ödülleri ça¤r›flt›ran uyaranlar›n varl›¤›nda dopamin aktivite-si artar. Kokain ve amfetamin gibi kimyasallar›n ba¤›ml›l›k oluflturmas›n›n alt›nda,bu maddelerin dopamin seviyesini artt›rarak beynimizin ödül devresini aktive et-mesinin (daha do¤rusu rehin almas›n›n) yatt›¤› bilinmektedir. Norepinefrinin isemerkezi sinir sisteminde ö¤renme, uyan›kl›k ve dikkatin sa¤lanmas›nda önemlirolü vard›r. Gün içinde s›k s›k kontrolsüz uykuya dalma ile karakterize bir hasta-l›k olan narkolepside kullan›lan baz› ilaçlar norepinefrin reseptörlerini uyararaketki gösterir.

Son olarak sinir sisteminin iflleyiflini etkileyen kimyasal moleküllerin yukar›da-ki klasik nörotransmiterlerle s›n›rl› olmad›¤›n› belirtmek gerekir. Burada belirtilme-yen, di¤er amino asit ve amin yap›s›nda nörotransmiterler mevcuttur. Ayr›ca pep-tit ve gaz yap›s›nda bulunan haberciler de sinir sisteminin iflleyiflini belirler.


S‹N‹R S‹STEM‹N‹N YAPISAL VE ‹fiLEVSEL ÖZELL‹KLER‹

Sinir Sisteminin Genel Yap›s›Sinir sistemi, merkezi sinir sistemi (MSS) ve çevresel (periferik) sinir sistemi (PSS)olmak üzere iki ana bölüme ayr›l›r. Merkezi sinir sistemini oluflturan beyin veomurilik, kafatas› ve omurgan›n oluflturdu¤u kemik yap› taraf›ndan çevrelenmifltir.Sinir sisteminin, bu kemik k›l›f d›fl›nda kalan bölümleri periferik sinir sistemi ola-rak adland›r›l›r (fiekil 3.7).


Nörotransmiter Fonksiyon Olgu

Glutamat Beyindeki temel uyar›c› nörotransmiterdir. Aktar›lan bütün bilgiler glutamat aktivitesine ba¤l›d›r. Bellek

Afl›r› glutamat aktivitesi sara benzerinöbetlere ve nöron hasar›na yol açabilir.

GABA (gammaaminobutyricacid)

Beyindeki temel bask›lay›c› nörotransmiterdir. Uyku, sakinleflme (sedasyon)

GABA etkinli¤ini artt›ran ilaçlarsakinlefltirici etki gösterir ve uykuyae¤ilim oluflturur.

Asetilkolin Kaslar›n hareketi, ö¤renme ve bellek, organlar›n otonom kontrolü

Alzheimer hastal›¤›nda asetilkolin sa¤layan nöronlar›n eksildi¤i gözlenmifltir.

Dopamin Hareket, ö¤renme,ödül, motivasyon

Parkinson hastal›¤›nda dopamin sa¤layan nöronlar›n eksildi¤i gözlenmifltir.fiizofrenide ise dopamin aktivitesindeart›fl gözlenir. (Her iki klinik tablodadopamin farkl› nöron topluluklar›ndan kaynaklan›r)

Serotonin Duygu-durum, ifltah, uyku, dürtüsellik

Serotonin seviyesindeki düflüfldepresyon ve sald›rganl›k ile iliflkilendirilmifltir.

Norepinefrin Uyan›kl›k ve dikkat Depresyon, dikkat eksikli¤i hiperaktivite bozuklu¤u, narkolepsi gibi merkezi sinir sistemini ilgilendiren farkl› bozukluklar›n tedavisinde norepinefrin etkinli¤iniartt›ran ilaçlar kullan›l›r.

Tablo 3.1Afla¤›daki tablodabaz›nörotransmiterler vekan›tlanm›fl ifllevleriyer almaktad›r.

Merkezi Sinir SistemiMerkezi sinir sistemini 4 ana bölüme ay›rmak mümkündür: afla¤›dan yukar›ya s›-ras›yla, omurilik, arka-beyin, orta-beyin ve ön-beyin. Her bir bölüm kendi içindealt bölümlere ayr›l›r. Arka beyin ve orta beyin birlikte beyin sap›n› oluflturur. Sere-bellum ise beyin sap›n›n arkas›na yerleflmifltir (fiekil 3.8 ve 3.13). Beyin sap›ndansonra ön-beyin bölgeleri bafllar; ilk s›rada yer alan hipotalamus ve talamus beyinsap›n›n üzerinde orta hatta yerleflmifllerdir. Son olarak beyin yar›m küreleri bulu-nur. Sa¤ ve sol yar›m kürede olacak flekilde, en d›flta beyin kabu¤u (korteks), be-yin kabu¤unun alt›nda hipokampus ve amigdala ve bazal gangliyonlar bulunur.Her iki yar›m küreyi birbirine ba¤layan sinir lifi demetlerinden oluflan ba¤lant› böl-gesine ise korpus kallosum ad› verilir (fiekil 3.8).


Merkezi SinirSistemi

Beyin

Omurilik

KafaSinirleri

Gangliyonlar

SpinalSinirler

Periferik (Çevresel)Sinir Sistemi S‹N‹R S‹STEM‹

MerkeziSinir Sistemi

Periferik (Çevresel)Sinir Sistemi

Beyin OmurilikMotor

(Efferent)Nöronlar

Duysal(Afferent)Nöronlar

OtonomSinir Sistemi

SomatikSinir Sistemi

SempatikSinir Sistemi

ParasempatikSinir Sistemi

fiekil 3.7

Sinir sistemini oluflturan merkezi sinir sistemi ve periferik sinir sistemi. Merkezi sinir sistemi beyin veomurilikten oluflur. Sinir sisteminin kafatas› ve omurlar›n d›fl›nda kalan bölümü periferik (çevresel) sinirsistemi olarak adland›r›l›r. Kaynak: (sol flekil) Brooker, R., ve ark., (2011).

••••

•

•••

•

•

•

Oksipital Lob

Serebellum

Omurilik

Orta beyinPons

• Medullaoblongata

Beyin sap›

Optik KiasmaHipotalamus

Frontal lob

Talamus

Korpus Kallosum

Serebrumfiekil 3.8

Merkezi sinir sistemi beyin veomurilikten oluflur. Omurilikten sonragelen arka beyin (pons ve medullaoblongata) orta beyin ile birlikte beyinsap›n› oluflturur. Talamus vehipotalamus beyin sap›n›n üzerindebulunur.

Kaynak: http://www.ohsu.edu/xd/outreach/programs/thinkfirst/kids-teens-adults/nervous-system.cfm

Çevresel (Periferik) Sinir SistemiÇevresel sinir sistemi, sinir lifleri ve gangliyonlardan oluflur. Çevresel sinir siste-minin birincil görevi, merkezi sinir sistemi ile vücudun di¤er bölümleri (deri, iske-let kaslar›, iç organlar) aras›nda iki yönlü ba¤lant›y› sa¤lamakt›r. Çevresel yap›lar-dan merkezi sinir sistemine duysal bilgiyi tafl›yan sinirlere duysal (afferent-getirici)sinirler, merkezi sinir sisteminden periferik yap›lara iletiyi sa¤layan sinirlere isemotor (efferent-götürücü) sinirler denir. Duysal ve motor sinirler kendi içinde yineayr›l›rlar: (1) ‹ç organlardan kaynaklananlar, organlara ait (visseral); (2) deri, kas,eklemler gibi vücudun d›fl›ndaki yap›lar›ndan kaynaklananlar somatik duysal sinir-ler olarak tan›mlan›r. Çevresel sinir sisteminin efferent bölümü de 2 ana gruba ay-r›l›r. Somatik efferentler iskelet kas›n› uyar›rlar; otonom efferentler ise iskelet kas›d›fl›ndaki organlar› uyar›rlar.

Afferent ve efferent sinirlerin merkezi sinir sistemine girifl ya da ç›k›fllar›, belir-li düzen içinde, omurilik ya da beyin sap› düzeyinde gerçekleflir. Omurilik ile ba¤-lant›l› olan çevresel sinirler spinal sinir ad›n› al›rlar. Spinal sinirler 31 çifttir; hemduysal (somatik ve visseral) hem de motor (somatik ve otonom) liflerden oluflmufl-tur. Her bir spinal sinirin afferent lifleri, belirli bir vücut bölgesinin duyusunu tafl›r.Böylece, vücut yüzeyinde spinal sinirlere uyan bir duysal harita oluflturulabilir. Buharitaya dermatom denir. Beyin sap› seviyesindeki sinirlere ise kafa sinirleri (kafaçiftleri) ad› verilir. Koku, tat, görme, iflitme gibi özel duyulara ait sinyaller kafa si-nirleri taraf›ndan tafl›n›r. Koku ve görme ile ilgili kafa sinirleri merkezi sinir siste-minin içinde yer ald›klar› için asl›nda çevresel sinir s›n›fland›rmas›na uymazlar.

Özet olarak çevresel sinir sisteminin afferent bölümü iç ve d›fl ortama ait duy-sal bilgiyi merkezi sinir sistemine aktar›rken efferent bölümü merkezi sinir siste-minden kaynaklanan uyar›lar› yan›t organlar›na aktar›r. Bu nedenle, afferent sinir-lere genel olarak duysal sinirler, efferent sinirlere de genel olarak motor sinirlerdenir. Merkezi sinir sisteminin rolü, bu iki yönlü ileti aras›nda bütünlefltirmeyi sa¤-lamakt›r. Duysal-motor bütünlefltirme, omurilikten kortekse kadar merkezi sinirsisteminin farkl› düzeylerinde gerçekleflir.

Otonom Sinir SistemiKalp kas›, damar çeperinde bulunan düz kaslar, organlara ait düz kaslar ve salg›bezleri, k›saca organlar, sinir sisteminin istemsiz çal›flan bir bölümü taraf›ndankontrol edilir. Bu sisteme otonom sinir sistemi denir. Otonom sinir sistemi kendiiçinde iki ana kola ayr›l›r: Sempatik ve parasempatik sistem. Genel kural olarakher bir hedef organ hem sempatik hem de parasempatik sinirler taraf›ndan uyar›-l›r ve organlar›n iflleyifli aç›s›ndan bu iki sistem birbirine z›t etki gösterir. Örne¤in,kalbe giden parasempatik liflerin uyar›s› kalp h›z›n› yavafllat›rken, bu organa gelensempatik liflerin uyar›s› kalp h›z›n› artt›r›r. fiekil 3.9’da sempatik ve parasempatiksistemin organlar›n ifllevleri üzerindeki etkileri özetlenmifltir. Parasempatik sistemdinlenme durumunda aktiftir. Sindirim sistemi faaliyetini artt›rmas› ve metaboliketkileri nedeniyle anabolik (yap›c›) özelli¤i ön plandad›r. Sempatik sistemin isekatabolik (y›k›c›) etkisi belirgindir. Sempatik sistemin uyar›lmas›nda 3K kural›(korku, kavga, kaçma) önerilmifltir. Korku, kavga ve kaçma organizman›n tehlikekarfl›s›nda verdi¤i yan›tlard›r; bu s›rada sempatik sistemin etkinli¤i artar.


Gangliyon merkezi sinirsistemi d›fl›ndaki nörongövdelerinin oluflturdu¤utopluluklara verilen add›r.Duysal ve otonom motorsinirlerin hücre gövdelerigangliyonlarda bulunur.

Her bir organ otonom sinir sistemi taraf›ndan bölgesel olarak kontrol edilir.Örne¤in, gözümüze fazla ›fl›k geldi¤inde, parasempatik lifler arac›l›¤›yla göz be-bekleri küçülür ya da kan bas›nc› k›smi olarak düfltü¤ünde- damar düz kaslar›n›ve kalbi uyaran sempatik uyar› arac›l›¤›yla- damarlar kas›l›r, kalbin kas›lma gücüartar ve bas›nç normale döner. Verdi¤imiz örneklerde, ilgili organlar d›fl›ndakileretkilenmemifltir. Bu otonom yan›tlar, beyin sap› ya da omurilik düzeyinde bütün-lefltirilir.

Böbrek üstü bezinin çekirde¤i de sempatik sisteme dahil edilebilir. Bu çekirdekuyar›ld›¤›nda hücreler-sempatik sisteme özgü olan- kimyasal arac› moleküllerinitek bir organa de¤il kana salg›larlar ve kana kar›flan moleküller tüm organlar›(kalp, kaslara giden damarlar, göz, idrar kesesi, sindirim organlar›, pankreas vs.)birlikte uyar›r. Böylece tüm organizma, sempatik sinir sisteminin etkisi alt›na girer.Bu yan›tlar›n bütününe, kaç ya da savafl yan›t› ad› verilir. Bu durumda ortaya ç›-kan kalp kas›n›n kas›lma gücünde ve iskelet kaslar›na kan girdisinde art›fl, kan fle-kerinde yükselme ve solunum yollar›nda geniflleme, sindirim faaliyetlerinde yavafl-


Parasempatik

Gözler

Göz bebe¤i küçülür

Tükürük BeziSalya artar

Kalp

Kalp at›fl› düfler

Akci¤erBronfllar daral›r

MideSindirim uyar›l›r

Karaci¤er

Safra sal›m› uyar›l›r

Ba¤›rsaklarSalg› uyar›l›r

‹drar kesesiMesane daral›r

Gözler

Göz bebe¤i büyür

Tükürük Bezi

Salya azal›r

Kalp

Kalp at›fl› artar

Akci¤erBronfllar genifller

MideSindirim bask›lan›r

Karaci¤er

Safra sal›m› uyar›l›r

Ba¤›rsaklar

Salg› bask›lan›r

‹drar kesesi

Mesane genifller

Böbrekler

Epinefrin venorepinefrin salg›lan›r

•

•

•

•Gangliyon

•

•

••

•

••

•

•

•

••

•

•

•

•

•

• •

•

•

•

•

••

••••••••••••••••

•

•

Sempatik

SempatikGangliyon

Zinciri

VagusSiniri

Medulla Oblongata

fiekil 3.9

Çevresel sinir sisteminin bir alt yap›s› olan otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik bölümlerdenoluflur. Bu sistemler organlar üstünde birbirine z›t etki gösterir. Örne¤in, sempatik sistem sindirimfaaliyetlerini bask›larken parasempatik sistem uyar›r. Parasempatik sistemin liflerinden asetilkolin, sempatiksistemin liflerinden noradrenalin salg›lan›r. Otonom sinirlerin hücre gövdeleri otonom gangliyonlardabulunur. Otonom sinir sistemi, çevresel sinir sisteminde yer al›r fakat merkezi sinir sisteminden gelensinyaller taraf›ndan kontrol edilir.

Kaynak: http://www.vitalcaremedical.com/index.php?page=autonomic-nervous-system

lama gibi yan›tlar organizmay› kaçma ve kavgaya haz›rlar. Böbrek üstü bezinin çe-kirde¤i merkezi sinir sisteminden kaynaklanan lifler taraf›ndan uyar›l›r fakat bu olay,genellikle organizman›n tehlike olarak alg›lad›¤› bir durumla (stres) karfl›lafl›ld›¤›ndagerçekleflir.

Merkezi Sinir Sistemini Oluflturan Yap›lar ve ‹fllevleri

Omurilik (Medulla Spinalis)Omurili¤in önemli ifllevlerinden biri, duysal ve motor sinyalleri ileten sinirler içingeçifl yolu oluflturmas›d›r. Omurili¤e ait ara-nöronlar geçifl yollar›ndaki ara durak-lar› oluflturur. Örne¤in, duysal lifler tafl›d›klar› sinyalleri, omurilikte ba¤lant› kur-duklar› ara nöronlar arac›l›¤›yla merkezi sinir sisteminin üst bölgelerine iletirler.Fakat ara-nöronlar›n ifllevi bununla s›n›rl› de¤ildir. Bu hücrelerin kendi aralar›ndakurduklar› sinirsel a¤lar sayesinde baz›-otonom ya da somatik-refleksler veya ha-reket kal›plar› omurilik seviyesinde bütünlefltirilir. Hayvanlar üzerinde gerçekleflti-rilen çal›flmalar, omurili¤in üst beyin merkezleri ile ba¤lant›s› kesildi¤inde, flokdevresi atlat›ld›ktan sonra; kas refleksleri, a¤r›l› uyarana yan›t olarak uyar›lan uzvugeri çekme, yürüme ve kafl›nma gibi davran›fl kal›plar›n›n gerçeklefltirilebildi¤inigöstermektedir. Yürüme örne¤inde oldu¤u gibi hareketlerin bir bölümü ön-arkave karfl› taraf uzuvlar›n›n kullan›lmas›n› gerektirmektedir ki bu bize, omuriliktefarkl› düzeylerde ve çapraz ba¤lant›lardan oluflan kompleks hareket devrelerininvarl›¤›n› gösterir.

Omurili¤in iç yap›s›n› görmek amac›yla enine bir kesi yap›l›rsa merkezi kana-l›n etraf›nda, sinir hücrelerinin gövdelerinden oluflan ve gri cevher ad› verilen biralan dikkati çeker. Gri cevher d›fl›nda yer alan sinir uzant›lar›ndan oluflan bölgeyebeyaz cevher denir. Beyaz cevherde beynin farkl› bölgelerinden omurili¤e inen(inici) ve omurilikten beynin farkl› bölgelerine ç›kan (ç›k›c›) motor ve duysal yol-lar vard›r. Bu yollar› oluflturan aksonlar›n önemli bir bölümü miyelinli oldu¤u içingri cevherin çevresi beyaz görünüme sahiptir.


fiekil 3.10

Sol Yar›m Küre

Sa¤ Yar›m Küre

Amigdala

Hipokampus

Retiküler FormasyonMedulla

Hipofiz

Hipotalamus

Talamus

Korpus Kallosum

Omurilik

Serebellum

Serebral Korteks

Serebral Korteks Limbik Sistem Beyin Sap›

Beyin yap›lar› ve yerleflimlerine genel bir bak›fl. Sa¤ tarafta beyin orta hattan kesilmifltir ve orta hat yap›lar›görülmektedir (s›ras›yla omurili¤in üstünde beyin sap› ve beyin sap›n›n üzerinde hipotalamus ve talamusgörülmektedir. fiekilde bazal gangliyonlar gösterilmemifltir.


Gri cevherin öne ve arkaya do¤ru yönelim gösteren ç›k›nt›lar›na s›ras›yla ön vearka boynuzlar ad› verilir. Ön boynuzda, iskelet kaslar›na giden somatik motor nö-ronlar bulunur. Motor sinir uzant›lar› omurili¤i ön boynuzdan terk eder ve spinalsinirler içinde ilerleyerek iskelet kaslar›na ulafl›r. Spinal sinirler içinde motor sinirlifleriyle birlikte (fakat ters yönde) seyreden duysal lifler ise omurili¤e arkaboynuzdan girifl yaparak gri maddedeki ara nöronlarla (ya da direkt olarak önboynuzdaki motor nöronlarla) ba¤lant› kurar (fiekil 3.11).

Yukar›da çevresel sinir sistemini aç›klarken merkezî sinir sisteminin duysal gir-diler ve motor ç›kt›lar aras›ndaki bütünlefltirmeyi sa¤lad›¤›n› ve bütünlefltirme iflle-vinin omurilikten kortekse kadar merkezi sinir sisteminin farkl› düzeylerinde ger-çekleflti¤ini belirtmifltik. Omurilik refleksleri, merkezî sinir sisteminin bütünlefltiri-ci rolünün en alt basamaktaki örneklerini oluflturmaktad›r. Bu nedenle, omurilikreflekslerine arac›l›k eden sinirsel devrelerinin anlafl›lmas›, merkezî sinir sisteminindaha üst basamaklar›ndaki nöronlar aras› etkileflimlerin anlafl›lmas› için temel nite-li¤indedir.

Bir uyarana verilen motor yan›tlar için gerekli olan devre elemanlar› en sade fle-kilde refleks yay› ile ifade edilir. Refleks yay›n› oluflturan ögeler: duysal reseptör,afferent (duysal) nöron, refleks merkezi, efferent (motor) nöron ve yan›t organ›n-dan oluflmaktad›r. Refleksin ifllem merkezi, duysal ve motor sistem aras›nda sinap-tik ba¤lant›lar›n kuruldu¤u bölgedir ve merkezi sinir sisteminde bulunur. Refleks-ler, duyuyu tafl›yan sinir sistemi bölümüne ya da organa göre (örn. somatik, oto-nom, iflitme refleksleri); o refleks için gerekli olan ba¤lant›lar›n kuruldu¤u merke-zi sinir sistemi bölgesine göre (örn. omurilik, beyin sap› refleksleri); duysal nöron-la motor nöron aras›ndaki ba¤lant›lar›n say›s›na göre (örn. tek sinapsl›, çok sinaps-l› refleksler) adland›r›labilir. Refleksler istemsiz motor yan›tlard›r; bu yönüyle bi-linçli gerçeklefltirdi¤imiz hareketlerden ayr›l›rlar. Di¤er taraftan, istemli hareketle-rimizin refleks bileflenleri vard›r ya da tersinden istemsiz gerçekleflen refleks yan›t-lar istemli flekilde bask›lanabilir. Örne¤in, bilinçli olarak bafllatt›¤›m›z yürüme dav-ran›fl›n›n ve okuma s›ras›ndaki göz hareketlerinin büyük bir bölümü s›ras›yla omu-rilikte ve beyin sap›nda bütünlefltirilen refleks mekanizmalarla devam eder ya dayüksek bir sese karfl› bafllang›çta verdi¤imiz istemsiz ürkme yan›t› tekrarlayan uya-r›larda istemli bir flekilde engellenebilir.

Duysal reseptörler nörotransmiter reseptörlerinden farkl›d›r. Nörotransmiter reseptörle-ri hücre zar›nda ya da hücre içinde bulunan moleküllerdir. Duysal reseptörler ise ya birhücrenin kendisi ya da duysal nöronun uzant›s›n›n özelleflmifl bir bölümüdür. Dokunma,a¤r›, s›cakl›k gibi somatik duyulara arac›l›k eden reseptörler somatik duysal nöronunözelleflmifl bir bölümüdür. Gözde, kulakta ya da tat tomurcuklar›nda s›ras›yla ›fl›k, ses dal-gas› ya da kimyasal uyaranlarla uyar›lan reseptörler ise özelleflmifl hücrelerdir.

fiekil 3.11’de omurilik reflekslerine örnekler verilmifltir. Bunlardan tek sinapsl›refleks örne¤i, kas›n gerilmeye karfl› kas›lma yan›t› fleklinde ortaya ç›kan kas ge-rim refleksidir. Daha karmafl›k olan geri çekme refleksi ise uyar›lan bölgenin ya davücudun a¤r›l› uyarandan uzaklaflt›r›lma yan›t›d›r ve çok sinapsl› reflekse örnektir.

Patella refleksine bakt›¤›n›z bir kifliden refleks yan›t› almakta zorlan›yorsunuz. Sorular›n›z-la bu kiflinin zihnini meflgul etti¤inizde refleks yan›tlarda nas›l bir de¤iflim beklersiniz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bir refleks yay› örne¤inin animasyonu için http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/sci-ence/aqa_pre_2011/human/thenervoussystemrev3.shtml adresini ziyaret edebilirsiniz.

Beyin Sap›Arka ve orta beyinden oluflan beyin sap›; omurilik, serebellum ve ön beyin bölge-leri aras›nda geçifllerin ve kritik ba¤lant›lar›n olufltu¤u beyin bölgesidir. Omurili¤indevam› niteli¤inde olan beyin sap›, birbiriyle ba¤lant›l› gri madde kümelerindenoluflmufltur. Omuriliktekine benzer flekilde, beyin sap› düzeyinde de afferent (so-matik veya visseral) ve efferent (somatik veya otonom) sinyalleri tafl›yan sinirlermevcuttur. Bu sinirlere kafa sinirleri ad› verilir ve 12 çift fleklinde bulunurlar. Businirler merkezi sinir sisteminin uzant›lar›d›r. Bununla birlikte, görme yollar› ile il-gili reflekslerin bütünlefltirilmesi ve koku duyusunun tat duyusu ile etkileflimi be-yin sap›nda gerçekleflir.

Beyin sap›nda farkl› nörotransmiterleri (asetilkolin, dopamin, serotonin ve nore-pinefrin) salg›layan özelleflmifl çekirdekler vard›r. Bu çekirdeklerden kaynaklananlifler, üst beyin bölgelerine, serebellum (beyincik) ve omurili¤e giderek bu bölge-lerin ifllevlerini kontrol eder (fiekil 3.12). Örne¤in, serotonin salg›layan çekirdektenkaynaklanarak omurili¤e ulaflan lifler a¤r› kontrolüne kat›l›r; üst beyin bölgelerineulaflan lifler ise uykunun gerçekleflmesine arac›l›k eder. Asetilkolin, norepinefrin vedopamin salg›layan çekirdeklerden kaynaklanan lifler üst beyin bölgelerine ulafla-rak uyan›kl›k, motivasyon ve dikkati artt›ran sinyaller gönderir. Beyin sap›ndan


fiekil 3.11

Gerim Refleksi

•Arka Kök

Gangliyonu

Arka Kök

Kas i¤ci¤i

BacakDo¤rultucu

Kaslar

Patellar(diz)

tendonu

Geri Çekme Refleksi

Arka Kök

•Arka Kök

Gangliyonu

Do¤rultucu Motor NöronBükücü Motor NöronBacak Do¤rultucu KaslarMotor Sinir Uçlar›

Bacak Bükücü Kaslar

Ayak Bükücü Kaslar

Tehlikeli Uyaran

BacakDo¤rultucu

KaslarBacak

BükücüKaslar

AyakKaslar›

TehlikeliUyaran

Çapraz Geri Çekme Refleksi

•

Patella (A), geri çekme (B) ve çapraz geri çekme (C) reflekslerinde refleks yay›n›n bileflenlerini oluflturanreseptör (1), afferent sinir (2), omurilikteki refleks merkezi (3), efferent sinir (4) yan›t organ›n›/organlar›n› (5)görmektesiniz. Patella refleksinde duysal ve motor nöron aras›nda sadece bir ba¤lant› vard›r ve gerilen kastakas›lma yan›t› oluflur (A). Geri çekme ve çapraz geri çekme reflekslerinde ise duysal nöronlar motornöronlardan önce ara nöronlar ile ba¤lant›lar kurar; sonuçta baz› kaslar kas›l›rken karfl›t kaslar gevfler (B veC). Bu örneklerde de görüldü¤ü üzere, nöronlar fonksiyonel a¤lar kurarak tepkilerimizin biyolojik donan›m›n›olufltururlar. Daha sonra de¤inece¤imiz daha karmafl›k davran›fllar ve zihinsel süreçler (örn alg›lama, bellek,karar verme vs.) sinir sistemimizin üst seviyelerinde yer alan çok daha kapsaml› sinirsel a¤lar ve a¤ gruplar›taraf›ndan düzenlenir.

Kaynak: http://alexandria.healthlibrary.ca/documents/notes/bom/unit_6/lec%2025_moo_spinreflex.xml

A CB

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kaynaklanarak, beyin kabu¤una direkt ya da indirekt uyar›c› sinyaller gönderen buçekirdeklerin oluflturdu¤u yap›ya retiküler aktive edici sistem (RAS) ad› verilir. E¤erretiküler aktive edici sistemin üst beyin bölgeleri ile ba¤lant›s› kesilirse bu uyar›c›sinyaller kesildi¤inden organizma kal›c› komaya girer.

1- Solunum ve dolafl›m fonksiyonlar›n›n kontrolü

2- Göz hareketlerinin kontrolü

3- Görsel ya da iflitsel reflekslerin bütünlefltirilmesi

4- Yutma, öksürme, çi¤neme, esneme, hapfl›rma, kusma, göz k›rpma gibi- istemli ya da reflekshareketlerin- koordinasyonu

5- Uyku-uyan›kl›k ve dikkatin kontrolü

6- A¤r› kontrolü

7- Di¤er merkezi sinir sistemi bölgeleriyle (korteks, serebellum, bazal gangliyonlar) olan ba¤-lant›lar› sayesinde kaslar›n gerginli¤i, vücut pozisyonu, denge ve hareketlerin kontrolü.


Tablo 3.2Beyin sap›n›n temelifllevleri

Substantia nigra

StriatumDopamin Sistemi

Ön lob

Vental tegmental alan

Serotonin Sistemi

Neokorteks

Basal Ganglia

Talamus

SerebellumOmurilik

Rafe çekirdekleri

Hipotalamus

Temporal lob

Norepinefrin SistemiNeokorteks Talamus

SerebellumOmurilik

Temporal lobHipotalamus

Locus coeruleus

fiekil 3.12

Beyin sap›ndankaynak alandopamin, serotoninve norepinefrinyolaklar›. Kal›nharfler ile belirtilmiflolan nöron kümeleribafll›kta belirtilennörotransmiterlerinkayna¤›n› oluflturur.

Kaynak: http://what-when-how.com/neuroscience/behavioral-and-psychiatric-disorders-integrative-systems-part-2/

Beyincik (Serebellum)Beyincik beyin sap›n›n arkas›nda yerleflmifl ve beyin sap›yla ba¤lanm›flt›r. Beyinci-¤in dengenin sa¤lanmas› ve göz hareketlerinin kontrolünde önemli bir rolü vard›r.Ayr›ca, beyin kabu¤u taraf›ndan yap›lmas› planlanan hareketle, gerçeklefltirilenhareket aras›ndaki hatalar› saptar. Hareketin h›z, s›n›r ve kuvvet yönünden kontro-lünü sa¤lar. Bu nedenle, serebellumun etkilendi¤i hastal›klarda, hareket s›ras›ndaortaya ç›kan, denge bozuklu¤u, hareketlerde s›n›r› aflma, hareketleri yavafl ve dü-zensiz yapma ve titreme gibi belirtiler görülür. Alkolün denge bozucu etkisi sere-bellum üstündeki etkisinden kaynaklan›r; alkol testlerinde floförlerin düz çizgi üze-rinde yürütülmeleri temelde serebellumlar›n›n etki alt›nda olup olmad›¤›n›n birtestidir. Serebellum, özellikle bir saniyeden k›sa sürelerin zamanlanmas›nda vedavran›fla uyarlanmas›nda önemli bir yere sahiptir (Ivry ve ark, 2002).

Serebellum, tekrarlayan hareketlerin ö¤renilmesinde de etkin bir bölgedir. Bunedenle, serebellum hasar› yeni motor becerilerin ö¤renilmesini zorlaflt›r›r. Dansetmek, müzik aleti çalmak ve atletik aktiviteler s›ras›nda ortaya koydu¤umuz iyiö¤renilmifl birçok hareket serebellumdaki sinirsel a¤lara dayanmaktad›r (McCor-mick & Thompson, 1984).

Üç boyutlu beyin atlas› için http://www.finr.net/educational-resources/finr-educational-materials/3d-brain/ adresindeki “FINR Atlas of Brain Injury & Anatomy” ba¤lant›s›n› kulla-nabilirisiniz.


fiekil 3.13

Serebellum

Omurilik

Serebellumunyerleflimi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



HipotalamusTalamusun alt›na yerleflmifl olan hipotalamusun beyin sap› yap›lar›yla yo¤un etki-leflimi bulunur ve hormon salg›layan bir bez olan hipofiz bezi ile anatomik olarakba¤lant›l›d›r. Hipotalamusta ifllevsel aç›dan özelleflmifl çok say›da çekirdek bulu-nur. En iyi tan›mlanan ifllevleri aras›nda; otonom sinir sisteminin, hormon sistemi-nin, vücut ›s›s›n›n, vücut s›v› dengesinin ve biyolojik (sirkadyen) saatin kontrolüsay›labilir. Hipotalamusu, bu yönüyle beyin ile çevresel sistemler aras›ndaki ba¤-lant›lar› kuran merkezi bir bölge olarak tan›mlamak yanl›fl olmaz. Hipotalamusunayr›ca davran›fl üzerinde de etkileri vard›r. Di¤er beyin bölgeleriyle yapt›klar› ba¤-lant›lar sayesinde; yeme, içme, cinsel davran›fllar, korku ve öfke tepkileri gibi dav-ran›fllar›n ifadesinde hipotalamus etkin bir role sahiptir. Örne¤in, hipotalamusunbelirli bir bölgesinin zarar görmesi ile bireyin yeme dürtüsü afl›r› derecede artabi-lir ya da baflka bir bölgesinin hasar› tam tersi etki gösterebilir.

Hipotalamus-Hipofiz SistemiHipotalamus ile hipofiz bezinin anatomik olarak ba¤lant›l› oldu¤unu belirtmifltik.Hipofiz bezi ön ve arka olmak üzere iki lobdan oluflmufl hormon salg›layan birbezdir. Hormonlar kana kar›flt›ktan sonra hedef organlar› oluflturan hücrelerin yü-zeyinde bulunan kendi reseptörlerine ba¤lanarak hücrelerin etkinli¤ini kontroleder. Örne¤in, kandaki prolaktin hormonu memede süt yapan hücrelerdeki resep-törlerine ba¤lanarak sütü oluflturan maddelerin yap›m›n› uyar›r.

Yeniden hipotalamus ile hipofiz bezi aras›ndaki iliflkiye geri dönersek hücregövdeleri hipotalamusta bulunan bir grup nöronun aksonlar› afla¤› do¤ru uzana-rak hipofiz bezinin arka lobunda son bulur. Hipotalamustaki bu nöronlar, oksito-sin ve vazopressin ad› verilen iki ayr› hormonu sentezler ve bu hormonlar› arka hi-pofizden kana salg›larlar. Dolay›s›yla, hipofiz bezinin hormonlar› gibi görünen bumoleküller asl›nda hipotalamus taraf›ndan sentezlenir. Oksitosin hormonu, do¤ums›ras›nda uterus kas›n›n ve memedeki süt kanallar›n›n kas›lmas›ndan sorumludur.Vazopressin ise vücut s›v›s›n› dengelemek üzere böbreklerden süzülen suyun kandolafl›m›na geri kazan›lmas›n› sa¤lar. Ayr›ca damar kas›c› etkisi de vard›r.

Ön hipofiz bezinden salg›lanan 6 farkl› hormon ise ön hipofiz lobunda bulu-nan hücreler taraf›ndan sentezlenip kana verilir. Bu hormonlar›n tümüne birdenön hipofiz hormonlar› denir. Hipotalamus ön lob hormonlar›n›n salg›s›n› kontrol


Hipotalamus

Hipofiz (pituitar bez)

fiekil 3.14

Hipotalamus-Hipofizsistemi. Hipotalamushipofiz bezine bir saplaba¤l›d›r. Hipofizin arkalobundan hipotalamushormonlar› salg›lan›rkenön lobundan hipofizhormonlar› yinehipotalamusun kontrolüalt›nda salg›lan›r.

Kaynak: ttp://www.bilimvesaglik.com/sinir-sistemi/hipotalamus.html

Bir salg› bezi taraf›ndankana salg›lanan kimyasalhaberci moleküllere hormonad› verilir.

eden moleküllerini, hipofiz bezini besleyen damarlara boflalt›r. Ön hipofiz lobun-dan salg›lanan ve salg›lar› hipotalamus taraf›ndan kontrol edilen hormonlar büyü-me, süt yap›m›, tiroid hormonlar›n›n salg›s›n›n kontrolü, cinsiyet hormonlar›n›nsalg›lanmas›, efley hücre yap›m›n›n kontrolü ve adrenal bez kabu¤undan kortizolsalg›s›n›n uyar›lmas›n› sa¤larlar. Hormonlar›n etkiledi¤i hedef organlar yine hor-mon salg›layan bezler olabilir. Böylece, üç farkl› yap› (hipotalamus-hipofiz bezi-hedef bez) aras›nda kimyasal olarak ba¤lant›l› bir haberleflme a¤› kurulmufl olur.

Hormonal eksenlerde salg› kontrolünün iki yönlü oldu¤unu belirtmek gerekir.fiöyle ki hipotalamustan kaynaklanan uyar›c› maddeler hipofiz bezindeki hormonsalg›s›n› uyar›r. Hipofiz bezinden salg›lananlar da hedef bezin hormon salg›s›n›uyar›r. Fakat hedef bezden salg›lanan hormon, kendisinin salg›lanmas›na yo-l açan hipotalamus ve hipofiz kaynakl› hormonlar›n yap›m›n› bask›lar. Böylece,kandaki hormon seviyeleri sabit bir aral›kta tutulmufl olur. Bu düzenlenifle negatifgeribildirim (negative feedback) denir.

Hipotalamus-hipofiz-böbrek üstü bezi ekseni s›kl›kla kiflinin stresle karfl›laflt›¤›durumlarda aktifleflir ve ilk sinyal üst beyin bölgeleriyle ba¤lant›l› olan hipotala-mustan bafllar. Hipotalamus, hipofizi besleyen damarlara ACTH salg›s›n› uyaranmolekülünü (CRH) salg›lar; hipofiz ön lobundan ACTH kana salg›lan›r; kana kar›-flan ACTH böbrek üstü bezinin kabuk bölgesindeki hücrelerin ACTH reseptörleri-ne ba¤lan›r; böbrek üstü bezinin kabuk hücrelerinden kortizol kana salg›lan›r.Böylece, hipotalamus taraf›ndan bafllat›lan sinyal sonucu kortizol seviyesi kandaartar. Hipotalamus ayr›ca otonom sinir sisteminin sempatik bölümünü de sinirselba¤lant›larla uyararak böbrek üstü bezinin çekirde¤inden adrenalin salg›s›na yolaçar. Birincisi hipotalamusa ait hormonal kontrolü ikincisi sinirsel kontrolü yans›-t›r. Strese yan›t olarak salg›s› uyar›lan kortizol ve adrenaline, her ikisi de kana ka-r›flt›¤› için stres hormonlar› denir.

Hipotalamus baflka bir hormon olan melatoninin salg›s›n› da kontrol eder. Me-latonin, hipotalamusa yak›n yerleflmifl olan pineal bezin hormonudur ve salg›lan›-fl› günlük ritim içinde gerçekleflir. Hipotalamusun biyolojik saati kontrol eden çe-kirdekleri, gözden gelen ›fl›k bilgisi do¤rultusunda, pineal bezin salg›s› dâhil, or-ganlar›n iflleyiflindeki günlük ritmi d›fl ortama uygun hâle getirir.


fiekil 3.15

STRES TEPK‹S‹

Hipofiz Bezi

Adrenal Bez

ACTH

Beyin sap› Medulla

CRH

Hipotalamus

Kortizol

Hipotalamus-hipofiz-böbrek üstübezi stres tepkisi.

Kaynak: http://goeshealth.com/wp-content/uploads/2012/02/stress-hormone.jpg

Yukar›daki aç›klamalardan da anlafl›laca¤› gibi hipotalamus hormon sistemininiflleyiflini kontrol eder. Böylece hipotalamus, hem hipofiz bezinin (direkt etki) hemde hipofiz bezinin kontrol etti¤i di¤er bezlerin (indirekt etki) hormon salg›s›n›nkontrolüne kat›l›r.

Vücudumuzdaki hormonlar burada ad› geçen hormonlarla s›n›rl› de¤ildir.

TalamusTalamus-hipotalamus gibi- orta hatta yerleflmifl çok çekirdekli bir beyin bölgesidir.Talamusun çekirdekleri, duysal, motor, duygusal ve biliflsel ifllevlerle ilgili beyinbölgelerinden gelen bilgiyi (1) ifller, (2) bütünlefltirir (3) beyin kabu¤una aktar›rlar.Somatik ve özel duyulara ait sinyalleri tafl›yan sinir lifleri talamusun belirli çekir-deklerine ulafl›r ve beyin kabu¤unun bu duyularla ilgili özelleflmifl bölgelerine gi-der. Örne¤in, gözden gelen sinir lifleri talamusun görme ile ilgili çekirdeklerineulafl›r. Bu çekirdeklerdeki sinirlerin aksonlar› da beyin kabu¤unda bulunan görmealan›na ulafl›r. Koku hariç tüm duyulara ait sinyaller, o duyu için özelleflmifl tala-mus çekirde¤ine, oradan da beyin kabu¤unun yine ayn› duyu için özelleflmifl birbölgesine iletilir. Di¤er yandan, talamus ile beyin kabu¤u aras›ndaki sinyal iletimitek tarafl› de¤ildir; beyin kabu¤unun ilgili alanlar›ndan geriye (talamusa) sinyallergelir. Baflka bir ifadeyle talamus ve beyin kabu¤u karfl›l›kl› haberleflir. Bu karfl›l›k-l› haberleflme bize beyin kabu¤unun da, kendisine gelen bilgi do¤rultusunda tala-musun etkinli¤ini kontrol etti¤ini göstermektedir.

Bazal GangliyonlarBazal gangliyonlar- baz›lar› kendi içinde alt gruplara ayr›lan- 4 ana yap›dan olufl-mufltur: Striatum, pallidum, subtalamus ve substantia nigra. Striatum ve pallidumön beyinde yer al›rken, subtalamus ve substantia nigra beyin sap›n›n en üst k›s-m›nda yer al›r. Bazal gangliyonlar›n beyin kabu¤u, talamus ve kendi aralar›ndakurduklar› ba¤lant›larda kullan›lan temel nörotransmiterler glutamat, GABA, dopa-min ve asetilkolindir. Dopamin beyin sap›nda bulunan substantia nigradan striatu-ma giden sinir liflerinden salg›lan›r ve hareketin kontrolü için önem tafl›r. Dopa-min salg›layan hücrelerin hasar›, baflka bir ifadeyle, striatumda dopamin eksikli¤iParkinson hastal›¤›na neden olur. Parkinson hastal›¤›n›n en belirgin bulgular› kas-larda sertlik, harekete bafllamada güçlük ve serebellum bozukluklar›ndan farkl›olarak dinlenme durumunda ortaya ç›kan titremedir. Parkinson hastal›¤›nda ilaçtedavisi olarak dopaminin sentezlendi¤i bir ön madde olan L-DOPA verilir.

Bazal gangliyonlar›n kesin ifllevleri tam olarak bilinmemekle birlikte, hareketinplanlanmas› ve programlanmas›nda beyin kabu¤u faaliyetlerine yard›mc› bir sis-tem olarak çal›flt›¤› bilinmektedir. Hareketin zamansal, boyutsal ve motivasyonlailiflkili ögelerinin bütünlefltirilmesinde etkin bir sistemdir. Bazal gangliyonlar ayr›-ca, ard›fl›k hareketler gerektiren motor becerilerin ö¤renilmesi sürecinde bir rol oy-nar. Motor ifllevlerin yan› s›ra, bazal gangliyonlar, planlama, dikkat, duygu-durumve güdülenme gibi biliflsel ve duygusal süreçleri düzenleyen sinir a¤lar›n›n içindeyer al›r.

HipokampusHipokampus ad›n› yap›sal benzerli¤ine ba¤l› olarak deniz at›ndan (hippocampus)alan bir beyin bölgesidir. Hipokampusun en önemli ifllevi belle¤in pekifltirilmesiya da k›sa süreli belle¤in uzun süreli belle¤e dönüflümünün sa¤lanmas›d›r. Hipo-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kampus hasar› geçmiflte kazan›lm›fl bilgilerin hat›rlanmas›n› ciddi ölçüde engelle-medi¤i hâlde yeni bilgilerin kal›c› hâle gelmesini engeller. Hipokampusun arac›l›ketti¤i bellek flekli, yaflanan olaylar ve gerçeklerle ilgili ifade edilebilen bellektir, kibuna bildirimsel (dekleratif) bellek ad› verilir. Hipokampusu, herhangi bir neden-le (örn, felç, operasyon) zedelenmifl olan bireyler, bu probleme neden olan olay-dan sonra yeni dekleratif bellek biçimleri oluflturamazlar. Hipokampusun bellekiçin önemi sa¤l›kl› yafllanan bireyler ile yap›lan görüntüleme çal›flmalar› ile de göz-lenebilmektedir. Bu çal›flmalarda bellek performans›n›n hipokampusun hacmi veetkinlik derecesi ile do¤ru orant›l› oldu¤u gözlenmifltir (Golomb ve ark, 1996; Zim-merman ve ark, 2008). Hayvanlarda yap›lan çal›flmalar, belle¤in sadece geçici birsüre olarak hipokampusun sa¤l›kl› ifllevine dayand›¤›n› göstermektedir. Örne¤in,ac› veren bir deneyimi yaflad›ktan sonra bir gün içinde hipokampusa zarar verilir-se denekte bu deneyimin belle¤i silinir fakat hipokampusa zarar verilmeden öncebirkaç gün beklenir ise bu deneyimin belle¤i yok olmaz. Bu bulgu bellek süreç-lerinin hipokampusa sadece k›sa bir süre için gerek duydu¤unu göstermektedir.

Hipokampus ve Bellek H.M. (hasta ad›n›n bafl harfleri) 1950’lerden günümüze beyin fonk-siyonu ve bellek aras›ndaki iliflkinin anlafl›lmas› aç›s›ndan çok önemli bir vakad›r. Epilep-si (sara) hastas› olan H.M.’in nöbetlerini azaltmak üzere hipokampusu ve çevresindeki be-yin kabu¤u iki tarafl› olarak ç›kart›lm›fl ve böylece H.M.’in epilepsi nöbetleri kontrol alt›-na al›nabilmifltir. Fakat bu operasyon sonras›nda H.M. yak›n geçmifle ve ciddi derecede ile-riye dönük bellek bozuklu¤u yaflam›flt›r. ‹leri dönük bellek bozuklu¤una (anterograd am-nezi) ba¤l› olarak yeni deneyimlerini uzun süreli belle¤e kaydedememektedir. Önemliolarak bu problemler H.M.’in IQ skorunda bir düflüfl ya da bilgileri k›sa süre içinde zih-ninde taratarak ifllem yapmas›n› sa¤layan iflleyen belle¤inde bir sorun olmadan gözlem-lenmektedir. Hipokampusunu yitirdikten sonra bile H.M. seneler boyunca içinde bulundu-¤u senenin 1953 ve yafl›n›n 27 oldu¤unu düflünmüfl, ayn› dergiyi daha önce okudu¤unu ha-t›rlamad›¤›ndan tekrar tekrar okuyabilmifl, ve ayn› hikayeyi daha önce anlatt›¤›n› hat›rla-yamad›¤›ndan yineleyerek anlatabilmifltir. Kaydedilen bu problemler H.M.’in deneyimleri-ni uzun süreli haf›zas›na kaydedememesinden kaynaklanmaktad›r. Daha önce belirtildi¤igibi H.M. iflleyen belle¤inde bir problem yaflamam›fl fakat dikkati da¤›t›ld›¤› anda belle¤in-de tuttu¤u bilgiler silinmifltir. H.M. yeni motor becerileri ö¤renebildi¤i halde bunlar› na-s›l ö¤rendi¤ini hat›rlayamamaktad›r. Bu bulgular hipokampusun seçici olarak deklaratifbelle¤inn›n oluflturulmas›ndaki rolünü vurgulayan ilk bulgulard›r (Corkin, 1984; Milner1959).

H. M. 2 Aral›k 2008 günü ölmüfltür. Bu ilginç hayat hikayesini http://zihinustune.blogspot.com/2011/09/en-tannms-amnezik-hm.html adresinden okuya-bilirsiniz.

AmigdalaAmigdala duygusal süreçlerle yak›ndan iliflkili bir beyin bölgesidir. Koku, iflitme vegörme duyular› belirgin olmak üzere, tüm duysal sistemden direkt ve dolayl› gir-diler al›r. Hipotalamus ile yapt›¤› ba¤lant›lar arac›l›¤›yla otonom sinir sistemininfonksiyonlar›n› etkiler. Amigdalan›n, koflullanm›fl korku yan›tlar›n›n oluflmas› veyaduygusal ifadelerin tan›nmas› gibi duygusal içeri¤i olan davran›flsal ve alg›sal sü-reçlerdeki rolü çok say›da çal›flma ile gösterilmifltir. Amigdalas› hasarlanm›fl olanhayvanlar ac› veren bir uyarana iflaret eden sinyaller verildi¤inde normal hayvan-lardan daha az korku göstermektedir (LeDoux, 1992). Amigdalas› zarar görmüfl in-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



sanlar ise özellikle öfke ve korku ifadelerini veya bu duygulara iflaret eden ses ton-lar›n› tan›yamamaktad›rlar (Young ve ark, 1995; Scott ve ark, 1997).

Amigdalan›n, ayn› zamanda, cinsel yönelimle ve ödül sistemi ile iliflkili oldu¤udüflünülmektedir. Maymunlar üzerinde gerçeklefltirilen çal›flmalarde çevresindekialanla birlikte her iki amigdalan›n cerrahi olarak ç›kar›lmas›n›n sosyal ve duygusaldavran›fl bozuklu¤una yol açt›¤› göstermifltir. Ortaya ç›kan bozuklu¤un en belirginbelirtileri korkunun ortadan kalkmas›, her fleyi a¤›za götürme e¤ilimi, abart›l› me-rak ve cinsel davran›fllarda afl›r›l›kt›r.

Beyin Kabu¤u (Korteks)Beyin kabu¤u her iki beyin yar›m küresini d›fltan saran 2-3 mm kal›nl›¤›nda bir ör-tü gibidir. Farkl› tip sinir hücresi ve glia hücrelerinden oluflur. Beyin kabu¤undakisinir hücresi say›s›n›n 25 milyar, sinaps say›s›n›n ise yaklafl›k olarak 300 trilyon ol-du¤u düflünülmektedir. Beyin kabu¤u, insanda oldukça k›vr›ml› bir yap›ya sahip-tir. K›vr›mlar sayesinde beyin kabu¤unun yüzey alan› genifller. Beyin kabu¤u k›v-r›mlar›n› oluflturan girintilere sulkus, ç›k›nt›lara ise girus ad› verilir. Beyin kabu¤uderin sulkuslarla 4 ana loba ayr›lm›flt›r: frontal, pariyetal, oksipital ve temporal lob-lar (fiekil 3.16). Omurili¤in merkezî alan› gibi beyin kabu¤unda da sinir hücreleri-nin gövdeleri bulunur. Bu nedenle özel boyalarla boyand›klar›nda gri görünürler

Mikroskobik olarak incelendi¤inde beyin kabu¤u yatay olarak organize olmufltabakal› bir yap›ya sahiptir (fiekil 3.17). 6 tabakadan oluflan beyin kabu¤u yap›s›-na, evrimsel sürecin geç aflamalar›n› yans›tacak flekilde, yeni kabuk (neokorteks)ad› verilir. Beyin kabu¤unun yüzeysel tabakalar›ndaki lifler beyin kabu¤u içindekiba¤lant›lar› yaparlarken derin tabakalardan ç›kan lifler talamus, striatum, beyin sa-p› gibi daha derin bölgelere gider. Beyin kabu¤undan kaynaklanan efferent liflerd›fl›nda, beyin kabu¤una di¤er beyin bölgelerinden gelen afferent lifler de mevcut-tur. Bunlar›n içinde talamustan gelenler önemli bir yer tutar. Yukar›da aç›klananyatay organizasyonun yan›nda, beyin kabu¤u, dikey organizasyona da sahiptir.Tüm korteks dikey kolonlar fleklinde biçimlenmifl modüler bir yap›ya sahiptir. Herbir modül fonksiyon aç›s›ndan bir ünite gibi davran›r.


Frontal Lob

Temporal Lob

Parietal Lob

Oksipital Lob

Serebellum

fiekil 3.16

Beyin kabu¤unuoluflturangirintilere sulkus,ç›k›nt›lara ise girusdenir. Beyinkabu¤u derinsulkuslar ile 4 lobaayr›lm›flt›r.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Occipital_lobe

Beyin kabu¤u ifllevsel aç›dan; duysal, motor ve asosiasyon (iliflkilendirme)alanlar› fleklinde s›n›fland›r›labilir. Duysal ve motor alanlar da kendi içinde birincilve ikincil duysal ya da birincil ve ikincil motor alanlar fleklinde ayr›l›rlar.

Duysal Korteks Alanlar› Yukar›da da ifade edildi¤i gibi, koku hariç her bir duyu sistemi için, duysal kor-teks, anatomik ve ifllevsel aç›dan farkl› olan, birincil ve ikincil duysal korteks flek-linde ikiye ayr›lm›flt›r. Bu bölümde öncelikle, birincil duysal korteks alanlar› anla-t›lacak, sonra ikincil duysal korteks alanlar›n›n bilginin ifllenmesi sürecine katk›la-r›ndan bahsedilecektir.

Vücudun d›fl yüzeyinden gelen somatik, iç kulaktan gelen iflitme, gözden gelengörme, dilden gelen tat duyular›na ait sinyalleri tafl›yan lifler önce talamustaki herbir duyu sistemi için özelleflmifl çekirdeklere ulafl›r. Bu çekirdeklerden kalkan lif-ler de korteksteki ilgili duysal alanlara yay›l›rlar. Birincil duysal alanlar içinde, gör-me korteksi oksipital lobda, iflitme korteksi temporal lobda, somatik ve tat ile ilgi-li somatik-duysal korteks ise pariyetal lobda yer al›r (fiekil 3.18). Talamustan son-ra kortekse ait ilk u¤rak yeri olmalar› nedeniyle bu alanlara s›ras›yla birincil görmekorteksi, birincil iflitme korteksi ve birincil somatik-duysal korteks ad› verilir. Birin-cil duysal korteks alanlar›nda alm›fl olduklar› duyuya ait reseptör da¤›l›m›n› temsileden duysal haritalar bulunur. Biraz daha anlafl›l›r olmas› aç›s›ndan her bir duyuiçin ayr› ayr› aç›klayabiliriz.


fiekil 3.17

Kortikal Yüzey1

11

111

1V

V

V1

Beynin üst k›l›f›n›oluflturan serebralkorteksin alt›tabakas›.

Kaynak: http://www.acbrown.com/neuro/Lectures/Motr/NrMotrPrmr.htm

Somatik duyularla ilgili vücut yüzeyindeki bas›nç, dokunma, a¤r›, s›cak ve so-¤uk gibi uyaranlara özelleflmifl reseptörlerde oluflan elektriksel sinyaller aksiyonpotansiyelleri fleklinde duysal-somatik sinir lifleriyle omurilik ya da beyin sap› dü-zeyinde merkezi sinir sistemine girer ve talamus üzerinden pariyetal lobun ön ta-raf›nda yerleflmifl olan birincil somatik-duysal kortekse ulafl›r. Duysal sinyaller, buyol boyunca reseptörlerin konumlar›na uygun yerleflim plan› korunarak korteksekadar ulafl›r. Böylece, somatik-duysal kortekste vücudun d›fl duvar› temsil edilmiflolur. Bu temsili harita vücudun bölümleriyle orant›l› de¤ildir. Parmak uçlar›, du-daklar ve yüz gibi, dokunma duyusunun en hassas oldu¤u bölgeler (bu alanlardahassasiyetin fazla olmas›n›n nedeni daha çok reseptör bulunmas›d›r) daha geniflalan kaplarken s›rt bölgesi gibi duyarl›l›¤› zay›f bölgelerin kortekste iflgal etti¤ialanlar çok daha küçüktür. Böylece, insan somatik-duysal korteksinde, insan› an-d›ran fakat orant›s›z (asl›nda reseptör say›s›yla orant›l›) hayali bir resim oluflur(fiekil 3.19). Bu temsile “küçük insan” anlam›na gelen homunkulus denir. Soma-tik-duysal korteksin belirli bir bölgesi (örne¤in sa¤ küçük parmak ucunda bir böl-genin temsil edildi¤i alan) bir elektrot ile uyar›l›rsa bu bölgeye uyan dokunma gi-bi somatik bir duyu alg›lan›r. Asl›nda, parmak ucunda hissedilen yer de¤il sadecebu bölgeden kaynaklanan sinyallerin kortekse ulaflt›¤› yer uyar›lm›flt›r ve uyaranhissedildi¤i gibi mekanik bir uyaran de¤il elektriksel bir uyarand›r.


Birincil Motor Korteks

PreMotor KorteksBirincil SomatoduysalKorteks Somatoduysal

AsosiasyonKorteks

Posterior(arka)AsosiasyonKonteks

BirincilGörselKorteks

GörselAsosiasyonKorteks‹flitsel

Asosiasyon KorteksBirincil

‹flitsel Korteks

LimbikAsosiasyon

Korteks

Anterior (ön)Asosiasyon

Korteks

fiekil 3.18

Birincil duysal ve motor alanlar ve asosiasyon alanlar›. Bilgi daha üst asosiasyon alanlar›na ç›kt›kça ifllenenbilginin daha karmafl›k ve bütünleflik bir hal ald›¤› düflünülebilir.

Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM (2000.)

Benzer flekilde, ›fl›k taraf›ndan uyar›lan gözün arka (retina) tabakas›ndaki re-septörlerin da¤›l›m flekli korunarak birincil görme korteksinde retinaya ait temsilibir harita oluflur. Burada da görmenin en iyi oldu¤u (reseptörlerin en yo¤un bu-lundu¤u) retinan›n merkezî bölümü birincil görme korteksinde çok daha genifl biryer tutar. Peki birincil iflitme korteksinde haritalanan sese ait özellik nedir? ‹ç ku-lakta bulunan iflitme reseptörleri ses frekanslar›na duyarl›l›klar›na göre önden ar-kaya do¤ru s›ralanm›fllard›r. ‹flitme korteksinde de bu plan korunmufltur olup veiflitme korteksinde bir frekans haritas› oluflur.

Kortekste, birincil duysal alanlar›n hemen d›fl›nda yer alan o duyu için özelikincil duysal alanlar mevcuttur. Bu bölgelerde tek bir duyu sistemi ile ilgili fakatduyunun farkl› özellikleri ifllenir. Bu nedenle bu bölgeler, tek duyu ile ilgili asosi-asyon (iliflkilendirme) alanlar› fleklinde de adland›r›l›rlar. Örne¤in, görme ile ilgilibirincil görme korteksine ulaflan bilgi, ikincil görme korteksi olarak ifade edilenkorteks alanlar›na (görme ile ilgili asosiasyon alanlar›na) iletilir ve bu bölgelerde›fl›k fliddeti, renk bilgisi, biçimler gibi farkl› özelliklere ayr›larak ifllenir. Benzer fle-kilde, dokunulan bir cisimle ilgili olarak somatik alanlardan birincil somatik-duy-sal kortekse ulaflan bilgi ikincil somatik-duysal alanlarda, bu cismin doku, boyutve flekil gibi özellikleriyle ifllenir.

‹kincil görme korteksi hasar görmüfl bir kiflide ›fl›k refleksi al›nabilir mi? Neden?

Motor Korteks Alanlar›Duysal korteks alanlar› gibi birincil ve ikincil motor alanlardan bahsetmek müm-kündür. Birincil motor alanlar, kaslara giden komutlar›n ç›k›fl bölgesidir ve soma-tik-duysal korteksin hemen önünde frontal lobda yer al›r (fiekil 3.19). Somatik-duysal korteksteki gibi motor kortekste de vücudun kaslar›n› yans›tan temsili birharita mevcuttur. Buna motor homunkulus denir.


fiekil 3.19

Ç›kt›: Motor Korteks

KalçaDiz

Ayak Bilekleri

Ayak Parmaklar›

GövdeKolBilek

Parmaklar

Bafl ParmakBoyunKaflGöz

YüzDudakÇene

Dil

Yutkunmak

Girdi: Duysal Korteks

Gövde KalçaDiz

KolBoyun

ElParmaklar

Bafl Parmak

GözBurunYüz

Dudak

DifllerDifl eti

ÇeneDil

Cinsel organlar

Ayak parmaklar

Ayak

Bacak

Birincil motor ve duysal korteks. Bu alanlarda vücudumuzun de¤iflik bölümlerinin gerçek boyutlar›yla de¤ilhassasiyetleri ile orant›l› olarak temsil edildikleri göze çarpmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Hareketin gerçeklefltirilmesinde birincil motor korteks tek bafl›na görev yap-maz. Birincil motor korteksin hemen önünde yer alan ikincil motor alanlar, hare-ketin planlanmas› aflamas›nda aktif olan, istemli hareket kal›plar›n›n oluflturuldu¤ukorteks bölgeleridir. Kifliden belirli bir hareketi yapmas› istendi¤inde ikincil motoralanlardaki aktivite art›fl›, hareketle ilgili kaslara giden komutlar›n verildi¤i birincilmotor korteksin aktivitesinden önce bafllar. Bu noktadan sonra paragraf›n ilk cüm-lesini biraz daha geniflleterek tekrarlayabiliriz. ‹stemli hareketin amaca uygun birflekilde gerçekleflmesi için korteksteki birincil ve ikincil motor alanlar tek bafllar›-na çal›flmaz. Afla¤›da belirtilecek olan iliflkilendirme korteksi, bazal gangliyonlar vebeyincik, hareketin planlanma, bafllat›lma, takip ve düzeltme aflamalar›nda motorve duysal korteks alanlar› ile etkileflim içinde çal›fl›r.

Asosiasyon (‹liflkilendirme) Alanlar›Korteksteki iliflkilendirme alanlar›, di¤er korteks alanlar› ve korteks alt› yap›lardankaynaklanan sinyalleri ifller, tek ya da farkl› duysal kaynaklardan gelen bilgiyi bü-


AfiA⁄I ‹NEN S‹STEMÜst motor nöronlar

‹stemli hareketleri,planlama, bafllatma ve

yönetme

Motor Korteks

Beyin Sap›

Temel hareketler veduruflun kontrolü

BAZAL GANGL‹YONLAR

Uygun hareketbafllang›c›na geçit verir

SEREBELLUM

Duyu-motorkoordinasyonu

Yerel Devre NöronlarAlt motor nöron

entegrasyonuMotor Nöron HavuzuAlt motor nöronlar

OMUR‹L‹K VE BEY‹N SAPI DEVRELER‹

‹SKELETKASLARIDUYSAL G‹RD‹

fiekil 3.20

‹skelet kas hareketi ileilgili bölgelerin genelyap›lanmas›. Bubölgelerin her birimotor tepkilerinkontrolünde önemlive farkl› bir rolesahiptir.

Kaynak: Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM (2000.)

tünlefltirir, duysal sistemle motor yan›tlar aras›nda ba¤lant›lar› kurar. Karmafl›k bi-liflsel ifllevler, iliflkilendirme alanlar›n›n etkinli¤i ve karfl›l›kl› etkileflimi sonucu ger-çekleflir. Bu nedenle alg›, kavrama, düflünme, amaca yönelik eylem gibi ifllevleriliflkilendirme alanlar›n›n uygun çal›flmas›n› gerektirir.

Asosiasyon korteksinin ana girifl sinyalleri; korteksin duysal, motor ve di¤erasosiasyon alanlar›ndan, talamustan ve beyin sap›ndan gelir. Ana ç›k›fl sinyalleriise; hipokampus, bazal gangliyonlar, serebellum, talamus ve di¤er korteks bölge-lerine ulafl›r. Kortekste iliflkilendirme alanlar›: pariyetal-oksipital-temporal (arka)iliflkilendirme alan›, frontal (ön) iliflkilendirme alan› ve limbik iliflkilendirme alan›fleklinde ayr›labilir. Arka iliflkilendirme alan›, pariyetal, oksipital ve temporal lob-lardaki birincil ve ikincil duysal alanlar›n d›fl›nda kalan korteks bölgeleridir. Yerle-flimine dikkat edilirse tüm duysal (somatik, görsel ve iflitsel) korteksler ile ba¤lan-t›l› bir konuma sahiptir. Tüm duyulara ait birincil ve ikincil duysal alanlardan ge-len bilgiyi bütünlefltirir ve yorumlar. Arka iliflkilendirme alan›; alg›, içsel ve d›flsaluyaranlara dikkatin yönlendirilmesi ve dil becerilerinde özelleflmifltir.

Ön (anterior) iliflkilendirme alan› frontal lobun en ön k›sm›nda birincil ve ikin-cil motor korteksin önünde yerleflmifltir. Bu bölgeye prefrontal korteks ad› verilir.Prefrontal iliflkilendirme alan›; yarg›lama, uygun davran›flsal yan›tlar›n seçimi, ge-lece¤e yönelik planlanma ve iflleyen bellek gibi ifllevlerde özelleflmifltir.

Limbik iliflkilendirme alan› ise beyin yar›m kürelerinin iç yüzeyinde temporal,frontal ve pariyetal loblara uyan bölgelerde yer al›r. Limbik iliflkilendirme alanlar›,duysal, motor ve limbik sistem devreleri ile ba¤lant›l›d›r. Bu noktada limbik siste-me k›saca de¤inmek gerekmektedir. Limbik sistem beyin yar›m kürelerinin iç ya-n›nda korpus kallosum ve hipokampusu çevreleyen korteks, hipokampus, hipota-lamus, amigdala ve ba¤lant›lar›ndan oluflan anatomik bir devredir. Koku yollar› dalimbik sisteme dahil edilmektedir. Limbik sistem, duygular›n oluflumu, motor ya daotonom sistem arac›l›¤›yla d›fla vurumu, iliflkili haf›zalar›n biçimlenifli, güdülenmegibi beyin ifllevlerinden sorumludur. Limbik sistem, limbik iliflkilendirme korteksiile birlikte duygu ve bellek ifllevlerinde özelleflmifltir.


fiekil 3.21

Hipotalamus

Hipofiz Bezi

Amigdala Hipokampus

SingulatGirus

Temporal LobParahipokampalGirus

Korpus KallosumForniks

Orta beyinköprüsü

Limbik Sistem.

Kaynak: (sol flekil) Myers, D. G. (2011). (sa¤ flekil) http://homepage.smc.edu/wissmann_paul/physnet/anatomynet/anatomy/neurolink.html

Ön iliflkilendirme alanlar›n›n ifllevlerini yans›tan bilinen ilk tarihsel örnek 19. yüz-y›lda yasam›fl olan Phineas Gage adl› bir demir yolu isçisinin geçirdi¤i kaza ile ilgili-dir. fiekilde görüldü¤ü gibi kafatas›na saplanan demir bir çubuk, Gage’ in özellikleprefrontal korteksinde yayg›n hasara ve bunun sonucunda da kiflilik de¤iflimi olarakaç›klanabilecek davran›flsal de¤ifliklere neden olmufltur. Kazadan önce, sosyal kural-lara uyan, çal›flkan ve uysal bir insan olan Gage, iyileflme dönemini atlatt›ktan sonratamamen de¤iflmifl, sorumsuz, iflsiz, sosyal kurallar› hiçe sayan bir insan haline gel-mifltir. Arkadafllar›n›n onun için söyledikleri söz “Gage art›k Gage de¤il” olmufltur.

Arka iliflkilendirme alanlar›nda sa¤ ve sol beyin yar›m kürelerinde ifllevsel fark-l›l›klar belirgin oldu¤u için bu genifl bölgeye ait örnekler lateralizasyon bafll›¤› al-t›nda anlat›lacakt›r.

LATERAL‹ZASYON VE AYRIK BEY‹NBirçok duysal ve motor yolak merkezi sinir sistemine girdikten sonra veya ç›kma-dan önce geldi¤i taraf›n tersine geçer. Buna ba¤l› olarak vücudumuzun sol taraf›n-dan kaynaklanan duysal veriler beynimizin sa¤ taraf›na, sa¤ taraf›ndan kaynakla-nan duysal veriler ise beynimizin sol taraf›na iletilir. Örne¤in, sol elimiz ile dokun-du¤umuz yüzeyler öncelikle derimizdeki dokunma reseptörlerini uyar›r, reseptör-lerin uyar›lmas› ile ortaya ç›kan elektriksel sinyaller sinir hücreleri yoluyla önceomurili¤e, sonra beyin sap›na, oradan da beynimizin sa¤ taraf›na iletilir. Ayn› fle-kilde beynimiz vücudumuzu çapraz olarak kontrol eder; sol elimizi bir objeyeuzatma emri beynimizin sa¤ taraf›ndan verilir. Beynimiz ile vücudumuz aras›nda-ki çapraz iliflki görme duyusu söz konusu oldu¤unda daha karmafl›k bir hâl al›r.Bir gözümüzü kapatt›¤›m›zda di¤er gözümüze yans›yan imgeler beynimizin ikitaraf›na da iletilir. Bunun nedeni her iki gözümüzün sol al›c› alan›n›n sa¤ taraftakigörsel kortekse, sa¤ al›c› alan›n da sol taraftaki görsel alana yans›mas›d›r. Bir bafl-ka de¤iflle gözlerimizin sol al›c› alan›na düflen görsel uyaranlar beynimizin sa¤ ta-raf›na, sa¤ al›c› alan›na düflen görsel uyaranlar ise sol taraf›na yans›r.

Beynimiz ile vücudumuz aras›ndaki çapraz iliflki ile ilgili erken dönemlerdekigözlemler, beyin cerrahlar› ve nörologlar taraf›ndan yap›lm›flt›r. Beyin ameliyat›öncesinde önemli fonksiyonlar›n en az flekilde etkilenmesi için beynin motor kor-teksi uyar›ld›¤›nda, uyar›lan taraf›n ters taraf›nda kas hareketi gözlenmifltir. Pekibiz nas›l oluyor da beynimiz ve vücudumuz aras›ndaki çapraz ba¤lant›ya ve de¤i-flik yar›m kürelerin de¤iflik fonksiyonlardaki uzmanl›klar›na ra¤men bir bütün ola-rak fonksiyon gösterebiliyoruz? Örne¤in, gözümüzün sadece sol görsel alan›na


fiekil 3.22

Geçirdi¤i kaza sonucubir demir çubukPhineas Gage’inprefrontal korteksinihasarlam›flt›r. Sa¤dakiresimde Gage bu demirçubuk ile poz verirkenresimlenmifltir.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Phineas_Gage

giren bir objenin (böylece sa¤ görsel bölgelere gönderilen) ad›n› nas›l oluyor dadil konusunda uzmanlaflan taraf sol olmas›na ra¤men söyleyebiliyoruz? Bunun ne-deni, beynimizin iki taraf›n›n korpus kallosum olarak adland›r›lan yüz milyonlarcasinir lifi yolu ile sürekli iletiflim içinde olmas›d›r.

Peki bir flekilde beynin iki taraf› aras›ndaki ba¤lant› kesilirse bu bütünlü¤ü yi-tirir miyiz? Bu soruya yan›t beyin ameliyat› geçirmifl epilepsi (sara) hastalar›ndangelmifltir. Sara nöbetleri beynin elektriksel aktivitesinin yüksek seviyede senkroni-ze olmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Cerrahlar tedaviye dirençli sara hastalar›n›nnöbetlerini bu elektriksel aktivitenin beynin iki taraf›na da¤›l›m›n› engelleyerek ha-fifletebileceklerini düflünmüfllerdi. Bunun için uygulad›klar› temel teknik ise ikiyar›m küreyi birbirine ba¤layan korpus kallosumu kesmekti. Bu operasyon ger-çekten de hastalar›n nöbetlerini hafifletmifl ve bu operasyon sonucunda ilk bak›fl-ta göze çarpan normal d›fl› bir davran›fl veya bir biliflsel bozukluk gözlenmemiflti.Fakat daha yak›ndan incelendi¤inde iki yar›m küre aras›nda kaybolan iletiflim buyar›m kürelerin de¤iflik fonksiyonlar hakk›ndaki uzmanl›klar›n› ortaya koymufltur.

Korpus kallosumun sa¤lam olmas› durumunda, biri gözün sa¤ di¤eri sol görselalan›na giren iki farkl› obje gösterildi¤inde, her iki objenin de ismini söyleyebilirveya ister sa¤ ister sol elimiz ile gördü¤ümüz iki objeyi di¤erleri aras›ndan seçebili-riz. Çünki, beynimizin bir taraf›na ulaflan veriler korpus kallosum yoluyla di¤er ta-rafa iletilir, yani beynimizin iki taraf› sürekli iletiflim hâlindedir. Bu iletiflim (korpuskallosum) kesildi¤inde, kifli sadece gözün sa¤ görsel alan›na giren, böylece beyninsol taraf›na iletilen, nesnenin ad›n› söyleyebilmektedir. Ayn› birey, gözün sol görselalan›na giren, böylece beynin sa¤ taraf›na iletilen nesnenin ne oldu¤unu “bileme-mektedir” Fakat gözün sol görsel alan›na giren objeyi sol eli ile göstermesi istendi-¤inde, ismini söyleyemese dahi nesneyi di¤er objeler aras›ndan seçip göstermekte-dir (Gazzaniga, 1967). Bunun nedeni dil ifllevlerinin sol beyinde geliflmifl olmas›d›r.Sa¤ beyin ise görülen nesneyi tan›d›¤› hâlde adland›ramamaktad›r.

Beynimizin sa¤ ve sol yar›m kürelerin farkl› fonksiyonlar konusunda farkl›lafl-mas›na lateralizasyon denir. Beynimizin sol taraf› dil, matematik, ve analitik düflün-me gibi ifllevlerde uzmanlaflm›flken sa¤ taraf›n›n uzaysal ve mekânsal oryantasyon


fiekil 3.23

Yüzük

Konuflma Sol el

Bir ayr›k beyin deneyininflematik örne¤i. Denek gözünsol görsel alan›na giren(böylece sa¤ görsel korteksteifllenen) imgeyi sol eli iledi¤er objeler aras›ndanseçebilirken, bu objeyiadland›ramamaktad›r. Fakatgözün sa¤ görsel alan›nagiren imgeyi (böylece solgörsel kortekste ifllenen)adland›rabilir.

Kaynak: http://psycomedia.files.wordpress.com/2011/10/splitbrain.gif?w=300

ve iliflkiler, yüzleri tan›ma, görsel canland›rma, ve müzik alanlar›nda daha bask›nbir rolü vard›r. Sa¤ ve sol beyin ifllevlerinde farkl›laflma, en fazla motor korteks vedil ile ilgili asosiasyon alanlar›nda incelenmifltir. Fakat di¤er kortikal alanlarda, hat-ta korteks alt› yap›larda da ifllevsel farkl›laflman›n varl›¤›na dair sonuçlar vard›r.

Beyin yar›m kürelerindeki ifllevsel farkl›l›klara ba¤l› olarak beynin sa¤ veya soltaraf› zarar gördü¤ünde farkl› bozukluklar gözlenmektedir. Beyinde dil ifllevlerindesa¤/sol farkl›l›¤› (lateralizasyon) belirgindir. Kortekste konuflma merkezi (Brocaalan›) ve dil kavrama merkezi (Wernicke alan›) fleklinde dil ile ilgili iki alan bulu-nur. Broca alan›, frontal lobda ikincil motor korteksin alt k›sm›nda yer al›r. Bu böl-ge, sözcüklerin seslendirilmesi için motor kal›plar›n oluflturuldu¤u bölgedir; bu ne-denle konuflma merkezi olarak adland›r›l›r. Wernicke alan› ise arka asosiasyon ala-n›nda bulunur. Bu bölge sözel (iflitme) ya da görsel (okuma) ifadelerin anlamland›-r›ld›¤› ve yorumland›¤› bölgedir. Dil becerileri % 95 oran›nda sol beyinde geliflmifl-tir. Beynin sol taraf› zarar gördü¤ünde etkilenen bölgeye ba¤l› olarak afazi olaraktan›mlanan dil bozukluklar› ortaya ç›kar. Broca alan› etkilendiyse birey dili anlama-s›na ra¤men konuflma yetisini kaybedebilir (Broca afazisi, Paul Broca, 1861); Wer-nicke alan› etkilendiyse bireyin konufltu¤u dil ak›flkan olsa da anlam tafl›maz ve ki-fli söyleneni anlayamaz (Wernicke afazisi, Wernicke, 1874).

Bu iki bölgenin birbirleri ile iliflkisini yaz›l› bir metnin okunmas› ba¤lam›nda in-celeyelim. Yaz›l› bir metnin oluflturdu¤u görsel uyaranlar öncelikle görsel korteksegider ve orada görsel uyaran olarak ifllenir. Bu bilgi daha sonra Wernicke alan›nayak›n bulunan angüler girusa gönderilir ve burada görsel imge iflitsel forma çevri-lir. ‹flitsel forma çevrilen bu bilgi daha sonra yukar›da bahsedilen Wernicke alan›nagönderilir ve burada yorumlan›r. Burada ifllenen bilgi daha sonra sol yar›m kürenindaha ön bölgesinde yer alan Broca alan›na gönderilir. Broca alan› motor korteksikontrol ederek yaz›l› metnin okunmas›na arac›l›k eder (fiekil 3.24). Siz bu cümlele-ri okurken beyninizin burada bahsi geçen bütün bölgeleri uyum içinde ifllev gör-mektedir. Bu zincirin neresinde bir bozukluk olursa o bölgenin bu zincirdeki rolü-ne göre dil bozuklu¤u gözlenir.


5. Motor Korteks

4. Broca Alan›

3. Wernicke Alan›

1. Görsel Korteks

2.Angüler Girus

fiekil 3.24

Broca ve WernickeAlanlar›. Birmetnin okunmas›bu alanlara ekolarak görselkorteks, angulargirus, ve motorkorteks gibi alanlararas›nda sa¤l›kl›iletiflimigerektirmektedir.

Kaynak: Myers, D.G. (2011).

Ayr›k beyin hastalar›n›n sol görsel alan›na giren imgeleri adland›ramamalar›n›n nedeni nedir?

Arka pariyetal bölge hasarlar›nda neglect olarak isimlendirilen vücudun ya daçevrenin karfl› taraf›n› yok sayma (fark›nda olmama) durumu ortaya ç›kar ve late-ralizasyon dikkati çeker. Beynin sa¤ arka pariyetal alan› zarar gördü¤ünde bireysol görsel alanda kalan uyaranlar› göz ard› edebilir. Örne¤in, bu hastalar suratlar›-n›n sadece sa¤ taraf›n› trafl edip sol taraf›n› trafls›z b›rakabilmektedir veya bir saatçizmeleri istendi¤inde saatin sadece sa¤ taraf›nda kalan rakamlar› ka¤›da dökebil-mektedirler (fiekil 3.25). Burada vurgulanmas› gereken karfl› taraf› yok sayma du-rumunun sa¤ pariyetal korteks hasarlar›nda daha belirgin oldu¤udur. Bunun nede-ni sa¤ pariyetal asosiasyon alan› beden ve çevrenin her iki taraf›nda dikkatin yö-neltilmesinde arac›l›k ederken sol pariyetal bölgenin dikkatin sadece sa¤ taraftayöneltilmesinden sorumlu olmas›d›r. Böylece, sol taraf hasarlar›nda sa¤lam kalansa¤ taraf eksikli¤i k›smen kapatabilmektedir.

Yukar›da merkezi sinir sistemini oluflturan yap›lar›, omurilikten beyin kabu¤u-na kadar do¤ru hiyerarflik düzeni koruyarak temel ifllevleriyle birlikte ele ald›k.Unutmamak gerekir ki ba¤›ms›z olarak anlat›lan bu yap›lar tek bafllar›na de¤il di-¤er beyin yap›lar›yla kurduklar› ba¤lant›larla ifllevlerini yerine getirebilirler. Dola-y›s›yla, merkezi sinir sistemini ifllevsel aç›dan de¤erlendirdi¤imizde bireysel yap›-lardan çok bu yap›lar›n birlikte oluflturdu¤u sistemler ya da sinirsel a¤lardan bah-setmek daha do¤rudur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

fiekil 3.25

NormalSa¤ Yar› Küre Bozuklu¤u(ciddi tek tarafl› ihmal)

Sol Yar› Küre Bozuklu¤u(hafif tek tarafl› ihmal)

Sa¤ ve sol pariyetallobun dikkat süreçleriba¤lam›nda de¤ifliketkinlik alanlar›. Alttagösterilen çizimler sa¤pariyetal lobu hasargörmüfl olan hastalar›ngördükleri bir resmikopyalad›klar›ndaresmin solunda kalanimgeleri büyük ölçüdegöz ard› ettiklerinigöstermektedir.

Kaynak: (beyin) http://www.edupics.com/coloring-page-brain-top-view-i4300.html(alt flekil) http://plato.stanford.edu/entries/mental-imagery/representational-neglect.html


Sinir hücrelerinin yap›s›n› ve sinirsel iletiyi aç›k-

lamak.

Sinir sistemi iç ve d›fl ortama duysal bilgileri alan,iflleyen ve bu ifllem sonucu alg›, duygu, düflünceve davran›fl yan›tlar›n› üreten sistemdir. Sinir sis-teminde haberleflmeyi sa¤layan temel hücrelernöronlard›r. Nöronlar›n al›c› bölgelerini dentrit-ler, iletici bölgelerini aksonlar oluflturur. Nörog-lialar sinir sisteminin nöron d›fl› hücreleridir vemiyelin k›l›f›n oluflumu, nöronlar›n ifllevleri içingerekli ortam›n düzenlenmesi gibi görevleri var-d›r. Nöronlar dinlenme döneminde iken hücre-nin içi ile d›fl› aras›nda bulunan potansiyel fark›-na zar dinlenim potansiyeli denir. Nöronlar uya-r›ld›klar›nda zar potansiyeli daha pozitif bir de-¤er al›r (depolarizasyon), uyar› kesildi¤inde din-lenim potansiyeli de¤erine geri döner (repolari-zasyon). Zar potansiyelinin dinlenim durumun-dan daha negatif bir de¤ere ulaflmas›na hiperpo-larizasyon denir. Aksiyon potansiyeli k›sa bir sü-reli¤ine hücre içinin 0’ dan büyük bir de¤ereulaflt›¤› özel bir depolarizasyon fleklidir. Bir kezolufltu¤unda akson boyunca eksilmeden aksonucuna kadar ulafl›r.

Sinir sisteminin kimyasal bileflenlerini listelemek.

Sinir hücreleri aras›ndaki özel ba¤lant› bölgeleri-ne sinaps denir. Kimyasal sinapslarda ileti nörot-ransmiterler ile sa¤lan›r. Nöron boyunca iletilenelektriksel sinyal di¤er nörona kimyasal olarakaktar›l›r. Bu nedenle sinirsel iletiflim elektrokim-yasal özellik tafl›r. Nörotransmiterler kimyasal ya-p›lar›na göre s›n›fland›r›l›r. Glutamat merkezi si-nir sisteminin temel uyar›c› nörotransmiteri; GA-BA ise temel bask›lay›c› nörotransmiteridir. Ase-tilkolin merkezi ve çevresel sinir sisteminde yay-g›n olarak bulunur. Amin yap›s›ndaki nörotrans-miterler (dopamin, serotonin, adrenalin, norad-relin), uyku uyan›kl›k, dikkat, motivasyon veduygu-durumun düzenlenmesi gibi yayg›n etki-lere sahiptir.

Sinir sistemini s›n›fland›rmak.

Sinir sistemi merkezi sinir sistemi ve çevresel si-nir sistemi olarak ikiye ayr›l›r. Merkezi sistemdenayr›lan çevresel sinir sistemi duysal ve motor sis-

tem seklinde ayr›l›r. Duysal bölüm somatik ya davisseral duyuyu merkezi sinir sistemine tafl›rkenmotor sistem istemli kaslara giden somatik sis-tem ya da istemsiz çal›flan kas, damar ve organ-lara giden otonom sistem fleklinde bölünür. Oto-nom sinir sisteminin sempatik ve parasempatikbölümleri organlar›n iflleyifli aç›s›ndan birbirinez›t etki gösterir. Merkezi sinir sistemi omurilik,beyin sap› (arka ve orta beyin) ve ön beyindenoluflmufltur.

Sinir sistemindeki önemli yap›lar› listelemek, bu

yap›lar ve ifllevleri aras›ndaki iliflkiyi kurmak.

Omurilikte beyaz cevheri, yukar› ç›kan duysalyollar ve afla¤›ya inen motor yollar oluflturur.Omurili¤in ortas›nda yer alan gri cevherde isenöron gövdeleri ve sinirsel ba¤lant›lar bulunur.Omurilik refleksleri duysal ve motor sistem ara-s›nda etkileflimin gerçekleflti¤i en alt basama¤›yans›t›r. Beyin sap›, beyin kabu¤u dâhil ön beyinbölgelerinden, serebellum, omurilik ve çevreselduysal sistemlerden gelen sinyallerin bütünleflti-rildi¤i hayati bir beyin bölgesidir. Bu bölgedenkaynaklanan lifler yukar› ve afla¤› yönelim göste-rerek omurilik ve ön beyin bölgelerinin ifllevleri-ni etkiler. Serebellum hareketin ve dengenin kon-trolünde ve motor ö¤renmede yer al›r. Hipotala-mus, talamus, amigdala, hipokampus ve bazalgangliyonlar beyin kabu¤unun alt›nda yer alanön beyin bölgeleridir. Hipotalamus öncelikle oto-nom sinir sistemi, hormonal sistemi kontrol ede-rek vücudun iç dengesinin korunmas›na ve ya-flamsal önem tafl›yan davran›fllar›n oluflmas›nakatk›da bulunur. Talamus duysal sistemden, mo-tor kontrole kat›lan bölgelerden (bazal gangli-yonlar ve serebellum) ve beyin sap›ndan gelensinyalleri beyin kabu¤una iletir. Bazal gangliyon-lar hareketin planlanmas› ve zamanlamas›nda be-yin kabu¤una yard›mc› bir grup yap›d›r. Amigda-la özellikle korku ile ilgili alg›sal, ö¤renme vemotor yans›tma süreçlerinde etkindir. Hipokam-pus ise bildirimsel (dekleratif) belle¤in oluflumu-na kat›l›r. Her iki yap› da limbik sistemin önem-li yap›lar›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Beyin kabu¤unun yap›lanmas›n› ve ifllevlerini

aç›klamak.

Beyin kabu¤u insanda en geliflmifl beyin bölge-sidir. ‹fllevsel olarak duysal, motor ve asosiasyonkorteksi olarak ayr›l›r. Duysal sinyaller önce bi-rincil duysal kortekse gelir sonra ikincil duysalkortekste ilgili duyu ile iliflkili özellikler ifllenir.Bu s›ralama motor kortekste tersinden ifller. ‹kin-cil motor korteks hareketin planlanmas› aflama-s›nda etkinken, birincil motor korteksten kas ha-reketine yol açacak sinyaller ç›kar. Asosiasyonalanlar› ise duysal sistem, motor sistem ve limbiksistem etkilefliminin en üst seviyesini oluflturur.Sinir sistemi, özellikle de beyin kabu¤u, ifllevselve yap›sal olarak tam anlam›yla simetrik de¤ildir.Korpus kallosum iki beyin yar›m küresi aras›ndaba¤lant›lar kurarak bu ifllevsel asimetrinin en et-kin flekilde kullan›m›n› sa¤lar. Beyin kabu¤ununassosiasyon alanlar›ndaki hasarlar hasar›n bölge-sine göre afazi ve neglect gibi alg›sal ve biliflselifllevlerde kay›plara açalirir.

5NA M A Ç


1. Otonom sinir sistemi ile ilgili hangi ifade yanl›flt›r?

a. Otonom sinir sistemi çevresel sinir sistemininbir bölümüdür.

b. ‹stemli motor yan›tlar oluflturur.c. Organlar›n iflleyiflini etkiler.d. Sempatik sistem ve parasempatik sistem z›t etki-

lere sahiptir.e. Hipotalamus otonom sinir sisteminin iflleyiflini

kontrol eder.

2. Merkezi sinir sisteminin temel bask›lay›c› nörotrans-miteri hangisidir?

a. Asetilkolinb. Glutamatc. Noradrenalind. Dopamine. GABA

3. Sinir hücresinin uyar›lmas› ve ileti ile ilgili hangi ifa-de yanl›flt›r?

a. Hücrenin uyar›lmas› depolarizasyona yol açar.b. Aksiyon potansiyelinin oluflmas› için depolarizas-

yonun eflik seviyenin üzerinde olmas› gerekir.c. Aksiyon potansiyeli olufltu¤unda büyüklü¤ünde

de¤ifliklik olmadan akson ucuna kadar ilerler.d. Miyelinli liflerde aksiyon potansiyelinin ilerleme

h›z› daha yavaflt›r.e. Hiperpolarizasyon durumunda hücre içi dinlen-

me durumuna göre daha negatiftir.

4. Dil kavrama merkezi beynin hangi bölgesinde gelifl-mifltir?

a. Beyin kabu¤unun sa¤ taraf›nda duysal korteksteb. Beyin kabu¤unun sol taraf›nda motor kortekstec. Beyin kabu¤unun sol taraf›nda arka asosiasyon

korteksinded. Beyin kabu¤unun sa¤ taraf›nda ön assosiasyon

korteksinde e. Beyin kabu¤unun her iki taraf›nda limbik asosi-

asyon korteksinde

5. Afla¤›daki beyin bölgelerinden hangisi bildirimsel(dekleratif) belle¤in oluflmas›ndan birincil olarak so-rumludur?

a. Bazal gangliyonlarb. Serebellumc. Hipokampus d. Talamuse. Hipotalamus

6. Duysal ve motor sistemle iliflkili sinyalleri alarak be-yin kabu¤una aktaran beyin bölgesi hangisidir?

a. Hipotalamusb. Talamusc. Hipokampusd. Bazal gangliyonlare. Serebellum

7. Amin yap›l› (dopamin, serotonin, adrenalin, norad-renalin) nörotransmiterleri sentezleyen hücreler neredeyerleflmifltir?

a. Beyin sap›b. Amigdalac. Omurilikd. Beyin kabu¤ue. Bazal gangliyonlar

8. Omurilikte duysal girdilerin motor ç›kt›lara nedenoldu¤u ba¤lant›lar afla¤›dakilerden hangisine arac›l›keder?

a. Kas reflekslerib. Göz hareketleric. Alg›d. ‹stemli harekete. Bellek

9. Nörotransmiterler bir nöronun hangi bölümündensal›n›r?

a. Somab. Akson ucuc. Dentritd. Ranvier bo¤umue. Miyelin k›l›f

10. Afla¤›dakilerden hangisi merkezi sinir sisteminin birparças› de¤ildir?

a. Omurilikb. Arka beyinc. Orta beyind. Ön beyine. Spinal sinirler



18.12.2010

‹lk “Korkusuz ‹nsan”...

Beyninde “amigdala” adl› bölüme sahip olmayan

bir kad›n, korkuyu hiç hissetmeyen ilk insan ola-

rak kay›tlara geçti.

ABD’deki Current Biology dergisinde yay›mlanan biraraflt›rma, beynindeki belli bir yap› eksik olan kad›n›nçeflitli durumlarda korku hissetmedi¤ini gösterdi. Budurumlar aras›nda y›lan ve örümceklerle karfl› karfl›yakalmak ve korku filmleri de var. BBC’nin haberine gö-re Iowa Üniversitesi’ndeki araflt›rmac›lar, beynin amig-dala adl› bölümüne sahip olmayan kad›n›n, bilinen ilkkorku hissetmeyen insan oldu¤unu söylüyor. Beyninher iki taraf›nda da badem fleklinde gri bir kütle olanamigdalan›n duygusal ö¤renmeyle olan iliflkisi uzun sü-redir biliniyor. Korkmuyor Ancak Merak Ediyor

Hayvanlarla yap›lan deneyler, beynin bu k›sm›n›n al›n-mas›n›n, hayvanlar› korkusuz yapt›¤›n› gösteriyordu.Araflt›rmaya konu olan kad›n›n çocukken korku hissiniyaflad›¤› dolay›s›yla baz› durumlar›n korkutucu olmas›gerekti¤ini bildi¤i belirtiliyor. Ancak yetiflkin olarak b›-çakla tehdit edilen ve kendisine silah do¤rultulan kifli,bu durumlarda korku hissetmemifl. Deneyler s›ras›nda dev örümcekler ve zehirli y›lanlaradokunan kad›n, araflt›rmac›lara böyle durumlar›n ken-disinde yaln›zca merak uyand›rd›¤›n› söylüyor. Araflt›r-mac›lar kad›n üzerinde yap›lacak çal›flmalar›n beyninkorkuyu nas›l alg›lad›¤›na dair ipuçlar› verece¤ini umu-yor. Bu bilgilerin travma sonras› bozukluk yaflayan, ça-t›flmal› bölgelerde görev yapan askerler gibi gruplar›ntedavisine yard›mc› olabilece¤i düflünülüyor.

Kaynak: http://www.trt.net.tr/haber/HaberDetay.a spx ?Habe rKodu=e74268a7 -a8c1 -4a86 -b1 f f -f6321c29de08

BEY‹N TARAMA/GÖRÜNTÜLEME TEKN‹KLER‹

Günlük yaflam›m›zda insanlara dair gözlemlerimiz sö-zel ve sözel olmayan davran›fllara dayanmaktad›r. Gü-nümüz teknolojisi sinirbilimcilere bundan fazlas›n› sun-makta ve beynimizin duygu, düflünce ve davran›fllar›-m›z› kontrol eden etkinli¤ini gözlememize olanak sa¤-lamaktad›r. Beynimizin iflleyifli s›ras›nda elektriksel,manyetik ve metabolik sinyaller ortaya ç›kar. Biliflsel si-nirbilimciler, de¤iflik durumlarda, bu sinyalleri saptaya-rak ve kaydederek zihinsel ve davran›flsal süreçlerimi-zin alt›nda yatan sinirsel dinamikleri ve mekanizmalar›anlamaya çal›flmaktad›r.Örne¤in, elektroensefalografi (EEG) yöntemi ile milyar-larca nöronun elektriksel aktivitesini kafatas›m›z›n de-¤iflik bölgelerine yerlefltirilen elektrotlar yoluyla elek-triksel dalgalar olarak kaydedebilmekteyiz. Elde edilenveriler epilepsi gibi nörolojik rahats›zl›klar›n tan›s›ndakullan›labilmekle birlikte, biliflsel psikoloji alan›n› ilgi-lendiren birçok sürecin alt›nda yatan sinirsel mekaniz-malar›n anlafl›lmas›nda da önem tafl›maktad›r. EEG ay-n› zamanda, beyin ölümünün tespit edilmesinde kulla-n›lan bir yöntemdir. Beyinde oluflan elektriksel ak›mla-ra ba¤l› olarak ortaya ç›kan manyetik alanlar› ölçen bafl-ka bir teknik ise manyetoensefalogramd›r (MEG).Aktivite gösteren nöronlar çok miktarda fleker tüketir-ler. Beyin aktivitesi hakk›nda bilgi edinmek için, de¤i-flen seviyelerdeki sinirsel aktiviteye ba¤l› olarak de¤i-flen bu metabolik farkl›l›klar ölçülebilir. Bu farkl›l›klar›nsaptanmas›na dayanan tekniklerden bir tanesi, pozitronemisyon tomografisidir (PET). Kiflinin kan dolafl›m›naverilen az miktarda radyoaktif fleker, PET s›ras›nda takipedilerek, örne¤in okuma s›ras›nda hangi beyin bölgesi-nin daha aktif oldu¤u tespit edilebilir. Fonksiyonel man-yetik rezonans görüntüleme (fMRI) beynin iflleyiflineba¤l› olarak de¤iflen metabolik sinyalleri saptayan birbaflka görüntüleme tekni¤idir. Beynin bir bölgesi dahaaktif oldu¤unda, o bölge taraf›ndan kullan›lan kan mik-tar› da artar, bu da beynin bu bölgesindeki oksijen mik-tar›n›n artmas›na neden olur. fMRI baz› analizlerden son-ra de¤iflen bu oksijen seviyelerine ba¤l› olarak, de¤iflikbiliflsel ifllevler s›ras›nda beynin hangi bölgelerinin aktifoldu¤unu gösterebilmektedir.

‹nternet: fMRI yöntemini tan›tan animasyonlar içinhttp://www.digizyme.com/develop/martinos/medi-a_04/index.html adresini ziyaret edebilirsiniz.


”

“Okuma Parças›


Uzaysal (spasyal) çözünürlük konusunda daha iyi olanfMRI ve PET tekniklerinin ortaya ç›kard›¤› verilerin za-mansal çözünürlü¤ü ise düflüktür. Baflka bir ifadeyle,fMRI ve PET teknikleri etkinlik gösteren beyin bölgesi-ni hassas bir flekilde tespit edebildi¤i halde tam olarakbu beyin bölgesinin etkinli¤i ile efl zamanl› tespit yapa-mamaktad›r. Bunun tersi olarak EEG ve MEG’nin za-mansal çözünürlü¤ü yüksekken uzaysal çözünürlü¤üdüflüktür. Son zamanlarda, hem uzaysal hem de zaman-sal çözünürlükten yararlanmak için birleflik sistemler(örn, fMRI-EEG) üzerinde çal›flmalar sürmektedir.

fMRI tekni¤i kullan›larak elde edilen bu görüntülerde,Üst iki panelde k›zg›n veya korkmufl yüzler (sol) vetehdit içeren sahneleri (sa¤) izleyen deneklerin amigda-las›n›n aktive oldu¤u gözlemlenmektedir. Oksitosin hor-monu verildi¤inde özellikle k›zg›n ve dehflete kap›lm›flyüzlere ba¤l› artan amigdala aktivitesinin düfltü¤ü göz-lenmektedir. Bu bulgular oksitosin hormonunun sosyalkorku ve güvene arac›l›k etti¤ine iflaret etmektedir(Kirsch ve ark, 2005).

Kaynak: http://www.nimh.nih.gov/science-news/2005/trust-building-hormone-short-circuits-fear-in-hu-mans.shtml

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otonom Sinir Sistemi ve Hi-potalamus” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nörotransmiter Tipleri”konusunu tekrar gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sinir Sisteminin HücreselÖzellikleri” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lateralizasyon ve Ayr›k Be-yin” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hipotamus” konusunu tek-rar gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talamus” konusunu tekrargözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Beyin Sap›” konusunu tek-rar gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Omurilik” konusunu tekrargözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sinir Hücreleri Aras›nda Ha-berleflme” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sinir Sisteminin Genel Ya-p›s›” konusunu tekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Uyaran›n fliddeti artt›kça aksiyon potansiyelinin büyük-lü¤ü de¤iflmez fakat oluflma s›kl›¤› artar. Aksiyon po-tansiyeli fleklinde iletilen sinyal s›kl›¤›ndaki art›fl merke-zi sinir sistemi taraf›ndan fliddet art›fl› fleklinde ifllem gö-rür. Örne¤in ses fliddeti artt›kça iflitme sinirinde oluflanaksiyon potansiyeli s›kl›¤› artar.

S›ra Sizde 2

A nöronu uyar›ld›¤›nda glutamat salg›lar. Glutamat re-septörleri depolarizasyona neden olan iyon kanallar›-n›n aç›lmas›na neden olur ve B nöronu uyar›l›r. Fakat Bnöronu uyar›ld›¤›nda salg›lad›¤› GABA bask›lay›c› birnorotransmiter oldu¤u için C nöronu GABA’n›n etkisiy-le bask›lan›r (hiperpolarize olur).

S›ra Sizde 3

Daha belirgin refleks yan›t› al›n›r. Yukar›da istemsizolan reflekslerin istemli olarak bask›lanabilece¤ini be-lirtmifltik. Sorulan sorularla beyin kabu¤u meflgul oldu-¤unda beyin kabu¤unun bask›lama etkisi ortadan kal-kaca¤› için kas›n refleks kas›lma yan›t› artar.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Yan›tlar›

Yüzler Sahne

Plas

enbo

Oks

itosi

n


S›ra Sizde 4

Evet. Gözden gelen sinirsel sinyallerin bir k›sm› beyinkabu¤una do¤ru ilerlerken bir bölümü beyin sap›na gi-der. Yukar›da da belirtildi¤i gibi ›fl›k refleksi için gerek-li olan sinirsel devre beyin sap›nda bulunmaktad›r. Do-lay›s›yla, gözde, sinyalleri ileten görme sinirinde ya dabeyin sap›nda bir sorun yoksa ›fl›k refleksi al›nabilir.Üstelik yukar›da belirtilen ifllev kayb› ikincil görme alan-lar›na aittir. Bu durumda sadece hasar görmüfl bölgeninifllevine göre bir kay›p olur. Örne¤in, görsel hareket ileilgili bilginin ifllendi¤i bir ikincil korteks alan› ifllev kay-b›na u¤rarsa kifli gördü¤ü halde hareketteki süreklili¤ialg›layamaz.

S›ra Sizde 5

Dil ifllevleri beynin sol taraf›nda geliflmifltir. Sa¤ korteksgösterilen imgeyi tan›sa bile adland›rma dil ifllevleriyleiliflkili oldu¤u için, sol görsel alana giren imgenin ad-land›rmas› yap›lamaz. Bu nedenle, sa¤ kortekse dilsizkorteks denilir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBach-Mizrachi, M.D., Underwood, S.A., Kassir, M.J.,

Bakalian, E., Sibille, H., Tamir, J.J., Mann & Arango,V. (2006). Neuronal tryptophan hydroxylase mRNAexpression in the human dorsal and median raphenuclei: major depression and suicide.Neuropsychopharmacology, 31, 814-824

Broca, P.P. (1861). Perte de la parole, ramollissementchronique, et destruction partielle du lobe antérieurgauche du cerveau. Bulletin de la Société

Anthropologique, 2, 235-238.Corkin, S. (1984). Lasting consequences of bilateral

medial temporal lobectomy: clinical course andexperimental findings in H.M. Seminars in

Neurology, 4, 249 -259.Çolak A., Soy, O., Uzun, H., Aslan, Ö., Belce, A., Aky›l-

d›z, A.‹. & Taflyürekli, M. (2003). The Neuroprotec-tive effect of GYKI 52466 on experimental spinalcord injury in rat. Journal of Neurosurgery: Spine 3,98, 275-281.

Gazzaniga, M. S. (1967). The split brain in man. Scien-

tific American, 217, 24-29. Golomb, J., Kluger, A., de Leon, M. J., Ferris, S. H.,

Mittelman, M., Cohen, J., et al. (1996). Hippocampalformation size predicts declining memoryperformance in normal aging. Neurology, 47, 810-813.

Ivry, R.B., Spencer, R.M., Zelaznik, H.N., Diedrichsen, J.(2002). The cerebellum and event timing. Annals of

the N. Y. Academy of Sciences, 978, 302-317Kandel, E.R., Schwartz, J.H., Jessell, T.M. (2000).

Principles of neural science (4th ed.)., New York:McGraw-Hill.

Kirsch, P., Esslinger, C., Chen, Q., Mier, D., Lis, S.,Siddhanti, S., Gruppe, H., Mattay, V.S., Gallhofer, B.& Meyer-Lindenberg, A.(2005). Oxytocin modulatesneural circuitry for social cognition and fear inhumans. J ournal of Nevroscience, 25, 11489-11493.

LeDoux, J.E. (1992). Brain mechanisms of emotion andemotional learning. Current Opinion in Neurobio-

logy, 2, 191-197.Milner, B. (1959). The memory defect in bilateral

hippocampal lesions. Psychiatric Research Reports,11, 43-52.

Myers, D. G. (2011). Exploring Psychology Eight Edition

in Modules., New York, NY: Worth PublishersNewpher, T.M., Ehlers, M.D. (2008). Glutamate receptor

dynamics in dendritic microdomains. Neuron, 58,472-497

Oquendo, M.A., Mann, J.J. (2000). The biology ofimpulsivity and suicidality. Psychiatric Clinics of

North America, 23, 11-25.Scott, S. K., Young, A. W., Calder, A. J., Hellawell, D. J.,

Aggleton, M. P. & Johnson, M. (1997). Impairedauditory recognition of fear and anger followingbilateral amygdala lesions. Nature, 385, 254-257.

Wernicke, C. (1874). Der aphasische symptomencomplex.Breslau: Cohn and Weigert.

Whitehouse, P.J., Price, D.L., Struble, R.G., Clark, A.W.,Coyle, J.T. & Delon, M.R. (1982). Alzheimer’s diseaseand senile dementia: loss of neurons in the basalforebrain. Science, 215, 1237-1239.

Young, A.W., Aggleton, J.P., Hellawell, D.J., Johnson,M., Broks, P. & Hanley, J.R. (1995). Face processingimpairments after amygdalotomy. Brain, 118, 15-24.

Zimmerman, M. E., Pan, J. W., Hetherington, H. P., Katz,M. J., Verghese, J., Buschke, H., Derby, C. A. &Lipton, R. B. (2008). Hippocampal neurochemistry,neuromorphometry, and verbal memory innondemented older adults. Neurology, 70, 1594-1600.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Biliflsel psikolojinin ne oldu¤u ve do¤as›n› ifade edebilecek,Alg› ve alg›sal süreçleri aç›klayabilecek,Dikkat ve dikkat süreçlerini aç›klayabilecek,Bellek ve bellek süreçlerini betimleyebilecek,Temsil ve zihinsel temsil kavram›n› ifade edebilecek,Düflünme, ak›l yürütme ve problem çözme kavramlar›n› biliflsel aç›dan de-¤erlendirebilecek,Dil ve süreçlerini yorumlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Duyum• Alg›• Psikofizik• Alg›sal Organizasyon• Dikkat• Seçici Dikkat• Bölünmüfl Dikkat

• Bellek• Bilgi ‹fllem• Temsil• Bilifl• Problem Çözme• Dil

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

N

Psikolojiye Girifl Biliflsel Psikoloji

• B‹L‹fiSEL PS‹KOLOJ‹N‹N DO⁄ASI• ALGI• D‹KKAT• BELLEK• Z‹H‹NSEL TEMS‹L• DÜfiÜNME, AKIL YÜRÜTME VE

PROBLEM ÇÖZME• D‹L


B‹L‹fiSEL PS‹KOLOJ‹N‹N DO⁄ASIBiliflsel psikoloji 1967 y›l›nda Ulric Neisser taraf›ndan yaz›lan “Biliflsel Psikoloji(Cognitive Psychology)” bafll›kl› kitab›n yay›mlanmas›yla yeni bir disiplin olarak or-taya ç›km›flt›r. Bu kitapta, Neisser bilifl kavram›n› duyusal girdinin (uyaran) yaka-lanmas›, dönüfltürülmesi, özümsenmesi, depolanmas› ve kullan›lmas› temelindetan›mlamaktad›r. Bilgi ifllemeyi öneren bu süreçler alg›, dikkat, bellek, dil, prob-lem çözme, ak›l yürütme ve bilinç gibi konular› içermektedir.

Ö¤le yeme¤i için bir lokantada oldu¤unuzu düflünün. Gözlerinizde etraf›n›zda-ki objelere veya menüde yaz›lanlara direkt tepki verecek flekilde araçlar yoktur.Gözün retinas›nda sadece ve sadece ›fl›¤a tepki veren mekanizmalar vard›r. Dola-y›s›yla objeleri veya menüdeki yaz›lar› dolays›z olarak duyumsayamazs›n›z. Beyinçevrenizdeki uyaranlardan yans›yarak retina üzerine düflen ›fl›¤› sembollere dönüfl-türerek temsil etmektedir. Bu temsiller bellek sisteminden geri getirme ifllemi ilekelimeleri ve anlamlar› ortaya ç›kartmaktad›r. Ayr›ca menüde yaz›lanlardan bir an-lam ç›kartmak için dil ve sentaks bilgisine de gereksinim vard›r. Elbette, yap›lanlarsadece bunlardan ibaret de¤ildir. Servis eleman›n›n söylediklerine dikkatinizi ve-rip etraf›n›zdaki di¤er sesleri veya konuflmalar› filtre edersiniz. Yine servis elema-n› ile yapt›¤›n›z görüflme sonras›nda belki düflünmek ve de¤erlendirme yapmakiçin biraz süre isteyip hangi yemek veya yemekleri yiyece¤inize karar verirsiniz.Bu olay alg›lamadan anlamaya, hat›rlamadan karar vermeye birçok biliflsel sürecikapsamaktad›r.

‹nsanlar›n nas›l alg›lad›¤›n›, nas›l ö¤rendi¤ini, nas›l hat›rlad›¤›n› ve nas›l düflün-dü¤ünü inceleyen biliflsel psikoloji, psikolojinin di¤er bilim dallar›nda oldu¤u gibibaz› temel varsay›mlar› içermektedir. Bunlardan ilki insan beyninin temel ifllevininbilgi-ifllem olmas›d›r. Bilgi-ifllem d›fl dünyan›n temsili veya sembolik dönüflümüveya manipülasyonu olarak ifade edilmektedir. ‹kinci olarak insan beyni hem ya-p› hem de kaynak aç›s›ndan s›n›rl› kapasite kullan›m›na sahiptir. Üçüncü olarak dabilgi ifllem süreci aktiftir. Bilgi iflleme s›ras›nda daha önceden kazan›lm›fl yaflant›-lar, deneyimler veya beceriler yeni alg›lanan uyaranlar› etkiler. Bu da onlar›n dav-ran›fl veya tepkilerine yans›r. Bir baflka deyiflle davran›fllar “afla¤›dan yukar›ya” ve“yukar›dan afla¤›ya” ifllemler neticesinde meydana gelmektedir. Afla¤›dan yukar›-ya çevresel bir girdi ile bafllar ve bilifl sistemi içinde çeflitli aflamalardan geçen biryolculuk yapar. Yukar›dan afla¤›ya ifllem ise yüksek seviyedeki biliflsel faktörlerin(amaç, e¤ilim, bilgi, beklenti vb) daha afla¤›da meydan gelen ifllemleri etkilemesi-

Biliflsel Psikoloji

dir. fiekil 4.1’de ne görüyorsunuz diye sorul-du¤unda pencere, dolap, araba, yol ve yol ke-nar›ndaki a¤açlar›n kufl bak›fl› görünüflü, a¤a-ca t›rmanan ay›, telefon dire¤ine ç›kan telefontamircisi gibi yan›tlar verilmektedir. Bu yan›t-lar kifliden kifliye de¤iflmektedir çünkü her birbireyin farkl› yaflant›lar› alg›lanan objenin defarkl› olarak yorumlanmas›na neden olmakta-d›r. ‹flte bu yukar›dan afla¤›ya ifllemlere karfl›-l›k gelmektedir. Öte yandan, bu objeye bakankifli bir kare içinde iki adet dikey çizgi ve dörtadet siyah daire var yan›t›n› verirse bu afla¤›-dan yukar›ya iflleme örnektir.

Biliflsel psikoloji ifllevselcilikten oldukça et-kilenmifltir. Çünkü biliflsel psikoloji zihinsel ifllemlerin ifllevsel oldu¤unu varsayar.Zihinsel ifllemler girdinin (uyaran) ç›kt›ya dönüflmesini (davran›fl) sa¤lamaktad›r.Zihin ile beyin aras›ndaki iliflki bilgisayardaki donan›m ve yaz›l›m aras›ndaki iliflki-ye benzetilir. Bu nedenle insan düflünce ve davran›fllar›n›n incelenmesinin en ve-rimli ve anlafl›labilir yolu beynin yaz›l›m› olan zihni çal›flmakt›r. Öte yandan, ma-teryalist bak›fl aç›s› zihin ve beyni ayn› olarak kabul eder ve bundan dolay› düflün-ce ve davran›fl›n beyindeki nöral faaliyetler sonucu oluflmas› nedeniyle beynin in-celenmesinin ayn› zamanda zihnin incelenmesi anlam›na geldi¤ini varsaymaktad›r.

‹fllevselci yaklafl›m insan davran›fl›n› bilgi ifllem ve zihinsel ifllevler kapsam›ndaaç›klarken materyalist yaklafl›m zihinsel süreç ve faaliyetleri nöroanatomi ve nöro-kimya kapsam›nda ele al›r. Hangi yaklafl›m›n seçildi¤i ise daha çok sorulan soru-nun türü ve içeri¤ine ba¤l›d›r. Örne¤in, bellek bir yandan geri getirme ve tekrarla-ma gibi süreçler aç›s›ndan ele al›n›rken di¤er bir aç›dan da kimyasal ileticiler ya dasinaptik ifllevler bak›m›ndan incelenmektedir. Geri getirme ile tekrar süreçleri bi-liflsel aç›klama biçimini olufltururken kimyasal ileticiler ve sinaptik duyarl›l›k biyo-lojik aç›klama bak›fl aç›s›n› meydana getirmektedir.

Biliflsel Psikolojinin K›sa Tarihi‹nsan do¤ay› anlamak ad›na sorular sormaktad›r. Bu sorular ise ço¤unlukla varsa-y›mlara dayanmaktad›r. Modern biliflsel psikolojinin varsay›mlar›n› daha iyi anla-mak için düflünce tarihinde k›sa bir yolculuk yapmak gerekmektedir. Eski yunandüflüncesinde dünya olaylar›n›n tahmin edildi¤i, insanlar›n fiziksel dünyan›n birparças› oldu¤u ve insan davran›fllar›n›n di¤er do¤a olaylar› ile iliflkili oldu¤u varsa-y›mlar› yatmaktayd›. Bu varsay›mlar flu anda bize s›radan gelse de o zaman içindevrimci bir nitelik tafl›maktayd›lar. Rönesans öncesinde düflünürler insan davra-n›fllar›ndan ziyade sosyal ve dini olgulara ilgi duymufllard›r. Rönesans dönemi ilebilimsel yöntem araflt›rmalarda öncelikli olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bunara¤men insan ve insan davran›fllar›n›n çal›fl›lmas›nda gecikme olmufltur. Bunun ne-deni ise insan›n çok karmafl›k bir canl› oldu¤u varsay›m›d›r. Bilim insanlar› insanve insan davran›fllar›n› tahmin edilemez bir bak›fl aç›s›yla ele ald›klar›ndan bunla-r›n incelenmesinin de neredeyse olanaks›z oldu¤unu düflünmüfllerdir. Determinist-çi etkilerin görülmedi¤i bu dönemde felsefeciler düflüncenin kökeni ekseninde veözellikle kal›t›m ve çevre karfl›tl›¤› kapsam›nda bellek ve alg›y› tart›flm›fllard›r. An-cak bu tart›flmalar gözlem ve deneye dayanmam›flt›r.


fiekil 4.1

Afla¤›dan veyukar›ya bilgi ifllem

Kaynak: Smith, E.E.ve Kosslyn, S.M.(2007).

Bilifl duyusal girdinindönüfltürülmesi,indirgenmesi, özümsenmesi,depolanmas› ve kullan›lmas›süreçlerini içermektedir.

Biliflsel psikoloji insanlar›nnas›l alg›lad›¤›n›, nas›lö¤rendi¤ini, nas›lhat›rlad›¤›n› ve nas›ldüflündü¤ünü inceler.

Gözlem ve deneye dayanan ilk çal›flmalar ise Wilhelm Wundt’un 1879 y›l›ndaAlmanya’n›n Leipzig flehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuar›n› kurmas› ile bafl-lar. Bu laboratuarda Wundt ve arkadafllar› içebak›fl yöntemini kullanarak deneyim-li kat›l›mc›larla bilincin elementlerini araflt›ran deneyler yapm›flt›r. Wundt bu de-neylerde kat›l›mc›lar›n duygu durumlar›n›, objelerin nas›l ifade edildiklerini araflt›r-m›flt›r. Yap›salc›l›¤›n ilk ad›mlar›n›n at›ld›¤› bu y›llar zaman›n ruhunu da psikoloji-de yans›tmaktad›r. Madde ve onu oluflturan elementlerin incelendi¤i bu y›llardaWundt ve arkadafllar› da zihnin elementlerini bir baflka deyiflle yap› tafllar›n› yaniatomlar›n› incelemifllerdir.

Amerika Birleflik Devletleri’nde William James zihnin çal›flma prensiplerine zih-nin ifllevleri aç›s›ndan bakm›flt›r. 1900’lü y›llar›n bafl›nda davran›flç›l›¤›n ön planaç›kt›¤› ve davran›fl›n çal›fl›lmas›n›n ötesinde hiçbir fleyin psikolojide yeri olmad›¤›vurgulanm›flt›r. Bu arada Gefltalt Okulu hem Avrupa’da hem de Amerika BirleflikDevletleri’nde indirgemecili¤e karfl› bir tav›r sergilemifl ve bütünün onu oluflturanparçalardan farkl› oldu¤u ana fikri ile hem davran›flç›l›k hem de yap›salc›l›k ekol-lerine elefltiriler getirmifltir. Daha sonraki y›llarda nadir çal›flmalar görülmekle bir-likte 2. Dünya Savafl› s›ras›nda ve sonras›nda sinyal iflleme, bilgi kodlama ve ileti-flim üzerine yap›lan çal›flmalar biliflsel psikolojinin do¤mas›nda çok önemli etkileryapm›flt›r. Shannon 1948’de bilgi kuram› bafll›kl› bir makale yay›mlam›flt›r. Bu ma-kalede iletiflimin bilgiyi temsil eden verilerin dönüfltürüldü¤ü aflamalardan geçerekmeydana geldi¤ini ifade eder. Bu bilgi kuram› insandaki alg› ve bellek sistemleri-nin de ayn› temelde çal›flt›¤›n› önermektedir: çevremizdeki uyaranlar duyu sistem-lerindeki al›c› hücreler (sinir sisteminde farkl› fiziksel uyaranlar› yakalamak içinözelleflmifl nöronlar) ile sisteme girifl yapar, sonras›nda de¤iflik alg›sal aflamalardaanaliz edilir ve oluflturulan ç›kt› bellek sistemine gönderilir. Bu yaklafl›m biliflselpsikolojiye can verip yönlendiren ve önemli bir de¤erler dizisi (paradigma) olanbilgi-ifllem yaklafl›m›n›n bafllang›c› olarak kabul edilmektedir.

Bilgi ifllem modelinin ilk uygulamalar›ndan biri Donald Broadbent taraf›ndanalg› ve iletiflim konusunda ortaya konmufltur. Donald Broadbent 1958’de yazd›¤›“Alg› ve ‹letiflim (Perception and Communication)” adl› kitab›nda, dikkatin bilgi ifl-leme sisteminin s›n›rl› kapasitesinin sonucu oldu¤u ve bunun sonucu olarak da fil-treleme mekanizmas›n›n bulundu¤u fikrini ileri sürmüfltür. Ona göre insanlar bil-gilere seçici biçimde yaklaflmakta ve efl zamanl› alg›larda bir alg›n›n baz› bölümle-ri yakalan›rken di¤er bölümleri filtrelenmektedir.

Bilgi ifllem modeli ile ilgili olarak bir di¤er uygulama George Miller (1956) ta-raf›ndan önerilen ve 7±2 olarak da ifade edilen k›sa süreli bellek için depolamamodelidir. Bu model k›sa süreli belle¤in s›n›rl› bir kapasitesinin var oldu¤unu önesürer. Ancak bu s›n›rl› kapasite bilgi miktar› ile (bit) çok az iliflkilidir. Çünkü kü-meleme yöntemi ile bu k›s›tl›l›k afl›lmakta ve geniflletilmektedir.

Ayn› y›llarda Chomsky (1956), çocuklar›n do¤ufltan gelen zihinsel dilbilgisinesahip oldu¤unu ve bunun da dil ö¤renme için bir temel oluflturdu¤unu öne sür-müfltür. Chomsky bir dilin ö¤renilmesinde davran›flç›lar›n ileri sürdükleri uyaran-tepki ö¤renme yaklafl›m›na karfl› ç›karak insan dilinin anlafl›lmas›nda zihinsel (bi-liflsel) mekanizmalar›n önemine vurgu yapmaktad›r.

994. Ünite - Bi l iflse l Ps iko lo j i

Al›c› hücreler özelleflmiflnöronlar olup çevremizdekifarkl› fiziksel uyaranlar›yakalarlar.

1950’li y›llarda biliflsel psikolojinin ortaya ç›kmas›nda önemli rol oynayan geliflmeler: • Bilgi teorisi (Shannon 1948)• Dil teorisi (Chomsky, 1956)• K›sa süreli bellekte 7 ±2 kümeleme kavram› (Miller, 1956)• Kavram oluflturma modeli (Bruner ve ark 1956.)• Genel problem çözme modeli (Newell ve Simon, 1972)• Yapay zekâ çal›flmalar›

Biliflsel psikolojinin geliflmesinde ve günümüze gelmesinde yukar›da bahsedi-len önemli bilim insanlar› ve araflt›rmac›lar›n yan› s›ra önemli figürler de vard›r. Bukiflileri ve gelifltirdikleri kuramlar Tablo 4.1’de verilmektedir.

Bu geliflmelerin yan›nda bilgisayar bilimlerindeki ilerlemeler de biliflsel psiko-lojinin geliflmesine katk› sa¤lam›flt›r. Biliflsel psikoloji farkl› disiplinler ile etkilefle-rek olgulara farkl› aç›klamalar getirmektedir. Örne¤in, biliflsel bilimler bilifli anla-mak için matematik ve bilgisayar modellerini kullanmaktad›r. Biliflsel nöropsikolo-ji bozuk veya hasarl› biliflsel ifllemleri inceleyerek normal olan biliflsel süreçleri an-lamaya çal›flmaktad›r. Biliflsel nörobilimler ise bafll›ca biyolojik ve fizyolojik teknik-leri kullanarak insanda biliflsel süreç ve mekanizmalar› incelemektedir.

Genel olarak, biliflsel psikoloji ve ortakl›k kurdu¤u di¤er disiplinler ile alg›-dan belle¤e, zihinsel temsilden bilince kadar birçok olguyu incelemekte ve bi-lifl hakk›nda genel aç›klamalar yapmaktad›r. Bundan sonra bu olgular k›saca eleal›nacakt›r.

Araflt›rmac›lar Tarih Kuram Aç›klama

Atkinson ve Shiffrin

1968 Çoklu Bellek Kuram›Duyusal, k›sa süreli ve uzun süreli bellekolmak üzere üç farkl› bellek sistemibulunmaktad›r.

Baddeley ve Hitch

1974Çal›flma BellekKuram›

Bellekte rol oynad›¤› varsay›lan bileflenlermerkezi bir yönetici taraf›ndan yürütülür.

Treisman 1960 Azalma Kuram›

Dikkat edilmeyen uyaranlar›n yoksay›lmad›¤› fakat dikkat edilen uyaranagöre azalt›ld›¤›na ve bu azalt›lanuyaranlar›n anlamsal bir analizdengeçirilmektedir.

Gibson 1950 Dolays›z Alg› Kuram›Alg›lar çevresel uyaranlar sonucumeydana gelir.

Gregory 1972Dolayl› veYap›land›r›c› Alg›Kuram›

Alg› deneyimler ve beklentiler temelindeaktif bir ifllemdir.

Marr 1982 Hesaplamal› KuramObje tan›ma hiyerarflik aflamalarda temsiledilifl yap›land›r›ld›ktan sonra gerçekleflir.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 4.1Biliflsel psikolojiningeliflimine katk›veren temelkuramlar

ALGIBir an olsun herhangi bir duyunuzun ifllevsel olmad›¤›n› düflünün. Örne¤in, gör-me duyunuzu kaybetti¤inizi ve ailenizdeki bireylerin yüzlerini, bahçedeki çiçekle-ri ya da yemek masas›ndaki yemekleri göremedi¤inizi; iflitme duyusunu kaybetti-¤inizi ve ailenizle birlikte oldu¤unuz yemekte konuflulanlar› duyamad›¤›n›z›; birbahar günü çiçeklerin açt›¤› bir parkta yürürken hiçbir koku alamad›¤›n›z› ve ye-di¤iniz leziz bir fleftalinin tad›n› alamad›¤›n›z› düflünün. Bu örneklerde hep bir fley-ler eksiktir. Bir anlamda, beyin d›fl dünyan›n resmini çekmekte ancak resmin birk›sm› hep eksik kalmaktad›r.

‹nsan beyni d›fl dünyaya duyu sistemleri olan görme, iflitme, koku, dokunma vetat vas›tas›yla ba¤lanmaktad›r. Bu ba¤lant›lar sonucunda d›fl dünyay› deneyimle-mek, bilmek ve anlamak gibi birçok biliflsel süreç yürütülmektedir. Duyum ve al-g› uyaranlar›n (bilgi) d›fl dünyadan al›nmas›, beyine tafl›nmas›, beyinde ifllenmesi,yorumlanmas› ve bir karar verilmesi süreçlerini içermektedir. Alg›sal sistemlerin te-mel ifllevi, hareket sisteminin üretti¤i davran›fllara gereken duysal bilgiyi sa¤lamak-t›r. Bütün bu süreçlere ait mekanizmalar› belirlemek ve tan›mlamak duyum ve al-g›n›n çal›flmalar› kapsam›na girmektedir.

Duyum içinde bulunulan bir ortamdan uyaranlar›n içerdi¤i bilginin ilgili duyusistemi taraf›ndan yakalanarak sistem içine al›nmas› ve beyindeki fizyolojik mer-kezlere iletilmesini kapsamaktad›r. Alg› ise uyaranlar›n tafl›d›¤› bu bilginin analizedilmesi, tan›nmas›, yorumlanmas› ve organize edilmesini kapsayan süreçlerdir.Burada uyarandan kastedilen duyu sisteminde tepki do¤uran fiziksel bir enerjidir.Genel olarak çevremizdeki bir fiziksel uyaran›n sistem içine al›nmas› ve sonras›n-da belli süreçlerden geçirilerek bu uyarana karfl› tepki üretilmesi alg›sal süreç ola-rak ifade edilmektedir. Örne¤in gözünüzü açt›¤›n›zda d›flar›dan gelen uyarana kar-fl› hemen bir tepki üretirsiniz. Bu fark›nda olmad›¤›n›z çok k›sa bir süre içinde ger-çekleflir. Ancak, ayr›nt›lara bak›ld›¤›nda uyaran ve tepki aras›nda bir dizi alt süreç-ler ve ifllemler yap›lmaktad›r. fiekil 4.2 bu süreçleri k›saca özetlemektedir. Çevre-mizde sonsuz say›da uyaran bulunmaktad›r. Bu uyaranlardan biri dikkat çeker veilgili duyu sisteminin al›c› hücreleri vas›tas›yla sistem içine al›n›r. Al›c› hücreler ta-raf›ndan yakalanan uyaran›n (›fl›k, ses gibi) sinir sisteminin anlayaca¤› dil olan ak-siyon potansiyellerine (nöral sinyaller) dönüfltürülmesi gerekmektedir. Nöral sin-yallere dönüfltürülen uyaran sistemdeki sonraki yap›lara aktar›larak analiz edilir.Bu analizler s›ras›nda uyaran, iflleme koflulmakta ve kodlanmaktad›r. Bunu takibenelde edilen ürün alg›lan›r ve tan›n›r. Bu aflamada önceden sahip oldu¤umuz bilgida¤arc›¤› süreç içine al›n›r. En sonunda, organizma d›fl dünyadan gelen uyaranakarfl› tepki oluflturarak eyleme geçer. Yap›lan bu eylem çevrede de¤ifliklik yarata-ca¤›ndan bir sonraki alg›sal süreç bafllamaktad›r. ‹flin do¤as› gere¤i bu süreç birdöngü fleklinde devam etmekte ve bu da alg›sal sürecin dinamik oldu¤una iflaretetmektedir.


Çevremizdeki uyaranlar çeflitlilik ve fliddet seviyeleri aç›s›ndan farkl›laflt›¤›ndanfarkl› duyu organlar›n› uyarmaktad›rlar. Örne¤in, objeleri ve renkleri görmeyi sa¤-layan ›fl›k ile bir flark›n›n duyulmas›n› sa¤layan ses uyaranlar› ay›rt edilmektedir,çünkü insan anatomisi çeflitli duyu sistemlerine sahiptir: görme, iflitme, dokunma,koku ve tat. Her sistem farkl› anatomi, farkl› duyu organ› ve farkl› al›c› hücreleresahiptir. Yine her sistemin meydana getirdi¤i nöral sinyalleri beyine aktaran özel-leflmifl nöral fiberleri de vard›r. Her bir duyu sisteminde bulunan al›c› hücreler et-raf›m›zda bulunan farkl› türdeki uyaranlara tepki verirler. Tablo 4.2 duyu duyular›s›n›flarken Resim 4.1 bu duyular›n insan beyninde nerede ifllendiklerini göster-mektedir.

Duyu Enerji Al›c› Hücreler Organ Beyin

Görme Ifl›k Koni veçubukçuklar

GözPrimer GörmeKorteksi

‹flitme SesKokleadaki saçhücreleri

Kulak ‹flitme Korteksi

Tat KimyasalBurundaki saçhücreleri

DilPrimer TatKorteksi

Koku KimyasalDil ve a¤›zdakiHücreler

BurunOlfaktoriKorteks

DokunmaBas›nç, S›cakl›kvb.

Deridekihücreler

DeriSomatosensöriKorteks


Tablo 4.2Duyu Sistemleri

Eylem

Uyaran

DikkatEdilenUyaran

Tan›ma

Alg›

‹fllem

Aktar›m

Dönüflüm Al›c›lar

Alg›sal Süreç

Bilgi

fiekil 4.2

Alg›sal süreç

Alg› hemen oluflan ve özel ve ayr›cabir çaba gerektirmeyen bir olgu olarakgörünse de alg›sal süreçler incelendi¤in-de arka planda karmafl›k süreçlerin yerald›¤› görülmektedir. Bir ›fl›k hangi par-lakl›kta olursa görülmektedir? Bir kifli nekadar parfüm kullan›rsa baflkalar› tara-f›ndan fark edilebilir? Bu sorular bir yan-dan uyaran›n fliddeti ile ilgili olup di¤eryandan uyarana karfl›l›k verilen tepkile-ri içermektedir. Psikofizik, uyaran›n fi-ziksek özellikleri ile bu özelliklere karfl›verilen davran›flsal (psikolojik) tepkileraras›ndaki iliflkileri inceleyen psikoloji-nin alt dal›d›r. Bu uyaran-davran›fl etki-leflmesini ifade eden fonksiyona da psi-kometrik fonksiyon ad› verilmektedir.

Uyaran›n fark edildi¤i ya da ay›rt edildi¤i enerji seviyesi mutlak eflik kavram›ile aç›klanmaktad›r. Mutlak eflik bir uyaran›n fark edildi¤i en düflük enerji seviye-si olarak tan›mlanmaktad›r. Örne¤in karanl›k bir odada görülebilen en düflük ›fl›kseviyesi, sesiz bir ortamda duyulan en düflük ses seviyesi, bir odada fark edilenen az parfüm miktar› veya bir kova suda fark edilen en düflük tuz miktar›. Duyusistemleri uyaranlara afl›r› flekilde duyarl›d›r. Normal koflullar alt›nda bir mum ›fl›-¤› yaklafl›k olarak 48 km uzakl›ktan görülmektedir. Sessiz bir odada bir kol saati-nin tik sesi yaklafl›k olarak alt› metre uzakl›ktan duyulmaktad›r. Bir çay kafl›¤› fle-ker yaklafl›k olarak 7,5 litre suda, bir damla (bir b›rak›ml›k) parfüm üç odal› birdaire içinde ve bir ar›n›n kanad› bir santimetre yükseklikten b›rak›ld›¤›nda farkedilmektedir. Bu veriler sizi flafl›rtabilir. Unutmay›n bunlar normal ya da ideal ko-flullar alt›ndaki ölçümlerdir. Günlük yaflamda ise bu verilere ulafl›lamaz çünkü gü-rültü (noise) her zaman ortamda bulunmaktad›r. Gürültü arka planda var olan veuyaran ile kar›flan bir baflka uyarand›r. Bir baflka deyiflle duyum ve alg›da gürül-tü uyaranla birlikte ortamda var olan ve genellikle istenilmeyen bir baflka uyaran-d›r. Örne¤in, radyoda haberleri dinlerken arada s›rada frekanslar›n kar›flmas›ylaoluflan c›z›rt›lar. Gürültü kavram› sadece iflitsel uyarana de¤il di¤er uyaranlar için-de kullan›lmaktad›r.

Efli¤in bir baflka biçimi ise fark efli¤idir. Bir sabah kahvalt›s› için mahallenizde-ki f›r›na gitti¤inizi düflünün. Buradaki simitler aras›ndan en iyi k›zarm›fl simidi al-mak için simitler aras›nda karfl›laflt›rmalar yapar ve birkaç simide kadar ay›klama-lar yapars›n›z. En sonunda içlerinden birini tercih etmekte zorlan›rs›n›z ve rastge-le birini al›rs›n›z. Bu durum asl›nda pazarda ya da markette meyve veya sebze al›r-ken çok s›k yap›lan bir eylemdir. Alg› psikologlar› bu karfl›laflt›rmalar› fark efli¤i al-t›nda de¤erlendirmektedir. Bir uyar›c›n›n fliddetinin de¤iflti¤inin organizma taraf›n-dan fark edilebilmesi için gerekli asgari miktara fark efli¤i denir. Örne¤in, elle kal-d›rd›¤›n›z a¤›rl›kta 100 gramdan sonra 105 gram› fark edebilirsiniz. Buradaki farkefli¤i 5 gramd›r. E¤er a¤›rl›k 200 grama ç›kar›l›rsa o zaman 210 gram a¤›rl›¤› ancakfark edebilirsiniz. Bu durumda fark efli¤i 10 gramd›r. Fark efli¤i ayn› tür iki uyaranaras›ndaki de¤iflikli¤i farketme olarak tan›mlanmas›ndan dolay› “ancak farkedilebi-lir farklar” olarak da isimlendirilmektedir.


Resim 4.1

Dokunma

Görme

‹flitmeTat

Koku

‹nsan beynindekiduyu merkezleri.

Fark efli¤i ayn› tür ikiuyaran aras›nda farkl›l›kmeydana getiren farkedilebilen en düflük enerjiseviyesidir.

‹nsan duyu sistemlerinin en önemli özelliklerinden biri çevremizdeki uyaranfliddetindeki de¤iflikliklere duyarl› olmas›d›r. Güneflli bir günde etrafta dolaflt›ktansonra karanl›k bir ortama (örn. Sinema) girildi¤inde öncelikle bu ortamda hemenhemen hiçbir fley görülememektedir. Fakat bir müddet sonra (yaklafl›k 25 dakikasonra) en yak›ndaki kiflinin yüzündeki ayr›nt›lar bile görülür. Bu olgu duyusaladaptasyon olarak adland›r›l›r ve belli bir uyaran seviyesine uzun bir süre maruzkald›ktan sonra duyu sisteminin duyarl›l›¤›n› ve kapasitesini yeniden düzenlemesiolarak tan›mlan›r. Bu nedenle duyusal adaptasyon bilgi iflleme süreçlerini etkilerve sonuçta alg›lar ve bilifl üzerinde olas› de¤ifliklikler meydana getirir. Bir baflkaaç›dan bak›ld›¤›nda ise sanki insan beyni zihinsel olarak uyar›lman›n sesini k›s-maktad›r (Calin-Jageman ve Fischer, 2007). ‹nsan duyu sistemlerinin (birçok canl›-da bu durum mevcuttur) adaptif özelli¤i hayatta kalma prensibi ile do¤rudan ilin-tilidir. Çünkü e¤er canl›lar›n duyu sistemleri uyaranlar›n sadece belli bir seviyesi-ne (örn. sadece ö¤le ›fl›¤›) tepki vermifl olsalard›, çevrede meydana gelen ve ola-¤an olan de¤iflikliklere karfl› duyars›z kal›rlard›. Bu durum canl›n›n tepkilerini ol-dukça k›s›tl› bir alan içinde yapmas›na neden olurdu.

Görme‹nsanlar, çevreleri hakk›nda bilgi toplamak ve karar vermek için sürekli olarakgözlerini kullanan görsel canl›lard›r. Di¤er primatlardaki gibi öne bakan gözleri-mizle, vücudumuz d›fl›nda bulunan çevreyi çeflitli yönleriyle alg›lamak için görmeduyusundan yararlan›r›z. Elektromanyetik enerjinin bir flekli olan ›fl›k, retinadabulunan fotoreseptörlere etki etmek üzere gözümüzden girifl yapar. Bu ise nöralsinyalleri oluflturan ve daha sonra görsel beynin nöral a¤lar› ve fiberleri içindeilerlemesini sa¤layan süreçleri tetikler. Orta beyinde talamusadaki lateral geniku-lat çekirde¤i (LGN)ve serebral kortekse gelen sinyaller, hareket, biçim, renk vegörsel dünyan›n farkl› di¤er özellikleri gibi farkl› görsel fonksiyonlara arac›l›kederler. Görme sistemi Resim 4.2’de görülece¤i üzere göz, optik sinir, ve görmekorteksini içeren yap›lardan oluflmaktad›r. Bu sistemin faaliyeti olan görme d›fldünyadaki uyaranlar›n gözümüzde temsil edilmesi ile bafllar. Görmenin temel ifl-levi çevremizdeki objelerle ilgili olarak ne, nerede ve nas›l sorular›na yan›t bul-makt›r (Marr, 1982).


Nered

e

Yolu

Ne YoluGörme

Korteksi LGN

Optik SinirGöz

Resim 4.2

Görme sistemi

Bofllukta saniyede 300,000 km h›zla giden ›fl›k görme için temel uyaran olup, elek-tromanyetik spektrumun (fiekil 4.3) 400 ile 700 nanometre (1 nanometre = 1,0 × 10-9

metre) aras›ndaki dalga boylar› kapsamaktad›r. Bu aral›k görme spektrumudur.

Gözbebe¤i, çeflitli ›fl›k düzeylerine göre aç›kl›¤›n›n küçülüp büyümesi için ge-niflleyip daralabilen ve pigment içeren iris ile çevrelenmifltir. Göz, bir foto¤raf ma-kinesi gibi düflünebilirsiniz. Ifl›k, gözbebe¤inden göze girifl yapar, kornea ve mer-cekler taraf›ndan odaklanarak özün arkas›nda bulunan retinadak, ›fl›¤a duyarl› al›-c› hücreler olan çubukçuk (rod) ve koni (cone) hücrelerine ulafl›r. Say›lar› ve bu-lunduklar› yere göre eflit da¤›lmayan bu al›c› hücrelerin görevi ›fl›k enerjisini sinir-sel mesajlara dönüfltürmektir. Koniler retinan›n merkezi olarak da bilinen foveabölümünde yo¤undurlar. Çubukçuklar ise foveada bulunmazlar ve foveadan ke-narlara do¤ru gidildi¤inde yo¤unluklar› artar. Bu nedenle çubukçuklar kenar gör-meyi sa¤larken koniler merkezi görmeden sorumludurlar. Çubukçuklar ve konileryap›sal olarak da farkl› özellikler göstermektedirler. Koniler ›fl›¤a daha az duyarl›olup keskin, renk ve dolay›s›yla gündüz koflullar›ndaki görmeden sorumlu olur-ken çubukçuklar ›fl›¤a karfl› daha fazla duyarl› olduklar›ndan ›fl›k seviyesinin dü-flük oldu¤u gece gibi koflullarda aktiftirler.

Uyaranlar gözdeki a¤ sisteminde ifllendikten sonra optik sinir vas›tas›yla öncetalamusun lateral genikulat çekirdekçi¤ine ve oradan da görme korteksine iletilir.Optik sinirin gözü terk etti¤i noktada al›c› hücreler bulunmad›¤›ndan buraya yan-s›t›lan ›fl›k iflleme al›namaz. Bu nedenle, bu noktaya kör nokta denir. Kör nokta heriki gözde de bulunmas›na ra¤men görme alg›s›nda bozucu bir etki oluflturmazçünkü beynimiz “boflluklar› doldur” ad› verilen otomatik bir mekanizma ile eksik-likleri tamamlar.

Göz ile beyin aras›nda baz› uyumsuzluklar vard›r. Bunlardan biri d›fl dünyagözde iki boyutlu (2D) beyinde ise üç boyutlu (3D) temsil edilir. Beyin gözden ge-len iki boyutlu bilgiyi baz› ipuçlar›n› kullanarak üç boyutlu hâle dönüfltürerek de-rinlik alg›s›n› meydana getirmektedir. Bir di¤eri ise gözün yap›s›ndan kaynaklan-maktad›r. Göz optik ilkelerle çal›fl›r. Bir uyaran›n gözdeki görüntüsü göz merce-¤inden dolay› retinada ters olarak oluflur. Fakat dünya düz olarak alg›lan›r. Buproblemlerden ilki “2D-3D” problemi olarak ve ikincisi de “ters problem” olarakadland›r›lmaktad›r.


fiekil 4.3

MOR ÖTES‹ KIZIL ÖTES‹GÖRME

SPEKTRUMU

GAMA UVX KIZILÖTES‹ RADAR FM TV AM AC

10-3 10-1 101 103 105 107 109 1011 1013 1015

400 500 600 700 Elektromanyetikspektrum.

Beynimizdeki görme korteksi bafl›m›z›n tam arka k›sm›nda bulunan oksipitalbölümdedir (bkz. Resim 4.1). Buradaki nöronlar belli uzunlukta, genifllikte veyayönde olan görsel uyaran›n özelliklerine göre özelleflmifllerdir (Hubel ve Wiesel,2004). Ayr›ca insan beyninin renk, derinlik, biçim ve hareket alg›s› aç›s›ndan fark-l› merkezlere ayr›ld›¤› yap›lan çal›flmalarda ortaya konmufltur. Genel olarak görmekorteksinden pariyetal kortekse (üste do¤ru) olan alanda objelerin görsel alandanerede oldu¤u bilgisi sa¤lan›rken görme korteksinden temporal kortekse (yanlarado¤ru) uzanan bölgede ise objenin ne oldu¤u ile ilgili bilgi iflleme yap›lmaktad›r.Bundan dolay› bu iki yol s›ras›yla “NEREDE YOLU” ve “NE YOLU” olarak isimlendi-rilir. Sonuç olarak görme korteksi d›fl dünyan›n haritas›n› ç›kararak temsil etmek-tedir.

Renk GörmeGörme spektrumu elektromanyetik spektrum içinde çok küçük bir alan› kapsar.Bununla birlikte, insan evreni alg›larken ve farkl› görsel alanlarda faaliyetlerde bu-lunurken genifl bir yelpazede esnekliklere sahiptir. Bu esnekliklerden biri renkleriay›rdetmeyi sa¤layan renk görmedir. Normal renk görüflüne sahip olan bir insanmilyonlarca rengi birbirinden ay›rt edebilmektedir.

Renk alg›s›n› aç›klayan genelde iki temel kuram vard›r. Bunlar Thomas Youngve Hermann Von Helmholtz taraf›ndan birbirlerinden ba¤›ms›z öne sürdükleri üçrenk (trichromacy) ve Karl Ewald Konstantin Hering’in karfl›t renk süreçleri (oppo-nency) kuramlar›d›r. Üç renk kuram› retinada üç farkl› koni hücresinin bulunmas›ve herhangi bir rengi oluflturmak için en az üç farkl› rengin kullan›lmas› olgular›-na dayan›r. Konilerin her biri görme spektrumu içindeki farkl› dalga boylar›na du-yarl›d›rlar. Örne¤in, konilerden birinin ~440nm, di¤erinin ~535nm ve üçüncüsü-nün de ~565nm olan dalga boylar›na maksimum seviyede tepki vermektedirler.Bundan dolay›, bu al›c›lara S (short-k›sa), M (medium-orta) ve L (long-uzun) koni-leri ad› verilir. Üç renk kuram›na göre, renk alg›s› yukar›da belirtilen üç farkl› ko-ni hücresinin ›fl›¤›n dalga boyuna göreli tepkilerinden meydana gelmektedir (bkzfiekil 4.4).


Sar› Yeflil K›rm›z›Renk Ç›kt›s›

KoniTepkileri

S M L S M L S M L

Ifl›k

fiekil 4.4

Üç renk kuram›.

Renk görme bozukluklar› genelde üç renk kuram› ile aç›klan›r. Koni türlerin-den herhangi birinin yoklu¤unda ya da bir koni s›n›f›n›n spektrumdaki duyarl›l›-¤›n›n de¤iflmesi sonucu renk görme problemleri ortaya ç›kar. Renk görme bozuk-luklar› erkeklerde (% 6-8) kad›nlara (% 2-3) göre daha s›k görülmektedir. Bununnedeni renk görmeyi sa¤layan genin X kromozomunun üzerinde bulunmas›naba¤lanmaktad›r. Renk körlü¤ünün olufl s›kl›¤› etnik kökene göre de farkl›laflmak-tad›r. Örne¤in, Kafkas erkek grubunda renk görme bozukluklar› ~% 8 oran›nda-d›r. Öte yandan beyindeki renk merkezlerindeki hasar kortikal körlü¤ü meydanagetirmektedir.

Üç renk kuram›, görme spektrumu içindeki dalga boylar›n›n ay›rt edilmesinisa¤lamakla birlikte efl zamanl› kontrast etkisi (bkz. fiekil 4.5) ve ardimge gibi olgu-lar› aç›klayamaz. Karfl›t renk süreçleri kuram› konilerde oluflan sinyallerin ikili vekarfl›t süreçler fleklinde kodlad›klar›n› önermektedir. Bu sinyaller retinada ve reti-na sonras›nda k›yaslanmaktad›r. Baz› nöronlar M konilerinin ç›kt›s› ile L konileri-nin ç›kt›s›n› k›yaslayarak (veya tam tersi) L-M karfl›t mekanizmas›n› oluflturmakta-d›r. Benzer bir flekilde, S konilerinin ç›kt›lar› ile L ve M konilerinin ç›kt›lar›n›n top-lam› k›yaslanmakta ve sonuç olarak S-(L+M) mekanizmas› ortaya ç›kmaktad›r. Bumekanizmalara “al›c› sonras› renk kanallar›” ad› verilmekte ve bu kanallar›n ikisirenkle ilgili bilgi iflleme yapar. L+M ve S-(L+M) s›ras›yla beyindeki k›rm›z›-yeflil vesar›-mavi mekanizmalar› besler. Hering’e göre bu dört renk ana renkleri temsil et-mektedir. Üçüncü eflleflme ise S+M+L fleklinde olup siyah-beyaz mekanizmas› bes-leyerek rengin aç›kl›k ya da koyuluk boyutunu oluflturmaktad›r. Renkler bu üçmekanizman›n do¤rusal bir flekilde farkl› bileflimleri sonucunda meydana gelmek-tedir. Örne¤in, turuncu k›rm›z›-yeflil ve sar›-mavi mekanizmalar›n›n bileflimidir.Karfl›t mekanizmalar› oluflturan bu ana renkler ayn› anda ve ayn› noktada birliktegörülemezler. Bir baflka deyiflle k›rm›z› ›fl›k ile yeflil ›fl›k zaman mekan içinde ayn›anda ve ayn› noktada olamazlar. Çünkü bu renklerin oluflturduklar› sinyaller bir-birlerini iptal ederler.

Korteksteki nöronlar›n renk bilgisini nas›l kodlad›klar› ve nas›l temsil ettikleriçok aç›k olmasa da renk alg›s›n›n insan beyninde kategoriler fleklinde organizeedildi¤i ifade edilmektedir (Malkoc, Kay ve Webster, 2005). Bütün bu bilgileri içe-ren renk görme modeli flekil 6 de gösterilmektedir. Bu modele göre, üç renk ku-ram›na göre kodlanan ›fl›k daha sonra karfl›t süreç mekanizmalar› ile yeniden iflle-me konulmakta ve sonras›nda kortekse gönderilen sinyaller renk kategorilerinioluflturmaktad›r.


Karfl›t renk süreçleri kuram›gözdeki al›c› hücrelerininsinyalleri ikili mekanizmalarve karfl›t süreçler fleklindekodlad›klar›n› önermektedir.

fiekil 4.5

Yukar›daki kareleriçindeki dairelerfiziksel olarakayn›d›r. Ancakalg›sal olaraksoldakisa¤dakinden dahakoyu olarakalg›lanmaktad›r.

Renk görünümü dikkate al›n›rsa renk alg›s› kaç boyutludur?

Derinlik Alg›s›Retinadaki iki boyutlu görüntü uzakl›kla ilgili yap›lan ç›kar›mlar ya da ipuçlar› ileüç boyutlu olarak alg›lanmaktad›r. Bu tek göze ba¤l› (monoküler) ve iki göze ba¤-l› (binoküler) derinlik alg›s› ipuçlar› ile yap›lmaktad›r. Tek göze ba¤l› ipuçlar› birgörüntüye tek gözle bak›ld›¤› zaman var olan derinlik alg›s› ipuçlar›n› içermekte-dir. Bunlardan biri göz kaslar›n›n hareket etmesiyle göz merce¤inin fleklininde¤iflti¤i akomodasyondur. Bunun d›fl›ndakiler resimsel ipuçlar›d›r. Bunlara resim-sel ipuçlar› denilmesinin nedeni ressamlar›n bu yöntemleri iki boyutlu düzlemdederinlik alg›s›n› yaratmak için kullanmalar›d›r. Bu ipuçlar›n›n baz›lar› fiekil 4.7’degösterilmektedir.

Biniflim veya üst üste binme bir objenin di¤er objeyi örtmesi sonucu olufl-maktad›r. Görme sisteminin objeleri bütün olarak alg›lama e¤ilimi karenin arkas›n-daki tam olarak görünmeyen objenin daire olarak alg›lanmas›na neden olmakta vebundan dolay›, daire karenin arkas›nda oldu¤u sonucu ç›kar›lmaktad›r. Uzaktakiobjeler yak›ndaki objelere göre retinada daha küçük görüntüler oluflturmaktad›r.Böylece, alg›lanan objenin göreli büyüklü¤ü uzakl›k ile ilgili olarak bir ipucu sa¤-lamaktad›r. Bir di¤er ipucu do¤rusal perspektiftir. Bir görüntüdeki objelerin görelibüyüklük, yükseklik ve uzakl›k bilgilerinin birlefltirilmesi ile oluflturulan bir ipucu-dur. Birbirine paralel olarak alg›lanan iki çizginin uzaklaflt›kça birbirini ufukta ke-sece¤i varsay›m›na dayanarak uzakl›k bilgisi ç›kar›lmaktad›r. Havadaki molekülle-rin ›fl›¤› da¤›tmas› sonucu uzaktaki objeler mavimsi ya da belirsiz hale gelmekte-dir. Bir baflka deyiflle, bu objelerin kontrast› azalmaktad›r. Bu nedenle bu objeler,daha parlak ve belirgin olan objelerden daha uzakta alg›lan›rlar. Buna atmosferikperspektif denir. Ayr›ca ayd›nlatma da derinlik alg›s›nda önemli rol oynamaktad›r.‹nsan beyni otomatik olarak ›fl›¤›n yukar›dan geldi¤ini varsaymaktad›r. Bundandolay›, insanlar bir objenin daha çok ayd›nlanan k›sm›n› üst, daha az ayd›nlanan


S+L+

ML+

MS+

(L+

M)

Üç renk Karfl›t süreçler Renk Kategorileri

L

M

S

Siyah

Beyaz

K›rm›z›

Yeflil

Mavi

Sar›

Göz Talamus Korteks

fiekil 4.6

Renk görme modeli.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

koyu k›sm›n› ise alt olarak alg›lama e¤ilimindedirler. Bu yorum derinlik alg›s›nayol açmaktad›r.

Hareket alg›s› da derinlik alg›s›na önemli katk› sa¤lamaktad›r. Bireyin çevredeodakland›¤› bir noktadan kendisine yak›n olan objeler bireyin hareketinin aksi yö-nünde, odak noktas›n›n ötesindekiler ise bireyin hareketi ile ayn› yönde hareketediyor gibi alg›lanmaktad›r. Hareket paralaks› olarak da bilinen bu olgu hareketeden bir arac›n içinde kolayl›kla gözlenebilir. Ufuktaki noktalar veya objeler ayn›yönde hareket ederken yak›ndaki a¤açlar veya telefon direkleri ise aksi yönde ha-reket ediyormufl gibi alg›lan›r. Buna ilave olarak, optik ak›fl da derinlik alg›s› içinanlaml› bilgi sa¤lamaktad›r. Optik ak›fl kiflinin kendi hareketinden kaynaklanangörme alan›ndaki hareketin alg›lanmas›d›r. Objenin lokal hareketinin tersine gör-me alan› bütünüyle hareket eder. Çevre organizasyonu ile ilgili bilgiyi ve bedeninpozisyonu veya postürünün kontrolü hakk›nda bilgiyi tafl›r. Optik ak›fl s›ras›ndaçevredeki objelerin retinada oluflturdu¤u görüntüler giderek büyür. Bu da objele-rin hareket halinde büyüklüklerinin karfl›laflt›r›lmas›na olanak verdi¤inden üç bo-yutlu alg› oluflturulmaktad›r.

Bir görüntüyü iki gözle izlemek derinlik alg›s› için fazladan ve ilave bir bilgisa¤lamaktad›r. Bu bilgi, iki gözün içeriye do¤ru (burun yönünde) hareket ettiril-mesi ile odaklan›lan objenin fovea ile görülmesinin sa¤lanmas› sonucu meydanagelmektedir. ‹ki göze ba¤l› bir di¤er ipucu ise iki gözde oluflan görüntünün aras›n-daki küçük farkt›r. On metre ve afla¤›s›ndaki uzakl›klardaki objeler için, her ikigözde oluflan görüntüler birbirlerinden bir oranda farkl›d›r. Bu iki farkl› görüntü-nün kortekste birlefltirilmesiyle üç boyutlu görüntü elde edilmektedir. Her iki gö-zün retinas›nda oluflturulan görüntülerin karfl›laflt›r›lmas› sonucu oluflan derinlikalg›s› ifllemine de stereopsis denir.

Derinlik alg›s› do¤ufltan m› yoksa sonradan kazan›lm›fl (ö¤renilmifl) bir becerimidir?


fiekil 4.7

Biniflim Göreli Büyüklük Do¤rusal Perspektif

AtmosferikPerspektif Doku E¤imi Ayd›nlatma

Tek göze ba¤l›(Resimsel) derinlikipuçlar›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Alg›sal OrganizasyonBirçok alg›sal süreç ve ifllemler bir dizi ilkeler çerçevesinde etraf›m›zdan gelen bil-gileri nas›l anlaml› hale getirdi¤imizi aç›klamaktad›r. Bu ilkeler 20. yüzy›l›n bafl›n-da Gefltalt psikologlar› taraf›ndan önerilmifltir. Özellikle biçim (form) alg›s›n›n datemellerini oluflturan bu prensipler objeler aras› ve obje ile zeminin ay›r›mda roloynarlar. Gefltalt psikologlar› çevremizdeki objeler aras›ndaki iliflkilerin belirsiz ol-du¤u durumda en basit ve en istikrarl› düzenlemelerin yap›larak alg›sal organizas-yonun sa¤land›¤›n› öne sürerler. Bu nedenle bu ilkeler alg›sal organizasyon ilke-leri olarak bilinirler. fiekil 4.8’de bu ilkeler gösterilmektedir. 7(b)’de küçük siyahkareler aras›nda yatay boyuttaki uzakl›klar dikey boyuttaki uzakl›klardan küçükoldu¤undan yatay olanlar dikey olanlara nazaran birbirlerine ait olarak alg›lanmae¤ilimindedirler. Bu yak›nl›k ilkesidir. Ancak küçük siyah kareler aras›ndaki uzak-l›klar 7(a) da görüldü¤ü gibi eflitlenirse yatay ve dikey yönde gruplama ortadankalkar. Benzerlik ilkesi 7(c) de görülmektedir. Ortadaki beyaz daireler birlikte al-g›lanmaktad›r. 7(d) bize tamamlama ilkesini örneklendirmektedir. Görülece¤iüzere gösterilen tam bir kare olmamakla birlikte bu flekil genellikle kare olarak al-g›lanmaktad›r. 7(e) ise bir örüntü ya da yön oluflturan elementler, örüntünün birparças› olarak bir arada gruplanma e¤ilimi göstermektedirler. Bu süreklilik ilkesi-dir. Ortak alan› paylaflan ve ortak ba¤a sahip olan elementler de grup olarak alg›-lan›rlar. Bu ilkleri gösteren örnekler 7(f) ve 7(g)’de sunulmufltur.

Obje alg›s› Humphreys ve Bruce (1989) taraf›ndan önerilen üç aflamal› modelile aç›klanmaktad›r. ‹lk aflamada görsel bilgi bellekte efllenerek s›n›fland›rma yap›-l›r. ‹kinci aflama anlamsal s›n›fland›rma aflamas›d›r. Üçüncü ve son aflamada ise ob-je isimlendirilmektedir. Görsel agnozi bu süreçlerde oluflan bir sorun olup normalgörme kapasitesine ra¤men obje tan›man›n gerçekleflmedi¤i durumdur. Örne¤in,görsel agnozisi olan kifli objenin rengi veya hareketini görmesine ra¤men o obje-nin ne oldu¤u hakk›nda bir fley söyleyememektedir. K›sacas›, en basit flekil veharfleri bile tan›yamaz. Bu, agnozisi olan bireylerin sisteme giren görsel bilgi ile il-gili olarak herhangi bir alg›sal organizasyon yapamad›¤›n› göstermektedir. Agnozi-


(a)

(b)

(c)

(d)

(e)

(f)

(g)

fiekil 4.8

Alg›salorganizasyonilkeleri. (a) tek tip,(b) yak›nl›k, (c)benzerlik, (d)tamamlama (e)süreklilik, (f) ortakba¤lanm›fll›k ve (g)ortak alan.

nin obje alg›s› ile mi yoksa bellekteki anlamsal s›n›fland›rma ile ilgili bir sorun ol-du¤u tart›flmalar› mevcuttur. Agnozisi olan birçok birey objeyi do¤ru olarak tarifedebilmektedir. Bir baflka deyiflle, bir objenin ne oldu¤u söylenebilmekte ancakobje gösterildi¤inde tan›ma meydana gelmemektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda so-runun alg› ile bellek aras›nda ba¤ kurulamamas›ndan kaynakland›¤› düflünülmek-tedir. Fakat agnozi bazen kelime, yüz ve canl› nesneler gibi belirli bir alan ile k›-s›tl›d›r. Bu durum, sorunun genel alg› probleminden çok anlamsal belle¤in alt me-kanizmalar›na atfedilmektedir.

Alg› ile ilgili olarak bilgilerinizi de¤erlendirmek isterseniz TÜB‹TAK taraf›ndan haz›rlan-m›fl bu sayfaya göz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algi-lab.htm

‹flitme‹flitme siteminin organ› kulakt›r. ‹nsan kula¤› d›fl, orta ve iç kulak olmak üzere üçk›sma ayr›lmaktad›r. ‹flitmenin uyaran› olan ses bir titreflim kayna¤›n›n havadakimolekülleri hareket ettirmesi sonucunda oluflmaktad›r. Ses havada sabit h›zla vesaniyede 33,5 metre h›zla hareket eder. Bir ses dalgas› sinüs dalgas› özelli¤i tafl›-makta ve frekans, genlik ve faz olarak üç unsur ile tan›mlan›r. Ses dalgalar› önce-likle iflitme sisteminin görünen k›sm› olan d›fl kula¤a ulaflmaktad›r. D›fl kulak iflit-me sisteminin megafon fleklindeki görünen k›sm› olup megafonunun aksine sesdalgalar›n› d›fla do¤ru de¤il içeriye do¤ru iletir. Buradan anlafl›laca¤› gibi d›fl kula-¤›n temel fonksiyonu d›fl dünyadan sesi yakalay›p kulaktaki ileriki k›s›mlara ilet-mektir. D›fl kulaktaki ses dalgas› tüp ya da boru fleklindeki iflitme kanal› vas›tas›y-la kulak zar›na ulafl›r. Kulak zar› bir davulun derisine tokmak ile vuruldu¤unda tit-reflmesi gibi ses dalgas› ile temasa geçti¤inde titreflim meydana getirmektedir. Bu-nun sonucunda da meydana gelen titreflim orta kula¤a ulaflt›r›l›r. Orta kula¤›n için-de örs, üzengi ve çekiç adl› üç küçük kemik bulunur. Bunlar bir yandan hareketederek titreflim meydana getirmekte ve ses dalgas›n› oval pencere vas›tas›yla iç ku-la¤a iletmekle birlikte ayn› zamanda amplifikatör görevi yaparak ses dalgas›n›n za-y›flamas›n› önlemektedir. ‹ç kula¤a ulaflan ses dalgas› öncelikle içinde s›v› bar›nd›-ran, helezon fleklinde ve salyangoz kabu¤una benzeyen koklea yap›s›na ulafl›r.Koklean›n içindeki s›v›, ses dalgas› sonucunda titreflir. Ayr›ca koklean›n içinde vemerkezine do¤ru basilar zar› olarak isimlendirilen bir k›s›m vard›r ve bu k›s›m saçhücresi denilen iflitme nöronlar›n› bar›nd›rmaktad›r. Koklea içine gelen ses dalga-s› bu iflitme nöronlar›n› bükerek sinirsel iletilerin meydana gelmesine neden ol-maktad›r.

Bu sinirsel iletiler buradan iflitme siniri vas›tas›yla öncelikli olarak iflitme mer-kezine (bkz. Resim 4.1) ve oradan da beyindeki iflitme ilintili alanlara aktar›lmak-tad›r. ‹flitme korteksinde baz› nöronlar seçici bir flekilde belirli ses özelliklerine(örn. korna sesi, davul sesi gibi) tepki verirken baz› nöronlar ise seslerin örüntü-süne (örn. sesin tonu) tepki vermektedirler. Ayr›ca baz› nöronlar verdikleri tepki-nin örüntüsüne göre sesin yeri ile ilgili bilgi sa¤lamaktad›rlar.

‹flitme Alg›s›‹nsan kula¤› 20 ile 20,000 Hz aras›ndaki sesleri duyabilmektedir. Sesi oluflturandalga boyunun frekans› sesin perdesini belirler. Perde ses bilgisi aç›s›ndan önem-lidir çünkü insanlar›n konuflma s›ras›nda seslerini ve seslerindeki duygular›n› ay›rtetmede önemli rol oynar. Yüksek frekansl› ses dalgas› yüksek perde düflük fre-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kansl› ses düflük perde olarak alg›lanmaktad›r. Yüksek perdeden sesler basilar za-r›n salyangozun oval penceresine yak›n olan k›sm›n›n titreflmesine neden olurkendüflük perdeden sesler ise geneli uyarmaktad›r. Perde alg›s›n› aç›klayan kuramlar-dan biri yer kuram›d›r. Yer kuram›, farkl› perdeden olan seslerin farkl› nöron set-lerinde sinirsel ileti oluflturdu¤unu ve bunun sonucunda da iflitme siniri içindefarkl› fiberleri uyard›¤›n› ileri sürmektedir. Bu kuram basilar zar›n›n genelini uya-ran ve çok düflük perdeden olan seslerin alg›lanmas›n› aç›klamakta yetersiz kal›rçünkü düflük perdeden sesler düflük frekans formunda oldu¤undan iflitme sinirises dalgas›n›n tepe yapt›¤› durumlarda senkronize bir flekilde tepki verir. S›kl›k(frequency) veya zamansal (temporal) perde alg›s› kuram› alg›lanan düflük perde-den seslerin iflitme sinirinin uyar›lma s›kl›¤›n›n analiz edilmesiyle gerçekleflti¤iniiddia etmektedir. Bu iki kuram›n iflaret etti¤i mekanizmalar birlikle iflitsel uyaran-lar›n tafl›d›¤› bilgiyi kodlamaktad›r.

Yüksek sesler dalga boyundaki yüksek genlik ile belirlenmektedir. Yüksek sesdalgalar› havada hareket ederken çok daha fazla bas›nç de¤ifliklerine neden ol-maktad›r. Bundan dolay› basilar zar›nda daha büyük bükülmelere neden olarakdaha çok say›da iflitme nöronunun uyar›lmas›na neden olmaktad›r. Bir baflka gö-rüfl ise sadece yüksek seslere tepki veren baz› özelleflmifl iflitme nöronlar›n›n oldu-¤u ve bu nöronlar sayesinde yüksek sesler alg›land›¤› görüflüdür.

Yukar›da belirtilenler sesin ne oldu¤u hakk›nda bilgi vermektedir. Bu önemlibir bilgi olmakla beraber do¤ada sesin nereden geldi¤inin bilinmesi yaflamsal aç›-dan çok de¤erli bir bilgidir. Peki, sesin nereden geldi¤i nas›l bilinmektedir? Birçokmemelide iki kula¤›n olmas› bir anlamda problemi çözmektedir. Örne¤in, sol ta-raftan gelen ses sol kula¤a sa¤ kulaktan önce ulaflmaktad›r. Sa¤ kula¤›n bafl tara-f›ndan gölgelenmesi (bir tür engelleme) sonucu sa¤ kulaktaki ses genlik aç›s›ndansola kula¤a göre daha düflüktür. Sesin kayna¤› iki kulak aras›ndaki ulaflma zama-n›n›n ve sesin fliddetinin karfl›laflt›r›lmas› ile belirlenmektedir. Sesin düflük perde-den oldu¤u durumlarda ise ulaflma zaman› daha anlaml› ve daha fazla bilgi sa¤lar-ken, sesin yüksek perdeden oldu¤u durumlarda ise sesin fliddeti daha geçerli veanlaml› bilgi sunmaktad›r. Devaml›l›k içeren seslerde, ses dalgas›ndaki faz fark›bilgisi ilave olarak kullan›lmaktad›r. Faz bilgisi ses dalgas›n›n yap›s› veya bafllang›çnoktas› ile ilgilidir. Örne¤in ayn› fazda olan ses dalgalar›n›n tepe noktalar› zaman-sal ve mekansal olarak ayn›d›r. Tek kaynaktan gelen ses bir kula¤a ulaflmak içingöreli olarak daha uzun yol almak zorunda oldu¤undan süreklilik içeren seslerinfazlar›nda her iki kula¤a ulaflt›klar›nda fark meydana gelmektedir. Bu da devaml›-l›k içeren sesin kayna¤›n›n nerede oldu¤u hakk›nda bilgi sa¤lamaktad›r.

‹ç kulakta bulunan yap›lar ayn› zamanda denge duyumu ve alg›s› ile de iliflki-lidir. ‹ç kulakta bulunan yar›m dairesel kanallar üç ayr› tüp fleklinde yap›ya sahip-tir. Bu tüpler içinde bir tür s›v› bulunmaktad›r. Bafl›n dönme fleklindeki ve alaniçinde belli yöndeki do¤rusal hareketleri sonucunda bu tüplerdeki s›v› da hareketeder ve bu hareketin flekline ve yönüne göre uyar›lan farkl› sinir uçlar› beyine ba-fl›n hareketini bildiren sinyaller gönderir

Koku Alg›s›Koku duyusu görme ve iflitme ile beraber en eski duyulardan biri olup en basit tekhücreli organizmalarda bile bulunmaktad›r. Omurgal› hayvanlarda koku duyusu-nun en temel ifllevi havada bulunan gaz hâlindeki kimyasal uyaranlar› yakalamak-t›r. Hayvanlar›n kendileri de bir tür koku yayd›klar›ndan bazen uyaran konumunageçerler. Bu nedenle, koku duyusu akraba veya tür içi tan›ma, üreme veya mekân-


sal organizasyon gibi birçok davran›flsal ifllemin belirleyicisi olmaktad›r. ‹nsanlar-da koku duyusu temelde beslenme ve çevrede yönelme gibi davran›fllarda rol oy-namaktad›r. Ayr›ca içinde bulunulan ortam›n hofl veya nahofl olarak de¤erlendiril-mesinde de rol oynamaktad›r. Bunun ötesinde koku duyusu sosyal iliflkilerde debelirleyici bir faktör olmaktad›r.

Birçok canl›ya göre insan koku sistemi daha az yetilere sahip olmakla birlikte,10,000’den fazla farkl› kokuyu birbirinden ay›rt edebilmektedir. Ayn› zamanda in-sanlar kokularla ilgili olarak iyi bir belle¤e sahiptir. Hatta baz› unutulmufl olaylarveya hat›ralar onlarla iliflkilendirilen kokular›n yard›m›yla hat›rlanabilmektedir(Willander ve Larsson, 2006).

Koku alg›s› maddedeki moleküllerin burundaki koku al›c› hücrelerine ulaflma-s›yla bafllamaktad›r. Bin adetin üzerinde de¤iflik türde koku hücresi bulunur. Bun-lar›n her biri özelleflmifl olup koku spektrumundaki farkl› kokulara tepki verereksinirsel sinyalleri olufltururlar. Bu sinyaller daha sonra beyindeki ilgili koku merke-zine (bkz. Resim 4.1) iletilerek koku alg›s› ve belli bir kokunun tan›nmas› sa¤lan-maktad›r. Koku al›c› hücreleri ara nöronlar ile sinapsal ba¤ yapmadan beyin iledo¤rudan ba¤ oluflturmas›yla da di¤er duyulardan ayr›lmaktad›r.

Herz ve Engen (1996) kad›nlar›n erkeklere göre koku alg›lamada daha iyi ol-duklar›n› göstermifltir. Hatta insanlar koku ile cinsiyetleri ay›rt edebilmektedir. Ör-ne¤in bir çal›flmada gözleri kapal› olan ö¤rencilerden önlerinde duran kad›n veyaerkekleri koklayarak tan›malar› istenmifltir. Kat›l›mc›lar›n verdi¤i tepkiler flans sevi-yesinin üstünde gerçekleflmifltir. Anneler do¤umdan birkaç saat sonra bebeklerinionlar›n kokular›ndan tan›yabilmektedir. As›l ilginç olan ise insanlar›n mutlu veüzüntü duygu durumlar›n› koltuk alt› kokular›ndan ay›rt edilebiliyor olmas›d›r. Ay-r›ca, koku duyusu baz› hayvan türleri için ise çok önemlidir. Bu hayvanlarda sal-g›lanan ve feromen denilen baz› kimyasallar davran›fl ve davran›fl süreçleri üzerin-de çok özel ve çok güçlü etkiye sahiptir.

Tat Alg›s›Genel olarak tat duyusu tatl›, ekfli, tuzlu ve ac› kategorilerinde ele al›nmaktad›r.Son zamanlarda umami ad› verilen bir tat kategorisinde de bahsedilmektedir. Uma-mi tad› baz› tuzlar› tatt›¤›m›zda alg›lanmaktad›r. Bu tuzlar monosodyum glutamatolarak bilinir ve ço¤unlukla haz›r çorba ve paket g›dalarda kullan›lmaktad›r.

Tat, lezzetleri tan›man›n ötesinde karmafl›k bir yap› içermektedir. Örne¤in tat,yemek yeme arzusunu bafllatmaktad›r. Bir yiyece¤in tad› hayal edildi¤inde ifltahkabar›r. Öte yandan tat koruma da sa¤lamaktad›r. Canl›lar genelde ac› fleylerdenuzak durma e¤ilimindedir çünkü zehirli fleyler genelde ac›d›r. Buna benzer flekil-de insanlar ekfli tatlar› genelde tercih etmezler. Di¤er duyu ve alg›larda oldu¤u gi-bi insanlar hangi g›dalar› yiyeceklerini ve hangilerinden kaç›nmalar› gerekti¤iniö¤renmektedirler. Baz› tatlar insanlar› belli zamanlarda ne yemeleri gerekti¤i ko-nusunda yönlendirmektedir. Örne¤in, insanlar kendilerini yorgun hissettiklerindetatl› g›dalara do¤ru yönelmektedirler.

Tat organ› olan dilin yüzeyi incelendi¤inde, çok say›da tomurcuklardan olufltu-¤u görülmektedir. Tomurcuklar›n bir k›sm› tat hücrelerini bar›nd›r›rken di¤erleriise dokunma ifllevinin yerine getirilmesinde görev almaktad›rlar. Bir tomurcuk ay-r›nt›l› olarak incelenirse genel olarak 40 ile 100 aras›nda tat hücresinin bulundu¤ugözlenmektedir. Al›c›larda oluflan sinyaller tat siniri vas›tas›yla önce beyin sap›nasonra da serebral kortekse gönderilir. Bu sinyaller ayr›ca beyindeki birçok merke-ze ulafl›r ve kiflinin ne tatt›¤› ve ne yedi¤i belirlenir. Tat alg›s› konusunda belirsiz-


likler bulunmakla birlikte bir dizi nöronun belli bir tat kategorisini kodlad›¤› hipo-tezi ile farkl› nöron gruplar›n›n belirli bileflenlerinin meydana getirdi¤i aktivitelersonucu tat alg›s›n›n meydana geldi¤i önermeleri üzerinde durulmaktad›r.

Tat ve koku duyular› birbirleri ile etkileflerek nihai lezzeti ortaya ç›karmaktad›r.Bunun yan›nda tat alg›s›nda di¤er birçok beyin merkezinin katk›s› oldu¤u düflü-nülmektedir çünkü tat alg›s› ayn› zamanda di¤er alg›lar› ve karar verme süreçleri-ni de içermektedir. Bu nedenle tat alg›s› hayatta kalma aç›s›ndan çok önemlidir.

DokunmaGerçekte insan derisi en genifl duyu organ›d›r. Çünkü ortalama boydaki bir insa-n›n 6-7 m2 deriye sahip oldu¤u söylenebilir. Deri, bir yandan çevreden gelen teh-likeli uyaranlar›n vücuda girmesini engellemek ve vücut ›s›s›n› düzenlemek gibifonksiyonlara sahipken di¤er yandan yüzeyinde bar›nd›rd›¤› çeflitli türden uyar›c›-lar arac›l›¤›yla çevresel uyaranlara tepki verirler. Derideki al›c› hücreler sinyalleri-ni önce beyinde medulla ve talamusa oradan da dokunma sonucu oluflan alg›lar›noluflturulmas› için beynin somatosensori korteksine gönderir (bkz. Resim 4.1).

Derideki çeflitli al›c› hücreler, deriye ait duyumlar olarak adland›r›lan bas›nç,›s›, dokunma ve a¤r› ile ilgili duyular› ortaya ç›kar›rlar. Bu duyular› meydana geti-ren al›c› hücreler deride farkl› seviyede bulunur ve eflit olmayan bir da¤›l›m göste-rirler. Örne¤in, parmak uçlar› di¤er bölgelere göre çok daha fazla dokunma al›c›hücrelerine sahiptir. Bundan dolay› parmak uçlar› bedenin di¤er bölümlerine gö-re dokunmaya daha duyarl›d›r.

Dokunma ile ilgili olarak araflt›rmac›lar› en çok cezbeden ise a¤r› alg›s› olmufl-tur. Bunun nedeni insanlar a¤r› durumlar›nda doktora gitmekte ve a¤r› kesici ilaç-lar› almaktad›r. A¤r› ile ilgili olarak yap›lan harcaman›n ABD de 100 milyar dolar›nüzerinde oldu¤unu söylenmektedir (Pesmen, 2006). Ülkemiz ile ilgili bu konudaveri olmamas›na ra¤men her evde a¤r› kesicilerin bulundu¤unu düflünürsek a¤r›ile ilgili harcamalar›n ülke ekonomisine önemli yük getirdi¤ini söylemek herhaldeyanl›fl olmaz.

A¤r› de¤iflik türdeki uyaranlara verilen tepkidir. Deride meydana gelen bir ke-sik, çok parlak ›fl›k, yüksek fliddetteki ses ve benzeri durumlar a¤r› meydana getir-mektedir. A¤r›n›n oluflmas›nda hücrelerin yaralanmas› veya hasar görmesi söz ko-nusudur. Kaynak ne olursa olsun hücrede hasar meydana geldi¤i zaman kimyasalileticiler a¤r› mesaj›n› beyine iletir. Araflt›rmac›lar, a¤r› alg›s›n› kap› kontrol kuram›(Melzack ve Katz, 2004) ile aç›klamaktad›rlar. Bu kurama göre omurilikteki “nöro-lojik kap›” olarak adland›r›lan hücresel a¤, a¤r› ile ilgili iletilerin beyne iletilmesinikontrol eder. Baz› baflka nöronlar bu kap›n›n kapanmas›n› sa¤layarak a¤r› deneyi-mini azaltmaktad›r. Duygu durumu, önceki deneyimler, a¤r›n›n yorumu ve ba¤la-m›n etkisi gibi psikolojik ve alg›sal faktörler a¤r› durumunu etkilemektedirler.

Dokunma sistemi obje alg›s› aç›s›ndan da önemlidir. Görme engelliler ve ›fl›¤›nolmad›¤› karanl›k ortamda bulunan di¤er bireyler objeleri dokunma sisteminin fa-aliyetleri sonras›nda tan›rlar. Ellerin temas yoluyla üç boyutlu bir objeyi tan›ma ifl-lemine haptik alg› denilir.

Alg›sal performanslara bak›ld›¤›nda cinsiyet farkl›l›klar›n›n oldu¤u gözlenmektedir. Bufarkl›l›klar› biyolojik, çevresel veya baflka faktörler aç›s›ndan de¤erlendiriniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

D‹KKATDikkat bilgi ifllem s›ras›nda zihinsel kaynaklar›n kuullan›lmas› olarak k›saca tan›m-lanabilir. Dikkat bilgi ifllem aç›s›ndan genel olarak iki flekilde ele al›nmaktad›r.Kaynaklar›n belirli bir uyarana ayr›lmas›na seçici dikkat ve kaynaklar›n birden faz-la uyarana yönlendirilmesine bölünmüfl dikkat denir.

Seçici Dikkat

‹flitsel Dikkat Cherry (1953) ayn› zamanda iki farl› mesaj kullanarak kokteyl parti olgu incelemifl-tir. Bu olgu kalabal›k bir ortamdaki (örn. mezuniyet partisi) yap›lan sohbet s›ras›n-da çevredeki di¤er konuflulanlara dikkat edememe problemidir. ‹stenmeyen ko-nuflmalara kulak kapat›lamaz. Bundan dolay› önemli olan bilgiler seçilirken di¤er-leri elenir. Buna seçici dikkat denir. Cherry mesaj›n kayna¤› ve fliddeti gibi uyara-n›n fiziksel özelliklerinin kullan›lmas› sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaran-lar›n birbirlerinden ay›rt edildi¤ini bulmufltur. Ayn› ses taraf›ndan farkl› mesajlar ikikula¤a sunuldu¤u zaman dinleyicinin bu iki mesaj› birbirinden ay›rt etmesi nere-deyse olanaks›zd›r. Yine kokteyl parti olgusu araflt›rmalar›nda belirgin veya önem-li bilgilerin dikkat filtrelerini geçti¤i bulunmufltur. Örne¤in, bir partide birisi sizinisminizi seslendirdi¤inde onu hemen yakalars›n›z (Moray, 1959). Bu nedenle dik-kat ile ilgili gelifltirilen kuramlar dikkat de¤ifltirmeyi aç›klar. Çift kulakl› dinlemedeneylerinde, kat›l›mc›lara bir kulaktan gelen mesaj› di¤erinden gelen mesajaönem vermeyerek izlemeleri istenir. Böylece dikkat edilmeyen mesaj›n bilgi ifllemsüreçlerinin araflt›r›lma olana¤› ortaya ç›kmaktad›r.

‹lk çal›flmalar dikkat edilemeyen iflitsel mesaj›n çok az ifllendi¤ini göstermifltir.Bu durum, dikkat sürecinde uyaranlar›n seçiminin alg›sal seviyeden çok duyusalseviyede gerçekleflti¤ine iflaret etmektedir ve bundan dolay› Broadbent erken fil-tre kuram›n› önermifltir (fiekil 4.9a). Bu kurama göre birbirleriyle yar›flan uyaranlararas›ndan sadece bir tanesi filtreden geçerek sonraki bilgi ifllem süreçlerine gir-


fiekil 4.9

Uyaranlar DuyusalBellek

Alg›salSistem Tepki

Tekrar



Filtre



Filtre

Azalt›c›

Tekrar

(a)

(b)

(c)

‹flitsel dikkatmodelleri. Erkenfiltre modeli (a),gecikmeli filtremodeli (b), veazalma modeli (c).

mektedir. Filtreleme mekanizmas›n›n olmas› s›n›rl› kapasitesi olan sistemin afl›r›yüklenmesini önlemektedir.

Çift kulakl› deneylerdeki performans›n pratik yama sonucunda artmas› ve uya-ran›n farkl› modalitelerde sunulmas› ile bellek performans›n›n her iki mesaj içiniyileflmesi, daha sonraki aflamalarda da filtrelemenin yap›laca¤›n› önermektedir.Bu durum genel olarak dikkat edilmeyen uyaran›n bilgi iflleme tabi tutuldu¤u an-lam›na gelmektedir. Bu bulgular neticesinde Deutsch (1963) uyaranlar›n aras›ndaseçimin sistemde daha ileri seviyede yap›ld›¤›n› öneren gecikmeli filtre modeliniortaya koymufltur (fiekil 4.9b). Treisman (1964) ise azalma modelini önermifl ve fi-ziksel (sesin fiziksel özelli¤i), dilsel (seslerin kelimelere dönüfltürülmesi) ve anlam-sal (anlam›n analizi) süreçleri bu kuramda birlefltirmifltir (fiekil 4.9c).

Görsel DikkatBaz› seçici dikkat kuramlar› görsel arama görevlerindeki performanslar› aç›klama-y› da amaçlamaktad›r. Görsel arama görevlerinde, dikkat da¤›t›c› ya da bozucuolarak nitelenen uyar›c›lar aras›ndan hedef olan bir uyaran› yakalama beklenir.Hedef ve dikkat da¤›t›c›lar› aras›ndaki çeflitli iliflkiler araflt›rmac›lar›n ilgilendi¤ialanlard›r. Treisman’›n “özelliklerin entegrasyonu” bu iliflkileri test eden kuramlar-dan biridir. Kat›l›mc›lar›n birçok “X” aras›ndan “O” harfini aray›p bulmalar› son de-rece kolay ve h›zl›d›r. Bununla birlikte, k›rm›z› “X” ve mavi “O” harflerinin aras›n-da k›rm›z› “O” harfini aray›p bulmalar› daha zor ve yavaflt›r. Anlafl›laca¤› üzereözelliklerin entegrasyonu kuram›n›n birinci aflamas› özelliklerin ifllenmesi ve ikin-ci aflamas› özelliklerin birlefltirilmesi süreçlerini kapsamaktad›r. Birinci aflamadagörüntüdeki bütün özellikler efl zamanl› olarak iflleme al›n›r. Bundan dolay› buaflama h›zl›d›r. “O” harfini “X” harfleri aras›nda tan›mak bu aflamada yap›lmaktad›r.Bu arama biçimine paralel arama da denilmektedir. ‹kinci aflamada ise özellikler(renk, yön gibi) obje içinde birlefltirilir. Bu aflama göreli olarak ilk aflamadan dahayavaflt›r çünkü her bir anda tek bir özellik iflleme al›nmaktad›r. Bir baflka deyifllearama ad›m ad›m veya s›ra ile yap›lmaktad›r.

Görsel dikkat konusundaki bir di¤er kan› dikkatin spot ›fl›¤› (Posner, 1980) ola-rak çal›flt›¤›d›r. Spot ›fl›¤› görsel alanda belirli bir yere odakland›r›l›r. Ayd›nlat›lanbu yerdeki uyaranlar›n iflleme konulma olas›l›¤› artar. Gerçek anlamda insandaspot ›fl›¤› yoktur. Zihinsel kaynaklar belli görsel alan içinde belli bölgeye yönlen-dirilmekte ve oradaki uyaranlar seçici dikkat mekanizmalar› ile alg›sal iflleme al›n-maktad›r. Buradaki temel soru spot ›fl›¤›n›n obje veya yer temelli olup olmad›¤›d›r.Örne¤in, spot ›fl›¤›n› kontrol eden kifli spot ›fl›¤›n› yeflil mantolu kifliye mi yoksasahnenin önündeki alana m› odaklam›flt›r? Posner dikkatin belli bir yere yönlendi-rildi¤ini öne sürerken Duncan (1984) dikkatin objeye yönlendirildi¤ini vurgulam›fl-t›r. Olumsuz ipucu verme çal›flmalar› (Tipper, 1985) dikkatin hem obje hem de yertemelli oldu¤una iflaret etmektedir. Bu çal›flmalar, seçici dikkatin aktif bir flekildeistenilen bilgiyi seçti¤ini fakat ayn› zamanda aktif bir flekilde de istenilmeyen bil-giyi engelledi¤ini göstermektedir. Tipik bir olumsuz ipucu verme deneyinde, kat›-l›mc›lar ayn› zamanda bir uyarana dikkat ederken di¤er taraftan baflka bir uyaran›görmezlikten gelmektedir. E¤er görmezden gelinen uyaran bir sonraki denemedehedef olursa kat›l›mc›lar bu uyarana yeni bir uyarandan daha yavafl tepki vermek-tedirler. Tepkideki bu yavafllama görmezden gelinen uyaran›n yeni bir yerde su-nulmas› durumunda devam etmektedir. Bu, dikkatin obje temelli oldu¤una iflaretetmektedir. Öte yandan daha önceden görmezden gelinen yerde yeni bir uyaran


sunuldu¤unda, bu uyaran›n ifllemi de yavafllamaktad›r. Bu da dikkatin yer temelliolarak yap›ld›¤›n› göstermektedir.

Bölünmüfl DikkatBölünmüfl dikkat çal›flmalar› ayn› anda iki görevin nas›l yap›ld›¤›n› inceler. Bazenyiyecek yemek ve televizyon seyretmek gibi iki görev efl zamanl› kolayl›kla yap›l-maktad›r. Ancak bazen iki görevi efl zamanl› olarak yerine getirmek görevlerdenbirinin performans›n› etkilemektedir. Örne¤in araç kullan›rken telefonla konufl-mak araç sürme performans›n› olumsuz yönde etkilemektedir. Görevlerin benzer-li¤i, zorlu¤u (daha çok biliflsel kaynak gerektiren) çift görev performans›n› olum-suz yönde etkilemektedir. Fakat çift görev performans›nda pratik ve tekrarlar so-nucunda iyileflmeler olabilmektedir.

Genel kaynak modeli, zihinsel kaynaklar›n k›s›tl› oldu¤unu ve bundan dolay›efl zamanl› görevlerde ifllem kapasitesinin paylafl›lmas› düflüncesine dayanmakta-d›r. Zor ya da yeni görevler birçok zihinsel kayna¤›n kullan›lmas›n› gerektirdi¤in-den eflzamanl› olarak baflka bir görevin yerine getirilmesini güçlefltirmektedir. Öteyandan özel kaynak modeli çoklu ve çeflitli kaynaklar› veya zihinsel ifllemlerin var-l›¤›n› ileri sürmektedir. Bu sebeple, dikkat görevler aras›nda bölünebilir. Özel kay-naklar gerektiren görevler biraz örtüflürse dikkatin görevler aras›nda da¤›lmas› ola-nakl›d›r. Ancak benzer kaynaklar›n kullan›m›n› gerektiren görevlerin birlefltirilme-si güçtür.

Çal›flma belle¤i modelleri geçici depolama ve bilgi ifllem gerektiren görevlerinnas›l birlefltirildi¤ini aç›klamay› amaçlamaktad›r. Baz› modeller özel depo kaynak-lar› ve genel dikkat ile yürütücü kaynaklar›n birlefliminden bahsederken di¤erleridepolama ve bilgi iflleme için genel bir kaynak havuzunu önermektedir.

Çift görev performans› yak›ndan incelendi¤inde bir uyarana tepki verildiktensonra di¤er uyarana tepki verilme öncesinde bir gecikme gözlenmektedir. Bu ge-cikmeye fizyolojik doygunluk ad› verilir ve bu bir uyarana karfl› tepki verme süre-sinde bir s›n›r oldu¤unu göstermektedir. Bu durum dikkatin birbiriyle yar›flan ikigörev aras›nda bölünmedi¤ini fakat daha ziyade h›zl› bir flekilde iki görev aras›n-da gidip geldi¤ine iflaret etmektedir. Bu ifllem zaman paylafl›m› olarak adland›r›l›r.

BELLEKBellek geçmifl ile ilgili bilgilerin hat›rda tutulmas› becerisidir. Psikologlara görebellek bilginin kodlanmas›, depolanmas› ve hat›rlanmas› süreçlerini kapsar. Bu sü-reçleri bilgisayar› örnek vererek anlatmak gerekirse kodlama klavye ile donan›mdepolama ile ve bilgisayar belle¤inden gidip bilgiyi alarak ekrana yans›tan yaz›l›mda hat›rlama ile ifade edilebilir. Bu süreçler belle¤in anlafl›lmas›nda bir zemin olufl-turmakla birlikte bellek sistemini anlayabilmek için kodlanan ve depolanan bilgi-nin ne oldu¤unu be bu bilginin nas›l hat›rland›¤›n› incelemek gerekmektedir.

Belle¤in Yap›s›Bellekte üçlü sistem yaklafl›m Atkinson ve Shiffrin (1968) taraf›ndan önerilmifltir.Bu yaklafl›m duyusal, k›sa süreli ve uzun süreli bellek aflamas›n› içerdi¤inden üçaflamal› bellek modeli olarak da adland›r›lmaktad›r (fiekil 4.10). Bu modele görebilgi ilk önce bireyin ilgili duyu sistemi taraf›ndan yakalanarak duyusal belle¤ekaydedilir. Bilgi burada sadece fiziksel olarak kodlan›r ve çok k›sa süre (~1 sani-ye) tutulur. Bir sonraki aflamaya geçemeyen bilgiler duyusal bellekte silinmeklebirlikte buradaki temsil birebir karbon kopya türü bir temsildir. Daha sonra bilgi


duyusal bellekten k›sa süreli belle¤e (KSB) aktar›l›r ve yaklafl›k olarak 15-25 sani-ye süresince burada depolan›r. Buradaki kodlama anlamsal nitelik kazanmaktad›r.K›sa süreli belle¤in kapasitesi s›n›rl› olmakla beraber bu bellekte bilgi miktar› 7±2madde veya bellek kümesi ile belirlenmektedir. K›sa süreli bellekte bir birim de-polanan uyaranlar›n anlamsal gruplanmas›na bellek kümesi denilmektedir. Bellekkümesi harfler ya da say›lardan oluflabilir. Bellek kümesi kelimeler veya baflka an-laml› sembollerden oluflan daha fazla kategoriler halinde de olabilir.

Biliflsel psikologlar k›sa süreli belle¤i s›n›rl› kapasitesi olan, geçici olarak bilgi-yi iflleme sokan ve depolayan bellek olarak görmektedir. Bu hâliyle k›sa süreli bel-le¤e çal›flma belle¤i ad› verilmektedir. Çal›flma belle¤i merkezi bir yönetici ile gör-sel mekansal kopyalama, epizodik tampon ve fonolojik döngü olarak adland›r›lanüç bileflenden oluflmaktad›r. Bilginin geçici olarak depolanmas› ya fonolojik dön-gü ya da görsel mekansal bellekte gerçekleflir. Bunlar de¤iflik modalitelerde depo-lama yapan tampon bölgeleridir. Bu bölgelerden merkezi de çal›flma belle¤iniuzun süreli belle¤e ba¤lar. Çal›flma belle¤inin savunulmas›n›n bir nedeni insanla-r›n iki fleyi ayn› anda yapabiliyor olmas›d›r. Bu nedenle çal›flma belle¤i çift görevperformans›n› ölçebilmektedir. Çal›flma belle¤inin bir baflka özelli¤i de bilginin eflzamanl› olarak saklanmas› ve ifllenmesidir.

Bilginin k›sa süreli bellekten uzun süreli belle¤e aktar›lmas› büyük ölçüde tek-rara ba¤l›d›r. Tekrar bilginin k›sa süreli bellekte tutulmas› ve de uzun süreli belle-¤e gönderilmesini sa¤lamaktad›r. Son olarak bilgi kal›c› olarak uzun süreli belle¤egönderilir. K›sa süreli bellekten uzun süreli belle¤e bilginin ne kadar›n›n aktar›laca-¤› ne tür ve ne kadar tekrar mekanizmalar› ile belirlenir. K›sa süreli bellekte devam-l› tekrar ile bilgi tutulurken uzun süreli bellekte özümseme, anlamland›rma veya ay-r›nt›land›rma ile bilgi kodlanmaktad›r. Bundan dolay› da bilgi uzun süreli bellektekal›c›d›r. Ayr›ca uzun süreli belle¤in kapasitesi s›n›rs›zd›r. Y›llar boyu yap›lan arafl-t›rmalar uzun süreli belle¤in farkl› bellek modüllerinden olufltu¤unu göstermekte-dir. Bu modüllerin her biri beyindeki ayr› bellek sistemlerini bar›nd›rmaktad›r.

Uzun süreli bellek içindeki majör ayr›m bildirimsel ve ifllemsel bellek ayr›m›d›r.Olgulara dayanan bilgilerin oluflturdu¤u uzun süreli bellek modülü bildirimsel bel-lektir. Burada yüzler, tarihler ve olgulara ait bilgiler depolanmaktad›r. Örne¤in“gözlük iki cam ve metal ya da kemik çerçeveden oluflur” bilgisi bildirimsel belle-¤e örnektir. Buna karfl›n ifllemsel bellek becerilerin ve al›flkanl›klar›n belle¤idir.Örne¤in bir müzik aleti çalmak, futbol oynamak ve araba kullanmak gibi eylemle-re ait bilgiler ifllemsel belle¤i oluflturmaktad›r. Bildirimsel bellek daha çok “NE” so-rusuna yan›t verirken ifllemsel bellek ise “NASIL” sorusunu yan›tlamaktad›r.


Üçlü bellek sistemi duyusal,k›sa süreli ve uzun sürelibellek olmak üzere üç belleksistemini içermektedir.

Bilgi DuygusalBellek STM LTM

Unutma(1 saniye)

Unutma(15-25 saniye)

Tekrar ÖzümleyerekTekrar

fiekil 4.10

Üç aflamal› bellekmodeli.

Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr› modül ile s›n›flan-d›r›lmaktad›r. Anlamsal bellek evren ile ilgili genel bilgileri ve olgular› içeren bel-lektir. Buna ilave olarak tümdengelim ve tümevar›m gibi mant›k kurallar› ile ilgilibilgilerde bu modül alt›nda depolanmaktad›r. Anlamsal bellek vas›tas›yla evimizinadresini ya da Sinop ilinin ülkemizin kuzeyindeki en üç noktas›nda oldu¤unu bi-liriz. Anlamsal bellek bir aç›dan bir bilgi ansiklopedisi gibidir. Öte yandan epizo-dik bellek ise belli bir zaman, yer ve ba¤lamda oluflan olaylarla ilgili bellektir. Onsekiz yafl›n› kutlad›¤›n›z do¤um gününde erkek ya da k›z arkadafl›n›zdan ald›¤›n›zhediyeyi ya da bisiklet kullanmay› ö¤rendi¤inizi hat›rlaman›z epizodik bellek ile il-gilidir.

Bazen kiflilerin bilinçli olmad›klar› durumdaki an›lar› hat›rlad›klar› gözlenmek-tedir. Örne¤in anestezi alt›ndaki baz› bireyler sonras›nda ameliyat s›ras›nda yafla-nanlar›n bir k›sm›n› hat›rlam›fllard›r. Bu durum iki tür belle¤in oldu¤u iflaret etmek-tedir. Bunlar aç›k ve örtük belleklerdir. Aç›k bellek bilinçli ve istemli olarak bilgi-nin toplanarak bellek sistemine gönderilmesidir. Daha önce ö¤renilmifl bir bilgininhat›rlanmas› o bilginin aç›k ve istemli bir flekilde bellekten geri getirtilmesini içer-mektedir. Öte yandan, örtük bellek bilinç d›fl› olan bellektir. Belirli bir kelimeninne anlama geldi¤i, nas›l yemek yendi¤i, nas›l araba kullan›ld›¤› gibi. Örtük bellek-te olan, örtük belle¤e girmifl bir uyaran›n bizim bir sonraki davran›fl›m›z› fark›ndaolmad›¤›m›z bir flekilde etkilemesidir. Bu durum sanki hat›rlamak de¤il, haz›r hâlegetirmek gibidir. Yani, kifliyi belli bir flekilde davranmaya haz›r hâle getirmek. Buolguya haz›r olma (priming) denir.

Hat›rlama ve UnutmaBir sözcük, bir isim veya bir an›y› hat›rlamaya çal›flt›¤›n›z› düflünün. Bazen hat›rla-mak istedi¤inizi bildi¤inizi bilirsiniz ama onu o anda hat›rlayamazs›n›z. Bu olguyadilimin ucunda olgusu ad› verilmektedir. Bu durum bilginin uzun süreli bellektenne kadar zor oldu¤unu göstermektedir. Do¤ald›r ki kocaman bir bilgi da¤arc›¤›içinden bir bilgiyi belle¤inizden geri getirmek her zaman mümkün de¤ildir. Pekiama nas›l hat›rlar›z? Hat›rlamay› ipuçlar› ile yapar›z ve bu ipuçlar›na geri getiriciipuçlar› denilmektedir. Geri getirici ipucu uzun süreli bellekten bir bilginin hat›r-lanmas›na yard›mc› olan ve hat›rlamay› kolaylaflt›ran bir uyarand›r. Bu ipuçlar› ob-jenin tan›nmas›ndan daha çok bellekten geri getirilmesinde önemlidir. Geri getir-me belirli bir bilginin hat›rlanmas›d›r. Tan›ma ise sunulan bir uyaran ile ilgili ola-rak dahi önceden deneyimin olup olmad›¤›d›r.

Hat›rlanan bilginin ne kadar iyi hat›rlan›p hat›rlanmad›¤› o bilginin en bafl›ndanas›l alg›land›¤›, ifllendi¤i ve anlamland›r›ld›¤› ile ilgilidir. Bilgi ifllem düzeyi zihin-sel olarak bilginin nas›l analiz edildi¤ine vurgu yapar. Bilginin kodland›¤›ndaki bil-gi ifllem miktar› o bilginin sonradan ne kadar hat›rlanaca¤› ile do¤rudan iliflkilidir.Bu yaklafl›ma göre bilginin kodlanmas› s›ras›nda derinlemesine anlamsal analizi obilginin hat›rlanmas›nda çok kritik bir rol oynamaktad›r. Yak›ndan ve detayl›cadikkat edilmeyen uyaranlar için çok az zihinsel ifllemler yap›lmaktad›r. Bundandolay› yeni ö¤renilen materyaller k›sa zamanda unutulmaktad›r. Öte yandan bilifl-sel kaynaklar›n çok fazlaca kullan›ld›¤› durumlarda, uyaranlara daha çok dikkatedilmekte ve bu da bu uyaranlar›n daha fazla iflleme al›nmas›na neden olur. De-rinlemesine ve anlamsal olarak analiz edilen bilgi uzun süreli bellekte derin sevi-yelere yerleflir ve unutulmas› güçleflir.

Hat›rlama sürecine bak›ld›¤›nda, bellekten geri getirilen an›lar›n veya olaylar›nilk andaki gibi olmad›¤› görülür. Bellek geçmifli temsil etmekte ancak bu temsiller-


de eksiklikler bulunmaktad›r. Hatta bazen ilk bafltaki olayda olmayan eklemelerde yap›l›r. Bu hâliyle bellek geçmifli yeniden yap›land›rma ifllemidir. Bir baflka de-yiflle, bellek bizim onu nas›l anlamland›rd›¤›m›zdan etkilenmektedir. Ayn› veyabenzer türden bilgilerin uzun süreli bellekte oluflturdu¤u küme ya da bilgi örüntü-sü anlam›na gelen biliflsel flemalar belle¤e yeni girmifl olan bilginin yorumlanma-s›nda, kodlanmas›nda, depolanmas›nda ve hat›rlanmas›nda önemli rol oynar. Ör-ne¤in, beklentilerimiz ya da de¤erlerimiz belle¤imize yeni gelen bilginin anlamlan-d›r›lmas›nda rol oynar.

Geçmiflimiz ile ilgili yaflad›¤›m›z an›lar›n de¤erlendirmesini ve karfl›laflt›rmas›n›yapan bellek otobiyografik bellek olarak ifade edilir ve kendi yaflant›m›zla ilgi epi-zod durumlar› içeren belle¤imizdir. Bundan dolay› kiflisel epizodik bellek olarakda ifade edilebilir.

Her gün rutin bir flekilde isim, yer ve bilgileri unuturuz. Bunun sonucunda dae¤er bir görev yap›yorsak baflar›s›z oluruz. Bu flekliyle unutma zararl›d›r. Ancakbazen hat›rlamak istemedi¤imiz olaylar›n unutulmas› unutman›n yararl› taraf›d›r.Bir di¤er yandan bak›ld›¤›nda, günlük yaflamda maruz kald›¤›m›z milyonlarca an-lams›z ve belki de kullan›lmayacak bilginin depolanmamas› unutma ile önlenmek-tedir. Bu da biliflsel ekonomi sa¤lamaktad›r.

Unutma ile ilgili ilk çal›flma Alman psikolog Hermann Ebbinghouse taraf›ndanyap›lm›flt›r. Kendisinin denek oldu¤u bu çal›flmada ikisi sessiz üç heceli olan an-lams›z kelimelerden (GOH, ZAB gibi) oluflan bir listeyi ezberlemifltir. Listenin ö¤-renilmesinden sonra geçen zaman içinde ne kadar›n›n hat›rland›¤› ölçülmüfltür.Ebbinghouse unutman›n sistematik olarak meydana geldi¤ini göstermifltir. Örne-¤in, en çok unutma ö¤renilen materyalden 9 saat sonra gerçekleflmifltir. Bundansonra unutmadaki ivme yavafllar zaman geçtikçe unutmadaki h›z azal›r. Ebbing-house’un bu çal›flmas› unutma çal›flmalar›na temel olmufl klasik bir araflt›rmad›r.

Neden unuturuz? Belki ilk baflta uyarana dikkat edilmemifltir. Bir baflka deyifl-le, kodlama hatas› vard›r. Çok aç›kt›r ki e¤er bilgi uzun süreli bellekte kodlanma-m›fl ise bu bilginin hat›rlanmas› olanakl› de¤ildir. Ancak bazen uzun süreli bellek-te olan bilgiler unutulmaktad›r.

Silinme kuram› (decay theory) belle¤in sabit bir oranda zaman içinde zay›fla-mas›n› aç›klamaktad›r. Bir baflka deyiflle, kullan›lmayan bellek unutulmaktad›r. Bukuramda, yeni bir bilgi ö¤renildi¤inde beyindeki fiziksel de¤iflikliklere karfl›l›k ge-len bellek izlerinin zaman içinde zay›flamas›d›r. Bunun sonucunda da bu bellek iz-lerinin temsil etmifl oldu¤u bellek zaman içinde unutulmaktad›r. Bu kuram› des-tekleyen veriler olmakla birlikte bilginin ne kadar önce ö¤renildi¤i ile o bilginin nederece hat›rland›¤› aras›nda bir iliflki yoktur. Bundan dolay› bozucu etki yoluylaunutma kuram› önerilmifltir. Bozucu etki yoluyla unutma kuram› bir belle¤in birbaflka belle¤in hat›rlanmas›n› engellemesidir. E¤er yeni oluflturulan bellek dahaönceden depolanan belle¤in hat›rlanmas›na bozucu etki yap›yorsa buna geriyedönük bozma ya da geriye yönelik unutma denilmektedir. Yeni ö¤rendi¤iniz ban-ka flifrenizin daha önce oluflturdu¤unuz bir baflka flifrenin hat›rlanmas›n› güçlefltir-mesi geriye yönelik bozucu etkiye (ya da unutmaya) örnektir. Bunun tam tersi demümkündür. Yani önceden ö¤renilen bir bilginin sonradan ö¤renilen bilginin ha-t›rlanmas›na engel olmas› ileriye yönelik bozucu etki ya da unutma olarak adlan-d›r›l›r.

Hat›ralar›m›z nerede oluflturulup depolanmaktad›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Z‹H‹NSEL TEMS‹L‹nsan biliflinin temelinde d›fl dünyadan gelen uyaranlar›n temsil etti¤i bilginin zih-nimizde temsil edilmesi yatmaktad›r. Sözün k›sas› yeni kazan›lan bilginin beyindedepolanm›fl olan bilgilerle nas›l iliflkiye girdi¤i ve nas›l sembolize edildi¤idir. Birfleyin yoklu¤unda sembol veya iflaretler ile o fleyin sunulmas›na temsil denilmek-tedir. D›fl temsiler fiziki temsiller olarak da ifade edilen resim, foto¤raf, yaz›lar, sa-at, harita ve bunlar gibi fleylerdir. Bu temsillerin baz›lar› temsil ettikleri obje veyaolaylara baz› aç›lardan fiziksel olarak benzerler. Örne¤in, bir kasaban›n resminebak›ld›¤›nda cadde ve binalar›n yap›sal özellikleri ile mekânsal düzen resimde ko-runmaktad›r. Bir baflka deyiflle kasaban›n gerçekteki unsurlar› ile bu unsurlar›nresmedildi¤i resimdeki unsurlar aras›nda benzerlik bulunmaktad›r. Bu tür temsille-re benzeflen (analog) temsiller denilmektedir. Bunun d›fl›ndaki özellikle dilsel tem-siller veya dil ile yap›lan temsil ya da tasvirler herhangi bir obje ya da görüye hiç-bir aç›dan benzemezler. Daha do¤rusu, bu tür temsiller farkl› göstergelerle obje veobje içindeki iliflkileri temsiline hizmet ederler. Bundan dolay› harfler ve kelimelertemsil ettikleri obje ya da olgu ile fiziksel iliflkisi olmayan rastgele seçilmifl sembol-lerdir. Bu tür rastgele seçilmifl sembollerin oluflturdu¤u temsillere de semboliktemsiller ad› verilmektedir. Bu tür temsillerde taklit ya da kopyalamak yoktur sa-dece sembolize etmek vard›r. Di¤er bir aç›dan ise bu temsiller soyut temsillerdir.

Zihinsel temsiller, d›fl temsiller gibi benzer amaçlara hizmet ederler. Bunlar fley-lerin bulunmad›¤› durumlarda manipüle, inceleme ve tan›mlama yolu sa¤lamakta-d›rlar. Zihinsel temsiller alg›sal süreçler vas›tas›yla oluflturulur ve biliflsel süreçleraras›nda de¤ifl tokufla tabi tutulurlar. Zihinsel temsilleri bir anlamda düflünceninparas› olarak da düflünebilirsiniz. Zihinsel temsiller üzerinde çal›flan biliflsel psiko-loglar aras›nda zihinsel temsillerle ilgili çok say›da ve detayl› tart›flmalar bulunmak-tad›r. Bu tart›flmalar›n oda¤› zihinsel temsillerin imgenin düflünülmesi gibi benze-flen ya da dil gibi aç›klamalar› ve tan›mlamalar› içeren önermeler (propositional)fleklinde olup olmad›¤› konusudur. Ba¤lant›c›l›k ve nöral a¤ bak›fl aç›lar›n›n bilifl-sel psikoloji içinde yer almas› ile üçüncü tür temsil önerilmektedir. Buna göre bel-li bir yerde s›n›rlanm›fl semboller yerine a¤ içinde aktivasyon örüntüsüne göre ya-y›lm›fl zihinsel temsillerden söz edilmektedir.

Zihinsel temsil alt›nda zihinsel imgeler önemli bir yer tutmaktad›r. Son çeyrekyüzy›l içinde klinik psikolojiden biliflsel psikolojiye uzanan bir yelpazede zihinselimge kavram› araflt›rmac›lar›n dikkatini çekmektedir. Çünkü insan beyninin % 70kapasitesi görsel uyaranlarla ilgili ifllemlere ayr›lm›flt›r. Zihinsel imgeler obje ya daolaylar›n beyindeki temsilleridir. Asl›nda her duyusal modalite ona karfl›l›k gelenzihinsel imgelerini üretmektedir (Kosslyn, 2005).

Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileflme, izleme ve kontrol ama-c› alt›nda kullan›lmakta di¤er yandan profesyonel ifl alanlar›nda performans gelifl-tirme kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Örne¤in Roger Federer ve Rafael Nadalgibi üst düzey tenisçiler turnuvalarda oynayacaklar› maçlar› zihinlerinde canland›-rarak önceden yaflarlar. Bu durum onlar› performanslar›na olumlu yönde katk›yapmaktad›r. Bu durum di¤er birçok sporcu veya profesyonel çal›flanlar için de ge-çerlidir.

Bir görüntünün veya bir çevrenin tan›mlanmas› istenildi¤inde öncelikli olarakobjelerin isimleri üzerinden kategoriler belirlenir. Bu kategorilerin kullan›lmas›kavramlar›n ifllemini yans›tmaktad›r. Kavram, ortak özellikleri paylaflan insan, olayveya objelerin s›n›fland›r›lmas›d›r. Kavramlar daha karmafl›k olan olgular› basitlefl-


tirmede yard›mc› olmaktad›r. Bu vesile ile de onlar›n kullan›mlar›n› kolaylaflt›r›r.Yine, kavramlar ac›l›¤› ile yeni karfl›lafl›lan bir obje eski deneyimlere göre s›n›fla-n›r. Günün sonunda kavramlar bir düflünce ünitesi olarak davran›fllar› etkilemek-tedir. Etraf›m›zdaki birçok obje belirsizlikler tafl›makta ve bu yüzden tan›mlanma-lar› zorlaflmaktad›r. Örne¤in, fincan gibi bir kavram ele al›nd›¤›nda “fincan›” kesinözellikleriyle tan›mlamak güçtür çünkü çok farkl› fincan flekilleri bulundu¤undantam anlam›yla do¤rudan k›yaslama yap›lamaz. Bu durumda prototip bir kategori-nin üyelerinin özetlenmesi için farkl› bir yol sunar. En basitinden prototip bir ka-tegori için geçerli olan en muhtemel özelliklerin ne oldu¤unu aç›kça belirtmekte-dir. E¤er bir kategori prototipe sahip ise prototipe benzer kategori üyeleri tipik birkategori üyesi olarak görülürken prototipten farkl› kategori üyeleri atipik olarakgörülmektedir. Örne¤in, kufl prototipi uçma, yuva, a¤aç, küçük gibi özellikler iletan›mlan›rsa serçe bu prototipe tam olarak uydu¤undan bu kategori için tipiktir,ancak devekuflu kategori için verilen özelliklere uymad›¤›ndan atipiktir.

DÜfiÜNME, AKIL YÜRÜTME VE PROBLEM ÇÖZMEBilginin zihinsel temsilleri üzerinde yap›lan manipülasyonlar psikologlar taraf›n-dan düflünce olarak tan›mlanmaktad›r. Temsillerin de¤iflik biçimlerde olabilece¤i-ni bir önceki bölümde gördünüz. Tekrar edersek temsiller kelime, imge, ses veyadi¤er duyu sistemlerin verileri biçiminde olabilmektedir. Düflünme bilginin belirlibir biçimdeki temsilinin farkl› ya da yeni bir biçime dönüfltürme ifllemidir. Bu dö-nüflümler vas›tasala ak›l yürütme, problem çözme ve karar verme ifllemleri gerçek-lefltirilir ve sonuç olarak da bir hedefe ulafl›l›r.

Puslu bir bahar günü evden d›flar›ya ç›kmak istedi¤inizde yan›n›za ya¤murlukalmak ya da caddeden flemsiye sat›n almak üzerine karar verirsiniz. Bu karar asl›n-da gelecekle ilgili olup karmafl›k bir dizi süreç içermektedir. Verece¤iniz karar za-rar ve yarar alternatifleri kapsam›nda yap›lmaktad›r. Bütün gün ya¤murlu¤unuzuyan›n›zda tafl›man›z veya para harcayarak alaca¤›n›z flemsiye zarar taraf›n› içerir-ken ya¤mur ya¤d›¤›nda ›slanmaman›z yarar olacakt›r.

Normatif model kiflisel yarar›n maksimize edilmesini öngörmektedir. Eldeki ve-riler çerçevesinde en uygun ve rasyonel karar verilmektedir. Bu yaklafl›m ak›lc›davranmay› ve bütün uygun kan›tlar› ve verileri do¤ru bir flekilde hesaba almay›varsayar. Ancak insanlar bu flekilde davranmazlar. Bazen olas›l›k üzerinden kararverip davran›fllar›m›z› sergileriz. Fakat olaylarla ilgili olarak olas›l›k hesab›n› do¤ruyapabilmemiz için olay›n s›kl›¤› ile ilgili olarak do¤ru bir belle¤e ihtiyac›m›z var-d›r. Genellikle seyrek ve bilindik olaylar›n s›kl›¤› hakk›nda oldu¤undan daha faz-la de¤erlendirme yapar›z.

Kâr zarar ve olas›l›k hesab›ndan ziyade bir olayla ilgili olarak karar verme du-rumunda k›sa yollara baflvururuz. Bunlara biliflsel k›sa yollar ad› verilmektedir. Bi-liflsel k›sa yollar höristik ve algoritmad›r. Algoritma kurallar içerir ve bu kurallaruygun bir flekilde kullan›l›rsa problemin çözümü garantidir. Fakat unutulmamal›-d›r ki algoritmalar her zaman bulunabilir veya mevcut olmayabilir. Bu durumlar-da höristik kullan›l›r. Höristik kelimesinin kökü Yunanca’da “buldum” anlam›nagelen “heurisko” dan gelmektedir. Karar verme ya da sorunlarla bafla ç›kma sü-reçlerinde kullan›lan zihinsel k›sa yollardan biridir. Karmafl›k bir problemle karfl›-lafl›ld›¤›nda ya da yeterli bir veri olmad›¤›nda evrimsel iflleyifllerle flekillenegelmiflya da deneyimlerle edinilmifl bu zihinsel k›sa yollar›n kullan›lmas›yla bir çözümyolu bulunur. Örne¤in, daha önceden ad› duyulmayan bir ürün e¤er ki fiyat ola-rak di¤erlerinden daha yüksekse, elde o ürüne dair baflka herhangi bir veri yok-


sa onun kaliteli oldu¤u yarg›s›na var›l›r. Kalitesine yönelik yap›lan bu ç›kar›mdandolay› tüketici olarak ad› hiç duyulmam›fl olmas›na ra¤men o ürünü sat›n almadavran›fl› gösterilmektedir.

Yukar›da yap›lan ifllemler günlük yaflamda karfl›laflt›¤›m›z olaylarla ilgili olaraksergiledi¤imiz davran›fllar›m›z›n arka plan›nda meydana gelen biliflsel faaliyetler-dir. Yine günlük yaflamda yayg›n, tan›d›k ve hatta gerekli olan problem çözme ifl-lemde biliflsel bir faaliyettir. Problem nedir? En k›sa hâli ile problem, içinde bulu-nulan durum ile ulafl›lmas› gereken hedef aras›nda bir engelin olmas› ve bu enge-lin üstesinden gelmenin o an için aç›k ve seçik olmad›¤› kofluldur.

Problem çözme eldeki durumun arzu edilen duruma veya hedefe dönüfltürül-mesidir. Problem çözme zihnimizde (cümle kurmak) veya çevre ile etkileflim so-nucu (arabayla havaalan›na gitmek) meydana gelir. E¤er hedefe ulaflmak için stra-teji belirlenmiflse problem çözme gerekmez. Strateji önceden veya hedefe ulafl›l›r-ken belirlenebilir. ‹nsanlar›n problemleri nas›l çözdü¤ü biliflsel psikolojinin konu-su olurken bilgisayarlar›n problemleri nas›l çözdü¤ü yapay zekâ çal›flmalar› içinegirmektedir. Robotbilim çevreleri ile olan etkileflimlerinde bilgisayarlar›n problem-leri nas›l çözdü¤ü konular›n› incelemektedir.

Bafllang›çta davran›flç›lar problemin deneme ve yan›lma yöntemi ile çözüldü-¤ünü düflünmüfllerdir. Gefltalt ve bilgi ifllem yaklafl›mlar› sonradan ortaya ç›km›flt›r.Gefltal yaklafl›m›nda problem çözme prodüktif (yap›land›rma ve üretme) ve repro-düktif (yeniden yap›land›rma) süreçleri içerir. Reprodüktif süreçler önceki dene-yimleri kullan›rken prodüktif süreçler problem çözmede problemin yap›s› ile ilgiani bir kavrama gelifltirmeyi ve prodüktif yeniden yap›land›rmay› içermektedir.

Köhler kavraman›n flempanzeler taraf›ndan da yap›ld›¤›n› bir deneyinde göster-mifltir. fiempanzeler yaflad›klar› kafesin d›fl›nda bulunan iki ayr› sopay› alarak bir-birine ba¤lam›fllar ve daha önce uzanarak alamad›klar› muzlar› bu yeni sopa ilealabilmifllerdir. Deneme yan›lma yaklafl›m›n› sorgulayan bu durum flempanzelerinhedefe (muz) ulaflmak için içinde bulunduklar› durumu bütünü ile kavray›p bir iç-görü gelifltirdiklerine iflaret etmektedir. ‹flleve tak›lma ve zihinsel set problemin çö-zümünde sorunlar oldu¤una iflaret eder. ‹flleve tak›lma bir objenin hep kullan›ld›-¤› gibi kullan›laca¤›n› düflünmektir. Bu durum olas› ve alternatif kullan›mlar içindüflünmeyi engellemektedir. Zihinsel set eski problem çözme örüntülerinin devametme e¤ilimidir. Zihinsel set hem alg›lar› hem de problem çözme örüntülerini etki-ler. ‹fl dünyas›nda s›kl›kla dile getirilen “kutunun d›fl›ndakileri düflün” bu kavram-larla yak›ndan ilgilidir. Bu ifadeden de anlafl›laca¤› üzere problem çözmede enönemli nokta yeniden düzenleme ve yeni alg›sal perspektifler gelifltirmektir. Bu dayarat›c›l›¤› ça¤r›flt›rmaktad›r. ‹flleve tak›lma ve zihinsel set problem çözme esnas›n-da bireyi yarat›c›l›ktan al›koymamaktad›r.

Problem çözmede bilgi ifllem yaklafl›m›, problem çözme s›ras›nda uzun sürelibelle¤in etkili hale getirilerek çözümle ilgili bilgilerin eriflilebilir olmas›na iflareteder. Eriflilen bilgiler problemin mevcut yap›land›r›lmas›na göre anlamland›r›l›r.Problem bellekten eriflilebilen bilgilerin yeni bir çözümün alg›lanmas›na izin vere-meyece¤i flekilde temsil edilirse o zaman problemin çözümünde engel oluflur vebunun üstesinden ancak temsil de¤iflirse gelinebilir. Kavrama, problemi çözmekiçin yeterli bilginin geri getirilmesi ve engelin üstesinden gelme sonucudur.


D‹L Düflüncenin, ak›l yürütmenin ve problem çözmenin birço¤u dil kullan›m›n› gerek-tirir. Bundan dolay›, ileri düzey biliflsel süreç olarakta tan›mlanan dil vas›tas›ylabellekte bilgiler depolanmakta ve bu bilgiler davran›fl için temel oluflturmaktad›r.Dil sembolleri ve bu sembollerin nas›l bir araya gelece¤ini kurallar› içermektedir.Sembollerin birlefltirilmesiyle sonsuz say›da mesaj ve anlamlar üretilmektedir.

Dil bilimi dil ve dil kullan›m›n›n biçimsel yap›s›na odaklan›rken biliflsel psiko-loji dil kazan›m› (veya ö¤renilmesi), dili anlama, dil üretimi ve okuman›n psikolo-jisi ile ilgilenir. Asl›na bak›l›rsa konuflma, dinleme, yazma ve okuma gibi becerilerbiliflsel faaliyetler sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Bu becerilerin tümü dil süreçlerinioluflturur. Dil süreçleri, dil birimlerinin alg›lanmas› ile bafllar. Alg›lanan bu birimle-rin tek bafllar›na ve/veya grup halinde olduklar›nda ne anlama geldiklerinin belir-lenmesi sürecin bir parças›d›r. Anlama dönüfltürülen bu birim ve ünitelerin öncedüflüncelere dönüfltürülmesi ve daha sonra bu düflüncelerin yine dil birimlerinedönüfltürülmesi gerekmektedir. Sonuçta, dil (konuflma) üretilerek düflüncelerin ak-tar›lmas› sa¤lan›r.

Dilin yüzeysel yap›s› sembolleri içerirken derin yap›s› ise anlam ile iliflkilidir.Yüzeysel yap›lar farkl› olsada bazen derin yap› ayn› kalmaktad›r. Örne¤in, “Ahmetcam› k›rd›” ve “Cam Ahmet taraf›ndan k›r›lm›flt›r” cümleleri yüzeysel olarak farkl›-d›rlar ancak bu cümlelerin tafl›d›¤› anlam ayn›d›r. ‹nsan›n kulland›¤› dil hiyerarflikbir yap›ya sahiptir. En temel yap› fonem ad› verilen ses birimlerinden oluflur. Tekbafllar›na anlams›z olan fonemler dilden dile say›sal olarak farkl›l›klar göstermek-tedir. Fonemler bir araya gelerek insan biliflinde önemli rol oynayan ve bir üst ya-p› olan morfemleri (örn. tat, ok, yap, git ve bunlar gibi) meydana getiririler. Mor-femler ayn› zamanda dil içinde anlam oluflturan en küçük birimdir. Morfemler bir-leflerek bir sonraki yap› olan kelimeleri ve kelimeler de bir araya gelerek bir son-raki yap› olan söz gruplar›n› ve cümleleri meydana getirmektedirler. Cümlelerindaha yüksek seviyede birleflimleri sonucunda da söylemler ortaya ç›kar. Söylemlerparagraftan bir kitaba kadar uzanan bir yelpazeyi kapsamaktad›r. Bu hiyerarflik ya-p› özellikle de fonemler ve morfemler aras›ndaki yap›sal iliflki ve kurallar konufl-ma ve yazma dilinde önemli rol oynamaktad›rlar. Bu kurallar bütününe dilbilgisiad› verilmektedir. Özellikle dilbilgisi kurallar› semantik (anlam) ve sentaks (söz di-zimi) bileflenlerini kullanarak bir dönüflüm yapmaktad›r.

Sözdizimi ise dilbilgisi kurallar›na sözcükler aras›ndaki iliflkileri düzenleyerek do¤-ru cümle kurulmas›n› sa¤lamaktad›r. Dil üzerine gelifltirilen davran›flç› yaklafl›mlar›reddeden Chomsky dilin do¤ufltan gelen kazan›m arac›na sahip oldu¤unu ve bununvas›tas›yla kelimelerin kazan›ld›¤›n› ve dilbilgisi kurallar›n›n ö¤renildi¤ini öne sürer.

Dil sadece insanda geliflti¤i için genetik taraf›ndan belirlenmektedir. Ancak ay-n› zamanda çevre dilin geliflmesinde önemli bir faktördür çünkü dil di¤er bireyler-le etkileflim halinde geliflmektedir. Chomsky dil mekanizmalar›n›n do¤ufltan var ol-du¤unu ve bu nedenle dil becerilerinin modüler yap›da oldu¤unu öne sürer. Be-yinde lokalize olan bu yap› bir dizi biliflsel mekanizma ve süreçlere olup anlam› ç›-karmak için dilsel bir girdi üzerine çal›fl›r. Buna ilave olarak dilin bellek ve sonuçç›karma gibi di¤er biliflsel becerilere ba¤l› oldu¤unu savunan görüfller de vard›r.Tart›flmalar dil gelifliminin devaml› olup olmad›¤›, farkl› aflamalardan geçip geçme-di¤i, nöral geliflim için dile maruz kalmay› gerektiren kritik ve optimum dönemle-rin olup olmad›¤› konular›nda tart›flmalar devam etmektedir.


Dil ve düflünce ile ilgili olarak bilgilerinizi de¤erlendirmek isterseniz TÜB‹TAK taraf›ndanhaz›rlanm›fl bu sayfaya göz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikolo-ji/dusunce.htm

Biliflsel psikoloji ile ayr›nt› bilgi almak isteyenler M. Kimberly Maclin, Otto H. Maclin, Ro-bert L. Solso taraf›ndan yaz›lan ve Çevirisi Prof.Dr. Ayfle Ayçiçe¤i taraf›ndan yap›lm›fl olan“Biliflsel Psikoloji” (‹stanbul: Kitabevi Yay., 2007) adl› ders kitab›na baflvurabilirler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Biliflsel psikolojinin ne oldu¤u ve do¤as›n› ifade

etmek.

Biliflsel psikoloji bilifl kavram›n›n bilimsel olarakincelendi¤i psikolojinin bir alt dal›d›r. 1950’li y›l-larda bilgi ifllem, bellek, dil, bilifl, problem çöz-me ve karar verme üzerine yap›lan bilimsel çal›fl-malar ile ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Özelliklebilgi ifllem yaklafl›m› biliflsel psikolojinin ruhunuoluflturdu¤u görülmektedir. Bilgi-ifllem d›fl dün-yan›n temsili veya sembolik dönüflümü veya ma-nipülasyonu olarak ifade edilmektedir Biliflselpsikoloji ifllevselcilik felsefi ak›m›ndan oldukçaetkilenmifltir. Çünkü biliflsel psikoloji zihinsel ifl-lemlerin ifllevsel oldu¤unu farz etmektedir. Öteyandan beynin çal›fl›lmas› materyalist bak›fl aç›s›-n› ortaya koyar. Bu yaklafl›mda zihin ve beyinbenzer fleylerdir. Bundan dolay› düflünce ve dav-ran›fl beyindeki nöral faaliyetler sonucu olufltu-¤undan beynin incelenmesi ayn› zamanda zih-nin incelenmesi anlam›na gelmektedir. ‹fllevselciyaklafl›m insan davran›fl›n› bilgi ifllem ve zihinselifllevler kapsam›nda aç›klarken materyalist yakla-fl›m zihinsel süreç ve faaliyetleri nöroanatomi venörokimya kapsam›nda ele al›r.

Alg› ve alg›sal süreçleri aç›klamak.

Duyum ve alg› uyaranlar›n d›fl dünyadan al›nma-s›, beyine tafl›nmas›, beyinde ifllenmesi, yorum-lanmas› ve bir karar verilmesi süreçlerini içer-mektedir. Duyum içinde bulunulan bir ortamdanuyaranlar›n içerdi¤i bilginin ilgili duyu sistemi ta-raf›ndan yakalanarak sistem içine al›nmas› ve be-yindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi sü-reçlerini kapsamaktad›r. Alg› ise uyaranlar›n tafl›-d›¤› bu bilginin analiz edilmesi, tan›nmas›, yo-rumlanmas› ve organize edilmesini kapsayan sü-reçlerdir. Bu süreçleri inceleyen alana psikofizikve bu iliflkileri betimleyen iliflkiye de psikomet-rik fonksiyon ad› verilmektedir. Çevremizdekiobjelerle ilgili olarak ne, nerede ve nas›l ile ilgiliifllemler görme taraf›ndan yap›lmaktad›r. Görmerenk, derinlik, obje ve hareket alg›lar› ile ilgili ifl-lemler yaparken alg›sal organizasyonu gerçek-lefltirmektedir. Alg›sal organizasyonlar objelerinflekil zemin iliflkisi ve gruplama temelinde yap›l-maktad›r. Gefltalt psikologlar› çevremizde bulu-

nan objeleri nas›l grupland›rd›¤›m›za yönelik il-keler önermifllerdir. ‹flitme ses türünden bilgilerikodlayarak sesin kayna¤› ile ilgili olarak ne venereden sorular›na yan›t vermekte ve ayr›ca içkulakta bulunan yar›m daire kanallar› vas›tas›yladenge alg›s› yerine getirilmektedir. Tat ve kokuduyular› kimyasal duyular olup yaflamsal olarakçevremizdeki önemli uyaranlar hakk›nda önemlibilgi sa¤lamaktad›r.

Dikkat ve dikkat süreçlerini aç›klamak.

Dikkat bilgi ifllem s›ras›nda zihinsel kaynaklar›nkullan›lmas› olarak k›saca tan›mlanabilir. Kay-naklar›n belirli bir uyarana ayr›lmas›na seçici dik-kat ve kaynaklar›n birden fazla uyarana yönlen-dirilmesine bölünmüfl dikkat denir. Kokteyl par-ti olgusu çal›flmalar›n›n sonucuna göre mesaj›nkayna¤› ve fliddeti gibi uyaran›n fiziksel özellik-lerinin kullan›lmas› sayesinde istenilen ve istenil-meyen uyaranlar›n birbirlerinden ay›rt edildi¤inibulmufltur. Ayr›ca bu araflt›rmalarda bilgi iflleme-de filtreleme mekanizmas›n›n oldu¤una dikkatçekilmifl ve bu durum çift kulakl› dinleme de-neyleri ile de tespit edilmifltir. Bu mekanizmala-r›n obje veya yer temelli olup olmad›¤›n› incele-yen çal›flmalar her iki durumu da destekleyenbulgulara ulaflm›flt›r. Bölünmüfl dikkat çal›flmala-r› ayn› anda iki görevin nas›l yap›ld›¤›n› inceler.Ancak bazen iki görevi efl zamanl› olarak yerinegetirmek görevlerden birinin performans›n› etki-lemektedir. Görevlerin benzerli¤i veya zorlu¤uçift görev performans›n› olumsuz yönde etkiler-ken pratik ve tekrarlar sonucunda iyileflmelergözlenmektedir. Bölünmüfl dikkati aç›klamayayönelik olan genel kaynak modeli, zihinsel kay-naklar›n k›s›tl› oldu¤unu ve bundan dolay› efl za-manl› görevlerde ifllem kapasitesinin paylafl›lma-s› düflüncesine dayanmaktad›r.

Bellek ve bellek süreçlerini betimlemek.

Bellek bilginin kodlanmas›, depolanmas› ve ha-t›rlanmas› süreçlerini kapsar. Bellekte üçlü sis-tem yaklafl›ma göre duyusal, k›sa süreli ve uzunsüreli bellek olmak üzere üç bellek bulunmakta-d›r. Duyusal bellek anl›k bellek olup çok k›sa sü-relidir ve burada bilginin fiziksel kodlamas› yap›-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


l›r. K›sa süreli bellek ise k›sa süreli, s›n›rl› kapa-sitesi ve daha çok tekrara dayanan bir bellektir.Bilginin kapasitesi s›n›rs›z olan uzun süreli belle-¤e aktar›m› ise o bilginin anlamsal ve derinleme-sine kodlanmas› ile sa¤lanmaktad›r. Uzun sürelibellek olgulara dayanan bildirimsel ve becerile-rin ve al›flkanl›klar›n depoland›¤› ifllemsel bellekolarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Bildirimsel bellek an-lamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr› katego-ri içermektedir. Anlamsal bellek genel bilgilerive olgular› ve epizodik bellek ise belli bir za-man, yer ve ba¤lamda oluflan olaylarla ilgili bel-lektir. Olaylarla ilgili olarak bilinçli ve istemli ola-rak bilginin depolanmas› aç›k bellek ve bilinç d›-fl› yap›lan kodlamalar örtük belle¤i oluflturmak-tad›r. Unutma ile ilgili olarak öne sürülen silinmekuram› belle¤in sabit bir oranda zaman içindezay›flamas›n› aç›klamaktad›r. Bozucu etki yoluy-la unutma kuram› ise bir belle¤in bir baflka bel-le¤in hat›rlanmas›n› engellemesidir. Bu bozucuetki ileriye veya geri yönelik olarak gerçeklefl-mektedir.

Temsil ve zihinsel temsil kavram›n› ifade etmek.

Bir fleyin yoklu¤unda sembol veya iflaretler ile ofleyin sunulmas›na temsildir. Fiziki temsiller oland›fl temsiller t›pk› resim gibi temsiller olup ben-zeflen temsillerdir. Bu tür temsillerin d›fl›ndakirastgele seçilmifl sembollerin oluflturdu¤u temsil-ler sembolik temsiller olup soyut temsiller olarakda ifade edilmektedirler. Zihinsel temsiller alg›-sal süreçler vas›tas›yla oluflturulan imgesel veönermeler fleklindeki temsillerdir ve biliflsel sü-reçler aras›nda iletiflimi sa¤lar. Ba¤lant›c›l›k te-melli yaklafl›mlarda ise a¤ içinde aktivasyon örün-tüsüne göre yay›lm›fl zihinsel temsiller vard›r. Zi-hinsel temsil alt›nda obje ya da olaylar›n beyin-deki temsilleri olarak düflünülen zihinsel imgelerönemli bir yer tutmaktad›r. Zihinsel imgeler biryandan klinik ortamlarda iyileflme, izleme vekontrol amac› alt›nda kullan›lmakta di¤er yan-dan profesyonel ifl alanlar›nda performans gelifl-tirme kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Kate-goriler ortak özellikleri paylaflan insan, olay ve-ya objelerin s›n›fland›r›lmas› ifllemini yans›tmak-tad›r. Prototip bir kategori için geçerli olan enmuhtemel özelliklerin ne oldu¤unu aç›kça belir-tendir. E¤er bir kategori prototipe sahip ise pro-totipe benzer kategori üyeleri tipik bir kategori

üyesi olarak görülürken prototipten farkl› kate-gori üyeleri atipik olarak görülmektedir.

Düflünme, ak›l yürütme ve problem çözme kav-

ramlar›n› biliflsel aç›dan de¤erlendirmek.

Düflünce zihnimizin dili olup önermesel, imgeselve motorsal olmak üzere üç s›n›fa ayr›lmaktad›r.Bunlar ile ak›l yürütme, problem çözme ve kararverme ifllemleri gerçeklefltirilir ve sonuç olarakda bir hedefe ulafl›l›r. Genel olarak iki ak›l yürüt-me kullan›l›r: tümevar›m ve tümdengelimdir.Tümdengelim yukar›dan afla¤›ya biliflsel sürecikapsarken tümevar›m afla¤›dan yukar›ya ifllemiiçermektedir. Uygun bilginin seçilememesi, uy-gun olan tümdengelim kurallar›n›n uygulanama-mas›, kiflisel inançlardan dolay› mant›ksal kural-lardan vazgeçilmesi ve duygusal tepkiler gibi fak-törler baflar›s›z tümdengelimi do¤urmaktad›r.Bafllang›çta davran›flç›lar problemin deneme veyan›lma yöntemi ile çözüldü¤ünü düflünmüfller-dir. Gefltalt ve bilgi ifllem yaklafl›mlar› sonradanortaya ç›km›flt›r. Gefltalt yaklafl›m›nda problemçözme prodüktif ve reprodüktif süreçleri içerir.Reprodüktif süreçler önceki deneyimleri kulla-n›rken prodüktif süreçler problem çözmedeproblemin yap›s› ile ilgi ani bir kavrama gelifltir-meyi ve prodüktif yeniden yap›land›rmay› içer-mektedir. Problem çözmede bilgi ifllem yaklafl›-m›, problem çözme s›ras›nda uzun süreli belle-¤in etkili hale getirilerek çözümle ilgili bilgilerineriflilebilir olmas›na iflaret eder.

Dil ve süreçlerini yorumlamak.

Dil sembolleri ve bu sembollerin nas›l bir arayagelece¤i kurallar›n› içermektedir. Sembollerinbirlefltirilmesiyle sonsuz say›da mesaj ve anlam-lar üretilmektedir. Konuflma, dinleme, yazma veokuma gibi beceriler biliflsel faaliyetler sonucuortaya ç›kmaktad›r. Bu becerilerin tümü dil sü-reçlerini oluflturur. Dilin hiyerarflik bir yap›s› var-d›r Bu yap› fonemi morfem, kelime, sözcük grup-lar› ve cümlelerden oluflur. Söylem bu yap›n›nüstünde yer alan ileri düzeyde bir biliflsel sürecekarfl›l›k gelmektedir. Dil üzerine gelifltirilen dav-ran›flç› yaklafl›mlar› reddeden Chomsky dilin do-¤ufltan gelen kazan›m arac›na sahip oldu¤unu vebunun vas›tas›yla kelimelerin kazan›ld›¤›n› vedilbilgisi kurallar›n›n ö¤renildi¤ini öne sürer.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Afla¤›daki duyu sistemlerinden hangisinin al›c›lar›talamusu bypass edip do¤rudan beyindeki hücreler ileba¤lant›l›d›r?

a. Görmeb. Kokuc. ‹flitmed. Dokunmae. Tat

2. Bulundu¤unuz bir ortamda ortamdaki kokunun flid-detinin zamanla azalmas› afla¤›dakilerden hangisi ileaç›klanmaktad›r?

a. Koku körlü¤üb. Koku de¤iflikli¤i c. Koku sabitli¤id. Geçici koku kayb›e. Duyusal adaptasyon

3. Önceki yaflant›lar veya beklentilerin alg›y› etkileme-si afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanmaktad›r?

a. Do¤rudan alg›b. Alg›sal yan›lsama c. Dolayl› alg›d. Afla¤›dan yukar›ya iflleme. Yukar›dan afla¤›ya ifllem

4. Hangi bellek sistemi en yüksek kapasiteye sahiptir?a. Uzun süreli bellekb. K›sa süreli bellekc. Duyusal bellekd. Somatik belleke. Çal›flma belle¤i

5. Önceki deneyimlerinize ait yaflant›lar›n yeni ö¤reni-len bilgilerin hat›rlanmas›n› engellemesine ne ad verilir?

a. Geriye do¤ru unutma etkisib. ‹leriye do¤ru unutma etkisi c. Bast›rmad. ‹pucuna ba¤l› unutma e. Geri getirme hatas›

6. ‹mgelerden farkl› olarak kelimeler tipi olarak afla¤›-dakilerden hangisine örnektir?

a. Analogb. Somutc. Temsil edilemeyend. Resimsele. Sembolik

7. Afla¤›daki kavramlardan hangisi biliflsel psikoloji de-nildi¤i zaman en çok kullan›l›r?

a. Uyaran-tepki terimlerib. Rüyalar›n analizi terimleric. Dil terimlerid. Psikoanalitik terimlere. Bilgi-ifllem terimleri

8. Gözlerinizin kapal› oldu¤u bir durumda ola¤and›fl›bir koku ald›n›z. Birkaç saniye sonra bir müddet gör-medi¤iniz iyi bir arkadafl›n›z›n parfümü oldu¤unu tan›-d›n›z. Bu parfümü tan›ma ve yorumlama becerinize nead verilir?

a. Karfl›t süreçb. Duyumc. Koku mükemmelli¤id. Alg›e. Adaptasyon

9. Bir arkadafl›n›z› telefonla aramak istedi¤inizi varsa-y›n. Arkadafl›n›z›n telefon numaras›n› telefon defterin-den bakt›n›z ve arad›n›z ancak meflgul sesi ald›n›z. Bir-kaç dakika sonra tekrar aramak istedi¤inizde telefonnumaras›n› hat›rlamakta güçlük çekersiniz. Bu olay han-gi belle¤e örnektir?

a. Duyusal bellekb. K›sa süreli bellekc. Örtük bellekd. Aç›k belleke. ‹fllemsel bellek

10. Dil yap›s›n›n tümüyle ele al›nd›¤›nda afla¤›dakiler-den hangisi do¤rudur?

a. Dil hiyerarflik bir yap›ya sahiptir.b. Dil hiyerarflik olmayan bir yap›ya sahiptir.c. Dil kurals›z bir yap›ya sahiptird. Dil hem kurals›z hem de hiyerarflik olmayan bir

yap›ya sahiptir.e. Hiçbiri



Bilinçalt› Kiflisel Geliflim Ürünleri Etkin Mi?

Tüketiciler bilinçalt›na mesaj yollayarak kilo verme, si-garay› b›rakma, korkularla mücadele etme, kendilerinidaha iyi hissetme ve baflka birçok kendini gelifltirmehedeflerini gerçeklefltirme vaadinde bulunan eflik alt›(subliminal) kasetlere ve CD’lere milyonlarca dolar pa-ra harc›yorlar. Asl›na bakarsan›z, insanlar bu ürünlerinifle yarad›¤›na inan›yor. Peki, bu ürünler neden etkin?Bu ürünler bilinçalt› akl› bir de¤iflim yaratmak üzereprograml›yorlar m›? Ya da insanlar bu kasetlere inan-d›klar› için mi hayatlar›nda de¤ifliklik yaratabilmelerimümkün oluyor? Acaba bu iki olas›l›¤› test etmenin biryolu bulunabilir mi? Diyelim ki bir araflt›rma grubunuzvar ve bu gruptaki insanlar kendilerini de¤ifltirmek üze-re iki farkl› yönelime sahipler. Bir k›sm› haf›zas›n› gelifl-tirmeyi amaçl›yorken, bir k›sm› özsayg›s›n› artt›rmak is-tiyor. Bu iki grubu bir ön-teste tabi tutuyorsunuz. Butestte kat›l›mc›lara hem haf›za hem de öz-sayg› de¤erle-rini ölçmek üzere ölçekler uyguluyorsunuz. Böylecedaha sonra bu iki de¤erde bir art›fl olup olmad›¤›n› be-lirleyeceksiniz. Ve flimdi kritik noktadaki deneye gele-biliriz.Bilinçalt›na yönelik piyasada sat›lan iki ayr› alandakikasetlerden ald›n›z: Bu kasetlerden bir tanesi haf›zay›gelifltirmek için, di¤eri özgüveni artt›rmak için. Haf›za-s›n› güçlendirmeyi amaçlayan her bir kat›l›mc›ya üze-rinde “haf›za gelifltirme” etiketli bir kaset veriyorsunuzve bu kaseti günde bir kez olmak üzere bir ay boyun-ca kullanmas›n› söylüyorsunuz. Yaln›z kat›l›mc›lar›n bil-medi¤i bir fley var ki, haf›za gelifltirme amaçl› kat›l›mc›-lar›n asl›nda yar›s›na özgüveni art›rma odakl› kasetler-den veriyorsunuz. Benzer flekilde, özgüveni artt›rmaamaçl› kat›l›mc›lar›n her birine de üzerinde “özgüvengelifltirme” etiketli kasetler vermekteyken asl›nda kat›-l›mc›lar›n yar›s›na bilinçalt› yolla haf›za gelifltirme odak-l› kasetlerden veriyorsunuz. Bu araflt›rma tasar›m› saye-sinde kat›l›mc›lar›n beklentileri kontrol edilebiliyor.Bir ay sonra, kat›l›mc›lar› geri ça¤›r›yorsunuz ve onlaratekrar haf›za ve özgüven testleri uyguluyorsunuz. Teo-rik olarak, de¤iflim bilinçalt› mesajlar yoluyla gerçeklefl-tiyse, kat›l›mc›lar›n sadece kasette kendilerine hitap edi-len alanda geliflim kaydetmeleri gerekir. Sizce ne tür birbulgu ortaya ç›kacakt›r bu çal›flma neticesinde? Sosyalpsikolog Anthony Greenwald ve arkadafllar› (1991) tamolarak bu araflt›rmaya benzer bir çal›flma yapm›fllard›r.Bu çal›flman›n sonuçlar›na göre kat›l›mc›lar hangi kase-

ti dinlediklerine bak›lmaks›z›n, genel olarak hem özgü-ven hem de haf›za alanlar›nda geliflme kaydetmifllerdir.Dahas›, haf›za gelifltirme etiketli kaseti dinleyenlerdeözgüven art›fl› daha fazla gerçekleflmifltir. Özgüven ge-lifltirme etiketli kaseti dinleyen kat›l›mc›larda da haf›zageliflimi noktas›nda kat edilen mesafe özgüvenden faz-la olmufltur. Bu da göstermektedir ki, kat›l›mc›lar›n bek-lentisi ya da plasebo etkisi, bilinçd›fl› akl›n eflik alt› prog-ramlanmas›ndan daha güçlü flekilde bu sonuçlar› aç›k-layabilmektedir. Sonuç olarak; eflik alt› ürünler baz› in-sanlara bir de¤iflim yaratman›n görece kolay yolu ola-rak hitap etmektedir ancak bu ürünlerin etkinli¤i baflkadavran›fl de¤ifltirme yöntemleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›ndabilimsel aç›dan kan›tlanmam›fl durumdad›r.

Kaynak: Passer, W.M. ve Smith, R.E. (2008). Psycho-

logy. Boston: McGraw-Hill.


”

“


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Duyu Sistemleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Duyu Duyarl›l›¤›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ‹fllem” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bellek Kapasiteleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hat›rlama ve Unutma” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temsil” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biliflsel Psikolojinin Do¤a-s›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alg› Kavram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bellek K›s›mlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Renk görünümü aç›s›ndan renk alg›s› üç boyutludur.Bunlar renk, doygunluk ve kontrast›r. Renk sar› mavi,yeflil ve k›rm›z› gibi farkl› renk kategorilerine karfl›l›kgelmektedir. Doygunluk ise rengin içindeki beyaz mik-tar› ile aç›klanmaktad›r. ‹çinde beyaz olmayan renk tokrenktir. Beyaz›n eklenmesiyle beraber tokluk azalmak-tad›r. Örne¤in pembe k›rm›z›ya beyaz kat›larak yap›ld›-¤›ndan pembe ayn› zamanda doygun olmayan k›rm›z›-d›r. Kontrast ise rengin aç›kl›k koyuluk özelli¤i ile ilgi-lidir. Örne¤in aç›k ve koyu k›rm›z› gibi. Kontrast bir an-lamda rengin zeminle olan iliflkisidir.

S›ra Sizde 2Derinlik alg›s›n›n do¤ufltan m› yoksa sonradan kazan›l-d›¤›n› gösteren deneye görsel uçurum deneyi ad› veril-mektedir. Bu amaçla her iki yüzeyi kareli bir örüntüylekapl› olan, bir k›sm› yüksek olan ve üzeri saydam cam-la kaplanan platform haz›rlanm›flt›r. Platformun bir tara-f›nda bebekler b›rak›l›r ve karfl› taraftan bebeklerin an-neleri onlar› ça¤›r›r. Bebekler yükseklik noktas›na kadarrahatl›kla gelmifller fakat bu noktada tedirgin olmufllarve annelerine gitmekte tereddüt etmifllerdir. Bu durumonlarda bir flekilde derinlik alg›s›n›n do¤ufltan ya da çokerken yafllarda flekillendi¤ine iflaret etmektedir.

S›ra Sizde 3

Birçok deney cinsiyet faktörü aç›s›ndan alg›sal farkl›l›k-lar› incelemifltir. Bu araflt›rmac›lar›n sonuçlar› ortalamaolarak kad›nlar erkekleri iflitmede, koku tan›mada vedokunma ile ay›rt etme performanslar›nda geçmifltir.Öte yandan erkekler ortalama olarak zihinsel rotasyonperformans›nda kad›nlardan daha iyidir. Toplamda, cin-siyet aras› farklar cinsiyet içi farklarla karfl›laflt›r›ld›¤›ndagöreli olarak düflüktür. Alg›sal fonksiyonlarda cinsiyetfarkl›l›klar› biyolojik ve sosyal çevreden kaynaklanmak-tad›r. Ço¤unlukla birlikte etki gözlenmektedir. Navigas-yon ve alan alg›s›ndaki farkl›l›klar muhtemelen biyolo-jiktir çünkü testosteron hormonunun alan alg›s›yla ilgi-li oldu¤una yönelik kan›tlar vard›r. Alan becerilerininayn› zamanda evrimsel bir taraf› da vard›r. Erkek avc›olmas›ndan dolay› iyi bir navigasyon sitemine sahipolagelmifltir.

S›ra Sizde 4

Duyusal bellek duyusal sistemlerde oluflur. Bunlar bil-giyi yakalar, nöral sinyallere dönüfltürür ve beyine gön-derir. Serebral korteksteki ilgili duyu alanlar› bu bilgile-ri ifllemektedir. Çal›flma belle¤i iflin içinde oldu¤u za-man, farkl› görevler (bireyin yüzünü ve ismini hat›rla-ma, say› listesini hat›rlama, kavram hat›rlama) yap›l-maktad›r. Bundan dolay› farkl› beyin bölgeleri aktif ha-le gelmektedir. Frontal lob ve özellikle prefrontal kor-teks çal›flma belle¤inde anahtar rol oynar. Özellikle,prefrontal korteks merkezi yönetici ifllevlerinde dikka-tin ilgili alana yönlendirilmesi aç›s›ndan önemli rol oy-nar. Bellek beyindeki nöronlar›n etkileflmesini gerekti-rir. Hipokampüs bildirimsel uzun süreli belle¤in konufl-land›¤› yer olmakla beraber bildirimsel bellek farkl› se-rebral alanlarda depolanmaktad›r. Amigdala duygusalbilgilerin kodland›¤› ve depoland›¤› yerdir. Beyincik iseifllemsel bellekte rol oynamaktad›r. Amnezi olan hasta-lara bak›ld›¤›nda bu hastalar›n talamus bölgesinde ha-sarlar›n meydana geldi¤i görülmektedir.



Atkinson, R. C., & Shiffrin, R. M. (1968). Human memory:A proposed system and its control processes. InK.W. Spence, & J.T. Spence (Eds), The psychology of

learning and motivation (pp. 89-195). New York:Academic Press.

Broadbent, D. E. (1958). Perception and communication.

Elmsford, NY, US: Pergamon Press.Bruner, J.S., Goodnow, J.J. & Austin, G.A. (1956) A

Study of Thinking. Chapman & Hall, Limited.London.

Calin-Jageman,R.J., & Fischer, T.M. (2007). Behavioraladaptation of the aplysiaaiphon withdrawalresponse is accompanied by sensory adaptation.Behavioral Neuroscience,120, 200-211.

Cherry, E. C. (1953). Some experiments on therecognition of speech, with one and with two ears.Journal of the Acoustical Society of America, 25, 975-979.

Chomsky, N. (1959) Review of Verbal Behavior, by B.F.Skinner. Language 35,26-57.

Chomsky, N. (1965) Aspects of the theory of syntax.

Cambridge, MA: MIT Press. Deutsch, J. A. & Deutsch,D. (1963). Attention: some theoretical considerations.Psychological Review, 70, 80-90.

Duncan J (1984). Selective attention and the organizationof visual information. Journal of Experimental

Psychology: General, 113, 501-517.Greenwald, A.G., Spangenberg, E.R. Pratkonnis, A.R.,&

Eskenazi, J. (1991). Double-blind tests of subliminalself-help tapes. Psychological Science, 2, 119-122.

Herz R.S. & Engen T. (1996). Odor memory: review andanalysis. Psychonomic Bulletin and Review, 3, 300-313.

Hubel, D.H. & Wiesel, T.N. (2005). Brain and visual

perception: the story of a 25 year collaboration.

Oxford, U.K.: Oxford University Press.Humphreys, G. W. ve Bruce, V. (1989). Visual cognition:

Computational, experimental and neuropsychological

perspectives. Hove, U.K.: Erlbaum.Kosslyn, S. M. (2005). Reflective thinking and mental

imagery: A perspective on the development ofPosttraumatic Stress Disorder. Development and

Psychopathology, 17, 851-863.

Malkoc, G., Kay, P. & Webster, M.A. (2005) Variation inNormal Color Vision IV: Unique binary hues andhue scaling, Journal of the Optical Society of America

A, 22, 2154-2168.Marr, D. (1982). Vision: A Computational Investigation

into the Human Representation and Processing of

Visual Information. San Francisco: Freeman.Melzack, R., & Katz, J. (2004). The gate control theory:

Reaching for the brain. In T. Hadjistavropoulos & K.D. Craig (Eds.), Pain: Psychological perspectives, (pp.13-34). NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Miller, G.A. (1956) The magical number seven, plus orminus two. Psychological Review 63: 81-97.

Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening: Affectivecues and the influence instructions. Quarterly Journal

of Experimental Psychology, 11, 56-60.Neisser, U.(1967). Cognitive Psychology. New York,

USA: Appleton-Century-Crofts, Newell, A & Simon, H. A. (1972). Human Problem Solving.

Englewood Cliffs, NJ, USA: Prentice Hall.Pesmen,C. (2006 March). Don’t let pain get in your way.

Money, 48. Posner, M. I. (1980). Orienting of attention. Quarterly

Journal of Experimental Psychology, 32, 3-25.Shannon, C. E. A (1948). Mathematical Theory of

Communication. Bell System Technical Journal, 27,379-423.

Smith, E. E. Kosslyn, S. M. (2007). Cognitive Psychology:Mind and brain. Upper Saddle River, N. J. Pearson.

Tipper, S.P. (2001). Does negative priming reflectinhibitory mechanisms? A review and integration ofconflicting views. The Quarterly Journal of

Experimental Psychology, 54A,(2), 321-343.Treisman, A.(1964). Selective attention in man. British

Medical Bulletin, 20, 12-16.Willander, J., & Larsson, M. (2006). Smell your way back

to childhood: Autobiographical odor memory,Psychnomic Bulletin & Review, 13.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal geliflimde önemli olan sosyal davran›fllar› s›ralayabilecek,Sosyal geliflime dair temel kuramsal yaklafl›mlar› özetleyebilecek,Sosyal davran›fllara etki eden çevresel ve içsel unsurlar› aç›klayabilecek,Ba¤lanma, mizaç ve çocuk yetifltirme aras›ndaki iliflkileri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Davran›fllar• Kuramlar• ‹çsellefltirme• Hassas Dönem

• Toplumsallaflma• Çocuk Yetifltirme Davran›fllar› • Mizaç• Ba¤lanma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Psikolojiye Girifl Çocuklukta SosyalGeliflim

• G‹R‹fi• SOSYAL DAVRANIfiLAR• SOSYAL GEL‹fi‹M‹ AÇIKLAMAYA

YÖNEL‹K KURAMLAR• SOSYAL DAVRANIfiLARIN

GEL‹fi‹M‹NE ETK‹ EDEN UNSURLAR• BA⁄LANMA


G‹R‹fiÇocu¤un fiziksel, biliflsel ve dil geliflimiyle paralellik gösteren sosyal geliflim, top-lumsallaflma, benlik ve kiflilik oluflumu gibi süreçleri kapsar. Bu süreçte çocuk,içinde yaflad›¤› sosyal çevrenin de¤erlerini ö¤renir, hangi davran›fl ve duygular›nne kadar ve nas›l gösterilmesi gerekti¤i konusunda bilgi sahibi olarak ve önce bafl-kalar›n›n, özellikle ailedeki yetiflkinlerin yönlendirmeleriyle, daha sonra kendi özkaynaklar›n› kullanarak sosyal davran›fl ve duygular› beklenen yönde göstermeyolunda ilerler. Bu “sosyal bilgi”nin bir k›sm› yetiflkinlerin do¤rudan ö¤retmesi yo-luyla edinilir; ço¤u ise dolayl› yollarla, yani aile ve toplum içindeki yaflant› s›ras›n-da görülerek kendili¤inden kazan›l›r. Ancak sosyal geliflim, kiflinin sadece yaflad›-¤› çevrenin davran›fl ve de¤er sistemlerini ö¤rendi¤i süreçleri de¤il, özerk bir bireyolarak farkl›laflt›¤› süreçleri de anlat›r. Bu ünitede çocuklukta sosyal geliflim, bunadair baz› temel kuramlar ve çocu¤un sosyal gelifliminde rolü olan belli bafll› unsur-lardan aile ve ebeveyn etkilerinden söz edilmektedir.

SOSYAL DAVRANIfiLARSosyal geliflim literatüründe yayg›nl›kla ele al›nan temel geliflimsel özellikler, olum-lu sosyal davran›fl, anti-sosyal davran›fl ve bunlarla iliflkili olan di¤er ahlaki ve duy-gusal geliflimsel becerilerdir.

Olumlu sosyal davran›fllar, bir baflkas›n›n iyili¤ini gözeterek gönüllü olarak ya-p›lan yard›m etme, paylaflma, teselli etme ve iflbirli¤i yapma gibi yararl› davran›fl-lard›r (Eisenberg, Fabes ve Spinrad, 2006). Toplumlar›n uyumlu iflleyifli için önemtafl›yan sosyal a¤lar›n oluflmas›na katk›da bulunduklar›ndan, olumlu davran›fllarsosyal geliflimin belli bafll› bileflenlerinden biri olarak görülür (Grusec, Davidov veLundell, 2002). Olumlu sosyal davran›fllar›n sergilenmesinde empati (eflduyum)büyük rol oynar (Eisenberg ve ark., 2006). Empati, bir baflkas›n›n duygusal duru-munu ve yaflad›¤› hissi kavray›p ayn› veya benzer duyguyu kiflinin bizzat kendisi-nin de yaflamas› anlam›na gelir. Çocu¤un herhangi bir ödül veya onay bekleme-den, empati ve içten gelen bir motivasyonla sergiledi¤i olumlu sosyal davran›fllar-da, özellikle s›cak ve destekleyici ana-babal›k davran›fllar›n›n etkisi büyüktür.

Sosyal geliflimin bir baflka temel bilefleni ise anti-sosyal davran›fllar, yani sald›r-gan ve y›k›c› davran›fllard›r. Sald›rgan davran›fllar, baflkalar›na veya onlara ait

Çocuklukta Sosyal Geliflim

fleylere (örn. eflyalar›na) zarar vermeyi amaçlayan hareketler olarak tan›mlan›r(Coie ve Dodge, 1998). Bunlar baflkalar›na vurma, yumruk atma gibi fiziksel dav-ran›fl fleklinde olabilece¤i gibi (fiziksel sald›rganl›k), ba¤›rma ve hakaret etme gi-bi sözel formda (sözel sald›rganl›k) veya baflkas›n›n arkas›ndan konuflma, lakaptakma, d›fllanmas›n› sa¤lama gibi iliflkisel formda da olabilir (iliflkisel sald›rganl›k).Olumsuz sosyal davran›fllar›n s›kl›¤›, çocu¤un yafl› büyüdükçe azalma e¤ilimi gös-termesine ra¤men (Bongers, Koot, Van Der Ende ve Verhulst, 2004; Miner ve Clar-ke-Stewart,2008; Ulu ve F›fl›lo¤lu, 2002), özellikle erken çocukluk döneminde yük-sek seviyede görülen anti-sosyal davran›fllar, ergenlik ve sonras›ndaki dönemlerdeakran reddi, düflük akademik performans, okul terki ve suç iflleme gibi sorunlar›nhabercisi olabilmektedir (Farrington, 1991; Fergusson, Horwood ve Ridder, 2005;Hinshaw, 1992).

Bu iki bileflen, olumlu ve olumsuz davran›fllar,sosyal geliflim içinde birbirini tamamlayan ba¤›m-s›z iki boyutu oluflturmaktad›r. Yani bir çocuk hemsald›rgan davran›fllar› hem de paylaflma ve yard›metme gibi pozitif davran›fllar› çok az gösteriyorolabilir. Bir baflka deyiflle, çocu¤un anti-sosyaldavran›fllar› göstermiyor olmas›, empati duygusu-nun yüksek oldu¤u ve olumlu davran›fllar› göster-di¤i anlam›na gelmemektedir. Oysa sosyal gelifli-min toplumsallaflmas› sürecinde hedeflenmesi ge-reken, anti-sosyal davran›fllar› az göstermesininyan› s›ra, çocu¤un olumlu sosyal davran›fllar› dagerekti¤i gibi gösteren, empati becerisi yüksek birbirey olmas›d›r. Araflt›rmalar, her iki davran›fl bo-yutunun gelifliminde hem biyolojik kökenli unsur-

lar›n (örn. mizaç) hem de çevresel faktörlerin (örn. ebeveyn davran›fllar›, akraniliflkileri, medya) etkili oldu¤unu ortaya koymufltur. Bu etkiler ünitenin ileriki bö-lümünde incelenecektir. Afla¤›da önce sosyal geliflimi aç›klayan çeflitli kuramlar eleal›nmaktad›r.

Sosyal geliflimin toplumsallaflmas› sürecinde hedeflenen çocuk davran›fllar› nelerdir? Ço-cuklar›n olumsuz davran›fllar›n›n en aza indirgenmesi bu hedeflere ulafl›lm›fl oldu¤u anla-m›na gelir mi? Tart›fl›n›z.

SOSYAL GEL‹fi‹M‹ AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K KURAMLARKuram, sistemli bir biçimde düzenlenmifl, birçok olay› aç›klayan ve bir bilime te-mel olan kurallar ve ilkeler bütünüdür. Kuram, bir tak›m ilkelerden yola ç›karakgerçekli¤i aç›klamaya çal›flan kavramsal bir çerçeve sunar. Kuram›n ortaya koydu-¤u önermeler görgül (ampirik) araflt›rmalar ile test edilebilir. Sosyal geliflime dairkuramlar›n belli bafll›lar› Psikanalitik Kuram, Davran›flç›l›k ve Soysal Ö¤renme Ku-ram›, Biliflsel Geliflim Kuram›, Etolojik Kuram ile Ekolojik Sistemler Kuram›’d›r.

Bu kuramlar›n kökenleri ve ilgili yaklafl›mlar için ünite 1’e bak›n›z.


Resim 5.1

Fizikselsald›rganl›kdavran›fl› gösterenbir çocuk

Kaynak:http://brainblogger.com/2012/01/21/childhood-aggression-predicts-health-care-use-later-in-life/ websitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Psikanalitik Kuram

Psikoseksüel Geliflim Kuram›Sosyal ve kiflilik geliflimiyle ilgili çal›flmalarda önemli etkisi olan kuramlardan biripsikanalitik kuramd›r. Sigmund Freud (1910) taraf›ndan gelifltirilen psikanalitik ku-ram, insan›n, ço¤unlukla fark›nda olmad›¤› dürtüler ve çat›flmalarla hareket edenbir varl›k oldu¤unu varsayar. Bu anlamda psikanalitik kuram, insan davran›fllar›n›anlamada bilinçalt› süreçlerin önemine vurgu yapar. Freud’a göre insan, Eros veThanatos olmak üzere iki temel dürtüyle dünyaya gelmektedir. Eros ya da yaflamiçgüdüsü, yeme, içme, cinsellik gibi yaflam› devem ettirmeye yarayacak bedenselbütün ihtiyaçlar› karfl›layan aktiviteleri yönetir ve hayatta kalmay› sa¤lar. Thana-tos, ölüm içgüdüsü ise dövüflme, öldürme, mazoflizm (kendine ac› ve zarar ver-me) gibi davran›fllarla ifade edilen yok edici bir güçtür.

Freud geliflimi, içgüdüsel enerjinin organizasyonu ve yönlendiriliflindeki de¤i-flim olarak görür. Gelifltirdi¤i Psikoseksüel Geliflim Kuram›nda enerjiyi, cinsel ener-ji (libido) olarak tan›mlar. Çocu¤un yafl› ilerledikçe bu enerji yer de¤ifltirir ve be-denin farkl› bölümlerinde yo¤unlafl›r. Bu bölgelerin birinden di¤erine geçifl ile ye-ni bir geliflim dönemi bafllamaktad›r. Çocuklar, oral (0-1 yafl), anal (1-3 yafl), fallik(3-6 yafl), gizil (6-13 yafl) ve genital (13-19 yafl) olmak üzere befl ayr› geliflimsel dö-nemden geçerler. Ancak Freud’a göre geliflim, üçüncü dönem olan fallik döneminsonunda esas fleklini almaktad›r.

Freud, çocu¤un her bir psikoseksüel geliflim dönemini baflar›yla tamamlayabil-mesinde ebeveynlerin önemli rol oynad›klar›na inan›r. Geliflim sürecinin sa¤l›kl›ilerleyebilmesine engel olan iki temel olumsuz süreç vard›r: engellenme ve afl›r›doyum. Psikoseksüel Geliflim Kuram’›na göre, belli bir dönemde belli bir bölgedeengellenme ya da afl›r› doyum yaflayan çocuk daha sonralar› o bölgeyle ilgili afl›r›faaliyet ya da tak›lma gösterebilir. Örne¤in ilk y›lda, a¤›z bölgesindeki faaliyetler-le (örn. süt emme, emzik veya parmak emme) ilgili engellenme veya afl›r› doyumyaflayan bir bebek, yetiflkin yaflam›nda t›rnak yeme, sigara içme, yeme bozuklu¤ugibi bir oral tak›nt›ya sahip olabilir. Kurama göre, her ikisi de olumsuz olmakla bir-likte, bebek için o yafl döneminde önemli olan deneyimin kat› flekilde engellen-mesi, afl›r› doyurulmas›ndan daha güçlü tak›lmalara yol açacakt›r. Freud’un bura-da vurgusu erken yafllardaki deneyimlerin y›llarca bizimle olaca¤› ve yetiflkinlikte-ki ilgileri, tutumlar› ve kiflilik özelliklerini kuvvetle etkileyece¤idir. Fakat görgülaraflt›rmalar bu görüflü desteklememektedir (bkz. Crews, 1996).

Freud (1933), çocu¤un kiflilik geliflimini üç farkl› yap› içinde tan›mlar: id (dür-tü), ego (rasyonel) ve süperego (ahlak). ‹d, do¤ufltan var olan ve yeni do¤an be-be¤in biyolojik içgüdülerini doyurma fonksiyonu bulunan yap›d›r. Bebek içgüdü-sel dürtülerle donanm›fl olarak dünyaya gelir. Bu dürtüler yani id, bilinçsizce ve ir-rasyonel flekilde ifller. Bebek, hem açl›k, susuzluk gibi fiziksel hem de duygusaluyar›lma gibi psikolojik ihtiyaçlara sahiptir. Aç oldu¤unda ya da alt›n› ›slatt›¤›nda,bu ihtiyaçlar› giderilene kadar m›zm›zlan›p a¤lar. Bebek gelifltikçe id’den ego vesüperego ortaya ç›kar. Ego, kiflili¤in bilinçli, rasyonel k›sm›n› oluflturur. Ego’nun ifl-levi, içgüdülerin rasyonel bir biçimde doyumunu sa¤lamakt›r. Ego’su olgunlaflt›k-ça çocuk irrasyonel id’ini kontrol etmeyi ve kendi bafl›na ihtiyaçlar›n› gerçekçi birflekilde karfl›laman›n yollar›n› bulmay› ö¤renir. Örne¤in, aç çocuk a¤lay›p ba¤›r-mak yerine, yiyece¤e nas›l ulaflabilece¤ini düflünüp mant›kl› bir yol bulabilir (an-nesini aray›p onunla yiyece¤i temin etme gibi). En son geliflen kiflilik yap›s› süpe-

1355. Ünite - Çocuklukta Sosyal Gel ifl im

Eros: Bireyin (ve türün)hayatta kalmas›n› sa¤layannefes alma, açl›k vecinsellik gibi içgüdüler.

Thanatos: Do¤ufltangetirilen ölüme dairiçgüdüler.

rego’dur. Süperego, çocu¤un hareketlerine rehber olan ahlak kurallar›ndan oluflurve gerçek anlamda bir içsel denetçidir. Süperego’nun geliflimiyle, çocuk ebeveyn-lerinin (özellikle hemcins ebeveyninin) ahlaki standart ve de¤erlerini içsellefltirir;bu 3-6 yafllar› aras›nda olur. Süperego’nun geliflimi, önemli bir süreçle, içsellefltir-me süreciyle çok yak›ndan ba¤lant›l›d›r. ‹çsellefltirme (yani toplumsal de¤er vedavran›fllar› kendisininmifl gibi benimseme) süreci tamamland›¤›nda, çocuk do¤ru-yanl›fl aras›ndaki farklar› kendili¤inden bilir, bir yetiflkinin gözetimi olmaks›z›n ge-rekli ahlaki davran›fllar› gösterir hâle gelir. Bunu yapmas›, vicdan geliflimi ve onaba¤l› olarak ortaya ç›kan ahlaki duygular, suçluluk ve utanç, sayesinde olur. Suç-luluk ve utanç duygular› içsel ceza mekanizmas›d›r; bunlar›n geliflmifl olmas› d›fl-sal bir yapt›r›ma gerek b›rakmaz. Çocuk, ihlal davran›fllar›n›n fark›na kendili¤indenvar›r ve etik olmayan hareketlerinden vicdan› sebebiyle kaç›n›r. Özetle, vicdan veiçsellefltirme gibi önemli geliflimsel süreçlerden süperego sorumludur ve 3-6 yaflla-r›ndaki ebeveyn-çocuk iliflkisi süperego’nun gelifliminde çok etkilidir.

‹çsellefltirme nedir? S. Freud’un Psikoseksüel Geliflim Kuram’›na göre hangi kiflilik yap›s›içsellefltirmeyle iliflkilidir? Nas›l? Aç›klay›n›z.

Psikososyal Geliflim Kuram›Psikanalitik kuramdan hareketle Psikososyal Geliflim Kuram›n› oluflturan ErikH. Erikson (1963), sosyal geliflim araflt›rmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Eriksonkuram›nda, her ne kadar Freud’un pek çok fikrini kabul etse de, klasik psikanalitkkuramdan üç önemli noktada ayr›fl›r. Erikson (1963) çocu¤un, pasif biyolojik dür-tülerin esiri olan ve ebeveynleri taraf›ndan flekillendirilen bir varl›k de¤il, çevresi-ne nas›l uyum sa¤layaca¤›n› araflt›ran, merakl›, aktif bir araflt›rmac› oldu¤unu sa-vunur. Çocuk, her bir geliflim döneminin gerekliliklerine baflar›yla uyum göster-mek ve normal geliflimi tamamlamak için sosyal gerçeklerle bafl etmek zorundad›r.‹kinci fark, Freud’a k›yasla Erikson cinsel dürtülere daha az, sosyal ve kültürel etki-lere daha fazla vurgu yapar. Geliflimi, içsel dürtüler ve d›flsal (kültürel-sosyal) ta-lepler aras›ndaki etkileflimin bir sonucu olarak görür. Üçüncü fark, Erikson’a göregeliflim tüm yaflam boyu devam eder. Erikson, insan›n yaflam› boyunca sekiz temelkriz ya da çat›flmadan geçti¤ine inanmaktad›r. Her yeni geliflim döneminde, kifliyeni talepler ve iliflkilerle karfl›laflt›¤›nda yeni bir ikilem ya da çat›flma ortaya ç›kar.Kifli, tutarl› ve kal›c› bir kimlik duygusu gelifltirebilmek için tüm yaflam› kapsayanbu sekiz dönemdeki farkl› meseleleri baflar›yla çözmek zorundad›r.

Erikson taraf›ndan gelifltirilen Psikososyal Geliflim Kuram’›n›n Psikoseksüel Geliflim Ku-ram ile farkl›laflt›¤› noktalar› aç›klay›n›z.

Sosyal geliflim literatüründe, Erikson’›n Psikososyal Geliflim Kuram›, Freud’unPsikoseksüel Geliflim Kuram’›na göre daha çok kabul görmektedir. Bunun sebep-lerinden biri, Erikson’›n, kuram›nda insanlar›n rasyonel ve uyumlu do¤as›na vurguyapmas› ve her bir geliflim dönemi için deneyimlendi¤i gözlemlenebilen sosyal ça-t›flma ve kiflisel ikilemler tan›mlamas›d›r. Bir di¤eri, yaflamdaki temel sosyal mese-lelerin pek ço¤unun (örn. bebeklikte duygusal geliflim, çocuklukta kendilik-kavra-m› geliflimi, ergenlikte kimlik geliflimi gibi), Erikson’›n psikososyal geliflim dönem-lerinde yer bulmas›d›r. Ancak Erikson’›n kuram› geliflimin niçin ve nas›l gerçeklefl-ti¤ini aç›klamada mu¤lak ve yetersiz kald›¤› için elefltirilmifltir. Kal›c› bir kimlik ge-lifltirmek için ergen ne tür deneyimler yaflamal›d›r? Özerklik ve giriflkenlik için gü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Psikososyal geliflim kuram›:Erikson’›n, Freud’unkuram›n› revize ederek,geliflimde sosyo-kültürelbelirleyicilere vurgu yapt›¤›ve sa¤l›kl› psikolojik uyumiçin insanlar›n sekizgeliflimsel dönemdekipsikososyal çat›flmalar›çözmek zorunda oldu¤unuvurgulad›¤› kuram.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ven duygusu niçin önemlidir? Erikson’›n kuram›, geliflimsel süreçleri anlamaya da-ir bu gibi önemli sorular›n cevab›nda aç›klay›c› de¤il, esasen betimleyicidir.

Davran›flç›l›k ve Sosyal Ö¤renme Kuramlar›

Davran›flç›l›k Kuram›Psikanalitik kuram›n bilinçalt› süreçlerle ilgili vurgusuna karfl›n, davran›flç›l›kgözlenebilen davran›fllara odaklanan bir kuram olarak ortaya ç›km›flt›r. Ö¤renmebak›fl aç›s› ya da davran›flç›l›k, ilk olarak John B. Watson (1913) taraf›ndan ortayaat›lm›flt›r. Davran›flç›l›¤›n temel prensibine göre insan geliflimi, d›flsal uyar›c›lar ilegözlenebilen tepkiler (al›flkanl›klar) aras›ndaki iyi ö¤renilmifl ba¤lar›n sonucudur.Bu anlamda davran›flç›l›k, gözlenen davran›fllar›n azalmas› ya da ço¤almas›na se-bep olan mekanizma olarak pekifltirme kavram›n› sunar. Pekifltirme, bir davran›fl›ngelecekte tekrarlanma olas›l›¤›n› veya s›kl›¤›n› art›ran ya da azaltan, o davran›fl› ta-kip eden ödül veya ceza olarak tan›mlanmaktad›r. Ödül, bir davran›fl sonucundahofl bir uyar›c›n›n elde edilmesi ya da nahofl bir uyar›c›n›n ortadan kalkmas›d›r.Ceza ise bir davran›fl sonucunda hofl bir uyar›c›n›n geri çekilmesi ya da nahofl biruyar›c›n›n verilmesidir. Davran›flç› kurama göre ödül, davran›fl›n gelecekte yap›l-ma s›kl›¤›n› art›r›r, ceza ise davran›fl›n s›kl›¤›n› azalt›r.

Watson, bebekleri sosyal deneyimler sonucu al›flkanl›klar gelifltiren bofl levha-lar (do¤ufltan getirdi¤i herhangi bir bilgi ve becerisi olmayan varl›klar) fleklindegörür. Uygun bir e¤itimle toplumun istedi¤i gibi bireylerin yarat›labilece¤ini savu-nur. Watson’›n flu söylemi davran›flç› yaklafl›mdaki anlay›fl› en iddial› flekilde orta-ya koymaktad›r:

“Bana sa¤l›kl› bir düzine çocuk verin, onlar› ailesel özellikleri, ›rklar› ve cinsi-yetlerine bakmadan istedi¤iniz meslekte insanlar hâline getirebilir, onlar› doktor,avukat, tamirci, hatta h›rs›z veya dilenci bile yapabilirim.”

Watson, korku, öfke ve sevgiyi, üzerine davran›fllar›n infla edildi¤i reflekslerolarak görür ve bu duygular›n olumlu ya da olumsuz davran›fllara dönüflmesindenebeveynleri sorumlu tutar. Watson’›n yaklafl›m› bilimsel olmakla birlikte, karmafl›kgeliflim süreçlerini aç›klamada yetersizdir. Keza bu yaklafl›m, görünmeyen hiçbirfleyin bilimsel olarak çal›fl›lamayaca¤›n›, dolay›s›yla psikoloji araflt›rmalar›na konuoluflturmamas› gerekti¤ini savunmufl, de¤er, düflünce gibi soyut kavramlar›n uzunsüre literatürde at›l kalmas›na yol açm›flt›r.

Edimsel Ö¤renme Kuram›Davran›flç› yaklafl›ma katk› getiren bir baflka kuramc› B. F. Skinner’dir. Skinner(1953), çal›flmalar›n› hayvanlarla yapm›fl ve bulgular›n›n ço¤unu insanlara genelle-mifltir. Skinner (1953) geliflimi, çocu¤un davran›fllar›n› takip eden ceza ve ödüllertaraf›ndan pasif olarak flekillenmifl edimsel ö¤renme mekanizmalar› ile aç›klar.Edimsel koflullamada, kifli bir davran›flta bulunur ve bunun çevrede yaratt›¤› etki(olumlu veya olumsuz), bireyin söz konusu davran›fl› daha sonra ne s›kl›kla ger-çeklefltirece¤ine etki eder. Bir baflka deyiflle, davran›fl, sonuçlar› taraf›ndan kontroledilir. ‹stenmeyen davran›fllar› ortadan kald›rmak için de ayn› prensibe dayanandavran›fl de¤ifltirme tekni¤i kullan›l›r.

1960’l› y›llarda psikoloji araflt›rmalar›ndaki “biliflsel devrim”, davran›flç›l›k ak›-m›n›n sadece gözlenebilen davran›fllar›n incelenmesi gerekti¤i önermesine karfl›


Ceza: Bir davran›fl›ngelecekte ortaya ç›kmaolas›l›¤›n› düflüren ya dabask›layan uyaran.

Davran›flç›l›k: ‹nsangeliflimine aitç›karsamalar›n, bilinçalt›güdüler ya da gözlenemeyenfenomenlerden ziyade,kontrollü gözlemlerinyap›labildi¤i davran›fllaradayand›r›lmas› gerekti¤inisavunan psikolojideki birdüflünce okulu.

Edimsel ö¤renme: Üretti¤isonucuna ba¤l› olarak artanya da azalan gönüllüdavran›fllar›n kazan›ld›¤›ö¤renme yaflant›s›.

ç›km›flt›r. Biliflsel yaklafl›ma göre zihnimiz, güdü, niyet, yarg›, tutum, inanç ve de-¤erlerimize temel oluflturur. Dolay›s›yla davran›fl› anlayabilmek için bilifli incele-mek gerekir. Davran›fl›n sadece gözleme izin veren belirgin unsurlar›n›n incelen-mesi, o davran›fl›n do¤as›yla ilgili bilgilerin sadece küçük bir parças›n› anlayabil-memizi sa¤layacakt›r.

Sosyal Ö¤renme Kuram›Sosyal Ö¤renme Kuram›, sosyal davran›fl geliflimini aç›klarken ö¤renme ilkelerininyan› s›ra düflünme, yorumlama gibi çeflitli biliflsel unsurlar›n önemine vurgu yapanbir kuramd›r. Bu kuram›n en önemli isimlerinden biri Alfred Bandura’d›r. Bandu-ra (1977), hayvanlar›n aksine, insanlar›n bilgiyi aktif flekilde ifllediklerini ve bu sa-yede davran›fl ve sonuçlar› aras›ndaki iliflkiyi düflünebildiklerini söyler. Davran›flve sonuçlar› aras›ndaki iliflkiyi düflünebilme özelliklerinden dolay›, insanlar›n ha-reketlerinde ço¤u zaman gerçekte ne deneyimlediklerinden ziyade ne düflündük-leri etkilidir.

Davran›fla dair düflüncenin önemine yapt›¤› vurguyla ba¤lant›l› olarak, SosyalÖ¤renme Kuram›, pekifltireçlerin (veya cezan›n) sadece d›flsal de¤il, içsel de ola-bilece¤ini önerir. Kiflinin kendi hareketlerinin yine kendinde yaratt›¤› sonuçlarönemlidir. ‹fli tamamlad›¤› zaman alaca¤› paradan çok, ifli en iyi flekilde yapman›nhazz› kifliyi güdüler. Bu bak›fl, davran›fl› kontrol etmek için d›flsal pekifltirme ve ce-zan›n neden her zaman ifle yaramad›¤›n› aç›klamaktad›r.

Edimsel Ö¤renme Kuram› ile Sosyal Ö¤renme Kuram› aras›ndaki fark› aç›klay›n›z.

Bandura, sosyal durumlardaki ö¤renmelerin büyük ölçüde taklitle gerçekleflti-¤ini de önerir. Özellikle çocuklar›n yeni sosyal davran›fllar› ö¤renmeleri, önemlibireylerin (örn. ebeveyn, ö¤retmen, arkadafl) davran›fllar›n› gözlemlemeleri ve mo-del almalar›yla olur. Gözlem, gözlenen davran›fl› ve bunun olas› sonuçlar›n› ö¤re-tir. Davran›fl ve sonuçlar› baflkas›nda gözlemledi¤i için bu ö¤renmenin mekaniz-mas› dolayl› pekifltirmedir. Anlaflmazl›k durumunda, anne-babas›n›n sorunu ba¤›-rarak ve kavga ederek çözdü¤ünü gören çocuk, kendisi akranlar›yla çat›flma yafla-d›¤›nda benzer stratejilere baflvuracak, kavga ederek sorununu çözmeye çal›flacak-t›r. Benzer flekilde, s›k›flt›¤›nda ebeveyninin yalan söyleyerek sorunu çözebildi¤inigören çocuk, kendisi de gerekti¤inde ayn› davran›fl› gösterecektir. Dolayl› pekifltir-me, sadece canl› modellerden de¤il, sembolik modellerden de olur (örn. televiz-yon, roman kahramanlar›). Bandura’ya göre, gözleyerek ö¤renmenin meydana ge-lebilmesi için afla¤›daki koflullar›n sa¤lanm›fl olmas› gerekir:

• Dikkat: Taklit edilecek modelin, kiflinin dikkatini çekmifl bir model olmas›.• Hat›rda tutma: Davran›fl›n kodlan›p hat›rda tutulmas›.• Motor üretim: Taklit edilen hareketi do¤ru yapabilmek için gerekli motor

becerilere sahip olma.• Pekifltirme ve güdüsel süreç: Davran›fl›n performans olarak ortaya ç›kmas› için

ya baflkas› taraf›ndan pekifltirilmesi ya da bireyin kendi kendini pekifltirmesi.Klasik ö¤renme kuramc›lar›ndan farkl› olarak Bandura, çocuklar› kendi geli-

flimlerine çok yönlü katk›lar getiren aktif kat›l›mc›lar olarak görür. Bandura, Wat-son’›n çevresel tayin edicilik kavram› yerine, çocuklar›n geliflimlerini etkileyençevreyi yaratmada etkili oldu¤unu savundu¤u karfl›l›kl› tayin edicilik ilkesinibenimser. Buna göre, sosyal geliflim kifli (K), davran›fl› (D) ve çevresi (Ç) aras›nda-ki etkileflimleri yans›tmaktad›r (bkz., fiekil 5.1). Örne¤in, çocuk arkadafl›na sald›ra-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Karfl›l›kl› tayin edicilik:Çocuk ve çevresi aras›ndakietkileflim ak›fl›n›n çift yönlüolmas›; çevrenin çocu¤uetkilemesi, çocu¤un dadavran›fllar›yla çevresiniflekillendirmesi.

rak istedi¤i oyunca¤› elde etti¤inde, oyunca¤a sahip olmak memnuniyet verici birsonuç olarak çocu¤un sald›rgan davran›fl›n› pekifltirir. Bu sonuç ayn› zamanda, sal-d›rgan davran›fla maruz kalan akran›n da çocu¤u zorba olarak görmesine ve ileri-de sald›rgan davran›fllar›yla bafl etmeye çal›flmamas›na sebep olabilir. Özetle, sos-yal ö¤renme kuram›, çocu¤un aktif flekilde flekillendirdi¤i çevresinin, kendi gelifli-mine etki etti¤ini önermektedir.

Sosyal Ö¤renme Kuram›n›n, sos-yal geliflimi anlamadaki yeri önem-lidir. Bandura’n›n araflt›rmalar› özel-likle sald›rganl›¤›n ö¤renilmesindedolayl› pekifltirmenin etkisini orta-ya koymufltur. Cinsiyet rolleri, flid-det, sosyal çat›flma çözme becerisi,olumlu sosyal davran›fllar, aile içiroller, konuflma biçimi vb. pek çokfarkl› özelli¤in gelifliminde sosyalö¤renme önemli bir mekanizmad›r.Öte yandan, Sosyal Ö¤renme Kura-m›, ö¤renme ve geliflimde olgun-laflma ve biyolojiden çok, çevreselve sosyal faktörlerin sorumlu oldu¤unu iddia eder ki bu, kuram›n bireyin kendinehas genetik miras›n› az›msad›¤› elefltirisini getirmifltir.

Biliflsel Geliflim Kuram›Jean Piaget (1932, 1952), geliflim psikologu ve genetik epistemolog olarak kendi-ni bilginin kökenini incelemeye adam›flt›r. Çal›flmalar› insanlar›n nas›l düflündü¤ü,dünyaya nas›l bakt›¤› ve nas›l alg›lad›¤›na odaklan›r. Piaget biyoloji, felsefe ve psi-koloji bilimlerine temellendirdi¤i biliflsel geliflim kuram›nda, çocuklar›n aktif flekil-de etkileflerek ve bu etkileflimler üzerinde düflünerek dünya hakk›ndaki bilgilerinas›l yap›land›rd›¤›na dair önermelerde bulunmufltur.

Piaget, çocuklar›n ne kadar bilip ne kadar düflündüklerinden çok, nas›l düflün-dükleriyle ilgilenir. Örne¤in, çocu¤un renkleri bilmesinden çok, onlar› aç›ktan ko-yuya do¤ru s›ralamas› önemlidir. Piaget, bir dönem kuramc›s›d›r ve geliflimi bir di-zi de¤iflmez s›ra içinde aç›klar. Biliflsel geliflim kuram›nda, gittikçe karmafl›klaflandüflünce sistemlerinin kazan›lmas›ndan söz eder. Çocuk deneyerek, keflfederek,manipüle ederek kendisi için anlaml› bir çevre yaratmaya ve bu süreç içinde dahazengin ve ileri yap›lar oluflturarak bu yap›lar sayesinde dünyay› anlamaya çal›fl›r.Piaget, dönemlerin genetik koda ba¤l› olmad›¤›n› ancak biyolojik e¤ilimlere ba¤l›bir süreç içinde çocuk taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›na inan›r. Geliflme ne içsel olgun-laflmayla ne de d›fltan, yetiflkinlerden gelen ö¤retmelerle ortaya ç›kar. Çocuk, git-tikçe daha ayr›flt›r›lm›fl ve daha karmafl›k biliflsel yap›lar› kendi hareketleriyle orga-nize ederek aktif bir yap›land›rma süreci içinde geliflir.

Her ne kadar Piaget, çocuklar›n say›, uzay, zaman, nedensellik, mant›k gibikavramlar› nas›l gelifltirdiklerine dair çal›flmalar› ile bilinse de ahlaki yarg›lama, ile-tiflim, sosyal bilgi geliflimi ve akranlar›n geliflimi besleyici rolleri konusunda daönemli incelemeleri ve önermeleri vard›r. Piaget sosyal çat›flma, oyun kurallar› vesosyal kurallar hakk›ndaki bilgiler, otorite, özerklik ve adalet kavramlar› gibi konu-larda çocuklarla kapsaml› görüflme ve gözlemler yapm›flt›r. Bu araflt›rmalar› sonu-cunda ahlaki yarg› kuram›n› gelifltirmifltir. Bu kuramda Piaget, çocuklar›n eflitlik


fiekil 5.1

Davran›flMotor tepkilerSözel tepkiler

Sosyal etkileflimler

ÇevreFiziksel çevre

Aile ve arkadafllarDi¤er sosyal etkiler

BireyBiliflsel yeteneklerFiziksel özellikler‹nanç ve tutumlar

B Ç

D

Bandura’n›n(1978) karfl›l›kl›tayin edicilikmodeli

ve hakçal›k anlay›fllar›n›n ve sosyal dünyaya dair bilifllerinin akran etkileflimi yo-luyla geliflti¤ini, akran çat›flmas›n›n çocu¤un bak›fl aç›s› (perspektif) alma, uzlafl› vekarfl›l›kl› sosyal al›fl verifl için olanaklar sundu¤unu savunur. Çocu¤un özellikle er-ken yafllardaki sosyal etkileflimi önemlidir; örne¤in, hakçal›¤›n ne oldu¤uyla ilgilimuhakeme orta çocukluk dönemine kadar geliflir. Sosyal kararlarla (paylaflma, ifl-birli¤i, baflkalar›na zarar vermeden kaç›nma, çat›flma çözme stratejileri vb.) ilgili zi-hinsel flemalar ise 5-10 yafl aras›nda dramatik flekilde de¤iflmektedir.

Piaget’nin kuram›n›n temel yap›s›, sosyal geliflimin evrensel oldu¤u yönünde-dir. Davran›fl (örn. paylaflma ve iflbirli¤i) toplumlarda farkl› flekillerde sergilenebi-lir ama temelleri ayn›d›r. Sosyal becerilerin kazan›lmas›yla ilgili odak noktas›, ye-tiflkin-çocuk etkilefliminden ziyade akran-çocuk etkileflimidir. Yetiflkin-çocuk etki-leflimi bir kültürden di¤erine büyük çeflitlilik gösterebilir ancak akran-çocuk etki-leflimi karfl›l›kl›l›k ve iflbirli¤ine dayan›r ki bu hâliyle evrenseldir. Biliflsel geliflimkuram›n›n bu önermesi farkl› kültürlerde incelenmifl ve sosyal geliflime dair bilgi-mizi ileriye götüren araflt›rmalar› tetiklemifltir.

Di¤er Kuramlar

Etolojik KuramEtoloji, evrim süreçlerinin türe özgü davran›fllar› nas›l flekillendirdi¤ini inceleyenbilim dal›d›r. Buna ba¤l› olarak, etolojik kuram, insan davran›fl›n›n biyolojik temel-lerine vurgu yapar. Etologlar da, Freud gibi, erken deneyimlerin önemli oldu¤unainan›rlar. Etolojik yaklafl›ma göre, baz› davran›fllar›n geliflimi için “kritik dönem”lervard›r. Kritik dönem, geliflen organizman›n, yaflam evresinin k›sa bir parças›ndaçevredeki spesifik etkilere benzersiz flekilde aç›k ve duyarl› oldu¤u dönem olaraktan›mlan›r. Organizma an›lan kritik dönemde bu önemli çevresel unsura maruzkalmazsa geliflim için flart olan deneyim oluflmayacak, organizman›n geliflimi geridöndürülemez flekilde olumsuz etkilenecektir. Bununla ilintili olan bir baflka kav-ram “hassas dönem” kavram›d›r. Hassas dönem, belli beceri ve davran›fllar›n orta-ya ç›kmas› için kiflinin özellikle belli çevresel etkilere daha duyarl› oldu¤u zamandilimini anlat›r. Kifli bu çevresel unsurlara hassas dönemde maruz kalmazsa sa¤l›k-l› geliflimi bundan olumsuz etkilenecek ama bu geri döndürülmez olmayacakt›r.Bu önemli çevresel unsurlara baflka bir zaman diliminde maruz kalma, daha az ol-makla birlikte etkili olacak, bireyin geliflimini flekillendirecektir. Kritik dönem kav-ram›, hayvan geliflimini aç›klamada geçerliyken, hassas dönem, insan gelifliminiaç›klamada çok daha do¤ru bir tan›mlamad›r.

Etologlar, insan yavrusunun, hayatta kalmas›n› ve normal geliflimini destekleyi-ci önceden programlanm›fl pek çok davran›fl sergiledi¤ine inanmaktad›rlar. JohnBowlby (1969), bu yaklafl›ma dayanarak Ba¤lanma Kuram›n› gelifltirmifltir. Ba¤lan-ma kuram›, Freud’un görüflünden esinlenerek ilk yafllardaki ebeveyn-çocuk iliflki-sinin sosyal ve duygusal geliflim için çok önemli oldu¤unu önermifl, bunun gele-cekteki iliflkilere de etki etti¤ini savunmufltur. Ba¤lanma Kuram›, ünitenin ilerikibölümlerinde anlat›lmaktad›r.

Ekolojik Sistemler Kuram›Urie Bronfenbrenner’in (1979) Ekolojik Sistemler Kuram›, farkl› çevresel unsurlara,bu unsurlar›n etkileflimlerine ve çocuk geliflimine do¤rudan ve dolayl› etkilerineodaklan›r. Ekolojik Sistem Modeli’nde çocu¤un geliflimini etkileyen çevresel ba¤-lamlar, iç içe geçen kaplar gibi küçükten büyü¤e do¤ru s›ralanan befl sistem hal-


kas› ile tan›mlan›r. Çocu¤un içinde oldu¤u halka’’mikrosistem’dir. Burada aile,okul, yaflan›lan yak›n çevredeki akran ve oyun ortamlar› gibi çocu¤un çok zamangeçirdi¤i ba¤lamlar yer al›r. Mikrosistem, çocu¤un gelifliminde en fazla etkiye sa-hiptir. ‘Mezosistem’, mikrosistemde yer alan farkl› geliflimsel ba¤lamlar›n birbirle-riyle iliflkisini anlat›r. Çocuk için en anlaml› ba¤lamlar aras›ndaki iliflkiler, çocu¤ungelifliminde önemli rol oynamaktad›r. Örne¤in, aile-okul aras›ndaki iletiflim, ikiba¤lamdaki de¤er ve davran›fl beklentilerinin uyum içinde olmas›, bir ba¤lamdaö¤renilen davran›fllar›n di¤er ortamlara da aktar›lmas› mezosisteme örnek olarakverilebilir. ‘Eksosistem’, çocu¤un içinde yer ald›¤› bir sistem de¤ildir ama çocu¤unmikrosistemindeki iflleyifliyle iliflkilidir. Aile bireylerinin ifl yerleri (örn. ebeveyninçal›flma koflullar›, ifl yerinde yaflad›¤› stres), sa¤l›k hizmetleri (bunlar›n yayg›nl›¤›,aile için hizmetin ulafl›labilirli¤i), ekosistemdeki baz› yap›lard›r. Çocu¤a en uzakolan ‘Makrosistem’de kültürel de¤erler, inanç sistemleri, ideoloji ve gelenekler yeralmaktad›r. Halkalar›n hepsini içine alan ‘kronosistem’ ise yaflan›lan zaman dilimi-ni, o yaflam dilimini betimleyen özellik ve olaylar› (sanayileflme devrimi dönemi,çiçek çocuklar dönemi, bilgisayar ça¤› vb.) anlat›r. Tüm bu sistemler aras›nda kar-fl›l›kl› bir etki vard›r. Bronfenbrenner, sonralar› kuram›n› revize etmifl, yeni Biyo-ekolojik Model’inde, tüm sistemin ortas›nda olan ve farkl› ekolojilerle etkileflen ço-cu¤un mizaç gibi biyolojik temelli özelliklerine de yer vermifltir (Bronfenbrennerve Ceci, 1994).

Bronfenbrenner’in kuram›, geliflimi aç›klamada çevresel etkilerin birbirleriyleve çocukla etkileflerek geliflimi nas›l etkiledi¤ine dair detayl› analizler sunmakta,bu yönüyle çocuk ve ergen geliflimini destekleme programlar›n›n içeri¤ine yöne-lik yararl› bilgiler ortaya koymaktad›r.

SOSYAL DAVRANIfiLARIN GEL‹fi‹M‹NE ETK‹ EDENUNSURLARSosyal geliflim literatürü, kuramlar›n yan› s›ra, daha küçük modellerin yönlendirdi¤içok say›da önemli araflt›rma bulgusu da içermektedir. Bu bulgular, kuramlar›n öner-


fiekil 5.2

Aile

Bak›m Merkeziveya Okul

Oyun Alan›

GeniflAile

Sa¤l›kHizmetleri

EKSOS‹STEM

MAKROS‹STEM

‹fl Yaflam›

Arkadafllar veKomflularKanunlar

De¤erler

Gelenekler

Mezosistem

Mezosistem

Mikrosistem

Birey

Mezosistem

Çocu¤un yak›nçevresi ile olaniliflkileri veaktiviteleri

‹çerideki sistemlerietkileyen de¤erler,gelenekler ve di¤erkaynaklar

Mikrosistemler aras›ndakiba¤lant› (ev/okul/mahalle/çocuk bak›m›)

Çocu¤un içinde yeralmad›¤› ama çocu¤uetkileyen sosyal ortamlar

Bronfenbrenner’inEkolojik SistemlerKuram›

Kaynak: http://explow.com/ecological_systems_theory web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›flt›r.

di¤i savlar›n bilimsel çal›flmalar taraf›ndan ne kadar desteklendi¤ini ve sosyal davra-n›fl›n gelifliminde bunlardan farkl› ne tür etki ve iliflkilerin bulundu¤unu ortaya koy-maktad›r. Ünitenin bu bölümünde, sosyal geliflim literatüründeki di¤er belli bafll›kavramlar ve bunlara dair araflt›rma bulgular› toparlay›c› flekilde ele al›nmaktad›r.

Ebeveyn Davran›fllar›Toplumsallaflma, çocu¤un sosyal geliflimindeki en önemli süreçlerden biridir. Busüreçte, çocuk bireysel farkl›l›klar›n› korurken, ait oldu¤u sosyal sistemin davran›flkurallar›n›, inanç ve de¤erlerini edinir ve böylelikle yaflad›¤› ba¤lamda uyumlu veetkili flekilde var olabilir (Durkin, 1995). Do¤um ile bafllay›p bireyin tüm yaflam›boyunca devam eden bu süreçte, özellikle ilk çocukluk dönemindeki etkiler ve et-kileflimler önemli görülmektedir. Çocu¤un çevresindeki tüm kiflilerle, anne-baba,kardefl, arkadafl, ö¤retmen ve akrabalar›yla olan iliflkileri, toplumsallaflma sürecinekatk›da bulunur. Örne¤in kardefl iliflkisi ele al›nd›¤›nda, araflt›rmalar küçük kardefl-le zaman geçirmesi ve onun ihtiyaçlar›na cevap vermesi beklenen çocuklarda, duy-gu ve düflünce kavrama becerilerinin daha çok geliflti¤ini ortaya koymufltur (Eisen-berg ve Fabes, 1998). Kardefller aras›ndaki bu etki karfl›l›kl›d›r; büyük kardeflin kü-çü¤e ilgi göstermesi kendisinin biliflsel ve duygusal becerilerini gelifltirirken küçükkardefl de ablas› veya a¤abeyini model alarak olumlu veya olumsuz sosyal davra-n›fllar sergileyebilir. Akranlarla olan iliflkilerin toplumsallaflmadaki etkisiyse okul-laflma ile daha belirginleflir. Tüm bu iliflkiler çocu¤un geliflim süreci içinde önemtafl›rken, okul öncesi dönemdeki sosyal geliflimde en belirleyici olan›n ebeveyn-ço-cuk iliflkisi oldu¤u düflünülmektedir (Parke ve ark., 2002). Bu bölümde çocu¤unsosyal geliflimine etki eden temel çocuk yetifltirme davran›fllar› anlat›lmaktad›r.

Aç›klay›c› Ak›l Yürütme Olumlu sosyal geliflime katk›da bulunan en önemli ebeveyn davran›fllar›n›n bafl›n-da aç›klay›c› ak›l yürütme gelmektedir. Aç›klay›c› ak›l yürütmede, anne-babaçocu¤una olumsuz davran›fl›n›n baflkalar› için do¤urdu¤u sonuçlar› anlatarak is-tenmeyen bu davran›fl› de¤ifltirmeyi amaçlar (Eisenberg ve ark., 2006). Burada he-deflenen sadece istenmeyen davran›fl›n o an için b›rak›lmas› de¤il, o davran›fl›nneden yap›lmamas› gerekti¤inin çocuk taraf›ndan anlafl›lmas› ve benimsenmesidir.Bu yöntemde, çocu¤un baflkalar›n›n bak›fl aç›s›n› almas›n› sa¤lamaya yönelik (“SenAli’nin oyununu bozdu¤unda sence o ne hissetti?”) veya davran›fl›n›n sonuçlar›nayönelik (“Bu davran›fl›n beni çok hayal k›r›kl›¤›na u¤ratt›.”) de¤iflik aç›klamalarkullanmak mümkündür. Anne-babalar›n genel olarak çocuklar›na s›cak ve duyarl›davrand›klar› ailelerde bu aç›klamalar çocuk taraf›ndan daha çok benimsenmekteve dolay›s›yla daha da belirgin bir pozitif etki sa¤lamaktad›r. Biliflsel geliflimin he-nüz bafllar›nda oldu¤u için yap›lan aç›klamalar› anlamayaca¤› düflünülen 1-2 ya-fl›ndaki çocuklara bile davran›fl›n›n sonuçlar›n›n belirgin ve güçlü flekilde söylen-mesi, sadece yapmay› b›rakmas›n› söylemekten çok daha etkilidir.


Aç›klay›c› Ak›l Yürütme: Birdavran›fl›n baflkalar› içindo¤urdu¤u sonuçlar›anlatan ve davran›fl›n nedenyap›lmas› ve yap›lmamas›gerekti¤ini çocu¤a aç›klayançocuk yetifltirme davran›fl›.

Çocukta istenilmeyen davran›fl›n olumsuz sonuçlar›n›n de¤il de istenilen davra-n›fl›n olumlu sonuçlar›n›n ön plana ç›kar›lmas› da etkili bir baflka yoldur. Örne¤in,yard›m ederse karfl›s›ndaki kiflinin sevinece¤i söylenen çocuklar, yard›m etmezsekarfl›s›ndakinin üzülece¤i söylenen çocuklardan daha çok yard›m etmektedir (Gru-sec ve ark., 2002).

Model AlmaSosyal Ö¤renme Kuram›’nda önerildi¤i gibi, çocuklar, sosyal davran›fllar› bir bafl-kas›n› örnek alarak ve taklit ederek de ö¤renebilirler. Ev ortam›nda yard›mlaflma,paylaflma, iflbirli¤i ve olumlu davran›fllara dair de¤erler gibi konular üzerine çokkonuflulmas› da çocuklar›n daha çok olumlu sosyal davran›fl göstermeleriyle ba¤-lant›l›d›r. Model al›nan kifli, çocuk taraf›ndan etkili ve güçlü olarak alg›lan›yorsaveya sevilen biriyse davran›fllar›n›n taklit edilme olas›l›¤› daha yüksektir. Sonrakiy›llarda akranlar›n etkisi artacak olmakla birlikte, okul öncesi dönemde anne-ba-balar en çok model al›nan kiflilerdir. Ebeveynler, kendi tutum ve davran›fllar› ileçocuklar›na olumlu ve olumsuz sosyal davran›fllar için kaynak olufltururlar. Örne-¤in, babas›n› bir komflunun eflyalar›n› tafl›mas›na yard›m ederken gören çocuk,kendisi yaln›z bafl›nayken de yard›m gerektiren durumu daha çabuk alg›lay›p uy-gun davran›fllar› daha kolayl›kla gösterebilir. Benzer biçimde, baflkalar›n›n ihtiyaç-lar›n› görmezden gelen veya gerekli yard›m davran›fllar›n› göstermekte isteksizdavranan ebeveynlerin çocuklar› da bu davran›fllar› örnek al›rlar.

Anti-sosyal davran›fllar da aynen yard›m etme davran›fl› gibi gözlem ve model-leme yolu ile kazan›labilir. Örne¤in, anne veya babas› vurma, itme, tekmeleme,hakaret etme veya yalan söyleme gibi davran›fllar gösteren çocuk, bu davran›fllar›gözlemleyerek sosyal davran›fl da¤arc›¤›na ekler. Anne-baba gibi sevilen, etkin veönemli figürler taraf›ndan gösterilen bu davran›fllar, çocuk taraf›ndan yap›lmas› ka-bul gören, onaylanan ve uygun davran›fllar olarak alg›lan›r. Çocuk bu süreçte, ki-fliler aras› sorun yafland›¤›nda sald›rgan davran›fl göstermeyi veya yalana baflvur-may› bir çözüm yolu olarak görmeyi ö¤renir ve hâlihaz›rda repertuar›nda olan bu


Kaynak: http://www.singleparentcenter.net/child-behavior-issues/ web Sitesinden 18.05.2012 tarihindeal›nm›flt›r.

Resim 5.2

Çocu¤unaaç›klay›c› ak›lyürütme ileolumsuzdavran›fl›n›nsonucunuaç›klayan bir anne

davran›fllar› “gerek” duydu¤unda kullan›r. K›saca, hem olumlu hem de olumsuzsosyal davran›fllar söz konusu oldu¤unda ebeveynleri model alarak ö¤renme etki-li bir yoldur.

Ödül ve Ceza ‹stenilen davran›fl› art›rmak için, söz konusu davran›fl›n hemen ard›ndan çocu¤uödüllendirmek de etkili bir yöntem olabilir. Sosyal ödüller, özellikle kiflilik özellik-lerine yönelik at›flar (“Sen çok yard›msever, çok iyi kalpli bir çocuksun.”) çocuktaolumlu benlik alg›s›n› güçlendirmekte ve böylelikle uyumlu davran›fllar›n› art›r›c›etki yapmaktad›r. ‹stenen davran›fl yap›ld›¤›nda hediye verme gibi maddesel ödül-ler de olumlu sosyal davran›fllar› k›sa vadede artt›rabilmekle birlikte, çocu¤un yap-t›¤› davran›fl› d›flsal bir nedene ba¤lamas›na sebep olmaktad›r. Bu yöntem, çocu-¤un ancak bir baflkas› istedi¤inde ve iyi bir sonuç (hediye) alabilece¤i zamanolumlu davran›fl göstermesine yol açabilmektedir.


Resim 5.3

Annesininkulland›¤› fizikselceza yönteminimodel alarakoyuncak bebe¤ineuygulayan birçocuk

Kaynak: http://www.ethicsoup.com/2010/04/do-you-want-a-spanking-it-doesnt-work-spanking-creates-ag-gression.html web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›flt›r.

Resim 5.4

Çocu¤unu sözelolarakcezaland›ran biranne

http://paintermommy.com/a-moms-guide-to-reading-a-childs-behavior web sitesinden 18.05.2012tarihinde al›nm›flt›r.

Güç Kullan›m›Güç kullan›m› ve cezaland›r›c› teknikler ise çocu¤un o anki itaatini artt›rmakla bir-likte, ileride suça giren davran›fllar›n s›klaflmas›na sebep olmakta, yani hedeflene-nin aksine, çocu¤un uyumlu davran›fllar› daha az göstermesine yol açmaktad›r.Araflt›rmalar, fliddete dayal› fiziksel disiplin yöntemlerinin (örn. tokat atma, sarsma,dayak atma) çocuklardaki duygusal ve davran›flsal problemleri fazlalaflt›r›c› etkiyesahip oldu¤unu göstermektedir (Gershoff, 2002; Graziano, Hamblen ve Plante,1996; McCord, 1996). fiiddete dayal› disiplin yöntemleri çocu¤un fiziksel sa¤l›¤›n-da bozulman›n yan› s›ra, özgüvende zedelenmeye, depresyon, kayg› bozukluklar›ve anti-sosyal davran›fl problemlerinde art›fla yol açmaktad›r.

Çocuklar›n sosyal geliflimine etki eden belli bafll› ebeveyn davran›fllar›n› belirtiniz ve budavran›fllar›n çocuklardaki sosyal geliflimi nas›l etkiledi¤ini anlat›n›z.

Ebeveyn Davran›fllar› ve Sosyal Geliflime Dair ToparlamaBu bölümden de anlafl›laca¤› üzere çocu¤a gösterilen ilgi ve duyarl›l›k, sosyal ge-liflim için çok önemlidir. Demokratik tutum, anne-babalar›n çocuklar›n› birey ola-rak kabul ettikleri, ayn› zamanda kontrolü de elden b›rakmad›klar› bir çocuk ye-tifltirme stilidir. Bu tutumu benimseyen anne-babalar, çocuklar›n›n yafl ve mizaçözelliklerini de göz önünde bulundurarak makul kurallar koyar, bu kurallar› ne-denleriyle birlikte çocu¤a anlat›r ve kurallara uyulmas›n› beklerler. Demokratik tu-tumun benimsendi¤i ailelerde, kurallar konulduktan sonra tutarl› flekilde uygulan›rancak gerekti¤inde de bu kurallar sorgulan›r, esnetilir ve de¤ifltirilir. Bu aile tipin-de yayg›nl›kla kullan›lan aç›klay›c› ak›l yürütme, Türkiye’de genel olarak anne-ba-balar›n az baflvurduklar› bir disiplin yöntemidir. Ülkemizde ebeveynlerin, özellik-le e¤itim düzeyi daha düflük anne-babalar›n, yayg›nl›kla k›sa ve direktif veren,aç›klay›c› olmayan sözel ifadeler kulland›klar› ve sorgusuz itaat bekledikleri bulun-mufltur (Küntay ve Ahtam, 2004; Nacak, Ya¤murlu, Durgel ve van de Vijver, 2011).Daha önceki bölümlerde de belirtildi¤i gibi, aç›klamas›z itaat bekleyerek çocu¤unistenmeyen bir davran›fl› yapmas› engellenebilir. Ancak bu disiplin yöntemi, ço-cukta perspektif al›m›, baflkalar›n›n ne hissetti¤ini ve düflündü¤ünü kavrayabilmeve bir davran›fl› isteyerek yapma (veya isteyerek, kendili¤inden olumsuz davran›fl›yapmama) gibi hedef olan as›l becerilerin geliflmesini desteklemeyecektir. Anne-babalar›n, olumlu ve olumsuz davran›fllar›n sonuçlar›na yönelik aç›klama yapma-lar›, konuflmalar›nda duygu içeren ifadeler kullanmalar›, kendilerinin ve baflkalar›-n›n his ve düflüncelerinden söz etmeleri çocuklar›n duygu geliflimini h›zland›rma-ya yard›m edecek, empati ve olumlu sosyal davran›fllar› artt›r›c› etki yapacakt›r.Hem sözel yolla yard›mlaflma, paylaflma gibi sosyal davran›fllar›n önemini belirtenhem de bizzat kendisi olumlu davran›fl sergileyen ebeveynler çocuk için iyi birermodel olacakt›r. Devaml›l›k gösteren olumlu davran›fllar›n›n ebeveyn taraf›ndanfark edilip övgüyle pekifltirilmesi (“Bugün parkta Ahmet’e ne güzel davrand›n yi-ne.” gibi) de çocukta bu davran›fllar› tekrarlama iste¤ini artt›racakt›r. Olumlu dav-ran›fl›n› samimi flekilde övmek ve sevecenlik göstererek takdir edildi¤ini hissettir-mek (örn. kucaklamak), çocu¤un ileride de ayn› be¤enilen davran›fl› gösterme ola-s›l›¤›n› yükseltecektir. Çocuk olumsuz bir davran›fl sergiledi¤inde ise onun hoflunagitmeyecek ama ayn› zamanda ona fiziksel veya duygusal aç›dan zarar vermeye-cek disiplin yöntemleri seçmek önemlidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Mizaç Sosyal geliflime etki eden içsel unsurlar›n bafl›nda mizaç gelir. Mizaç, bebekli¤in er-ken dönemlerinde de gözlemlenebilen, duygu, davran›fl ve dikkat süreçlerindeki bi-reysel farkl›l›klar› anlat›r. Mizaç özellikleri çevreye göre bir miktar de¤iflebilmeklebirlikte, esas olarak biyolojik kökenlidir (Rothbart ve Bates, 1998). Yak›nlaflma/çe-kingenlik, uyumluluk, tepkilerin yo¤unlu¤u, dikkat süresi, ritmiklik (biyolojik dü-zenlilik), uyar›lma efli¤i ve aktivite düzeyi mizaç özelliklerinden sadece baz›lar›d›r(Thomas ve Chess, 1977). Mizaç çal›flmalar›n›n bafllad›¤› ilk y›llarda, çocuklar buözelliklerine göre, kolay, zor ve yavafl al›flan olmak üzere üç grupta s›n›fland›r›lm›fl-t›r (Thomas ve Chess, 1977). Uyku ve beslenme düzenlerinde problem olmayan, de-¤iflikliklere uyum gösterebilen, sakin huylu çocuklar “kolay mizaçl›” olarak tan›m-lanm›flt›r. “Zor mizaçl›” çocuklar, düzensiz uyku ve beslenme al›flkanl›klar›na sahip,yenili¤e ve de¤iflikli¤e kolay uyum gösteremeyen, negatif duygu durumu (örn. k›z-g›nl›k, h›rç›nl›k) kuvvetli olan çocuklard›r. “Yavafl al›flan” çocuklar ise yenili¤e vede¤iflikli¤e uyumda iki uç nokta aras›nda yer alan, zor çocuklara göre daha az olum-suz tepki veren, az hareketli ve zaman zaman h›rç›n olabilen çocuklard›r.

Pek çok mizaç özelli¤ine tek tek bakmak yerine, çocuklar› mizaçlar›na göre buflekilde ay›rmak daha pratik görünse de bu tarz bir s›n›fland›rma özellikle “zor”olarak adland›r›lan çocuklar için olumsuz sonuçlar getirebilmektedir. “Zor” s›fat›y-la etiketlenen çocuk, kendine dair olumsuz alg› gelifltirebilmekte, bu da çocu¤unkendinden beklentilerini olumsuz flekilde etkileyerek çeflitli davran›fl sorunlar›nayol açabilmektedir. Böyle bir etiketleme, di¤er insanlar›n da çocuktan beklentile-rini ve ona yönelik tutum ve davran›fllar›n› istenmeyen yönde etkileyebilecektir.

Mizaç özelliklerinin tümünü ayr› ayr› ele alman›n güçlü¤ü, s›n›fland›rma yap-man›n ise belirgin sak›ncalar›, araflt›rmac›lar› yeni bir yaklafl›m aray›fl›na itmifltir.Bugün en kabul gören yaklafl›m çocuklar›n de¤il, mizaç özelliklerinin boyutlaraayr›larak incelenmesi gerekti¤idir. Buna göre çocuk mizac› üç temel boyutta ince-lenebilir: (a) Olumsuz tepkisellik; k›zg›nl›k, a¤lama, s›zlanma ve m›zm›zlanmagibi yüksek yo¤unluktaki tepkileri, (b) S›cakkanl›l›k-çekingenlik; yeni durumve insanlara yaklaflma ya da tersine uzaklaflma e¤ilimini, (c) Sebatkârl›k; bir ifleuzun süre dikkatini yo¤unlaflt›rabilme kapasitesini ve ifli tamamlay›ncaya kadarüzerinde çal›flmaya devam etme e¤ilimini (Sanson, Hemphill, Yagmurlu veMcClowry, 2011) anlat›r. Bu üç boyut s›ras›yla, mizac›n duygu, davran›fl ve dikkatsüreçleriyle iliflkilidir.

Günümüz psikoloji literatürü mizac› hangi temel boyutlarda incelemektedir? ‹simlerinibelirtiniz ve aç›klay›n›z.


Mizaç: Bebekli¤in çok erkendönemlerinden itibarengözlenebilen, duygu,davran›fl ve dikkatsüreçlerindeki biyolojikkökenli bireyselfarkl›l›klard›r.

Resim 5.5

Yüksek seviyedeolumsuz tepkisellikgösteren bir bebek

Kaynak: http://www.kidspot.com.au/Baby-development-Social-and-emotional-Separation-anxiety-tips+5253+461+article.htm web sitesinden 18.05.2012 tarihinde al›nm›flt›r.

Olumsuz Tepkisellik:K›zg›nl›k, a¤lama, s›zlanmave m›zm›zlanma gibi yüksekyo¤unluktaki tepkileri içerenmizaç özelli¤i. Mizac›nduygu düzenlemeye dairboyutu.

S›cakkanl›l›k-Çekingenlik:Yeni durum ve insanlarayaklaflma ya da uzaklaflmadavran›fllar›n› içeren mizaçözelli¤i. Mizac›n davran›fldüzenlemeye dair boyutu.

Sebatkârl›k: Bir ifle uzunsüre dikkatiniyo¤unlaflt›rabilmekapasitesi ve iflitamamlay›ncaya kadarüzerinde çal›flmaya devametme e¤ilimini içeren mizaçözelli¤i. Mizac›n dikkatdüzenlemeye dair boyutu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Bu mizaç boyutlar›, baflta sosyal ve duygusal geliflim olmak üzere, çocuk geli-fliminin pek çok farkl› alan›yla ba¤lant› göstermektedir. Olumsuz tepkisellik düze-yi düflük olan, daha az sinirlenen çocuklar, duygu ve davran›fllar›n› daha iyi kon-trol edebilen ve sosyal becerisi daha yüksek olan çocuklard›r (Eisenberg ve Fabes,1998). ‹çinde sosyallik ve utangaç olma gibi özellikleri bar›nd›ran ‘s›cakkanl›l›k-çekingenlik’ mizaç boyutu da olumlu sosyal davran›fllarla yak›ndan iliflkilidir (Ya¤-murlu, Köymen ve Sanson, 2005). S›cakkanl› çocuklar, yard›mlaflma ve paylaflmagibi davran›fllar› çekingen mizaçl› çocuklara göre daha çok göstermektedir. Orta-m›n ve kiflilerin yeni olmas› s›cakkanl› çocuklar›n olumlu sosyal davran›fl düzeyinipek etkilemezken çekingen ve ürkek mizaçl› çocuklar, benzer davran›fllar› dahaçok tan›d›k çevrelerde ve ancak kendilerinden talep edildi¤inde göstermektedir.Dikkat süreçlerindeki mizaç farkl›l›klar› da olumlu sosyal davran›fllar üzerinde be-lirleyicidir. Dikkatini daha uzun süre yo¤unlaflt›rabilen çocuklar, sosyal ortamdakiipuçlar›n› daha iyi yakalayabilmekte ve dolay›s›yla yard›m ve paylaflma gerektirendurumlar› daha h›zl› ve do¤ru alg›layabilmektedir (Eisenberg ve ark., 1998). Olum-lu sosyal davran›fllar›n yan› s›ra, sosyal ve duygusal geliflim alanlar›ndaki istenme-yen sonuçlar da çocu¤un mizaç özellikleriyle iliflkilidir. Bir örnek vermek gerekir-se olumsuz tepkisellik (kolay sinirlenme vb.) ve dikkatini yo¤unlaflt›rmada güçlük,sald›rganl›k gibi anti-sosyal davran›fl problemleri için risk faktörü olan mizaç özel-likleri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Sanson ve ark., 2011).

Ebeveynlerin çocuk yetifltirme tutumlar›n›n ve çocu¤un mizac›n›n sosyal gelifli-me etkileri birbirlerinden tümüyle ba¤›ms›z de¤ildir. Çocuk yetifltirme ve mizac›netkileflimi de sosyal geliflimde önemli rol oynamaktad›r. Araflt›rmalar, benzer miza-ca sahip ama anneleri farkl› çocuk yetifltirme tutumlar› gösteren çocuklar›n sosyaldavran›fllar›nda belirgin farkl›l›klar oldu¤una iflaret etmifltir. Örne¤in, annesi ceza-land›rma davran›fl›n› s›k gösteren tepkisel mizaçl› bir çocuk, annesi aç›klama ya-pan, bir davran›fl›n neden yap›lmamas› gerekti¤ini anlatan tepkisel mizaçl› bir di-¤er çocuktan daha fazla davran›fl problemi gösterebilmektedir (Thomas, Chess veBirch, 1968). Aç›klay›c› ak›l yürütme davran›fl›n›n anne taraf›ndan seyrek kullan›l-mas›, s›cakl›k ve flefkatin az olmas›, özellikle tepkisel mizaçl› çocuklar›n geliflimiiçin tehlike oluflturmaktad›r. Benzer flekilde, hareketli ve d›fladönük mizaç tek ba-fl›na de¤il ama ebeveynin fiziksel cezas› ile birleflti¤inde çocukta davran›flsal prob-lemlere yol açmaktad›r. Ebeveyn, ayn› derecede hareketli ve d›fladönük bir çocukiçin, onun enerjisine uygun, olumlu bir disiplin yöntemi kulland›¤›nda ise çocu¤unsosyal uyumu artmaktad›r.

Buradaki mesele, zorlay›c› olabilen mizaç özelliklerinin, baz› olumsuz ebeveyndavran›fllar› ile birlikte görülme olas›l›¤›n›n yüksek olmas› durumudur. Bu durumflöyle aç›klanabilir: Belirli mizaç özellikleri olan çocuklar›n, örne¤in tepkiselli¤iyüksek çocuklar›n anne-babalar› ceza kullanmaya, di¤er mizaç özelliklerine sahip,örne¤in daha az a¤layan çocuklar›n anne-babalar›ndan daha e¤ilimlidirler. Bununsebepleri çeflitli olabilir: Anne ve çocuk paylaflt›klar› kal›t›msal özellikler sebebiy-le benzer düzeyde “k›zg›n” ve tepkisel olabilirler. Veya anne ve çocuk, paylaflt›k-lar› çevrenin zor koflullar› sebebiyle bu özellikleri gösteriyor olabilirler. Bir di¤eranlat›mla, aile ortam›ndaki olumsuz koflullar çocu¤un daha tepkisel, daha hassasveya hareketli olmas›na sebep olurken annenin de stresini yükselterek fliddet kul-lanmas›n› art›r›yor olabilir. Benzer flekilde, çocu¤un zorlay›c› mizaç özellikleri, an-nenin fiziksel yöntemlere baflvurma ihtimalini art›rabilirken annenin erken dönem-lerden itibaren fiziksel ceza kullan›yor olmas›, çocu¤un tepkiselli¤ini ve olumsuzduygulan›mlar›n› daha da kuvvetlendiriyor olabilir. Her durumda, çocuk ve ebe-


veyn iliflkisinde, bebeklik döneminden bafllayarak ortaya ç›kabilen bu olumsuz et-kileflim, bir k›s›r döngü hâlinde, çocuklar›n uzun vadede sald›rgan davran›fl göster-meleri ve uyum bozukluklar› gelifltirmeleriyle sonuçlanabilmektedir (Patterson,DeBaryshe ve Ramsey, 1989). Burada fark›nda olunmas› gereken, mizaç özellikle-ri nas›l olursa olsun (tepkisel, korkulu, çekingen, vb.), ilk y›llarda genel olarak ço-cuklar›n davran›flsal problemler göstermedi¤i veya ortaya ç›kabilen problemlerinönlenebilecek düzeyde oldu¤udur.

BA⁄LANMABa¤lanma kifliye de¤il iliflkiye dair bir özelliktir. Bu anlat›mdan yola ç›k›nca, kifli-nin farkl› insanlarla olan iliflkilerindeki ba¤lanmalar›n›n, farkl› niteliklerde olabile-ce¤i anlafl›lmaktad›r. Araflt›rmalar anne-çocuk ve baba-çocuk aras›ndaki ba¤lanma-lar›n, farkl› özelli¤e sahip olabilece¤ini ortaya koymaktad›r (van IJzendoorn ve deWolff, 1997). Yine de çocu¤un anneyle olan ba¤lanma iliflkisi, genel olarak di¤eriliflkilerindeki ba¤lanmalar ile daha benzer nitelik göstermektedir (Rosen ve Roth-baum, 1993). Bir baflka deyiflle, çocu¤un anneyle aras›nda güvenli bir ba¤lanmailiflkisi varsa çocu¤un di¤er kiflilerle olan iliflkilerinde de güvenli ba¤lanma göz-lemlenme ihtimali daha yüksektir. Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma, çocu¤unfarkl› alanlardaki geliflimiyle de büyük ölçüde ba¤lant›l›d›r. Tüm bu sebeplerle, ge-liflim psikolojisi literatürünün en çok odakland›¤› ba¤lanma iliflkisi anne ile çocukaras›nda oland›r. Duygusal ba¤ niteli¤indeki bu iliflki güvenli, kaç›nan ve kayg›l›-karars›z olmak üzere üç temel tipte incelenirken (Ainsworth, Blehar, Waters veWall, 1978), sonraki y›llarda bu s›n›fland›rmaya da¤›n›k ba¤lanma türü de eklen-mifltir (Main ve Solomon, 1986).

Anne-çocuk ba¤lanma iliflkisini araflt›ran çal›flmalar›n önemli bir bölümü, anne-nin çocuk yetifltirme davran›fllar›n› incelemekte ve anne ile çocuk aras›ndaki ba¤-lanman›n niteli¤ini, sadece annenin özelliklerine bakarak anlamaya çal›flmaktad›r.Ne var ki ba¤lanman›n bir iliflki özelli¤i olmas›, annenin özelliklerinin yan› s›ra ço-cu¤un özelliklerinin de irdelenmesini gerektirmektedir. Bunlar›n aras›nda mizaçyine dikkat çekicidir. Çocu¤un mizaç özellikleri ile annenin davran›fllar› bebekli-¤in ilk zamanlar›ndan itibaren yak›n iliflki içindedir ve bu iliflkideki uyum, çocu-¤un pek çok alandaki geliflimini oldu¤u kadar ebeveyni ile olan ba¤lanma iliflkisi-ni de belirgin flekilde etkilemektedir.

Ba¤lanma Kuram›nda irdelenen çocuk-ebeveyn ikilisi aras›ndaki ba¤lanma ilifl-kisi, tipik olarak Yabanc› Ortam Testi (Strange Situation Test) ad› verilen çal›flmayöntemiyle ölçülmüfltür (Ainsworth ve ark., 1978; Bowlby, 1969). K›saca anlatmakgerekirse bu yöntemde, 1-2 yafl çocuklar› bir oyun odas›nda gözlemlenir; yaklafl›k20 dakika boyunca çocuk, annesi ve/veya bir yabanc› (araflt›rmac›) ile oyun oda-s›nda zaman geçirir. Anne ve yabanc› belirli aral›klarla odadan ç›karlar; çocuk bel-li bir süre yabanc› ile odada yaln›z kal›r, belli bir süre ise tamamen kendi bafl›na-d›r. Çocu¤un bu durumlara verdi¤i tepkiler (örn. oyuncaklarla oynama, anneninyoklu¤u, odaya dönüflü ve yabanc›yla kalma s›ras›nda gösterdi¤i davran›fl ve duy-gular) kaydedilir ve kodlan›r. Bu yöntem, anne ile çocuk aras›ndaki ba¤lanman›nniteli¤inin gözlemlenmesine olanak verir. Güvenli ba¤lanma iliflkisinde çocuk,annesini çevreyle olan iliflkisinde güven verici bir dayanak görür, güvenli bir limanolarak kullan›r. Annelerinin yoklu¤unda huzursuzluk ve s›k›nt› belirtileri gösterenbu çocuklar, anneleriyle yeniden bir araya geldiklerinde k›sa sürede sakinleflerekçevrelerini keflfetmeye devam ederler. Bu tip ba¤lanmada anneler çocu¤un ihti-yaçlar›yla ilgili, uyar›lar› (örn. çocu¤un a¤lamas›) ve çocu¤un özelliklerini fark et-


Güvenli Ba¤lanma:Çocu¤un, annesini çevre ileolan iliflkisinde güven vericibir dayanak olarakkulland›¤› ba¤lanmafleklidir.

me konusunda duyarl›, s›cak ve tutarl›d›rlar. Güvensiz ba¤lanma tiplerindenolan, kaç›nan türdeki ba¤lanma iliflkisinde ise çocukta anneye kay›ts›zl›k gözlem-lenir; annenin odadan ç›kmas› çocukta kayda de¤er bir kayg› ve üzüntü olufltur-maz. Odada annenin veya yabanc›n›n olmas›, çocuk için büyük fark yaratmaz.Üçüncü tip olan kayg›l›-karars›z türdeki güvensiz ba¤lanma iliflkisinde ise anne-nin varl›¤›nda bile korkulu ve endifleli, anneye çok yak›n olma ihtiyac› gösteren,oyuncaklarla oynamak için anneden uzaklaflmada isteksiz, anne odadan ayr›l›pdöndü¤ünde kayg›s› kolay yat›flmayan bir çocuk vard›r. Annenin odadan ayr›lma-s› çocukta büyük endifle ve üzüntü yarat›r; anne odaya döndükten sonra bile ço-cu¤un anneye tepkisi devam eder, endiflesi yat›flmaz, anneden ayr›l›p oyuncakla-ra yönelemez. Da¤›n›k ba¤lanmada ise çocukta birbiriyle çeliflen davran›fllar (örn.anneye yaklaflma ve anneden kaç›nma) eflzamanl› olarak görülür.

Ba¤lanma, Mizaç ve Çocuk YetifltirmeAnne-çocuk ba¤lanma iliflkisinin niteli¤i ile çocu¤un mizaç özellikleri ve ebeveyndavran›fllar› aras›ndaki ba¤lant›ya dair literatürde farkl› yaklafl›mlar vard›r. Bir yak-lafl›ma göre, ana-babal›k davran›fllar›ndaki duyarl›l›k, güvenli ba¤lanma iliflkisinde-ki farkl›l›klar›n temel sorumlusudur. Yani çocu¤un mizaç özellikleri ne olursa ol-sun, çocu¤un ihtiyaçlar›na karfl›l›k verebilen ve davran›fllar›n› çocu¤un bireyselözelliklerine göre uyarlayabilen ebeveyn, güvenli ba¤lanma iliflkisini oluflturabilir.Bu yaklafl›m› savunan araflt›rmac›lar, uygun bak›m koflullar› sa¤land›¤›nda, zor mi-zaca sahip çocu¤un da güvenli ba¤lanma iliflkisi kuraca¤›n›, benzer flekilde, kolaymizaca sahip çocu¤a duyars›z ve olumsuz davran›ld›¤›nda, güvensiz ba¤lanma ilifl-kisi oluflaca¤›n› öne sürmüfllerdir (Sroufe, 1985).


Resim 5.6

Yabanc› OrtamTesti: Anne odadanç›karak çocu¤unubir süre yabanc› birkifli ile yaln›zb›rak›r.

Kaynak: http://blog.lib.umn.edu/paldr001/myblog/2011/11/the-strange-situation.html web Sitesinden18.05.2012 tarihinde al›nm›flt›r.

Güvensiz Ba¤lanma:Çocu¤un, annesi ile güvenliba¤lanma gelifltirmedi¤idurumlarda oluflanba¤lanma biçimidir. Üçtürde güvensiz ba¤lanmaolabilir: Kaç›nan, Kayg›l›-karars›z ve Da¤›n›k.

Resim 5.7

A¤layan çocu¤unas›cak ve duyarl› birflekilde tepki verenbir anne

Kaynak: http://www.ayushveda.com/tips-to-handle-the-temperament-of-your-child/ web sitesinden18.05.2012 tarihinde al›nm›flt›r.

Di¤er bir yaklafl›m ise güvenli ve güvensiz ba¤lanma iliflki türlerinin asl›nda ço-cu¤un mizaç özelliklerinin birer yans›mas› oldu¤unu savunmaktad›r (Campos, Bar-rett, Lamb, Goldsmith ve Sternberg, 1983; Kagan, 1982). Bu görüfle göre, çocukla-r›n yabanc› ortam testi s›ras›nda gösterdikleri davran›fllar, çocuk mizac›n›n kendi-sinden baflka bir fley de¤ildir. Örne¤in, annesiyle güvensiz ve kaç›nan türde ba¤-lanma iliflkisi oldu¤u söylenen bir çocu¤un, anne ile ayr›lma s›ras›nda çok fazla en-diflelenmemesi ve yeniden bir araya gelme s›ras›nda kaç›nma davran›fllar› göster-mesi, sakin mizac›n›n bir yans›mas›d›r. Benzer flekilde, kayg›l›-karars›z olarak s›n›f-land›r›lan ba¤lanma türünde gözlemlenenin, asl›nda çocu¤un kolay endiflelenen,duyarl› mizac› oldu¤u, buna karfl›l›k güvenli ba¤lanma iliflkisinde görülenin, ortadüzeyde endifle ve s›cakkanl›l›k e¤ilimi oldu¤u görüflü ortaya at›lm›flt›r. Ancak son-raki y›llarda yap›lan daha kapsaml› araflt›rmalar, mizac›n ve ba¤lanma tarz›n›nfarkl› kavramlar oldu¤unu göstermifltir. Buna göre, ikili iliflkinin bir niteli¤i olanba¤lanma, bireysel davran›fl örüntüsü olan mizaca indirgenmemelidir.

Ba¤lanma literatüründeki bu kavramsal tart›flmalar›n bugün vard›¤› nokta, ebe-veynin s›cakl›k ve duyarl›l›¤›n›n, çocu¤un özellik ve ihtiyaçlar›na cevap verme ko-nusunda hassas ve tutarl› davran›fllar›n›n, güvenli ba¤lanma iliflkisi için gerekli ze-mini oluflturdu¤udur (Kochanska, 1998). Ebeveynin duyarl›l›¤› düflük ve disiplindavran›fllar› olumsuz ise çocukla ba¤lanma iliflkisi güvensiz olmaktad›r. Mizaç isegüvensiz ba¤lanman›n tipleri aras›ndaki farkl›l›¤› aç›klamada devreye girmektedir.Ebeveyni duyars›z çocuklardan ürkek/korkulu mizaca sahip olanlar kayg›l›-karar-s›z tipte ba¤lanma, ürkeklik/korku düzeyi düflük çocuklar ise kaç›nan tipte ba¤-lanma göstermektedirler.

Ba¤lanmaya dair ç›kar›mlar› olan ve kabul gören bir di¤er yaklafl›m da Ay›r›c›Yatk›nl›k (Differential Susceptibility) sav›d›r (Belsky, Bakermans-Kranenburg vevan IJzendoorn, 2007; Belsky, 2011). Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre, riskli olarakgörülebilecek baz› mizaç özelliklerine sahip çocuklar, çevreden gelen hem olum-lu hem de olumsuz etkilere çok aç›kt›r. Riskli özellikler, tepkisel, ürkek/korkulu,k›r›lgan olma veya DRD4 genetik alelleri tafl›ma fleklinde tan›mlanm›flt›r (Belsky veark., 2007). Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre, yüksek düzeyde duygusal tepkisellik gös-teren bir çocuk, ortalama düzeyde duygusal tepkisellik gösteren bir çocukla karfl›-laflt›r›ld›¤›nda, olumsuz ana-babal›k davran›fllar›ndan (örn. duyars›zl›k ve güç gös-terimi) daha çok ve negatif yönde etkilenir. Ancak ayn› çocuk, mizac›n›n getirdi¤iafl›r› duyarl›l›¤a ba¤l› olarak olumlu ana-babal›k davran›fllar›ndan ve destekleyicibir çevreden de di¤er akranlar›na göre daha fazla yarar sa¤layacakt›r. Bu yaklafl›-ma göre, çocu¤un duygusal tepkiselli¤i onu çevrenin her türlü etkisine daha aç›khâle getirir ve bu çocuk, ebeveynin pozitif tutumlar›yla desteklendi¤inde en az di-¤er çocuklar kadar istenilen, ideal geliflim özelliklerini gösterir. Ay›r›c› Yatk›nl›k sa-v›, “zor” olarak tan›mlanan mizaç özelliklerinin asl›nda birer risk unsuru olmad›¤›-n› belirtmekle kalmay›p ayn› zamanda koruyucu nitelikte olabildiklerine iflaret et-mektedir. Bu koruyucu olma özelli¤i flüphesiz ancak çevre özelliklerinin çok olum-lu olmas› durumunda söz konusudur. Çevrenin özellikleri bu çocuklar için kritik-tir; keza her türlü çevre etkilerini almaya di¤er çocuklardan çok daha yatk›n bir ya-p›ya sahiptirler.

Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›n› destekleyen pek çok araflt›rma bulgusu vard›r. Bu bul-gulardan biri, yüksek düzeyde ürkek mizaca sahip çocuklar›n, anneleriyle duyarl›ve s›cak etkileflim içeren olumlu bir iliflki içinde olduklar›nda h›zl› vicdan geliflimigösterdiklerini ortaya koymufltur. Buna karfl›l›k, yüksek düzeyde ürkek mizaçl› ço-cuklar, annelerinin ceza ve güç gösterimini az kullanmas› durumunda bile, vicdan


Ay›r›c› Yatk›nl›k: Riskliolarak tan›mlanacak baz›mizaç özelliklerine sahipçocuklar›n, çevreden gelenhem olumlu hem de olumsuzetkilere di¤er çocuklardandaha fazla aç›k olduklar›n›,bu çevresel etkilerden dahaçok etkilendiklerini savunanyaklafl›m.

geliflimi ve içsellefltirmede (toplumsal de¤er ve davran›fllar› kendisininmifl gibi be-nimseme) zorluk göstermifllerdir (Kochanska, Aksan ve Joy, 2007).

Daha önce de belirtildi¤i gibi, çocuktaki zorlay›c› mizaç özellikleri, anne-baba-lar üzerinde olumsuz etki yaratabilir. Duygusal olarak tepkili, kolayca k›zan, hüsra-na u¤rayan, a¤layan, kolay yat›flmayan, davran›flsal olarak ürkek ve çekingen birçocuk yetifltirmek, ebeveynler için bafl etmesi güç, fazladan stres yaratan bir durumolabilir. Oluflan s›k›nt›l› koflullar karfl›s›nda anne-babalar›n duyars›z ve sert davran-ma, ba¤›rma veya dayak gibi sindirmeye yönelik ceza yöntemlerine baflvurma ihti-malleri artabilir. Ne var ki sonuçlar›n çocuk ve anne-baba için olumlu olmas›, an-cak ebeveynin bu mizaç özelliklerini zorlay›c› fakat üstesinden gelinebilir bir fark-l›l›k olarak görmesi durumunda mümkündür. Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›, anne duyarl› vedestekleyici bir tutum içinde oldu¤unda, çocu¤un zorlay›c› mizaç özelliklerininavantaja çevrildi¤ini, anne-çocuk aras›nda kuvvetli bir güvenli ba¤lanma iliflkisiolufltu¤unu ve çocu¤un geliflim göstergelerinin yüksek oldu¤unu öngörmektedir.

Yaz›n›n bafl›nda sözünü etti¤imiz gibi mizaç, ba¤lanmay› etkileyebilecek çocuközelliklerinden sadece biridir. Burada ele alamad›¤›m›z ama anne-babalar için zor-lay›c› olabilen pek çok baflka özellik vard›r. Bunlardan baz›lar›, otizm gibi geliflim-sel bozukluklar ile zihinsel ve fiziksel özürlü olma durumlar›d›r. Araflt›rmalar, ilerive orta düzeylerde zihinsel özrü olan çocuklar›n ve otizmli çocuklar›n bak›m ve-renleriyle iliflkilerindeki ba¤lanma niteli¤inin, özrün veya bozuklu¤un seviyesiyleiliflkili olmad›¤›n› göstermifltir (de Schipper, Stolk ve Schuengel, 2006). Bir baflkadeyiflle, ebeveyn için zorlay›c› olan özelliklerin daha fazla olmas›, ba¤lanma iliflki-sinin niteli¤ini olumsuz yönde etkilememektedir. Ayn› araflt›rmalar, sürekli bir ba¤-lanma figüründen yoksun olarak büyüyen ve hem görme, hem de zihinsel ifllev-lerde özre sahip çocuklarda dahi, ba¤lanmay› hedef alan iyilefltirme programlar›-n›n olumlu sonuç verdi¤ini göstermektedir (Schuengel, Sterkenburg, Jeczynski,Janssen ve Jongbloed, 2009). Araflt›rma bulgular›na göre, çocuklara sadece olum-lu yaklafl›m gösteren bir terapistin oldu¤u kontrol grubuna k›yasla, s›cak, duyarl›ve destekleyici bir terapistin oldu¤u deneysel gruptaki çocuklar terapistleri ile gü-venli ba¤lanma gelifltirmekte ve bu grup çocuklarda terapi s›ras›nda gözlemlenenduygu düzenleme zorluklar›nda büyük ölçüde azalma yaflanmaktad›r.

Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›n›n temel kuramsal argüman›n› aç›klay›n›z. Bu sav›n gençlik y›llar›n-daki duygusal ve davran›flsal problemlerin geliflmesine dair nas›l ç›kar›mlarda bulunaca-¤›n› tart›fl›n›z.

Mizaç temelli müdahale programlar› da benzer bir mekanizmayla, güvenli ba¤-lanma iliflkisine dolayl› katk› yapabilmektedir. Bu programlar›n bafll›ca amaçlar›,ebeveynlerin, bak›m verenlerin ve ö¤retmenlerin, çocuklar›n bireysel özelliklerineolan duyarl›l›klar›n› ve çocuk bak›m ve yetifltirme becerilerini art›rmak, mizaç te-melli stratejiler uygulayarak çocuklara öz düzenlemelerini gelifltirmeleri konusun-da yard›mc› olmakt›r. Tüm bunlar sonucunda hedeflenen ise çocuklar›n olumluiliflkiler gelifltirmelerinin kolaylaflt›r›lmas›, sosyal yetkinliklerinin artmas› ve davra-n›fl sorunlar›n›n önlenmesidir (Diamond, Barnett, Thomas ve Munro, 2007;McClowry, Snow ve Tamis-LeMonda, 2005).

Çocuklar›n kendilerine has do¤alar›n› anlamada ve onlar›n sa¤l›kl› geliflimi içinen uygun koflullar› sa¤lamada anne-babalara önemli görevler düflmektedir. Çocuk-lar›n, mizaçlar›na iliflkin verdikleri ipuçlar›n› de¤erlendirme konusunda aileleri bil-gilendirmek ve uygun ana-babal›k davran›fllar› konusunda onlara yol göstermek


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

ise uzmanlar›n sorumlulu¤udur. Anne-çocuk aras›ndaki iliflkinin k›sa ve uzun va-dede görülen sonuçlar› düflünüldü¤ünde, bu alandaki bilginin yeni araflt›rmalarlaartmas›n›n önemi daha da belirginleflmektedir.

Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma iliflkisinin, çocuk yetifltirme davran›fllar›ndan ve çocu-¤un mizaç özelliklerinden nas›l etkilendi¤ini aç›klay›n›z.

Sonuç Toplumlar›n uyum ve bar›fl içinde yaflamalar›nda bebeklikten bafllayan sosyal ge-liflimin büyük önemi vard›r. Bunun ay›rd›nda olan araflt›rmac›lar, çocuklukta sos-yal geliflime dair kuramlar ve kapsaml› araflt›rmalar ile bilgimizi daha ileriye götür-meyi hedeflemektedir. Sosyal geliflim çok boyutlu, içeri¤i çok zengin ve geliflimindi¤er alanlar› gibi karmafl›k ve çok ilginç bir konudur. Gelifltirilen yeni model vekuramlarla ve yap›lan yeni bilimsel araflt›rmalarla bu konudaki bilgimiz daha dailerlemektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8


Sosyal geliflimde önemli olan sosyal davran›fllar›

s›ralamak.

Olumlu sosyal davran›fl, empati ve anti-sosyaldavran›fl, sosyal geliflim literatüründe incelenenen temel kavramlard›r. Olumlu sosyal davran›fl-lar, bir baflkas›n›n iyili¤i için yap›lan yard›m et-me, paylaflma ve teselli etme gibi yararl› davra-n›fllard›r. Olumlu sosyal davran›fllar›n sergilen-mesinde empati (eflduyum) büyük rol oynar. Em-pati, bir baflkas›n›n duygusal durumunu ve yafla-d›¤› hissi anlay›p, ayn› veya benzer duyguyu ki-flinin bizzat kendisinin de yaflamas› anlam›na ge-lir. Sald›rgan davran›fllar, baflkalar›na veya onla-ra ait eflyalara zarar vermeyi amaçlayan hareket-ler olarak tan›mlan›r. Bunlar baflkalar›na vurma,yumruk atma gibi fiziksel davran›fl fleklinde ola-bilece¤i gibi (fiziksel sald›rganl›k), ba¤›rma veküfretme gibi sözel formda (sözel sald›rganl›k)veya baflkas›n›n arkas›ndan konuflma, lakap tak-ma, d›fllanmas›n› sa¤lama gibi iliflkisel formda daolabilir (iliflkisel sald›rganl›k).

Sosyal geliflime dair temel kuramsal yaklafl›mlar›

özetlemek.

Her bir sosyal geliflim kuram›, odakland›¤› alana(örn. geliflim ç›kt›lar›, kavramlar) dair süreçlerive mekanizmalar› aç›klamay› hedeflemekte, sos-yal davran›fl› de¤iflik yönleriyle analiz ederekfarkl› birer çerçeve sunmakt›r.Sosyal geliflimi anlamada önemli etkisi olan psi-kanalitik yaklafl›m›n belli bafll› kuramc›lar›ndanikisi S. Freud ve Erik H. Erikson’d›r. Klasik psika-nalizin kurucusu kabul edilen Freud, gelifltirdi¤ipsikoseksüel geliflim kuram›nda, insanlar›n do-¤ufltan getirdikleri cinsellik ve sald›rganl›k içgü-düleriyle yönetildi¤ini ve sa¤l›kl› geliflim için bugüdülerin mutlaka yeterli düzeyde doyurulmas›gerekti¤ini savunur. Freud, tan›mlad›¤› befl psi-kososyal geliflim döneminde, kiflili¤in üç temelyap›s› olan id, ego ve süperegonun ortaya ç›kt›-¤›n› ve entegre olduklar›n› söyler. Freud’a göre,ilk befl-alt› y›ldaki geliflim ilerisi için belirleyiciolacak kadar önemlidir ve bu erken dönemdekiebeveyn-çocuk iliflkisi geliflim için kritik bir rolesahiptir.

Sosyal geliflimle iliflkili olan bir di¤er psikanalitiktemelli kuram Erikson’›n psikososyal geliflim ku-ram›d›r. Erikson, insan gelifliminde biyolojininöneminden ziyade sosyokültürel belirleyicileredaha fazla vurgu yapar. Erikson’a göre insanlaryaflamlar› boyunca sekiz geliflimsel dönemdengeçmekte ve bu dönemlerin her birinde dönemehas psikososyal krizler yaflamaktad›rlar. Sa¤l›kl›sosyal geliflim, sadece çocuklu¤un ilk y›llar›ndade¤il, tüm yaflam boyunca bu krizlerin sa¤l›kl›biçimde çözümlenmesi ile olur. Davran›flç›l›k ya da ö¤renmeci yaklafl›ma göre,geliflim dönemler halinde olmaz. Tersine, geli-flim süreklili¤i olan bir süreçtir ve bireyin maruzkald›¤› çevreye göre farkl› yönlerde gerçeklefle-bilir. Watson’a göre bebekler belli e¤ilimlerle(örn. mizaç) do¤mazlar; gelifltirdikleri davran›fl-lar sosyal deneyimlerinin sonucudur. B. F. Skin-ner, geliflimin, davran›fl› takip eden pekifltireç vecezalarla edimsel koflullanma sonucu pasif ola-rak flekillenen bir süreç oldu¤unu savunmufltur.Sosyal ö¤renme kuram›na göre ise davran›fl geli-flimi için pekifltireç veya cezan›n do¤rudan al›n-mas›na gerek yoktur. Bandura, sosyal ö¤renmekuram›nda, çocuklar›n çevreyi gözleyerek bilgiyiifllediklerini, modellemenin ve taklidin sosyal ge-liflimde önemli süreçler oldu¤unu önermifltir. Piaget’nin biliflsel geliflim kuram›na göre zihinselaktivite çocu¤un çevreye uyum sa¤lad›¤› temelbir yaflam fonksiyonudur. Piaget tan›mlad›¤› ge-liflim dönemlerinin genetik koda ba¤l› olmad›¤›-n› ancak biyolojik e¤ilimlere ba¤l› bir süreç için-de çocuk taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›na inan›r. Ço-cuk daha karmafl›k biliflsel yap›lar› organize ede-rek aktif bir yap›land›rma süreci içinde geliflir.Piaget çocuklar›n sosyal dünyaya ve ahlaka aitbilgileri di¤erleriyle, özellikle akranlar›yla etkile-flerek yap›land›rd›¤›n› vurgular. Etolojik kuram, davran›fl›n biyolojisini vurgular,organizman›n hayatta kalma mekanizmalar›n› çev-reyle ba¤lant›l› olarak ele al›r ve geliflimde hassasdönemlerin önemine vurgu yapar. Bowlby kura-m›n önde gelen isimlerindendir ve ilk y›llarda an-ne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma iliflkisinin çocu¤ungeliflimi için kritik oldu¤unu önererek literatüreçok incelenen, önemli bir kavram kazand›rm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Bronfenbrenner’in ekolojik sistemler kuram›nagöre geliflim, de¤iflen çevre ile de¤iflen birey ara-s›ndaki sürekli dönüflümün ürünüdür. Geliflimbirbirleriyle etkileflen sistemler (mikrosistem, me-zosistem, eksosistem, makrosistem, kronosistem)içinde gerçekleflir. Sonraki y›llarda çocu¤a dairözelliklere (örn. mizaca) daha çok yer vererekrevize edilen ve biyoekolojik model ismini alanbu yaklafl›mda, çocu¤un en çok zaman geçirdi¤itemel sosyal çevrelerden (aile, okul) bafllayarakkültürel de¤erler ve inanç sistemleri gibi dahasoyut çevresel unsurlara kadar tüm ekolojiler ara-s›ndaki etkileflimler tan›mlanmaktad›r.

Sosyal davran›fllara etki eden çevresel ve içsel un-surlar› aç›klamak.Toplumsallaflma süreci, çocu¤un bireysel farkl›-l›klar›n› korurken ait oldu¤u sosyal sistemin dav-ran›fl kurallar›n› ve de¤erlerini edindi¤i çok temelbir süreçtir. Çocu¤un çevresindeki tüm kiflilerleolan iliflkileri bu sürece katk›da bulunur. Ancakhepsinin içinde ebeveyn ile olan iliflki, çocu¤untoplumsallaflmas›nda ayr›, daha belirgin bir yeresahiptir. Aç›klay›c› ak›l yürütme (olumsuz davra-n›fl›n baflkalar› için do¤urdu¤u sonuçlar› anlatma,kurallar›n sebeplerini aç›klama), s›cakl›k, duyarl›ve tutarl› disiplin yöntemleri çocu¤un gelifliminepozitif etki yaparken fiziksel ceza ve güç gösteri-minin etkisi olumsuzdur. Anne-baban›n çocu¤aözerklik tan›d›¤›, ayn› zamanda s›n›r koydu¤u,çocu¤un özelliklerini de göz önünde bulundura-rak belirledikleri kurallar› uygulad›¤› bir çocukyetifltirme stili olan demokratik ana-babal›k daçocu¤un geliflimini olumlu etkiler. Ebeveynin sö-zel yolla yard›mlaflma, paylaflma gibi sosyal dav-ran›fllar›n önemini aç›klarken kendisinin de olum-lu davran›fl sergileyerek model oluflturmas›, ço-cu¤un sosyal geliflimini destekler.Sosyal geliflime etki eden içsel unsurlar›n bafl›n-da ise mizaç gelir. Mizaç, bebekli¤in erken dö-nemlerinde de gözlemlenebilen, duygu, davra-n›fl ve dikkat süreçlerindeki biyolojik temelli bi-reysel farkl›l›klard›r. Çocuk mizac›n›n üç temelboyutu, olumsuz tepkisellik (duygusal unsur), s›-cakkanl›l›k-çekingenlik (davran›flsal unsur) vesebatkârl›kt›r (dikkat unsuru). Olumsuz tepkisel-lik düzeyi düflük olan, daha zor öfkelenen, duy-gu ve davran›fllar›n› daha iyi kontrol edebilen,dikkat kapasitesi daha yüksek olan çocuklardadavran›fl sorunlar› daha az görülür. Ancak bu da-ha çok, sözü edilen zorlay›c› mizaç özelliklerininebeveynin fiziksel disiplin ve güç gösterimi kul-lanmas› ile iliflkilidir. Ebeveyn davran›fl› ve ço-

cuk mizac› aras›ndaki etkileflim, sosyal davran›fl-lar›n gelifliminde çok önemlidir. Örne¤in çok ha-reketli ve d›fladönük mizaç tek bafl›na de¤il amaebeveynin fiziksel cezas› ile birleflti¤inde davra-n›flsal problemlere yol açabilmekte, ayn› mizaçolumlu çocuk yetifltirme tutumlar›yla bir arayageldi¤inde çocu¤un sosyal uyumu artmaktad›r.

Ba¤lanma, mizaç ve çocuk yetifltirme aras›nda-ki iliflkileri aç›klamak.Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma, çocu¤un sos-yal gelifliminde önemli bulunan bir olgudur. Duy-gusal ba¤ niteli¤indeki bu iliflki, güvenli ve gü-vensiz olarak iki formda ele al›n›r. Güvensiz ba¤-lanma, kaç›nan, kayg›l›-karars›z ve da¤›n›k ba¤-lanma gibi farkl› flekillerde görülebilir. Klasik ola-rak Yabanc› Ortam Testi ile ölçülen ba¤lanmada,çocu¤un oyun odas›nda annesi ile yabanc› (arafl-t›rmac›) ile ve yaln›zken gösterdi¤i davran›fl veduygular gözlemlenir. Ebeveynin çocu¤un özel-lik ve ihtiyaçlar›na duyarl› olmas›, s›cak ve tutarl›davran›fllar› güvenli ba¤lanma iliflkisi için gerekli-dir. Tutars›z, güç gösterimine dayal›, düflük du-yarl›l›k içeren ebeveyn davran›fllar› ise güvensizba¤lanmaya sebep olur. Çocu¤un mizac› ba¤lan-man›n güvenli-güvensiz olmas›n› belirlememekteancak güvensiz ba¤lanman›n farkl› tiplerini aç›k-lamaktad›r. Ebeveynin olumsuz disiplin sergiledi-¤i durumlarda çocuklardan ürkek/korkulu miza-ca sahip olanlar kayg›l›-karars›z tipte ba¤lanma,ürkeklik/korku düzeyi düflük çocuklar ise kaç›-nan tipte ba¤lanma göstermektedirler. Ba¤lanmaya dair ç›kar›mlar› olan ve kabul görenbir di¤er yaklafl›m da Ay›r›c› Yatk›nl›k (Differen-tial Susceptibility) sav›d›r. Bu sava göre, riskliolarak görülebilecek baz› mizaç özelliklerine (afl›-r› tepkisel, afl›r› ürkek ve k›r›lgan) sahip çocuk-lar, çevreden gelen hem olumlu hem de olum-suz etkilere çok aç›kt›r. Bu çocuklar, ayn› mizaçözelliklerinde orta düzeyde olan (orta düzeydetepkisel, ürkek veya k›r›lgan) çocuklarla k›yas-land›¤›nda, hem negatif ana-babal›k davran›flla-r›ndan (örn. duyars›zl›k ve güç gösterimi) hemde pozitif disiplinden daha fazla etkilenirler. Ay›-r›c› Yatk›nl›k sav›, “zor” olarak tan›mlanan mizaçözelliklerinin asl›nda birer risk unsuru olmad›¤›-n› belirtmekle kalmay›p, çevre özelliklerininolumlu olmas› durumunda koruyucu nitelikte ol-du¤una iflaret etmektedir. Çevrenin özellikleri buçocuklar için daha kritiktir; keza her türlü çevreetkilerini almaya di¤er çocuklardan çok daha yat-k›n bir yap›ya sahiptirler.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Erik Erikson’›n kuram› afla¤›dakilerden hangisinivurgular?

a. Tekrar tekrar cinsel enerji çat›flmalar›n›n çözüm-lenmesini

b. Hayat›m›zda belli yafllardaki spesifik çat›flmalar-la bafla ç›kmadaki baflar›y›

c. Olgunlaflt›kça çocuklar›n düflüncelerindeki de-¤iflimleri

d. Çeflitli biyolojik olgunlaflma dönemlerindeki has-sas dönemlerin etkilerini

e. Davran›fllar›n sonuçlar›na bakarak ö¤renmeningerçekleflti¤ini

2. Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre geliflimikarfl›l›kl› etkileyen üç faktör nelerdir?

a. Birey, gen ve çevresel faktörler b. Ceza, ödül ve pekifltireçc. Çocuk, aile ve kültürd. Bilifl, ödül ve gözlem e. Ba¤lanma, çevre ve mizaç

3. Bronfenbrenner’in ekolojk sistemler kuram›na görebir anaokulu çocu¤unun oyun arkadafllar› onun hangisiteminin bir parças›d›r?

a. Mikrosistemb. Makrosistemc. Mezosistemd. Eksosisteme. Kronosistem

4. Bir aile, 8 yafl›ndaki çocuklar› ne zaman ödevini bi-tirse ona sevdi¤i bir çikolata vermekte, e¤er yeteri kadarders çal›flmazsa onun sevdi¤i çizgi filimi izlemesine izinvermemektedir. Bu aile hangi yaklafl›m› kullanmaktad›r?

a. Biyolojik-olgunlaflma yaklafl›m› b. Sosyobiliflsel yaklafl›mc. Biliflsel yap›salc› yaklafl›m›d. Davran›flç› yaklafl›me. Sosyoduygusal yaklafl›m

5. Ekolojik kuram›n en güçlü yan›, sundu¤u kuramsalçerçevede:

a. Geliflimde biyolojik etkileri kapsaml› flekildeaç›klamas›

b. Geliflimde çevresel etkileri kapsaml› flekildeaç›klamas›

c. Biliflsel gelifliminde çocu¤un aktif rolünüaç›klamas›

d. Duygusal geliflimde anne-çocuk iliflkisinin rolü-nü aç›klamas›

e. Geliflimde içgüdülerin önemini vurgulamas›

6. Ainsworth’ün “yabanc› ortam testi”ne göre, ço-cuk-ebeveyn ikilisi aras›ndaki ba¤lanma iliflkisi nas›lgrupland›r›lmaktad›r?

a. Kaç›nan, güvenli veya kayg›l›-karars›z ba¤lanmab. Güvensiz, güvenli veya afl›r› ba¤lanmac. Ba¤lanma öncesi, anlafl›l›r ba¤lanma veya karfl›-

l›kl› ba¤lanmad. Ba¤›ms›z, güvenli veya kayg›l›-karars›z ba¤lanmae. Da¤›n›k, düzenli veya karars›z ba¤lanma

7. Çocuklar›n sosyal gelifliminde belirleyici rolü olançocuk yetifltirme davran›fllar›ndan hangisi çocukta is-tenmeyen davran›fl›, do¤urdu¤u sonuçlar› anlatarak de-¤ifltirmeyi amaçlamaktad›r?

a. Model almab. Aç›klay›c› ak›l yürütmec. Ödül ve cezad. Güç kullan›m›e. Ba¤lanma

8. Mizac›n duygu, davran›fl ve dikkat süreçleriyle iliflki-li olan üç boyutu nelerdir?

a. Olumsuz tepkisellik, yavafl al›flan ve güvenlib. Kolay, zor ve yavafl al›flanc. Sebatkârl›k, s›cakkanl›l›k-çekingenlik ve olum-

suz tepkisellikd. S›cakkanl›l›k-çekingenlik, kaç›nan ve kolaye. Yavafl al›flan, güvensiz ve sebatkârl›k



9. Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre riskli özelliklere sahipçocuklar için ne söylenebilir?

a. Riskli özelliklere sahip çocuklar ana-babal›k dav-ran›fllar›ndan etkilenmemektedir.

b. Riskli özelliklere sahip çocuklar sadece annedavran›fllar›ndan etkilenmektedir.

c. Riskli özelliklere sahip çocuklar hem olumlu,hem de olumsuz ana-baba davran›fllar›ndan di-¤er çocuklardan daha fazla etkilenmektedir.

d. Riskli özelliklere sahip çocuklar ile riskli özellik-lere sahip olmayan çocuklar aras›nda bir farkyoktur.

e. Riskli özelliklere sahip çocuklar›n olumlu sosyaldavran›fllar›nda olumsuz ana-baba davran›fl›n›netkisi büyüktür.

10. Çocuk yetifltirme davran›fllar›ndan ödüllendirmeiçin afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Çocu¤un kiflilik özelliklerine yap›lan olumlu at›f-lar, olumlu sosyal davran›fllar› art›rmaktad›r.

b. Sosyal ödüller çocu¤un benlik alg›s›n› güçlen-dirmede önemli bir yere sahiptir.

c. Olumlu sosyal davran›fllar için sosyal ve madde-sel ödüller önemlidir.

d. Sosyal ödüller, çocu¤un yapt›¤› olumlu davran›-fl› kiflilik özelliklerine ba¤lamas›na sebep olur.

e. Maddesel ödüller çocu¤un olumlu davran›fllar›-n› uzun vadede kesinlikle art›rmaktad›r.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikososyal Geliflim Kura-m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Ö¤renme Kuram›”konusunu yeniden gözden geçriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojik Sistemler Kuram›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Davran›flç›l›k ve SosyalÖ¤renme Kuram›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekolojik Sistemler Kuram›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤lanma” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Aç›klay›c› Ak›l Yürütme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mizaç” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤lanma, Mizaç ve ÇocukYetifltirme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ödül ve Ceza” konusunuyeniden gözden geçiriniz.


Sosyal geliflimin toplumsallaflmas› sürecinde çocuklar›nhem olumsuz davran›fllar› en az düzeyde göstermesi yada hiç göstermemesi, hem de olumlu davran›fllar› yük-sek düzeyde göstermesi hedeflenir. Çocuklar›n olum-suz davran›fllar›n›n en aza indirgenmesi yeterli de¤ildir.Amaçlanan, çocuklar›n sosyal olarak çevrelerine yararl›bireyler olarak da yetiflip olumlu davran›fllar› da yüksekdüzeyde göstermeleridir.

S›ra Sizde 2

‹çsellefltirme, kiflinin toplumsal de¤er ve davran›fllar›benimsenmesi ve kendisininmifl gibi kabul etmesi süre-cidir. S. Freud’a göre süperego’nun geliflimi içsellefltir-me ile ilgilidir. Süperego, çocu¤un hareketlerine rehberolan ahlak kurallar›ndan oluflur ve gerçek anlamda biriçsel denetçidir. Süperego’nun geliflimiyle, çocuk ebe-veynlerinin ahlaki standart ve de¤erlerini içsellefltirir.‹çsellefltirme süreci tamamland›¤›nda, çocuk do¤ru-yan-l›fl aras›ndaki farklar› kendili¤inden bilir ve gerekli ah-laki davran›fllar› bir yetiflkinin gözetiminde olmadan dagösterir hale gelir. Çocuk, ihlal davran›fllar›n›n fark›na



kendili¤inden var›r ve etik olmayan hareketlerindenvicdan› sebebiyle kaç›n›r. Özetle, içsellefltirme sürecisüperego’nun geliflimi ile iliflkilidir.

S›ra Sizde 3

Erikson taraf›ndan gelifltirilen Psikososyal Geliflim Ku-ram› ile Freud taraf›ndan gelifltirilen Psikoseksüel Geli-flim Kuram› birbirinden afla¤›daki noktalarda farkl›lafl-maktad›r: 1) Erikson (1963) çocu¤un, pasif biyolojik dürtülerinesiri olan ve ebeveynleri taraf›ndan flekillendirilen birvarl›k de¤il, çevresine nas›l uyum sa¤layaca¤›n› araflt›-ran, merakl›, aktif bir araflt›rmac› oldu¤unu savunur.2) Freud’a göre Erikson cinsel dürtülere daha az, kültü-rel etkilere daha fazla vurgu yapar. Geliflimi, içsel dür-tüler ve d›flsal (kültürel-sosyal) talepler aras›ndaki etki-leflimin bir sonucu olarak görür.3) Erikson’a göre geliflim tüm yaflam boyu devam eder.Erikson, insan›n yaflam› boyunca sekiz temel kriz ya daçat›flmadan geçti¤ine inanmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Edimsel Ö¤renme Kuram›’nda çocu¤un davran›fllar›,davran›fllar› takip eden cezalar ve ödüller taraf›ndan pa-sif olarak flekillenmifl edimsel ö¤renme mekanizmalar›ile aç›klan›r. Edimsel koflullamada, kifli bir davran›fltabulunur ve bunun çevrede yaratt›¤› etki (olumlu veyaolumsuz) bireyin söz konusu davran›fl› daha sonra nes›kl›kla gerçeklefltirece¤ine etki eder. Bir baflka deyiflle,davran›fl sonuçlar› taraf›ndan kontrol edilir. Sosyal ö¤-renme kuram›nda ise bu pekifltireçlerin veya cezan›n sa-dece d›flsal de¤il, içsel de olabilece¤i önerilir. Bu bak›fl,davran›fl› kontrol etmek için d›flsal pekifltirme ve ceza-n›n neden her zaman ifle yaramad›¤›n› aç›klamaktad›r.

S›ra Sizde 5

Özellikle okul öncesi dönemdeki sosyal geliflimde enbelirleyici etkenin ebeveyn-çocuk iliflkisi oldu¤u düflü-nülmektedir. Bu iliflkide ebeveynlerin çocuklar›na yö-nelik davran›fllar› önemlidir. Ebeveyn davran›fllar›ndanaç›klay›c› ak›l yürütmede ebeveyn çocu¤a yapt›¤› dav-ran›fllar hakk›nda sebep-sonuç iliflkilerini anlatarak ku-rallar›n sebeplerini aç›klar. Bu davran›fl çocu¤un baflka-lar›n›n bak›fl aç›s›n› ve davran›fl›n›n baflkalar› için do-¤urdu¤u sonuçlar› anlamas›n› sa¤lar. Çocuklar›n sosyaldavran›fllar›n›n ayr›ca ebeveynlerini model alarak olufl-tu¤u da bulgular aras›ndad›r. Örne¤in, ev ortam›ndayard›mlaflma, paylaflma, ifl birli¤i ve olumlu davran›flla-ra dair de¤erler gibi konularla ilgili çok konuflulmas› da

çocuklar›n daha çok olumlu sosyal davran›fl gösterme-leriyle ba¤lant›l›d›r. Anne-babalar›n ödül ve ceza verme

davran›fllar›n› kullanmalar› çocuklar›n sosyal gelifliminietkileyen davran›fllar aras›ndad›r. Örne¤in, sosyal ödül-ler, özellikle kiflilik özelliklerine yönelik at›flar (“Sençok yard›msever, çok iyi kalpli bir çocuksun.”), çocuk-ta olumlu benlik alg›s›n› güçlendirmekte ve böylelikleuyumlu davran›fllar›n› art›r›c› etki yapmaktad›r. Madde-sel ödüller ise olumlu sosyal davran›fllar› k›sa vadedeart›rabilmekle birlikte, çocu¤un yapt›¤› davran›fl› d›flsalbir nedene ba¤lamas›na sebep olmakta ve uzun vade-de çocu¤un sadece iyi bir maddesel ödül alabilece¤idurumlarda olumlu davran›fl göstermesine yol açabil-mektedir. Ebeveynlerin güç kullan›m› ise çocu¤unolumlu sosyal davran›fllar› daha az göstermesine ve flid-dete ve davran›flsal problemlere daha fazla yatk›n ol-mas›na yol açmaktad›r. Tüm bunlar ebeveyn davran›fl-lar›n›n çocu¤un sosyal gelifliminde ne kadar önemli ol-du¤unu göstermektedir.

S›ra Sizde 6

Günümüz psikoloji literatürü, mizac› üç temel boyuttaincelemektedir: (a) Olumsuz tepkisellik; k›zg›nl›k, a¤la-ma, s›zlanma ve m›zm›zlanma gibi yüksek yo¤unlukta-ki tepkileri, (b) S›cakkanl›l›k-çekingenlik; yeni durumve insanlara yaklaflma ya da tersine uzaklaflma e¤ilimi-ni, (c) Sebatkârl›k; bir ifle uzun süre dikkatini yo¤unlafl-t›rabilme kapasitesini ve ifli tamamlay›ncaya kadar üze-rinde çal›flmaya devam etme e¤ilimini anlat›r. Bu üçboyut, s›ras›yla, mizac›n duygu, davran›fl ve dikkat sü-reçleriyle iliflkilidir.

S›ra Sizde 7

Ay›r›c› Yatk›nl›k sav›na göre, riskli olarak görülebilecekbaz› mizaç özelliklerine sahip çocuklar, çevreden gelenhem olumlu hem de olumsuz etkilere çok aç›kt›r. Busava göre, yüksek düzeyde duygusal tepkisellik göste-ren bir çocuk, ortalama düzeyde duygusal tepkisellikgösteren bir çocukla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, olumsuz ana-babal›k davran›fllar›ndan (örn. duyars›zl›k ve güç göste-rimi) daha çok ve kötü yönde etkilenir. Ancak ayn› ço-cuk, mizac›n›n getirdi¤i afl›r› duyarl›l›¤a ba¤l› olarakolumlu çevreden ve destekleyici ana-babal›k davran›fl-lar›ndan da di¤er akranlar›na göre daha fazla yarar sa¤-layacakt›r. Bu durumda riskli oldu¤u düflünülebilen mi-zaç özelliklerine sahip olan çocuklar›n daha olumluana-babal›k davran›fllar› görmeleri bu davran›flsal prob-lemlerin oluflmas›n›n önüne geçecektir.


S›ra Sizde 8

Anne-çocuk aras›ndaki ba¤lanma iliflkisi hem anneninçocuk yetifltirme davran›fllar›ndan hem de çocuklar›nmizaç özelliklerinden etkilenmektedir. Çocu¤un mizaçözellikleri ile annenin davran›fllar› bebekli¤in ilk za-manlar›ndan itibaren yak›n iliflki içindedir. Çocu¤unihtiyaçlar›yla ilgili, uyar›lar› (örn. çocu¤un a¤lamas›)fark etme konusunda duyarl›, s›cak ve tutarl› olan an-nelerin çocuklar› ile ba¤lanma iliflkisi genellikle gü-venli ba¤lanma fleklindedir. Ebeveynin duyarl›l›¤› dü-flük ve disiplin davran›fllar› olumsuz ise çocukla ba¤-lanma iliflkisi güvensiz olmaktad›r. Mizaç ise güvensizba¤lanman›n tipleri aras›ndaki farkl›l›¤› aç›klamadadevreye girmektedir. Ebeveyni duyars›z çocuklardanürkek/korkulu mizaca sahip olanlar kayg›l›-karars›z,ürkeklik/korku düzeyi düflük çocuklar ise kaç›nan tip-te ba¤lanma göstermektedirler.

Ainsworth, M., Blehar, M., Waters, E. ve Wall, S. (1978).Patterns of attachment. Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Bandura, A. (1977). Social learning theory. EnglewoodCliffs, NJ: Prentice-Hall.

Bandura, A. (1978). The self system in reciprocal deter-minism. American Psychologist, 33, 344-358.

Belsky, J. (2011). The determinants of parenting in GxEperspective: A case of differential susceptibility? A. Bo-oth, S.M. McHale ve N.S. Landale (Ed.) Biosocial foun-

dations of family processes. National symposium on fa-

mily issues içinde (61-68). New York, NY: Springer.Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M. ve van Ijzendo-

orn, M. (2007). For better and for worse: Differentialsusceptibility to environmental influences. Current

Directions in Psychological Science, 16, 300-304.Bongers, I. L., Koot, H. M., Van Der Ende, J. ve Ver-

hulst, F. C. (2004). Developmental trajectories of ex-ternalizing behaviors in childhood and adolescen-ce. Child Development, 75, 1523-1537.

Bowlby, J. (1969). Attachment and loss: Vol. 1. Attach-

ment. New York, NY: Basic Books.Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human deve-

lopment: Experiments in nature and design. Cam-bridge, MA: Harvard University Press.

Bronfenbrenner, U. ve Ceci, S. J. (1994). Nature-nurtu-re reconceptualized in developmental perspective:A bioecological model. Psychological Review, 101,568-586.

Campos, J., Barrett, K., Lamb, M., Goldsmith, H. veSternberg, C. (1983). Socioemotional development.P. H. Mussen (Seri Ed.), M. Haith ve J. Campos (Ed.),Handbook of child psychology: Vol. 2. Infancy and

developmental psychobiology içinde (783-916). NewYork, NY: Wiley & Sons.

Coie, J.K. ve Dodge, K.A. (1998). Aggression and antiso-cial behavior. W. Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.),N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child psychology:

Vol. 3. Social, emotional, and personality develop-

ment içinde (779-862). New York, NY: Wiley & Sons.Crews, F. (1996). The verdict on Freud. Psychological

Science, 7, 63- 67.de Schipper, J. C., Stolk, J. ve Schuengel, C. (2006). Pro-

fessional caretakers as attachment figures in day ca-re centers for children with intellectual disabilityand behavior problems. Research in Developmental

Disabilities, 27, 203-216.



Diamond, A., Barnett, W. S., Thomas, J. ve Munro, S.(2007). Preschool program improves cognitive con-trol. Science, 318, 1387-1388.

Durkin, K. (1995). Developmental social psychology:

From infancy to old age. Cambridge, MA: Blackwell. Eisenberg, N. ve Fabes, R. A. (1998). Prosocial develop-

ment. W. Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.), N. Ei-senberg (Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3.

Social, emotional, and personality development için-de (5. Ed.,701-778). New York, NY: Wiley & Sons.

Eisenberg, N., Fabes, R.A. ve Spinrad, T.L. (2006). Pro-social development. W. Damon ve R.M. Lerner (Se-ri Ed.), N. Eisenberg (Ed.), Handbook of child

psychology: Vol. 3. Social, emotional, and persona-

lity development içinde (6. Ed., 646-718). New York,NY: Wiley & Sons.

Erikson, E. H. (1963). Childhood and society (2. Ed.).New York, NY: Norton

Farrington, D. P. (1991). Childhood aggression and adultviolence: Early precursors and later-life outcomes.D. J. Pepler ve K. H. Rubin (Ed.), The development

and treatment of childhood aggression içinde (5-25). New Jersey, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Fergusson, D. M., Horwood, L. J. ve Ridder, E. M. (2005).Show me the child at seven: The consequences ofconduct problems in childhood for psychosocialfunctioning in adulthood. Journal of Child Psycho-

logy and Psychiatry, 46, 837-849.Freud, S. (1910). The origin and development of psycho-

analysis. American Journal of Psychology, 21, 181-218.Freud, S. (1933). New introductory lectures in psycho-

analysis. New York, NY: Norton.Gershoff, E. T. (2002). Parental corporal punishment

and associated child behaviors and experiences: Ameta-analytic and theoretical review. Psychological

Bulletin, 128, 539-576.Graziano, A. M., Hamblen, J. L. ve Plante, W. A. (1996).

Subabusive violence in childrearing in middle-classAmerican families. Pediatrics, 98, 845-848.

Grusec, J. E., Davidov, M. ve Lundell, L. (2002). Prosocialand helping behavior. P. K. Smith ve C. H. Hart (Ed.),Blackwell handbook of childhood social development

içinde (457-474). Oxford, UK: Oxford Publishing.Hinshaw, S. P. (1992). Externalizing behavior problems

and academic underachievement in childhood andadolescence: Casual relationships underlying mec-hanisms. Psychological Bulletin, 111, 127-155.

Kagan, J. (1982). Psychological research on the human

infant: An evaluative summary. New York, NY: W.T. Grant Foundation.

Kochanska, G. (1998). Mother-child relationship, childfearfulness, and emerging attachment: A short-termlongitudinal study. Developmental Psychology, 34,480-490.

Kochanska, G., Aksan, N. ve Joy, M. E. (2007). Chil-dren’s fearfulness as a moderator of parenting inearly socialization: Two longitudinal studies. Deve-

lopmental Psychology, 43, 222-237.Küntay, A. C. ve Ahtam, B. (2004). Annelerin çocuklar›y-

la geçmifl hakk›ndaki konuflmalar›n›n anne e¤itimdüzeyiyle iliflkisi. Türk Psikoloji Dergisi, 19, 19-31.

Main, M. ve Solomon, J. (1986). Discovery of a new, in-secure disorganized/disoriented attachment pattern.T.B. Brazelton ve M.W. Yogman (Ed.), Affective de-

velopment in infancy içinde (95-124). Norwood, NJ:Ablex.

McCord, J. (1996). Unintended consequences of pu-nishment. Pediatrics, 98, 832-834.

McClowry, S., Snow, D. L. ve Tamis-LeMonda, C. S.(2005). An evaluation of the effects of “INSIGHTS”on the behavior of inner city primary school chil-dren. Journal of Primary Prevention, 26, 567-584.

Miner, J. L.ve Clarke-Stewart, K. A. (2008). Trajectories ofexternalizing behavior from age 2 to age 9: Relationswith gender, temperament, ethnicity, parenting, andrater. Developmental Psychology, 44, 771-786.

Nacak, M., Ya¤murlu, B., Durgel, E. ve van de Vijver, F.(2011). Metropol ve Anadolu’da ebeveynlik: Bilifl vedavran›fllarda flehrin ve e¤itim düzeyinin rolü. Türk

Psikoloji Dergisi, 26, 85-100.Parke, R. D., Simpkins, S. D., McDowell, D. J., Kim, M.,

Killian, C., Dennis, J., Flyr, M. L., Wild, M. ve Rah,Y. (2002). Relative contributions of families and pe-ers to children’s social development. P. K. Smith veC. H. Hart (Ed.), Blackwell handbook of childhood

social development içinde (156-178). Oxford, UK:Blackwell Publishing.

Patterson, G. R., DeBaryshe, B. ve Ramsey, E. (1989). Adevelopmental perspective on antisocial behaviour.American Psychologist, 44, 329-335.

Piaget, J. (1932). The moral judgment of the child. Glen-coe, IL: Free Press.

Piaget, J. (1952). The psychology of intelligence. San Die-go, CA: Harcourt, Brace.


Rosen, K. S. ve Rothbaum, F. (1993). Quality of paren-tal caregiving and security of attachment. Develop-

mental Psychology, 29, 358-367.Rothbart, M. K. ve Bates, J. E. (1998). Temperament. W.

Damon ve R. M. Lerner (Seri Ed.), N. Eisenberg (Ed.)Handbook of child psychology: Vol. 3. Social, emo-

tional and personality development içinde (6. Ed.,99-166). New York, NY: Wiley & Sons.

Sanson, A., Hemphill, S., Yagmurlu, B. ve McClowry, S.G. (2011). Temperament and social development. P.K. Smith ve C. H. Hart (Ed.), Wiley-Blackwell hand-

book of childhood social development içinde (2. Ed.,227-245). West Sussex, UK: Wiley-Blackwell.

Schuengel, C., Sterkenburg, P. S., Jeczynski, P., Janssen,C.G.C. ve Jongbloed, G. (2009). Supporting affectregulation in children with multiple disabilities du-ring psychotherapy: A multiple case design study oftherapeutic attachment. Journal of Consulting and

Clinical Psychology, 77, 291-301.Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior.

New York, NY: Macmillan. Sroufe, L. A. (1985). Attachment classification from the

perspective of infant-caregiver relationships and in-fant temperament. Child Development, 56, 1-14.

Thomas, A. ve Chess, S. (1977). Temperament and de-

velopment. New York, NY: Brunner/Mazel.Thomas, A., Chess, S. ve Birch H. G. (1968). Tempera-

ment and behaviour disorders in children. NewYork, NY: New York University Press.

Ulu, ‹. P. ve F›fl›lo¤lu, H. (2002). The relationship betwe-en Turkish children’s perceptions of marital conflictand their internalizing and externalizing problems.International Journal of Psychology, 37, 369-378.

van IJzendoorn, M. H. ve de Wolff, M. S. (1997). In se-arch of the absent father meta-analysis of infant-fat-her attachment: A rejoinder to our discussants. Child

Development, 68, 604-609.Watson, J. B. (1913). Psychology as the behaviorist vi-

ews it. Psychological Review, 20, 158-177. Ya¤murlu, B., Köymen, S. B. ve Sanson, A. (2005). Ebe-

veynlerin ve çocuk mizac›n›n olumlu sosyal davra-n›fl geliflimine etkileri: Zihin kuram›n›n belirleyicirolü. Türk Psikoloji Dergisi, 20, 1-20.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlar›n psikolojik ihtiyaçlar›na dairbafll›ca varsay›mlar›n› belirtebilecek,Sosyal biliflin ne oldu¤unu ve temel prensiplerini aç›klayabilecek,Sosyal etkinin ne oldu¤unu ve türlerini ifade edebilecek,Sald›rganl›k ve yard›m davran›fllar›n› artt›ran ve azaltan faktörleri aç›klayabilecek,Önyarg› ve kökenlerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Sosyal Bilifl• Kifli Alg›s›• fiemalar• Davran›fllara Sebep Atfetme• Tutumlar• Sosyal Etki

• ‹taat• ‹kna• Grup Etkisi• Sald›rganl›k ve fiiddet• ‹flbirli¤i ve Yard›m• Önyarg›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNNN

Psikolojiye Girifl Sosyal Psikoloji

• SOSYAL PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹fi• SOSYAL B‹L‹fi• SOSYAL ETK‹• SOSYAL ‹L‹fiK‹LER


SOSYAL PS‹KOLOJ‹YE G‹R‹fiIss›z bir adaya düfltü¤ünüzü hayal edin – tek bafl›n›za ve de hiçbir kaç›p kurtulmaflans› olmadan. Ya da muhtemel bir felaketin dünyada sizden baflka hiç kimseyicanl› b›rakmad›¤›n›... Son olarak bir de flunu düflünelim: Sihirli bir güç size her tür-lü arzunuzun bir flekilde yerine getirilece¤i her istedi¤inizi gönlünüzce gerçeklefl-tirebilece¤iniz bir varolufl vaad ediyor. Ancak bir flartla: Bu varoluflta baflka insan-lara yer yok. Seçer miydiniz?

Böylesi senaryolar› cazip bulmaman›n ötesinde hayal etmekte dahi zorlan›yor-sak bunun sebebi hayat dedi¤imiz fleyin en merkezinde baflka insanlar›n duruyorolmas›d›r. Varoluflun çarklar›n› döndüren, maddi ve manevi ihtiyaçlar›m›z› tatminederek hayatta kalmam›z› sa¤layan, iyisiyle kötüsüyle yaflam serüvenini bizim içinanlaml› k›lan fley baflkalar›n›n varl›¤›d›r. Vaktimizin ço¤unu baflka insanlarla çevri-li, onlarla do¤rudan etkileflimde geçiririz. Yaln›zken gerçeklefltirdi¤imiz eylemlerbile (kitap okumak, televizyon seyretmek, müzik dinlemek gibi) s›kl›kla baflka in-sanlar›n izlerini, eme¤ini tafl›r, bizi baflkalar›n›n dünyas›na sokar. Gün içinde zih-nimizi defalarca baflka insanlara kaym›fl buluruz: Tan›d›klar›m›z›n, tan›mad›klar›-m›z›n, kimi zamansa kitap ya da dizi karakteri gibi hayal mahsulü kiflilerin yapt›k-lar› fleyleri neden yapt›klar›n›, yapmad›klar› fleyleri neden yapmad›klar›n› anlama-ya çal›fl›r›z. Hayat›n her an›nda ve her alan›nda, yak›nlar›m›z›n ve ait oldu¤umuzkültürün içsellefltirdi¤imiz sesi zihnimizin içeri¤ini etkiler. K›sacas›, duygular›m›z›,düflüncelerimizi ve davran›fllar›m›z› flekillendirmede baflka insanlar›n muazzam birrolü vard›r. Sosyal psikoloji iflte tam olarak bu rolü bilimsel yöntemi kullanarak an-lamak maksad›n› güder – insan›, özellikle de baflka insanlarla iliflkileri ba¤lam›ndaanlamaya çal›fl›r. Bu anlamda, hayat›n insana dair her yönü hakk›nda söyleyeceksözü olan çok genifl ve zengin bir bilim dal›d›r.

Klinik psikoloji, psikolojik sorunlar› olan insanlar› anlamak ve tedavi etmek maksad›n›tafl›r. Sosyal psikoloji ise daha genel olarak “normal” insan› anlamak arzusundad›r.

Sosyal Psikolojinin K›sa Tarihi‹nsan› anlama çabas› felsefe ve edebiyat kadar eski olsa da sosyal psikolojinin aka-demik bir disiplin olarak ortaya ç›k›fl› on dokuzuncu yüzy›l›n sonlar›na, psikoloji-nin bir bilim olarak do¤mas›n›n hemen akabine denk düflüyor. Bilhassa grup dav-ran›fllar›n› ve gruplar›n insanlar üzerindeki etkisini tahlil etmeye merakl› psikolog-

Sosyal Psikoloji

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lar, 1930’lara gelene kadar sosyal psikolojiyi Avrupa ve Amerika’da genç bir bilimdal› olarak kabul ettirdiler. Alan›n tarihçesini biçimlendiren en önemli olaylardanbiri, Hitler Almanya’s›ndan kaçan çok say›da sosyal psikologun 1930 ve 40’l› y›llar-da Amerika’ya yerleflip buradaki üniversitelerde baflar›l› çal›flmalarda bulunmas›oldu. Keza Avrupa’y› kas›p kavuran Nazizm ve Faflizm ak›mlar›n›n psikolojik kö-kenlerini anlama arzusu ve ‹kinci Dünya Savafl›’n›n gerekleri (savafl propagandas›,insanlar› daha tutumlu olmaya ikna etme çabalar› gibi) bu dönemde alan›n sordu-¤u sorular üzerinde etkili oldu. ‹kinci Dünya Savafl›’n› takip eden y›llarda sosyalpsikoloji h›zla büyüdü, üniversitelerde sosyal psikoloji kürsüleri yayg›nlaflt›, sosyalpsikoloji dergileri, konferanslar›, sosyal psikologlar›n ait oldu¤u mesleki örgütlersay›ca çok artt›. Bugün sosyal psikoloji psikolojinin de¤iflik alt dallar› içinde en di-namik olanlar›ndan biridir ve sosyal psikologlar – dinden politikaya, aflktan önyar-g›ya, sald›rganl›ktan iflbirli¤ine – insana dair akla gelebilecek her konuyu anlay›panlatmaya çal›fl›rlar.

http://www.socialpsychology.org/ adresinde sosyal psikoloji konusunda internet’teki enkapsaml› kayna¤a ulaflabilirsiniz.

Sosyal Psikolojinin ‹ki Temel ‹lkesiSosyal psikologlara çal›flmalar›nda insan do¤as›na dair baz› temel varsay›mlar efl-lik ve rehberlik eder. Bunlardan ilki insanlar›n dünyay› oldu¤u gibi de¤il, kendi ol-duklar› gibi gördükleridir. ‹çinde yaflad›¤›m›z gerçekli¤i alg›lay›fl›m›zda d›flar›dakiobjektif dünya kadar kendi benli¤imizin (ve benli¤imizi tan›mlayan, bizi biz yapanher fleyin: kiflilik özelliklerimiz, zekâ düzeyimiz, geçmifl deneyimlerimiz, korkula-r›m›z, hayallerimizin...) de rolü vard›r. E¤er öyle olmasayd›, e¤er herkesin dünya-y› ve yaflananlar› alg›lay›fl› birbiriyle örtüflseydi, fikir ayr›l›¤› diye bir fley olmazd›.Ayn› filmi, ayn› maç›, ayn› tart›flma program›n› beraber seyretti¤iniz arkadafllar›n›-z›n sizden nas›l bu kadar farkl› fleyler görmüfl, alg›lam›fl olabilece¤ine flaflmazd›n›z.Görüfl ayr›l›klar› ve onlardan kaynaklanan tart›flmalar olmazd› belki ama do¤rusuhayat da bir hayli s›k›c› bir yer olurdu.

Sosyal psikologlar›n kendilerine düstur kabul ettikleri ikinci bir ilkeyse sosyaletkinin çok yayg›n ve güçlü oldu¤udur. Baflka bir deyiflle, neredeyse her duygu,düflünce ve davran›fl›m›zda baflka insanlar›n izi vard›r. Grup içinde ya da insanlar-la birebir iletiflim hâlindeyken bunu görmek, baflkalar›ndan etkilendi¤imizin veonlar› etkiledi¤imizin fark›na varmak daha kolayd›r. Ama sosyal etkinin gücü el-bette yaln›zca insanlarla bir arada oldu¤umuz anlar›n çok ötesindedir. Yak›nlar›-m›z, içinde büyüdü¤ümüz ortam, ait oldu¤umuz gruplar ve genel olarak bizi çev-releyen kültür gerçeklik alg›m›z› flekillendirmede benzersiz bir rol oynar. Bal›kla-r›n derya içinde olup da deryay› bilmemeleri gibi, biz de ço¤u zaman dahil oldu-¤umuz sosyokültürel çevrenin üzerimizdeki etkisini bilinçli bir flekilde hissetme-yiz. Bu etkinin ay›rd›na varmak bazen kendi dilimizin, kültürümüzün, al›fl›k oldu-¤umuz hayat›n s›n›rlar›ndan uzaklaflmay› gerektirir.

‹nsanlar Ne ‹ster?Yapt›¤›m›z fleyleri neden yap›yoruz? Düflündü¤ümüz fleyleri neden düflünüyor,hissetti¤imiz fleyleri neden hissediyor, söyledi¤imiz sözleri neden söylüyoruz?Bunlar muhakkak ki kolayca cevaplanacak sorular de¤ildir ve farkl› yaklafl›mlar,farkl› analiz düzeyleri bizi farkl› aç›klamalara götürecektir. Ama sosyal psikologla-


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ra göre, eylemlerimizin psikolojik kökenlerine inip bakt›¤›m›zda s›kl›kla afla¤›dakiüç güdüden birini ya da birkaç›n› teflhis edebiliriz:

1) Hayat›m›z üzerinde hakimiyet sahibi olmak: Bu güdü bizi kendimizi, baflka-lar›n› ve hayat›n bizimle alakal› k›s›mlar›n› en do¤ru biçimde anlamaya vebu bilgiyi kendi lehimize kullan›p hayatta arzulad›¤›m›z noktalara gelmemi-zi sa¤lamaya sevk eder. Kendimizi yetersiz, aciz, bir flekilde baflar›s›z hisset-ti¤imizde rahats›z ve mutsuz oluyorsak bunun sebebi bu güdüdür. Bafl›m›-za gelen olaylar› anlamland›ramad›¤›m›zda, sebeplerini kendimize aç›klaya-mad›¤›m›zda tedirginlik hissediyorsak sorumlusu yine bu güdüdür. Hayat›-m›zda hakimiyet hissinin eksikli¤i – bizi do¤rudan etkileyen kararlar üzerin-de söz hakk›m›z›n, kontrolümüzün olmad›¤›, hayat›n pasif bir izleyicisi ol-du¤umuz hissi – ciddi bir kayg› ve stres kayna¤› oldu¤u gibi sa¤l›¤›m›z içinde büyük bir tehdittir.

2) Sevmek, sevilmek, ait olmak: Baflkalar›yla yak›n iliflkiler içinde olmak, on-lardan kabul ve k›ymet görmek, güvenmek ve güvenilmek en temel psiko-lojik ihtiyaçlar›m›z aras›ndad›r. Bu sebepten, mutlulu¤umuzu da mutsuzlu-¤umuzu da belirlemekte baflkalar›yla kurdu¤umuz iliflkilerin etkisi büyük-tür. Kendimizi reddedilmifl, d›fllanm›fl, yaln›z hissetmek her zaman ac› veri-cidir. ‹nsani ba¤lara duydu¤umuz ihtiyaç öylesine büyüktür ki araflt›rmalarkronikleflmifl yaln›zl›k hissinin fiziksel sa¤l›¤› tehdit etti¤ini, zengin iliflki a¤-lar›n›n içinde olman›n ise ömrü uzatt›¤›n› göstermektedir.

3) Benli¤imizi de¤erli görmek: Hepimiz kendimiz hakk›nda iyi hissetmek iste-riz. ‹yi, düzgün, sevilesi bir insan oldu¤umuza, bir anlamda varoluflumuzun“do¤ru” oldu¤una inanmak elzem bir psikolojik ihtiyaçt›r. ‹ltifat ald›¤›m›zdaan›nda mutlu oluyor, elefltirildi¤imizde ise an›nda tad›m›z kaç›yorsa sebebibudur. Benli¤imizi de¤erli görme ihtiyac›m›z kendimizle ilintili her fleyeyans›r. ‹nanmak ister ve s›kl›kla inan›r›z ki kimisiyle birlikte do¤du¤umuz,kimisini sonradan üzerimize geçirdi¤imiz kimliklerimiz çok de¤erli, özel vebaflkalar›n›nkinden üstündür.

“Ben”i ve “biz”i de¤erli görme arzumuz gerçekli¤imizi infla ederken seçimleri-mizi etkiler ve hatta zaman zaman gerçekli¤i kendi lehimize çarpt›rmam›za yolaçar. Bu olas› bedellere ra¤men, psikolojik sa¤l›¤›m›z aç›s›ndan varl›¤›m›z›n de¤er-li oldu¤una içtenlikle inanmam›z flartt›r: Bu his bizi varoluflsal kayg›ya karfl› korur,hayatla bafla ç›kabilmek için gerekli güç ve enerjiyi sa¤lar. Nitekim depresyonuntemel belirtilerinden biri kendini de¤ersiz ve önemsiz, bir “hiç” gibi alg›lamakt›r.Depresyondaki kiflinin gözünde kendi küçücük, hayat ise o oranda büyük, zor vekorkutucudur.

SOSYAL B‹L‹fiSosyal bilifl, sosyal psikolojinin “insanlar› nas›l anlar›z, onlar hakk›nda izlenimlereve yarg›lara nas›l var›r›z” gibi sorulara cevap vermeye çal›flan alt dal›d›r. Daha ön-ce de belirtti¤imiz gibi, hayat›m›z›n merkezinde baflka insanlar durur. Duygu vedüflünce dünyam›z baflka insanlar ve onlarla olan iliflkilerimiz taraf›ndan iflgal edil-mifl haldedir. ‹nsanlar› do¤ru tan›mak, anlamak, haklar›nda isabetli yarg›lara var-mak bu yüzden hayati önemdedir. Otobüste kimin yan›na oturdu¤umuzdan ki-minle evlendi¤imize de¤in küçük büyük pek çok karar›m›zda sosyal biliflsel süreç-ler rol oynar. Ço¤u zaman fark›nda dahi olmadan, neredeyse otomatik bir flekildekarfl›m›zdaki insanlar›n duygular›, niyetleri, arzular›, kiflilik özellikleri hakk›nda ç›-kar›mlarda bulunuruz.

1656. Ünite - Sosyal Psiko lo j i

Ortalaman›n üstü etkisi:Araflt›rmalar insanlar›nço¤unlu¤unun kendileriniokul baflar›s›, iflperformans›, zekâ,popülerlik, sportiflik,liderlik, araba sürmebecerisi ve daha pek çokkonuda “ortalaman›nüstünde” gördü¤ünübelgelemektedir.Ço¤unlu¤un ortalaman›nüstünde olmas› istatistikiaç›dan mümkünolmad›¤›ndan, bu olgubenli¤imizi de¤erli görmeihtiyac›m›z›n bir uzant›s›olarak görülür.

Kifli Alg›s›Pek ço¤umuz insan tan›makta becerikli oldu¤umuzu düflünür, baz›lar›m›z ise “in-san sarraf›” olmakla övünürüz (“ortalaman›n üstü etkisi”ni hat›rlayal›m!). Sosyalpsikologlar gerçekten de baz› insanlar›n di¤er insanlar› tan›makta, anlamakta, oku-makta daha baflar›l› oldu¤unu göstermektedir. Bununla beraber, baz› insanlar›ndaha kolay “okunur” oldu¤u da gerçektir.

Araflt›rmalar›n ortaya koydu¤u ilginç bir bulgu, insanlar›n hiç tan›mad›klar› birihakk›nda çok k›sa süreli gözlemler sonucu dahi flafl›rt›c› derecede do¤ru yarg›laravarabilmeleridir. Bu çal›flmalarda deneklere baflkalar›n›n 5 dakikadan ve hatta ba-zen 30 saniyeden k›sa süren davran›fllar› izlettirilmifltir (bir kitaptan parça okumak,ifl mülakat›nda sorulan sorulara cevap vermek, ders anlatmak gibi). Bu flekilde bi-rinin “ince davran›fl dilimleri”ne maruz b›rak›lan denekler, o insan›n zekas›, kendi-ne güveni, d›fladönüklü¤ü, cinsel yönelimi gibi konularda oldukça isabetli tahmin-lerde bulunmufllard›r. Keza, insanlar bir kad›nla bir erke¤i k›sa süreli yan yanagözlemlediklerinde onlar›n yabanc› m›, arkadafl m› yoksa çift mi oldu¤unu s›kl›k-la do¤ru flekilde alg›layabilmektedirler.

Sahte gülüflle içten gülüflü ay›rt edebiliyor musunuz? Kendinizi test edin: http://www.bbc.co.uk/science/humanbody/mind/surveys/smiles/

Bir kitab› ilk anda nas›l kapa¤›na bakarak yarg›l›yorsak baflkalar› hakk›nda var-d›¤›m›z izlenimlerin de ilk belirleyicisi d›fl görünüfltür. Bir insana bakt›¤›m›zda oto-matik olarak gördü¤ümüz ilk üç fley o insan›n cinsiyeti, yafl› ve ait oldu¤u ›rkt›r(beyaz, siyahi, Asyal› gibi). Fiziksel görünüm baflkalar›n› yarg›larken bizi ister iste-mez etkiler. Çal›flmalar üç ayl›k bebeklerin dahi güzel yüzlere bakmay› daha az gü-zel yüzlere bakmaya tercih etti¤ini göstermifltir. Araflt›rmalar›n netlikle ortaya koy-du¤u bir bulgu, daha güzel insanlar›n daha olumlu kiflilik özelliklerine sahip oldu-¤unu düflünme e¤ilimimizdir. “Güzel olan iyidir” fleklinde geçen bu kal›p yarg›yagöre, daha güzel insanlar›n genel olarak daha uyumlu, daha arkadafl canl›s›, dahabaflar›l› ve daha mutlu oldu¤u düflünülüyor. Ayr›ca güzel insanlara (güzel çocuk-lara da) daha ›l›ml› yaklafl›l›yor, daha olumlu davran›l›yor.

Baz› çocuklar›n da yetiflkinlerin de yüzleri “bebek yüzü” tabir edilen yüz tipine daha ya-k›nd›r. Böyle yüzler daha yuvarlakt›r; büyük gözler, küçük burun, yüksek al›n, küçük çenegibi özellikleri vard›r. Sizce, bebek yüzlü olmak insanlar›n nas›l alg›land›klar›n› etkilermi? Bu etki olumlu mu olur, olumsuz mu?

Sosyal psikologlara göre, insanlar ço¤u zaman “biliflsel varyemez”lerdir. Baflkabir deyiflle, karmafl›k ve yorucu hayatlar›m›zda s›n›rl› zihinsel kaynaklar›m›z› ida-reli kullanmaya çal›fl›r›z. Baflka insanlar söz konusu oldu¤unda da durumun ge-rektirdi¤ini düflündü¤ümüz kadar kafa patlat›r›z, daha fazla de¤il. Örne¤in, yenitan›flt›¤›m›z biriyle ileride s›k s›k görüflece¤imizi ya da beraber çal›flaca¤›m›z› bili-yorsak onu tan›mak ve anlamak için yo¤un çaba sarf ederiz. Bir insan› yak›ndantan›mak için özel bir motivasyona sahip de¤ilsek ise daha ziyade k›sa yollara bafl-vururuz – aflinas› oldu¤umuz birtak›m kategorilerin yard›m›n› kullanarak yaftalaryap›flt›rarak iflimizi kolaylaflt›rmaya, zihinsel enerjimizi muhafaza etmeye bakar›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

fiemalarBiliflsel psikolojinin temel prensiplerinden biri, dünyay› flemalar yard›m›yla alg›-lad›¤›m›zd›r. fiemalar hayat›n de¤iflik ö¤eleri hakk›nda zihnimizde var olan, ba-site indirgenmifl, genellefltirilmifl resimlerdir. Örne¤in hayat›m›z boyunca belkiyüzlerce farkl› çeflit sandalye görmüflüzdür; kalp fleklinde sandalye de vard›r,boks eldivenlerinden ya da tenis toplar›ndan yap›lm›fl sandalye de. Ama “sandal-ye” dendi¤inde zihnimizde soyut ve genel bir “sandalye” resmi belirir ki bu bi-zim sandalye flemam›zd›r. Zihnimiz, sosyal hayat›n de¤iflik yönleriyle de ilgili fle-malarla doludur – kiflilik özellikleri (“içedönük bir insan nas›l bir insand›r?”), ken-di benli¤imiz (“ben kimim, nas›l bir insan›m?”), sosyal roller (“bir doktor nas›l dav-ran›r?”), sosyal durumlar (“bir do¤um günü partisi nas›l geçer?”), sosyal gruplar(“Japonlar nas›l insanlard›r?”) hakk›ndaki flemalar›m›z gibi.

Bu flemalar bazen bireysel deneyimlerimizden dam›t›lm›flt›r, bazen yak›n çev-remizin ve bizi kuflatan sosyokültürel ortam›n izlerini tafl›rlar. Medyan›n da flema-lar›m›z› biçimlendirmekteki etkisi tart›fl›lmazd›r. ‹çerikleri ve kökenleri ne olursaolsun, kulland›¤›m›z flemalar neye dikkat etti¤imizi, neyi hat›rlad›¤›m›z›, nas›l tep-ki verdi¤imizi etkilerler. Bu prensibi gözlerimizin önüne aç›kça seren bir araflt›r-mada, deneklere evinde kocas›yla beraber akflam yeme¤i yiyerek do¤um gününükutlayan bir kad›n›n videosu izlettirilmifltir. Deneklerin yar›s›na bu kad›n kütüp-haneci olarak, di¤er yar›s›na ise lokantada garson olarak tan›t›lm›flt›r. ‹zlenilen vi-deo hem kütüphaneci flemas›na hem garson flemas›na uyabilecek ayr›nt›lar içer-mektedir. Örne¤in kad›n (kütüphaneci flemas›yla tutarl› olarak) gözlük takmakta,klasik müzikten hofllanmakta ve Avrupa seyahatine ç›kt›¤›n› söylemektedir; ayn›zamanda (garson flemas›yla tutarl› olarak) bira içmekte, pop müzik dinlemekte vebowling oynamaktad›r. Araflt›rmac›lar görmüfllerdir ki aradan bir süre geçtiktensonra kad›n› kütüphaneci zanneden denekler kütüphaneci flemas›yla uyumlu de-taylar›, garson zannedenler ise garson flemas›yla uyumlu detaylar› daha iyi hat›r-lamaktad›rlar.

Bir baba ile o¤lu arabayla giderken kaza geçirirler ve ikisi de a¤›r yaral› farkl› hastanele-re kald›r›l›r. Hastanede çocu¤u ameliyat etmeye gelen cerrah çok flafl›r›r, “aaa, bu benimo¤lum” der. Ve çocuk gerçekten de cerrah›n o¤ludur. Bu nas›l mümkün olabilir?

Gördü¤ümüz gibi, baflkalar›n› de¤erlendirirken onlardan bize ulaflan verilerinyan› s›ra zihnimizdeki flemalar ve beklentilerimiz de aktif bir rol oynar. Bunun ennet d›flavurumunu “kendi kendini gerçeklefltiren kehanet” örne¤inde görürüz. fiöy-le bir senaryo düflünelim: Çok iyi tan›mad›¤›n›z biri hakk›nda “so¤uktur, burnu ha-vadad›r, kimseleri kolay kolay be¤enmez” diye bir söz duyuyorsunuz. Gün geliyorbu insanla bir arkadafl toplant›s›nda yan yana düflüyorsunuz. Böyle sevimsiz, tepe-den bakma merakl›s› bir insana s›cak davranmak elbette içinizden gelmiyor. Soru-lar›n› k›sa cevaplarla geçifltiriyor, pek oral› olmuyorsunuz. Sizin mesafeli, ilgisiz ta-v›rlar›n›z karfl›s›nda o insan da fazla uzatmadan yan›n›zdan ayr›l›yor, baflka insan-larla sohbete yöneliyor. “‹flte” diyorsunuz, “bizi de be¤enmedi, kibirin de bu kada-r›”. Burada gözden kaç›rd›¤›n›z nokta elbette sizin beklentilerinizin (ve o beklen-tilerin flekillendirdi¤i davran›fllar›n›z›n) o insan›n tav›rlar›n› belirlemekte ne kadaretkili olmufl oldu¤u, kendi davran›fllar›n›zla kehanetinizi nas›l bir yerde kendinizgerçek k›lm›fl oldu¤unuzdur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kendi kendini gerçeklefltiren kehanet konusundaki en etkileyici çal›flmalar-dan biri 1960’lar›n sonunda Amerika’da bir ilkokulda yap›lm›flt›r. Araflt›rmac›lars›n›f ö¤retmenlerine gitmifl; onlara s›n›flar›ndan belli birkaç ö¤rencinin büyük po-tansiyel sahibi oldu¤unu, sene sonunda zekâ seviyelerinde önemli art›fl kaydede-ceklerini söylemifllerdir. Ancak bu “özel” diye damgalanan çocuklar asl›nda tama-men rastgele seçilmifllerdir, yani yetenek aç›s›ndan s›n›f arkadafllar›ndan bir fark-lar› yoktur. Buna ra¤men, sene sonunda bu ö¤rencilere bak›ld›¤›nda kehanetindo¤ru ç›km›fl oldu¤u, s›n›f arkadafllar›na k›yasla bu grubun zekâ seviyesinin ger-çekten de daha fazla artm›fl oldu¤u bulunur. Bu flafl›rt›c› geliflmenin sebebi, ö¤-retmenlerinin farkl› gözlerle bakmaya bafllad›klar› bu ö¤rencilere daha farkl› fle-kilde yaklaflm›fl, onlar›n üzerine daha çok e¤ilmifl, onlar› daha çok zorlam›fl veyüreklendirmifl olmas›d›r. Sosyal psikolojinin temel ilkelerinden biri olarak kendigerçekli¤imizi kendimizin yo¤urdu¤unu söylemifltik. Kendi kendini gerçekleflti-ren kehanet, beklentilerimizin gerçekli¤imizi yo¤urmadaki rolünün çok çarp›c›bir örne¤idir.

Davran›fllara Sebep Atfetme ‹nsanlar hakk›ndaki düflüncelerimizin önemli bir k›sm›n› onlar›n yapt›klar› fleylerineden yapt›¤›n› anlama çabalar›m›z oluflturur. Diyelim yolda yürürken çocu¤unaba¤›ran bir anne gördünüz. Bunu niçin yap›yor? Kötü ve gaddar bir anne oldu¤un-dan, çocuk yetifltirmekten anlamad›¤›ndan m›? Yoksa çocu¤unu son anda bir ara-ban›n alt›na do¤ru koflmaktan al›koydu¤u ve ona bu yüzden k›zg›n oldu¤undanm›? Annenin davran›fl› hakk›nda nas›l bir at›fta bulundu¤unuz, ona dair tutumlar›-n›z› ciddi flekilde etkileyecektir.

Sosyal psikologlar genelde iki temel çeflit at›ftan bahsederler: 1) ‹çsel at›f: ‹çsel at›fta bulunmak, bir davran›fl› davran›flta bulunan insan›n ta-

biat›na, niyetlerine, arzular›na, k›sacas› o insan›n içsel özelliklerine ba¤la-makt›r. Örne¤in düflen birini gördü¤ünüzde “sakar›n teki, düz yolda bile yü-rüyemiyor” derseniz, bu içsel bir at›ft›r.

2) D›flsal at›f: D›flsal at›fta bulunmak, bir davran›fl› çevresel koflullara, davran›fl-ta bulunan kiflinin d›fl›nda yer alan birtak›m sebeplere ba¤lamakt›r. Örne¤in,düflen birini gördü¤ünüzde “yerler yeni silinmifl, çok kaygan, kim olsa dü-flerdi” derseniz, bu d›flsal bir at›ft›r.

Olaylar›n sebepleri konusunda yapt›¤›m›z at›flar›n kendi mutlulu¤umuz vehatta toplumsal refah aç›s›ndan önemli sonuçlar› vard›r. Örne¤in “fakirler nedenfakir” sorusunu nas›l cevapl›yorsunuz? Fakirlerin tembel, sorumsuz, beceriksiz in-sanlar oldu¤unu düflünüyorsan›z (yani içsel at›fta bulunuyorsan›z), bu insanlarayaklafl›m›n›z ve politik ideolojiniz onlar›n içine do¤duklar› s›n›f, f›rsat eflitsizli¤i,ülkenin altyap›sal sorunlar› gibi sebeplerden fakir oldu¤unu düflünenlerden fark-l› olacakt›r. Ya da diyelim bir dersten kötü bir not ald›n›z. “Kafan›z basmad›¤›” yada tembelin teki oldu¤unuz için mi (içsel at›f), yoksa s›navdan önceki gün difl a¤-r›s›ndan çal›flamad›¤›n›z için mi (d›flsal at›f)? Bafl›n›za gelen kötü olaylar› içsel(“beceriksizim, yetersizim”), genelleyici (“hayat›mda neyi do¤ru yapt›m ki za-ten?”) ve de¤iflmeyece¤i düflünülen (“hep böyleydim, hep böyle kalaca¤›m”) et-kenlerle aç›klama e¤iliminiz varsa mutsuzluk ve hatta depresyon size daha yak›nduracak, hedeflerinizde baflar›ya ulaflman›z zorlaflacakt›r. Alg› ve beklentileringerçekli¤imizi flekillendirmedeki rolünü yeniden hat›rlayacak olursak bu hiç flafl›r-t›c› de¤ildir.


Sosyal psikoloji, kendimizin ve baflkalar›n›n davran›fllar›n› aç›klarken baz› hata-lar yapmaya yatk›n oldu¤umuzu ortaya koyuyor. Bu at›fsal hatalardan iki tanesinigörelim:

• Temel at›f hatas›: ‹nsanlar›n davran›fllar›n› d›flsaldan çok içsel sebeplere ba¤-lama, durumsal ve çevresel faktörlerin rolünü dikkate almay› ihmal etmee¤ilimimiz literatürde “temel at›f hatas›” (fundamental attribution error) diyegeçer. Örne¤in, as›k suratl› ve so¤uk bir tezgahtarla karfl›laflt›¤›m›zda bunuhemen onun nemrut karakterine ba¤l›yorsak, akl›m›za zor bir gün geçiriyoroldu¤u ya da yak›n zamanda bafl›na çok sars›c› bir olay gelmifl olabilece¤iihtimali gelmiyorsa, temel at›f hatas›n› iflliyoruzdur. Araflt›rmalar bu hatan›nözellikle Amerika ve Avrupa gibi bireyci toplumlarda daha yayg›n oldu¤u-nu göstermektedir.

• Kendine yontan at›f hatas›: ‹nsanlar›n baflar›lar›n› içsel ve kal›c›, baflar›s›zl›k-lar›n› ise d›flsal ve geçici sebeplere ba¤lama e¤ilimine “kendine yontan at›fhatas›” (self-serving bias) denir. Örne¤in iyi not ald›¤›n›zda bunu parlak ze-kan›za, kötü not ald›¤›n›zda ise s›nav›n afl›r› zor olmas›na ya da “hoca banatakt›”ya ba¤l›yorsan›z, bu hatay› iflliyor olabilirsiniz. Kendine yontan at›f ha-tas›na yatk›nl›¤›m›z›n temel sebeplerinden biri flüphesiz kendimiz hakk›ndaiyi hissetme arzumuzdur.

TutumlarNesnelere, kiflilere ya da olgulara yönelik genel de¤erlendirmelerimize “tutum” de-nir. Bir fleye karfl› tutum sahibi olmak, o fleyi “seviyorum” ile “sevmiyorum”, “iyi”ile “kötü”, “yaklaflmal›y›m” ile “uzaklaflmal›y›m” aras›nda bir yerlere oturtmakt›r.Zeytinya¤l› dolma, Sezen Aksu, matematik, Almanlar, egzersiz... Bunlar›n hepsineyönelik, soruldu¤unda belirtebilece¤iniz tutumlar›n›z olsa gerek. Zira hayatta kü-çük büyük neredeyse her fleye dair bir tutumumuz vard›r ve karfl›laflt›¤›m›z nere-deyse her fleye karfl› an›nda ve otomatik olarak bir tutum gelifltiririz. Bu tutumlarönemlidir, zira alg›lar›m›z› biçimlendirir, seçimlerimizi ve eylemlerimizi belirlerler.Bir politikac› ya da partiye yönelik tutumumuz kime oy verdi¤imizi belirler; birmarkaya yönelik tutumumuz neyi sat›n ald›¤›m›z› belirler; sigara, egzersiz, sa¤l›kl›beslenme gibi konulardaki tutumlar›m›z hayat kalitemizi belirler. Elbette, tutumlar-la davran›fllar her zaman birebir örtüflmez. Örne¤in sa¤l›kl› beslenmenin iyi veönemli bir fley oldu¤una inan›p yine de hayat›n›za sa¤l›kl› bir beslenme düzeni ge-tiremiyor olabilirsiniz. Ya da birtak›m televizyon programlar›n›n seviyesiz ve de-¤ersiz oldu¤unu düflünüp yine de kendinizi onlar› seyretmekten al›koyam›yor ola-bilirsiniz. Bu örneklerde de gördü¤ümüz gibi, tutumlara bakarak davran›fllar› ön-görmek her zaman mümkün de¤ildir ama bir konudaki tutumlar›m›z güçlüyse vebu üzerinde kendimizi kontrol etmekte zorlanmad›¤›m›z bir konuysa tutumlarladavran›fllar görece tutarl› olacakt›r.

Tutumlar›n dünyay› iyi ve kötü fleklinde s›n›fland›rmam›za yard›m etti¤ini söyledik. ‹yi vekötü hayat›n en temel duygusal ay›r›mlar›ndan biri, belki birincisidir. Sizce psikolojik an-lamda kötü mü daha güçlüdür yoksa iyi mi? Duygu ve düflüncelerimizi kötü mü daha flid-detli etkiler yoksa iyi mi? Örne¤in, T50 kaybetsek mi daha çok üzülürüz, yoksa T50 bul-sak m› daha çok seviniriz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Tutumlar muhakkak ki davran›fllar›m›z› biçimlendirir. Peki ya davran›fllar›m›ztutumlar›m›z› biçimlendirebilir mi? Bu sorunun da cevab› “evet”tir. Bazen – özel-likle de bir konu hakk›nda belirgin, güçlü tutumlar›m›z yoksa – tutumlar›m›z› dav-ran›fllar›m›za bakarak ç›kart›r›z. Diyelim birisi size Latin müzikleriyle ilgili fikrinizisordu. Bu sizin önceden üzerine kafa patlatm›fl oldu¤unuz bir konu de¤il. Ama dü-flününce, akl›n›za radyoda ya da televizyonda Latin müziklerine denk gelince ge-nelde kanal de¤ifltirmedi¤iniz ayr›ca küçükken çok sevdi¤iniz birkaç Latin dansmüzi¤i oldu¤u geliyor. Latin müziklerini sevdi¤inize karar veriyorsunuz. Bu, dav-ran›fl›n tutumdan evvel geldi¤i durumlara bir örnektir. Bunun d›fl›nda aktif olarakbir davran›flta bulunmak da elbette tutumlar›m›z› flekillendirebilir. Örne¤in zorun-lu olarak bile olsa bir yard›m kuruluflunda bir süre gönüllülük yapan bir insan,bundan hofllanabilir, gönüllülü¤e karfl› daha önceden sahip olmad›¤› olumlu tu-tumlar› gelifltirebilir.

Biliflsel çeliflki kuram› (cognitive dissonance theory), davran›fllar›n nas›l tutum-lardan önce gelip onlar› biçimlendirebilece¤i konusunda ortaya at›lm›fl en etkilikuramlardand›r. ‹nsanlar, çeliflkiden hofllanan varl›klar de¤illerdir. Yapt›klar›m›zladüflündüklerimiz aras›nda bir tutars›zl›k olmas›, örne¤in bizim için iyi oldu¤unubildi¤imiz bir fleyi yapm›yor ya da kötü oldu¤unu bildi¤imiz bir fleyi yap›yor olmakbizde psikolojik bir gerginlik hâli yarat›r. Bu rahats›z hâlden kurtulmak için düflün-celerimizle davran›fllar›m›z› birbiriyle tutarl› hâle getirmeye çal›fl›r›z. Örne¤in, siga-ra içen ve bunu yaparak sa¤l›¤›na zarar verdi¤inin fark›nda olan bir kimse, ortada-ki biliflsel çeliflkinin yaratt›¤› psikolojik rahats›zl›ktan kurtulmak için iki fley yapa-bilir: Ya davran›fl›n› de¤ifltirir ve sigaray› b›rak›r ya da sigara içmek hakk›ndaki tu-tumunu de¤ifltirir. “Sigara içen öldü de içmeyen ölmedi mi”, “Gerekirse daha azyaflar›m ama flu keyfimi b›rakmam”, “sigaray› b›raksam kilo al›r›m, o sanki daha m›az zararl› sa¤l›¤a” gibi düflüncelerle kendini davran›fl›n›n asl›nda o kadar kötü ol-mad›¤›na, yani ortada büyük bir çeliflki olmad›¤›na ikna etmeye çal›fl›r.

Bu konuda yap›lm›fl en klasik çal›flmalardan birinde, araflt›rmac›lar deneklerebir saat boyunca u¤raflmalar› için son derece monoton, s›k›c›, zevksiz ifller vermifl-lerdir (tepsilere makara yerlefltirme, tahtadan çivileri çevirme gibi). Akabinde birhikaye uydurulmufl (“gelmesi gereken asistan gelmedi, onun yapmas› gereken iflisiz yapar m›s›n›z?”) ve deneklere kendilerinden sonra deneye girecek ö¤renciyebunun çok keyifli bir çal›flma oldu¤unu söylemeleri için para teklif edilmifltir. Buyalan› söylemeleri için bir gruba 20 dolar, di¤er gruba ise 1 dolar verilmifltir. Aka-binde tüm deneklere çal›flman›n gerçekte ne kadar keyifli, ilginç oldu¤unu düflün-dükleri sorulmufltur. Bu noktada durup düflünelim: Sizce yalan söylemek için 20dolar alm›fl denekler mi çal›flman›n asl›nda daha e¤lenceli oldu¤unu söylediler,yoksa yaln›zca 1 dolar alm›fl olanlar m›?

Cevap, flafl›rt›c› bir flekilde yaln›zca 1 dolar alm›fl olanlard›r. Bu bulgu ancakbiliflsel çeliflki kuram›n›n ›fl›¤›nda anlam kazanmaktad›r. fiöyle ki ortada söylenmiflküçük de olsa bir yalan vard›r ve yalanc›l›k da hiç kimsenin kendine yak›flt›rmakisteyece¤i bir özellik de¤ildir. Ancak bu yalan› söylemek için 20 dolar alm›fl olandenekler kendilerine bunu neden yapt›klar›n› rahatl›kla aç›klayabilirler. Deneyinyap›ld›¤› 1950’ler için 20 dolar oldukça iyi bir parad›r; 20 dolar için, hele hele debilim ad›na böyle ufac›k bir yalan söylemifl olman›n çeliflki yaratacak bir taraf›yoktur. Oysa ayn› yalan› yaln›zca 1 dolar u¤runa söylemifl olanlar›n durumu fark-l›d›r – onlar›n bu erdemsiz davran›fl› kendilerine izah etmeleri daha zordur. Dene-yin asl›nda o kadar da korkunç olmad›¤›n› düflünmek ihtiyaçlar› daha yüksektir.


Bir dolar için yalan söylemifl denekler bu flekilde davran›fllar›yla tutumlar›n› birbi-riyle daha tutarl› hâle getirmekte, kendilerini ikiyüzlü bir insan gibi hissetmeningetirece¤i yükten biraz olsun kurtulmaktad›rlar.

SOSYAL ETK‹fiimdi biraz hayal kural›m. Diyelim ki bir cin, peri, yahut ak sakall› dede size gel-di, arzu etti¤iniz bir süper gücü size bahfletmeyi vaat etti. Hangi süper gücü seçer-diniz? Afl›r› güçlü ya da afl›r› h›zl› olmak? Uçabilmek? Görünmez olmak? Duvarlar-dan geçebilmek? Bunlar›n hepsinin kendine göre cazip ve e¤lenceli yönleri var el-bet ama flöyle bir düflünürsek hepimizin ifline en çok yarayacak süper güç insan-lar› istedi¤imiz gibi, istedi¤imiz yönde etkileyebilmek olmaz m›yd›? Nihayetinde,insanlara istedi¤imiz her fleyi yapt›rabiliyor olsayd›k – zalimlikler peflindeki birhasta ruhu k›sa bir konuflmayla kendini insanl›¤›n hizmetine adam›fl bir hümanis-te çevirebilmek gibi – gökdelenden gökdelene z›plamam›za ya da ç›plak ellerimiz-le demir çelik bükmemize gerek kalmazd›.

‹nsanlar›n birbirlerine dikkatlerini, zamanlar›n›, paralar›n›, sevgilerini, ba¤l›l›k-lar›n› vermesini sa¤layan fley sosyal etkidir. Sosyal etki, baflkalar›n›n duygu, düflün-ce ve davran›fllar› üzerinde bir zor kullan›m› olmadan söz sahibi olabilmektir. Çokönemli bir güçtür ve her güç gibi iyiye de kötüye de kullan›labilir.

http://changingminds.org/ adresinde baflkalar›n›n (ve kendinizin) davran›fllar›n› de¤ifltir-mekte kullan›labilecek çok say›da sosyal etki yöntemini bir arada görebilirsiniz.

Sosyal etki konusuyla ilgileniyorsan›z, Amerikal› sosyal psikolog Robert B. Cialdini’nin ‹n-sanlar› Etkileme Yollar› (Influence: Science and Practice) adl› kitab›n› keyifli ve ö¤reticibulacaks›n›z (‹mge Kitabevi Yay›nlar›, 2001).

Sosyal psikologlar iki tür sosyal etkiyi birbirinden ay›r›rlar:1) Bilgilendirici sosyal etki: Hayat içinde baz› durumlarda do¤ru davran›fl›n ne

oldu¤undan emin olamay›z. Böyle durumlarda çevremizdeki insanlardandurumun ne gerektirdi¤ine dair ipuçlar› almaya çal›fl›r›z. Diyelim ki kendi-nizi lüks bir lokantada buldunuz ve taba¤›n›z›n yan›nda türlü türlü çatal-ka-fl›k-b›çak var. Sizinse bunlardan hangisini hangi yemekle kullanman›z ge-rekti¤i hakk›nda bir fikriniz yok. Bu durumda giriflece¤iniz hareket tahmi-nen masan›zdaki di¤er insanlar› gözlemleyip onlar ne yap›yorsa onu yap-mak olacakt›r. Bu örnekte de gördü¤ümüz gibi, bilgilendirici sosyal etkiyeaç›k olmam›z›n alt›nda do¤ru harekette bulunmay› istemek ve do¤runun neoldu¤unu baflkalar›n›n bizden daha iyi bildi¤ini varsaymak yatar. Elbette buvarsay›m her zaman gerçe¤i yans›tmayabilir. Örne¤in bir bekleme salonun-da yabanc›larla birlikte oturdu¤unuzu ve binada birden çok yüksek sesli biralarm›n çalmaya bafllad›¤›n› düflünün. Odadaki kimsenin bir fley yapm›yor,yerinden k›p›rdam›yor olmas› ortada ciddi bir sorun olmad›¤› anlam›na gel-mez. Bilakis, tüm o di¤er insanlar da nas›l davranacaklar›ndan emin olmakiçin ilk hareketi sizden bekliyor olabilirler.

2) Normatif sosyal etki: Duygu, düflünce ve davran›fllar›m›z› sevilme, kabulgörme, d›fllanmama gibi arzularla de¤ifltiriyor, baflkalar›na uyduruyorsak bu-rada normatif sosyal etki söz konusudur. Normatif sosyal etki toplumsal ha-yat›n en temel gerçeklerinden biridir. Hepimiz normlara (toplumun kuralla-r›na, beklentilerine) az çok uyar›z, hepimizin hayat›nda kaba tabiriyle “el


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



âlem ne der” kayg›s› bir rol oynar, hepimizin kendimizi birine ya da birile-rine be¤endirmek için – bilinçli ya da bilinçsizce – davran›fllar›m›z› de¤ifltir-di¤i olmufltur. Bir grup ya da bir insan bizim için ne kadar önemliyse üzeri-mizdeki normatif sosyal etkileri de o derece büyük olur. E¤er normatif sos-yal etki olmasayd›, trend ya da moda dedi¤imiz fleyler de olmazd›.

Normatif sosyal etki ço¤u zaman insanlar›n birbirleriyle geçinmesine, toplumunbir arada uyum içinde yaflamas›na katk›da bulunur. Ancak bazen birey için bir bas-k› kayna¤› olabilir ya da onu kendisi ya da toplumun geneli için zararl› davran›fllar-da bulunmaya yöneltebilir. Örne¤in eflcinsel bir genç, toplum içinde kabul görme-me ya da ailesi taraf›ndan reddedilme korkusuyla gerçek cinsel kimli¤ini saklamayoluna gidebilir. Ya da bir genç sigaraya arkadafl grubu içinde, arkadafllar›na “cool”gözükmek ya da onlardan kabul görmek, farkl› düflmemek ad›na bafllayabilir.

Normatif sosyal etkinin gücünü gözlerimizin önüne seren en klasik çal›flmalar-dan biri Solomon Asch taraf›ndan 1950’li y›llarda yap›lm›flt›r. Asch çal›flmas›nda de-neklere üzerinde üç tane de¤iflik boyda çizgi olan bir kart göstermifl ve onlardankarttaki üç çizgiden hangisinin baflka bir karttaki çizgiyle ayn› boyda oldu¤unu be-lirtmelerini istemifltir (bkz: fiekil 1). Bu hiç zor bir görev de¤ildir, zira çizgilerinuzunluklar› birbirinden bariz flekilde farkl›d›r. Gözünüzde abart›l› bir bozukluk ol-mad›¤› sürece do¤ru yan›t› verememeniz için hiçbir sebep yoktur. Ancak ortadaflöyle bir durum vard›r: Asch çal›flmaya kat›lanlar› güya gruplar hâlinde test etmek-tedir ama asl›nda her grupta yaln›zca bir gerçek denek vard›r. Geriye kalanlar,Asch’in sorulara yanl›fl cevap vermeleri konusunda e¤itilmifl asistanlar›d›r. Gerçekdene¤in ise elbette bundan haberi yoktur. Asch’in merak etti¤i fludur: Deneklerkendi gözlerinin gördü¤ünü mü söyleyeceklerdir yoksa grubun geri kalan›n›n söy-ledi¤ini mi?

Grup 18 farkl› çift kartla bu çizgi uzunlu¤u efllefltirme oyununu oynar. Bunun6’s›nda grup do¤ru cevab› verir. Kalan 12’sinde ise gerçek dene¤in flaflk›n bak›flla-r› alt›nda (bkz. Resim 6.1) bariz flekilde yanl›fl bir cevab›... Asch’in buldu¤u fludur:Deneklerin yüzde 77’si bu 12 hileli turdan en az›ndan birinde gruba uyar; kendigözlerinin gördü¤ü de¤il, kulaklar›n›n duydu¤u yan›t› verir. Grubun yüzde 32’si(yani neredeyse her üç kifliden biri) ise 12 hileli turun 7’den fazlas›nda gruba uyar.


A B C

fiekil 6.1

Asch’in deneklerinegösterdi¤i kartlar.(http://en.wikipedia.org/wiki/File:Asch_experiment.pngadresindenal›nm›flt›r.)

Bu çal›flmada deneklerin uyma davran›fl› gösterme sebebi, baflkalar›n›n yar-g›lar›na daha çok güvenmelerinden (yani bilgilendirici sosyal etki alt›nda kal-malar›ndan) ziyade grup içinde tuhaf kaçmama, “ç›k›nt›l›k” yap›yor olmama ar-zular›d›r. Nitekim deneyin baflka varyasyonlar›nda gerçek deneklerden cevapla-r›n› grup içinde sözlü de¤il de yaz›l› olarak vermeleri istendi¤inde uyma davra-n›fl› çok azalm›flt›r. Keza, gerçek denek d›fl›nda bir kiflinin bile grubun yanl›fl ce-vab›na uymamas› gerçek dene¤in de uymama ihtimalini dramatik bir flekildeartt›rm›flt›r.

‹taatSosyal etki alt›nda gerçekleflen bir baflka davran›fl türü de itaattir. ‹taat, bireyinkendine bir otorite figürü taraf›ndan yöneltilmifl bir talebe ya da buyru¤a uymas›-na denir. Sosyal psikolojinin en iyi bilinen, en sansasyonel, en çarp›c› çal›flmas›hangisidir derseniz, cevap herhalde Stanley Milgram’›n itaat konusundaki deneyle-ri olacakt›r. 1960’l› y›llarda Milgram insanlar›n kötücül bir otoriteye nereye kadaritaat edeceklerini ölçmek istedi. S›rf o yönde bir emir alm›fl olduklar› için göz gö-re göre masum bir insan›n can›n› yakabilirler miydi? Onu bu soruyu sormaya iten,Nazi Almanyas› savafl suçlular›n›n yarg›lan›rken sürekli kulland›¤› “ben kötü birfley yapmad›m, sadece bana verilen emirleri yerine getirdim”, “ben flahsen kimse-yi öldürmedim yaln›zca Auschwitz’deki imha program›n›n bafl›ndayd›m, emirleriveren Hitler’di” gibi ifadeler olmufltu. Belirli koflullar alt›nda en s›radan insan bilebir caniye dönüflebilir miydi?

Milgram, deneklere çal›flmas›n›n maksad›n› “cezaland›rman›n ö¤renme üze-rindeki etkisini araflt›rmak” fleklinde yans›tm›flt›. Denekler laboratuvara girdikle-rinde ya ö¤retmen ya da ö¤renci olmak üzere kura çektiler. Oysa bu kura hile-liydi, denekler her seferinde ö¤retmen rolüne atan›yorlard›. Bu rolde yapmalar›gereken, yandaki odada kelime çiftleri ezberlemeye çal›flan ve bir tür elektriklisandalyeye ba¤lanm›fl di¤er dene¤i (bkz. Resim 6.2, alt panel) test etmek, soru-lara yanl›fl cevap verdikçe onu elektrik floku vererek cezaland›rmakt›. Deneklerbir “flok jeneratörü”nün önüne oturtuldular (bkz. Resim 6.2, üst panel). Makine-nin üzerinde 15 volttan bafllay›p 450 volta kadar 15 voltluk aral›klarla artarak gi-den küçük kollar vard›. Kollar›n alt›nda, verilecek elektri¤in düzeyini flüpheyemahal b›rakmayacak flekilde tarif eden “hafif yo¤unlukta flok”, “yüksek yo¤un-lukta flok”, “tehlike: çok fliddetli flok” gibi ifadeler yaz›yordu. Hatta son iki kolun(435 ve 450 voltluk kollar›n) alt›nda XXX iflaretleri vard›, ki bunlar› hayra yormak


Kaynak: Resim http://www.age-of-the-sage.org/psychology/social/asch_conformity.html adresinden al›nm›flt›r.

Resim 6.1

Ortada oturangerçek denekflaflk›nl›k içinde önedo¤ru e¤ilerekçizgileri daha iyigörmeye çal›fl›yor.Yan›nda oturanlarise Asch’inasistanlar›.

herhâlde zordu. Deneyin gereklerine göre, ö¤renci her yanl›fl yapt›¤›nda ona ve-rilen elektri¤in dozu 15 volt artt›r›lacakt›. Bu arada ö¤renci rolündeki “denek” el-lili yafllarda, gözlüklü, biraz kilolu bir adam-Milgram’›n asistan›yd› ve elbette kielektri¤e ba¤l› de¤ildi.

Deney bafllad›¤›nda ö¤renci de yavafl yavafl yanl›fllar yapmaya bafllad›. Ö¤ret-men rolündeki deneklerin duyduklar› aslen hep teybe al›nm›fl ayn› senaryoydu.Buna göre, ö¤renci beflinci hatay› yap›p da 75 voltluk elektrik flokunu ald›¤› andanitibaren inlemeye, tuhaf sesler ç›karmaya; 150 voltta deneyden ç›kmak için yalvar-maya; 180 voltta “art›k ac›ya dayanam›yorum” diye ba¤›rmaya bafll›yordu. Ö¤ret-men rolündeki denek panelin üzerinde “tehlike: çok fliddetli flok” yazan yerleregeldi¤inde ise ö¤renci cevap vermeyi reddediyor, duvarlara vuruyor ve “beni buodadan ç›kart›n” diye hayk›r›yordu.

Siz böyle bir durumda ö¤retmen rolünde olsan›z ne yapard›n›z? Kaç voltta du-rurdunuz? Yoksa durmaz, 450 volta kadar gider miydiniz? fiunu belirtelim ki Mil-gram’›n deneyinde ö¤retmen rolündeki denekler son derece zor ve rahats›z anlar-dan geçiyorlard› (deney sonralar› bu aç›dan çok elefltirildi). Terliyorlar, titriyorlar,kekeliyorlar, “duymuyor musunuz adam ne hâlde, ya ona bir fley olursa bunun so-rumlulu¤unu kim alacak?” gibi sözlerle kayg›lar›n› belirtiyorlard›. Deney görevlisiise bu itirazlara k›sa k›sa “bir sonraki sözcükle devam edin”, “deney devam etme-nizi gerektiriyor”, “bir seçiminiz yok, devam etmelisiniz” gibi önceden haz›rlanm›flcevaplar veriyordu. Bu flartlar alt›nda sizce deneklerin yüzde kaç› 450 volta kadarç›kt›?

Milgram’› ve ilerleyen y›llarda bu deneyi duyan hemen herkesi hayrete düflüre-cek flekilde, bu sorunun cevab› yüzde 65’ti: K›rk denekten 26’s› sonuna kadar ita-at etti, hiç hofl bir durumda olmad›¤› belli olan ö¤renciye muazzam ölçüde tehli-keli 450 voltu verdi. Oysa Milgram deney öncesinde psikiyatristlere tahminlerinisordu¤unda “ancak 1.000 kifliden biri 450 volta kadar ç›kar” gibi bir yan›t alm›flt›.Bu deney ilerleyen y›llarda Milgram ve baflka araflt›rmac›lar taraf›ndan dünyan›nde¤iflik yerlerinde tekrarland›; sonuçlar pek de¤iflmedi. Bu arada kad›nlarla erkek-ler aras›nda itaat aç›s›ndan bir fark da bulunmad›. Deneyin de¤iflik varyasyonlar›ise bizi y›k›c› itaat davran›fl›n› azaltan faktörler konusunda ayd›nlatt›. Örne¤in Mil-gram, deneyi çal›flt›¤› prestijli Yale Üniversitesi yerine flehrin içinde salafl bir bina-da tekrarlad›¤›nda hissedilen otorite azald›¤›ndan itaat de azald›. Gözetmenin oda-dan ayr›lmas›, dene¤in cezaland›rd›¤› insanla ayn› odada bulunmas›, onun elinitutmas›, emirleri telefondan almas› gibi de¤iflik senaryolarda da 450 volta ç›kanla-r›n oran› yüzde 65’in alt›na indi. En önemlisiyse denekler ö¤retmen rolünü yanla-r›nda baflka biriyle beraber üstlendiklerinde ve yine Milgram’›n asistan› olan bu di-¤er kifli flok vermeye devam etmeyi reddetti¤inde, itaat oran› yüzde 10’a kadardüfltü. Aynen Asch deneyinde gördü¤ümüz gibi, kötücül sosyal etkiye uymay› red-deden tek kifli bile çok büyük bir fark yaratabiliyordu.


Asch deneyi de Milgram deneyi de sosyal etkinin karanl›k yüzü hakk›ndad›rlar.Sosyal etkinin bizi nas›l kendi duyu organlar›m›za, daha da fenas› vicdan›m›za, ah-lak anlay›fl›m›za alabildi¤ine ters düflen hareketlerde bulunmaya itebilece¤ini göz-lerimizin önüne bütün ç›plakl›¤›yla sererler.

‹knaBir baflka sosyal etki yöntemi olan ikna, insanlar›n bir konudaki tutumlar›n› ve/veyadavran›fllar›n› de¤ifltirme çabas›n› içerir. Reklamc›lar, politikac›lar, avukatlar, sat›c›larve yeri geldi¤inde hepimiz birilerini bir fleylere ikna etmek, onlar› var olan tutumla-r›ndan vazgeçirmek ve yeni tutumlara ve davran›fllara yöneltmek için u¤rafl›r›z.

Sosyal psikologlar “kim kime ne diyor” sorusundan hareketle, ikna maksatl›mesaj›n geldi¤i kayna¤›n (“kim”), mesaj›n yöneltildi¤i insanlar›n (“kime”) ve demesaj›n (“ne”) özelliklerini incelemifl, bu flekilde iknan›n psikolojisini çözümleme-ye çal›flm›fllard›r. Örne¤in, mesaj› veren taraf›n inan›l›r, güvenilir, cana yak›n, fizik-sel aç›dan çekici olmas›, bize benzemesi gibi özellikler genellikle iknay› artt›r›r.Mesaj›n kendisine yöneltildi¤i insanlara gelince, bulgular bir konu hakk›nda önce-den kuvvetli tutumlara sahip olmayanlar›n fikirlerini de¤ifltirmenin daha kolay ol-du¤unu göstermektedir.

Mesajlar›n içeri¤ine gelince, araflt›rmac›lar kaliteli, mant›kl›, akla hitap eden ar-gümanlar›n m› yoksa duygulara hitap eden argümanlar›n m› daha ikna edici oldu-¤unu anlamaya çal›flm›fllard›r. Bu sorunun cevab› duruma göre de¤iflmektedir.fiöyle ki birey bir ikna mesaj›n› dikkatle dinlemek, onu ayr›nt›l› bir flekilde tahlil et-mek için gerekli motivasyon ve beceriye sahipse o zaman kaliteli argümanlar iknayolunda daha etkilidir. Ancak bireyin konuya ilgisi ya da o an mesaja dikkatini ve-recek, onu özenle inceleyecek durumu yoksa o zaman mesaj›n daha yüzeyselözellikleri – mesaj› veren kiflinin fiziksel cazibesi, mesaj›n uyand›rd›¤› duygular gi-bi – ikna yolunda daha çok önem kazan›r.


Resim 6.2

Kaynak: Resimler http://psychology23.blogspot.com/ adresinden al›nm›flt›r.

Grup EtkisiSosyal psikolojinin en temel ve en eski sorular›ndan biri, grubun bireyi nas›l etki-ledi¤idir. fiimdi sosyal psikologlar›n y›llar içinde bu konuda ulaflt›¤› en önemli bir-kaç bulguyu inceleyelim.

Sosyal Kolaylaflt›rmaDiyelim egzersiz maksad›yla koflmay› seviyorsunuz. Kendi kendinize oldu¤unuz-da m› daha h›zl› koflars›n›z yoksa etraf›n›zda sizden baflka koflanlar da varken mi?Ya da diyelim bir grubun önünde konuflma vermeniz gerek. Kendi kendinize pro-va yaparken mi daha iyi bir performans sergilersiniz yoksa size çevrilmifl onlarcagözün alt›nda m›?

Psikolog Norman Triplett, 1898 tarihli ve sosyal psikolojinin ilk laboratuvar de-neylerinden biri kabul edilen çal›flmas›nda, çocuklardan bir oltaya ellerinden gel-di¤ince h›zl› bir flekilde misina sarmalar›n› istedi. Çocuklar oltan›n makaras›n› ba-zen odada tek bafllar›nayken çeviriyorlard›, bazense yanlar›nda kendileri gibi ma-kara çeviren baflka bir çocuk varken. Bu deney, yanlar›nda baflka biri varken ma-kara çeviren çocuklar›n tek bafllar›na çal›flan çocuklara k›yasla ortalamada çok da-ha h›zl› çal›flt›¤›n› gösterdi. Baflkalar›n›n varl›¤›n›n bu flekilde performans› iyilefltir-mesi durumuna “sosyal kolaylaflt›rma” (social facilitation) dendi. Ancak Triplett’tensonra ayn› konuda yap›lan çal›flmalar birbiriyle tutars›z sonuçlar verdi. Görüldü kibaflkalar›n›n varl›¤› performans› bazen iyilefltiriyor, bazense kötülefltiriyordu.

Bilimin nas›l iflledi¤ine güzel bir örnek teflkil edecek flekilde, 1960’l› y›llarda birsosyal psikolog bu muammay› çözdü ve birbiriyle ba¤daflm›yor gibi görünen bubulgular›n alt›nda yatan mant›¤› ortaya ç›kard›. Baflka alanlarda çal›flan psikolog-lar, uyar›lma hâlinin organizmaya bafltan kolay gelen davran›fllar› daha da kolay-laflt›rd›¤›n›, zor gelenleri ise daha zorlaflt›rd›¤›n› göstermiflti. Örne¤in, bir sebeptendolay› uyar›lm›fl, heyecanl› bir hâldeyseniz kolay kelime bulmacalar›n› daha h›zl›çözüyor, zorlarda ise daha da yavafll›yordunuz. Bu temel prensipten hareketle flöy-le bir ç›kar›ma var›ld›: Baflkalar›yla bir arada bulunman›n yaratt›¤› sosyal uyar›lmahâli bize basit gelen, hakim oldu¤umuz alanlardaki performans›m›z› iyilefltirir, bi-ze zor gelen ya da yabanc›s› oldu¤umuz konulardaki performans›m›z› ise kötülefl-tirir. Bu bulguyu destekleyen pek çok çal›flmadan birinde bilardo oyuncular›na ba-k›lm›fl, etraflar›nda kendilerini seyredenlerin olmas› durumunda iyi bilardo oyun-cular›n›n daha da iyi oynad›¤›, deneyimsiz oyuncular›n ise daha baflar›s›z bir per-formans sergiledi¤i gösterilmifltir. K›sacas›, baflkalar›n›n varl›¤›n›n performans›m›züzerindeki etkisi destekleyici de köstekleyici de olabilir. Bunu belirleyen, yapt›¤›-m›z iflin bize ne kadar kolay ya da zor geldi¤idir.

Sosyal KaytarmaDiyelim ki sizden ya tek bafl›n›za ya da baflka birkaç kifliyle beraberken mümkünoldu¤unca yüksek ses ç›kararak el ç›rpman›z ya da ba¤›rman›z istendi. Sizce tekbafl›n›za oldu¤unuzda m› daha yüksek ses ç›kart›rs›n›z yoksa baflkalar›ylayken mi?Ya da diyelim grup olarak sizden bir tu¤la ne gibi farkl› flekillerde kullan›labilir, bukonuda mümkün oldu¤unca çok fikir üretmeniz istendi. Ayn› görev size tek bafl›-n›zayken verilseydi mi daha çok fikir üretirdiniz yoksa grup içindeyken mi?

Bu sorulara cevap arayan sosyal psikologlar, bir hedefe do¤ru grup içinde ça-l›flman›n – ayn› hedefe do¤ru tek bafl›na çal›flmaya k›yasla – motivasyonu ve sarfedilen eforu düflürebildi¤ini göstermifl; buna “sosyal kaytarma” (social loafing) ad›-


n› koymufllard›r. Örne¤in bir çal›flmada deneklerin gözleri ba¤lanm›fl ve onlara birhalat çekme yar›fl›nda olduklar› söylenmifltir. Yapmalar› gereken, halat› tüm güçle-riyle çekmektir. Aslen her seferinde tek bafllar›na olmalar›na ra¤men, onlara hala-t› bazen tek bafllar›na çekmekte olduklar› söylenmifltir, bazense grup içinde. Arafl-t›rmac›lar, “birlikten kuvvet do¤ar” deyiflinin aksine, halat› baflkalar›yla birlikteçekti¤ini sanan deneklerin, tek bafllar›na çekti¤ini sananlara k›yasla yüzde 18 da-ha az güç sarf etti¤ini bulmufllard›r.

Sosyal kaytarma, grup çal›flmas›n›n yer yer kaç›n›lmaz oldu¤u ifl ve okul ortam-lar›nda ciddi bir sorun olabilir. Sosyal kaytarmay› artt›ran ve azaltan faktörlerin far-k›nda olmak bu aç›dan önemlidir. Sosyal psikologlar, bireyin grup içinde sarf etti-¤i flahsi çaban›n belli olmad›¤›, belirlenmesinin güç olaca¤› durumlar›n sosyal kay-tarmay› tetiklemekte kritik rol oynad›¤›n› göstermektedir – flahsi eforun gözetlene-ce¤ini bilmek sosyal kaytarma e¤ilimini azalt›r. Bireylerin kendi katk›lar›n›n nihaiperformans üzerinde anlaml› bir etkisi olaca¤›na inanmalar›, yap›lan ifli içtenlikleilgi çekici, anlaml› ya da önemli bulmalar›, küçük ve birbirine ba¤l› bir grup için-de çal›flmalar› da sosyal kaytarmay› azaltan faktörlerdendir.

Grup Kutuplaflmas›Bilhassa ifl dünyas›nda, gruplar›n, komitelerin bireylere nazaran daha do¤ru ana-lizler yapaca¤›, daha yerinde kararlar verece¤i düflünülür. Oysa bu varsay›m herzaman do¤ru de¤ildir. Gruplar bazen daha sa¤l›ks›z kararlara ulafl›yorlarsa bununbir sebebi de “grup kutuplaflmas›” (group polarization) olgusudur. Grup kutuplafl-mas›, bir grubun bir konu hakk›nda bafllang›çtaki e¤ilimi neyse, grup içi etkileflim-lerin o e¤ilimi daha afl›r› hale getirmesine denir. Diyelim arkadafllar›n›zla herhangibir siyasal (“ana dilde e¤itim yap›lmal› m›?”) ya da kültürel (“flu film, kitap, albümgüzel mi?”) fikri tart›fl›yorsunuz. Sosyal psikologlar›n bulgular›na göre, grup üyele-rinin bafllang›çta konudaki fikirleri hangi yöndeyse, grup içi konuflmalar›n, tart›fl-malar›n ard›ndan grup o yöne do¤ru daha abart›l› bir flekilde kayar, fikri daha cofl-kulu bir flekilde savunmaya bafllar. Bunun sebebi hem fikri desteklemek için orta-ya at›lan de¤iflik argümanlar›n grup üyelerine mant›kl›, ikna edici gelmesi (bilgi-lendirici sosyal etkiyi hat›rlayal›m) hem de grup içinde kabul görmek isteyen bire-yin grup üyelerinin en hofluna gidece¤ini tahmin etti¤i pozisyonlar› daha da flid-detle savunmak istemesidir (normatif sosyal etkiyi hat›rlayal›m). ‹nsanlar zamanla-r›n› s›kl›kla dünya görüflleri kendilerininkine benzeyen, kendi fikirlerinin hakl›l›¤›-n› desteklemeye yatk›n insanlarla beraber geçirirler. Bu, grup kutuplaflmas› süreç-leriyle birleflince, gruplar›n kendi içlerinde nas›l birbirlerine daha fazla benzeme-ye bafllad›¤›n› ve farkl› düflünceleri paylaflan gruplar›n nas›l gittikçe birbirindenuzaklaflt›¤›n› aç›klar. Toplum içinde afl›r› uçlar bu flekilde oluflur.

Kitlelerin Bilgeli¤iGördü¤ümüz gibi, sosyal psikoloji literatürü grup içindeki bireyin daha tembel,sald›rgan, sorumsuz, ahlaks›z davranabilece¤i gibi sevimsiz pek çok bulguyla do-ludur. Ancak gruplar›n övgüye lay›k bulundu¤u alanlar da vard›r. Bunlardan birin-cisi, ortaklafla grup akl›n›n s›kl›kla tek tek uzmanlar›n verdi¤i cevaplar›n ya da yap-t›¤› tahminlerin önüne geçti¤idir. Buna “kitlelerin bilgeli¤i” denir. Buradaki kilithusus, grup kutuplaflmas› örne¤inde gördü¤ümüzden farkl› olarak grup üyelerininyarg›lar›na kendi bafllar›na, birbirlerinden etkilenmeden varmalar›d›r.

Psikolojinin ve istatisti¤in babalar›ndan say›lan ‹ngiliz Francis Galton, 1906 y›-l›nda bir gün bir panay›rda “öküzün kilosunu tahmin etmece” oyununa denk gel-


di. Panay›ra gelmifl yaklafl›k 800 kifli, gözlerinin önündeki kasapl›k öküzün kesil-dikten sonra ne kadar çekece¤ine dair tahminlerini bir kâ¤›da yaz›yorlard›; en ya-k›n tahminde bulunan birinci gelecekti. Oyun oynan›p bittikten sonra Galton tah-minlerin yaz›ld›¤› kâ¤›tlar› toplad› ve yap›lm›fl tüm tahminlerin ortalamas›n› ald›.‹nsanlar›n ve hele hele kitlelerin zekâs›na hiç güvenmiyordu; sonuçlar o yüzdenonun için çok flafl›rt›c›yd›: Öküzün kilosu gerçekte 1.198 pound’du. Oyuna kat›l-m›fl olanlar›n tahminlerinin ortalamas› ise 1.197.

Gruplar›n kolektif tahminlerinin s›kl›kla bireysel tahminlere üstün geldi¤inispor ya da baflka türlü müsabakalar› kimin kazanaca¤›na iliflkin bahislerde de gö-rürüz. Keza, “Kim Milyoner Olmak ‹ster?” yar›flmas›ndaki joker haklar›ndan “seyir-ciye sormak istiyorum” ço¤u zaman “arkadafl›m› aramak istiyorum”dan daha etkilibir jokerdir. Yar›flman›n Amerika versiyonuna bak›ld›¤›nda, özel olarak seçilmifl vebilgisine güvenilen arkadafllar arand›¤›nda % 65 oran›nda do¤ru cevap verdikleri,stüdyodaki seyircilerin kolektif zekâs›na baflvuruldu¤unda ise bu oran›n % 91’eç›kt›¤› bulunmufltur.

“Kitlelerin bilgeli¤i” olgusu ilginizi uyand›rd›ysa James Surowiecki’nin Kitlelerin Bilgeli¤i(The Wisdom of Crowds) isimli kitab›n› seveceksiniz (Varl›k Yay›nlar› / Bilim Dizisi,2009).

SOSYAL ‹L‹fiK‹LERDaha önce de vurgulad›¤›m›z gibi, hayat›m›z insanlarla ve sosyal iliflki a¤lar›yla çe-peçevre sar›l› geçer. ‹nsanlararas› iliflkilerin sevgi ve aflktan cinayet ve soyk›r›mauzanan, ayd›nl›k ve karanl›k türlü türlü yüzleri vard›r. Bu k›s›mda dünyay› bizimiçin cennete de cehenneme de çevirebilme kudretine sahip bu iliflkileri biraz dahaiyi anlamaya çal›flaca¤›z.

Sald›rganl›k ve fiiddetBir baflkas›na zarar verme niyetiyle yap›lm›fl davran›fla sald›rganl›k denir. Sald›r-ganl›k, yüksek dozda zor kullan›m› ve fiziksel zarar da içeriyorsa buna fliddet de-riz. Haberlere flöyle bir göz atmak, bize dünyan›n sald›rganl›k ve fliddet içeren dav-ran›fllar konusunda maalesef bir s›k›nt› çekmedi¤ini hat›rlat›r.

Bireyler bazen bir hedefe ulaflmak için bilinçli ve planl› olarak sald›rganca dav-ran›fllarda bulunurlar; bazense sald›rganl›klar› anl›k tahriklerin sonucudur. Her ikidurumda da sald›rganl›k ve fliddete baflvurman›n temel sebeplerinden biri bireyinulaflmaya çal›flt›¤› bir hedef konusunda kendini engellenmifl hissetmesi ve hedeflearas›ndaki bu engeli kald›rmak istemesidir. Örne¤in bir politikac›y› kendi siyasiideallerinin önünde engel olarak gören biri bu politikac›ya suikast düzenleyebilir.Ya da çocu¤una istedi¤i fleyi baflka türlü yapt›ramayan ebeveyn ona fiziksel fliddetuygulama yoluna gidebilir. Böyle bak›ld›¤›nda, sald›rganl›k sosyal etki edinme yo-lunda bir çabad›r ancak bu çaba zorlamay› ve zarar vermeyi içerir.

Elbette kendini bir konuda engellenmifl hisseden herkes sald›rganl›k ve fliddet yo-luna baflvurmaz. Sald›rgan davran›fl›n kökenleri psikologlar› uzun süre meflgul etmiflbir konudur. Sald›rganl›k “do¤ufltan m› gelir yoksa sonradan m› ö¤renilir” sorusununcevab›, bu tarz sorularda genellikle oldu¤u üzere, “her ikisi de”dir. Sald›rganl›¤›n bi-yolojik ve kal›t›mla aktar›lan bir yönü vard›r. Erkeklerin genel olarak kad›nlardan da-ha sald›rgan olmas› (dünya genelinde cinayet gibi fliddet içeren suçlar›n ço¤unu 15-30 yafl aras› erkekler ifller) ve yüksek testosteron düzeylerinin sald›rganl›kla net birflekilde ba¤lant›l› olmas› buna bir kan›t teflkil eder. Ancak sald›rganl›¤›n ö¤renilmifl ya


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



da çevresel faktörlerle iliflkisi de bilinmektedir. Örne¤in çal›flmalar, ailesi içinde ya damedyada s›kl›kla fliddet davran›fllar›na tan›k olmufl birinin sald›rgan davran›fllarda bu-lunmaya daha yatk›n oldu¤unu ortaya koymaktad›r. ‹lginç bir flekilde, ortamda bir si-lah›n bulunmas›n›n – kimse silaha dokunmasa ya da sözünü etmese bile – bireyi da-ha sald›rgan hâle getirebildi¤i de deneylerle defalarca gösterilmifltir.

Kad›nlar k›flk›rt›lmad›klar› sürece fiziksel sald›rganl›¤a çok baflvurmasalar da bu baflka,daha dolayl› sald›rganl›k davran›fllar›nda bulunmuyorlar demek de¤ildir. Örne¤in iliflkiselsald›rganl›k (baflkalar›n›n iliflkilerini bozma hedefi güden davran›fllar – birini d›fllamak,hakk›nda dedikodu yaymak gibi) kad›nlar aras›nda erkeklerden daha yayg›nd›r.

Olumsuz duygular ve kötü ruh hâlleri içinde bulunman›n, fiziksel ya da duygu-sal ac› çekmenin de sald›rganl›¤› artt›rd›¤› bilinmektedir. ‹nsanlar› hem bireyselhem de toplumsal bazda fliddet kullan›m›na iten psikolojik faktörlerin bafl›nda “kü-çük düflürüldü¤ünü”, “afla¤›land›¤›n›”, “flerefiyle oynand›¤›n›”, “gururunun k›r›ld›-¤›n›” hissetmek yer al›r. Kendinizin ya da ait oldu¤unuz grubun hor görüldü¤ü al-g›s› (ki bu alg› elbette gerçe¤i yans›tmayabilir), sizi bu durumu de¤ifltirmek ad›naeyleme geçmeye ve bu yolda sald›rganl›k ve fliddeti mübah görmeye itebilir.

Fiziksel rahats›zl›k hissetmenin sald›rganl›¤› artt›rmas›na paralel olarak kötü ko-kular, gürültü, kalabal›k, hava kirlili¤i, sigara duman› gibi çevresel faktörlerin sal-d›rganca davran›fllar› körükledi¤i bulunmufltur. Sald›rganl›k ve fliddet davran›fllar›-n› etkiledi¤ini iyi bildi¤imiz bir baflka çevresel faktör ise hava s›cakl›¤›d›r. Raporlarcinayet, sald›r› ve tecavüz gibi suçlar›n hava s›cakl›¤›na paralel olarak artt›¤›n›, ens›cak flehirlerde, en s›cak aylarda ve y›llarda en yüksek düzeylere ulaflt›¤›n› göster-mektedir. Küresel ›s›nman›n kayg› uyand›r›c› yanlar›ndan biri de hava s›cakl›¤› ilesuç oran› aras›ndaki bu güçlü pozitif korelasyondur.

Son olarak sosyokültürel faktörlerin de sald›rganl›¤› belirlemedeki rolü az›msa-namaz. Sald›rganl›k içeren bir davran›fl›n (örne¤in aile içi fliddet) toplum baz›ndave yasalar taraf›ndan “kabul edilebilir” görülmesi, bireyin o davran›flta bulunma ih-timalini net bir flekilde artt›rmaktad›r. Keza “namus cinayeti” tabir edilen fliddet tü-rü de yaln›zca belli kültürlerin bir parças›d›r.

‹flbirli¤i ve Yard›m Sald›rganl›k ve fliddet insanlararas› iliflkilerin karanl›k, çirkin yüzüyse, iflbirli¤i veyard›mlaflma ayd›nl›k, ümit afl›layan yüzüdür. Bugün insanl›k olarak ulaflt›¤›m›zmedeniyet seviyesi – bütün kusurlar›na ra¤men – ak›llara durgunluk vericiyse, bu-nu mümkün k›lm›fl olan fley iflbirli¤idir. Evleri ve uçaklar›, hastaneleri ve okullar›,M›s›r Piramitleri’ni ve Çin Seddi’ni, yedi¤iniz ekme¤i, oturdu¤unuz koltu¤u, oku-du¤unuz bu kitab› hep insanlar bir araya gelip ortak bir hedefe do¤ru çal›flarak or-taya koymufllard›r.

‹fl birli¤i bireylerin ve gruplar›n refah›n› artt›ran, toplumlar›n geliflmesi için ha-yati önem tafl›yan bir olgudur. Madem hâl böyle, neden herkes ifl birli¤inde bulun-maz, ortak bir hedefe ulaflma ad›na üzerine düflen vazifeyi lay›¤›yla yerine getir-mez? Bunun sebebi ifl birli¤inin hem bir bedeli olmas› hem de risk içermesidir. Ör-ne¤in, niçin herkes üzerine düflen vergiyi ödemez; ülkesinin güzel yollara, sa¤lamköprülere, iyi okullara, müzelere, kütüphanelere kavuflmas›na kendi pay›nca kat-k›da bulunmaz? Çünkü bireyler vergi kaç›rarak gelirlerinin daha büyük bir k›sm›n›gönüllerince harcayabileceklerini, ayr›ca koskoca vergi havuzunda kendilerindenç›kacak pay›n zaten çok da mühim olmad›¤›n› düflünürler. Bir k›s›m insan ise “her-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kes ödüyor mu ki sanki vergisini? Baflkalar› kaç›racaksa ben neden parama sahipç›kmayay›m?” gibi bir ak›l yürütmeye gidebilir. Elbette herkesin böyle düflünmesibir ülke için hiç de hofl sonuçlar do¤urmayacakt›r.

Bu örnekte de gördü¤ümüz gibi, insanlar›n baflkalar›na güvenmesi, onlar›nüzerlerine düfleni yapaca¤›ndan flüphe duymamas› iflbirli¤ini artt›ran kilit faktörler-dendir. Baflkalar›na güven duymayan, onlar›n ç›karc› ve kaypak oldu¤una inanma-ya e¤ilimli insanlar daha az iflbirli¤inde bulunurlar. “Güven toplumlar›n tutkal›d›r”denir. Güven hissi bireyleri birbirine güçlü ba¤larla ba¤lar, hayat› daha emniyetli,daha az korkulas›, daha yaflanas› bir yer haline getirir. Kiflileraras› güven toplumunhem psikolojik sa¤l›¤›, hem de ekonomik geliflimi için elzemdir. Maalesef Türkiyedünyada kiflileraras› güvenin en düflük düzeyde seyretti¤i birkaç ülkeden biridir.Örne¤in dünyan›n en mutlu ve müreffeh bölgelerinden ‹skandinav ülkelerinde in-sanlar›n yaklafl›k % 70’i “genel olarak insanlara güvenilebilir” önermesine kat›l›rken,bu oran Türkiye’de % 10-15’te kalmaktad›r. Türkiye’deki insanlar›n çok yak›nlar›n-dan, tan›d›klar›ndan baflkalar›na güvenememeleri ciddi bir toplumsal problemdir.

Yard›m Davran›fl›Bir baflkas›na faydas› dokunacak bir davran›flta bulunmaya yard›m etmek denir. Ya-n›n›zda oturan kifliye kalem ödünç vermek, sevgilisinden yeni ayr›lm›fl arkadafl›n›-z›n derdini dinlemek, hasta akraban›za bakmak, deprem kurbanlar›na ba¤›flta bu-lunmak, görme engelliler için kitap okumak, bo¤ulmakta oldu¤unu fark etti¤iniz birçocu¤u kurtarmak için suya atlamak... Bunlar›n hepsi yard›m davran›fllar›d›r ve kü-çük-büyük, maddi-manevi, planlanm›fl-planlanmam›fl gibi de¤iflik aç›lardan s›n›f-land›r›labilirler. Hayatlar›m›z baflkalar›na yard›m etmekle ve baflkalar›ndan yard›malmakla geçer. Hayat›nda hiç yard›ma ihtiyac› olmam›fl, kimseden yard›m almam›flbir insan› tasavvur etmek güçtür. ‹nsanlar niçin zamanlar›n›, enerjilerini, paralar›n›ve hatta hayatlar›n› baflkalar› – bazense hiç tan›mad›klar› – u¤runa feda ederler?

Bu soruya evrimsel aç›dan yaklaflan psikologlar, insanlar›n en fazla kendileriy-le ayn› genetik materyali paylaflan kiflilere yard›m etmeye yatk›n oldu¤unu çünkübunun kendi genlerinin ileriki nesillere aktar›lmas›n› sa¤layaca¤›n› söylemifllerdir.Bu sav› destekleyecek flekilde, genlerinin % 100’ünü paylaflan tek yumurta ikizle-rinin genlerinin yaln›zca % 50’sini paylaflan çift yumurta ikizlerine göre birbirleri-ne daha fazla yard›m etti¤i bulunmufltur. Özellikle ölüm kal›m durumlar›nda, in-sanlar akrabalar›na yard›mda bulunmay› arkadafllar›na yard›mda bulunmaya ge-nellikle tercih ederler.

Ancak elbette ki yard›mseverli¤imiz akraba çevremizin bitti¤i yerde bitmez. Kül-türel ö¤renme ve içsellefltirilen normlar bizi daha genifl anlamda yard›msever insan-lar olmaya iter. Örne¤in ihtiyac› olanlara, darda kalm›fllara yard›m etmek her kültür-de erdemine inan›lan ve örnek gösterilen bir davran›flt›r. Çok temel, evrensel birbaflka toplumsal norm ise mütekabiliyettir. Mütekabiliyet, iliflkilerde karfl›l›kl›l›k esa-s›n›n gözetilmesine denir. Örne¤in, bize iyilikte bulunmufl olana biz de iyilikte bu-lunmak ister, sosyal aç›dan birilerine borçlu kalmaktan kaç›n›r›z. Kendimiz iyilik ya-parken her zaman karfl›l›k beklemesek bile, sürekli verip de hiç alamad›¤›m›z ilifl-kiler uzun vadede bizi rahats›z eder. Mütekabiliyet normu bizi geçmiflte bize iyilik-te bulunmufl ya da ileride bulunabilecek olanlara yard›m etmeye iter.

Herkes toplumsal normlar› ö¤rense hay›rseverli¤in, cömertli¤in, iyilikseverli¤inarzulanas› fleyler oldu¤unu bilse bile, herkes eflit düzeyde yard›m davran›fl›nda bu-lunmaz. Bireysel faktörler ve kiflilik özellikleri de yard›m davran›fl›n› belirlemede roloynar. Yard›m davran›fl›nda en net fark yaratan etmenlerden biri empatidir. Empati,


“bir anl›¤›na kendini baflkas›yla kar›flt›rma”, “kendini baflkas›n›n yerine koyup onunhissettiklerini hissedebilme” gibi flekillerde tan›mlan›r. Empati düzeyi yüksek insan-lar yard›ma ihtiyac› olan birini gördüklerinde eyleme geçmeye çok daha yatk›nd›rlar.

Sizce kad›nlar m› yoksa erkekler mi daha çok yard›m etmekte ve insanlar kad›nlara m› yok-sa erkeklere mi daha çok yard›m etmektedir? Gözlemlerinize dayanarak bu soruya nas›l ce-vap verirsiniz?

Durumsal faktörler de insanlar›n yard›mda bulunup bulunmama kararlar›n› çoketkiler. Örne¤in yard›ma muhtaç kiflinin bir yönüyle bize benzemesi, biraz evvel birbaflkas›n›n yard›m davran›fl›na tan›k olmufl olmam›z, acelemizin olmamas› ya da iyi,nefleli bir ruh hâli içinde olmak yard›m davran›fl›n› artt›rd›¤› gözlenmifl faktörlerden-dir. Acil durumlarda yard›m davran›fl›n› azaltt›¤› bilinilen bir baflka de¤iflken ise or-tamdaki insan say›s›d›r. Baflka bir deyiflle, bir acil duruma baflka insanlarla berabertan›k olmak, o duruma müdahale etme olas›l›¤›m›z› düflürür, tepkimizi yavafllat›r.Örne¤in, bir bekleme odas›nda karfl›n›zdaki koltukta oturan kiflinin s›ra d›fl› baz›hareketlerde bulundu¤unu, bir ihtimal sara krizi geçiriyor oldu¤unu düflünelim.Araflt›rmalara göre, o odadaki di¤er tek insan sizseniz, hastan›n yard›m›na koflma yada kalk›p bir yetkiliye haber verme olas›l›¤›n›z ve h›z›n›z odada baflkalar›n›n da ol-du¤u senaryoya k›yasla daha yüksektir. Bunun bafll›ca sebebi, ortamda daha çokkiflinin bulundu¤u durumlarda sorumlulu¤un bireyler aras›nda da¤›lmas›d›r.

Gruplararas› ‹liflkilerHayatlar›m›z› birbirinin içine geçmifl küçük ve büyük gruplar içinde sürdürürüz.Aile, arkadafl çevresi, do¤du¤umuz flehir, do¤du¤umuz ülke, cinsiyetimiz, ait oldu-¤umuz din, gitti¤imiz okul, tuttu¤umuz tak›m, destekledi¤imiz siyasi parti, mesle-¤imiz, üyesi oldu¤umuz dernek, hep kimli¤imizi tan›mlayan gruplardand›r. Bugruplardan kimilerinin içine do¤ar›z, kimilerini ise bilinçli olarak seçeriz. Kimigruplarla kendimizi daha çok, kimileriyle daha az özdefllefltiririz. Her durumda, birgruba ait olmak ve bu grupla kendini özdefllefltirmek bir “biz” ve “onlar” alg›s› ya-rat›r. Söylememize gerek bile yok ki insanlar “biz”i (iç grup), “onlar”a (d›fl grup)tercih ederler. ‹ç grup kay›rmac›l›¤› (ingroup favoritism) ve d›fl gruba yönelik düfl-manl›k (outgroup hostility) büyük ölçüde benli¤imizi de¤erli görme ihtiyac›m›z›nbir sonucudur. Kendi ait oldu¤umuz gruplar› di¤er gruplara üstün görme ihtiyac›-m›z o derece kuvvetli ve hatta otomatiktir ki araflt›rmac›lar birbirini tan›mayan de-nekleri yaz› tura yard›m›yla iki gruba ay›rd›klar›nda dahi, deneklerin kendi grupla-r›n›n üyelerine daha olumlu özellikler atfettikleri ve onlar› d›fl gruba tercih ettikle-rini bulmufllard›r. Buna “asgari grup etkisi” (minimal group effect) denir.

“Biz” ve “onlar” alg›s›n›n beraberinde getirdi¤i bir baflka yayg›n e¤ilim de d›flgrup üyelerinin kendi içlerindeki benzerliklerini abartmakt›r. Kendi ait oldu¤umuzgruplar›n üyelerini birbirinden çok farkl›, çok renkli, zengin bir çeflitlilik arz edergörürüz de konu baflka gruplara gelince “X de¤il mi, hepsi birbirinin ayn›”, “birinigördün mü hepsini gördün say kendini” gibi genellemelere gitmekten çekinmeyiz.Bu, literatürde “d›fl grubun homojenli¤i yan›lg›s›” (outgroup homogeneity bias)fleklinde geçer.

Önyarg›Önyarg›, sosyal psikolojinin üzerinde en çok çal›fl›lm›fl konular›ndan biridir. Birey-ler hakk›nda yaln›zca grup üyeliklerine (cinsiyet, din, milliyet gibi) bak›larak olufl-turulmufl ve genellikle olumsuz tutumlara önyarg› denir. Buradaki kritik unsur, ön-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

yarg›n›n hedefi olan kiflinin kendine yönelen tepkiyi belirleyecek flahsi bir fley yap-mam›fl olmas› yaln›zca belli bir gruba mensup bulunmas›d›r. Önyarg›lar birer tu-tumdur ve her tutum gibi biliflsel, duygusal ve davran›flsal boyutlar› vard›r. Grupüyelerinin besledi¤i özelliklere dair inançlar önyarg›n›n biliflsel boyutunu oluflturur-lar, ki bunlara kal›pyarg› (stereotype) da deriz. Kal›pyarg›lar, en basit anlam›yla bi-reylerin zihinlerinde gruplar hakk›nda var olan flemalard›r. Genellemeler içerirler vegrup içindeki farkl›l›klar› görmezden gelirler. Örne¤in bütün ‹talyanlar’›n nefleli ol-du¤unu ya da bütün kad›nlar›n kötü sürücüler oldu¤unu düflünmek kal›pyarg› ör-nekleridir. Önyarg›n›n duygusal boyutunu ise söz konusu gruba yöneltilen düfl-manl›k, hor görme, k›skançl›k, k›zg›nl›k, tiksinme gibi duygular oluflturur. Son ola-rak, önyarg›n›n davran›flsal boyutu, önyarg› duyulan grubun üyelerine yöneltilenfarkl›, ayr›mc› davran›fllar› içerir. Bir gruba mensup üyelerle sosyal etkileflimden ka-ç›nma ya da onlara ifl vermeme buna örnek teflkil eder. Nefret suçlar› ve soyk›r›mise önyarg›n›n davran›flsal boyutta ulaflabilece¤i en afl›r› ve çirkin noktalard›r.

Önyarg›lar›m›z›n bazen aç›kça fark›nday›zd›r. Bazense bilinçli olarak fark›nda olmadanbelli gruplara yönelik olumsuz tutumlar›m›z, zihnimizde onlarla ilgili olumsuz ça¤r›fl›m-lar›m›z olabilir. Bu adreste de¤iflik gruplarla ilgili “örtük ça¤r›fl›mlar”›n›z› Türkçe olaraktest edip görebilirsiniz: https://implicit.harvard.edu/implicit/turkey/

Önyarg› ve beraberinde getirdi¤i karanl›k davran›fllar›n önüne nas›l geçebiliriz?Bu soruya cevap vermek için, önyarg›n›n sebeplerini iyi anlamak gerekir. Dahaönce de de¤indi¤imiz gibi, sosyal hayat› neredeyse otomatikleflmifl bir flekilde“biz” ve “onlar” kategorileri ekseninde alg›lamam›z ve “biz”i de¤erli ve üstün gör-meye olan düflkünlü¤ümüz önyarg›n›n temel sebeplerinden biridir. Ancak önyar-g›n›n oluflumunda sosyolojik faktörlerin de rolü vard›r. Örne¤in, s›n›rl› kaynaklaraeriflmek için rekabet ediyor olmak gruplar aras›nda önyarg› ve düflmanl›¤› artt›ranbir faktördür. Baz› ülkelerde göçmen iflçilere karfl› gelifltirilen düflmanca tutumla-r›n alt›nda “bizim ifllerimizi yap›yorlar, bizim ekme¤imizi çal›yorlar” gerekçelendir-mesi vard›r. Bazen siyasetçiler de belli gruplar› “günah keçisi” ilan edip önyarg› vedüflmanca hareketleri teflvik edebilirler. Adolf Hitler, Birinci Dünya Savafl› sonras›zorluklarla bo¤uflan Almanlara Yahudileri bir günah keçisi olarak göstermifl, Al-manlar› Yahudi karfl›tl›¤› üzerinde yükselen afl›r› bir milliyetçili¤e sürüklemifltir.

Önyarg› ve gruplar aras› düflmanl›¤› körükleyen unsurlardan biri rekabet ise, birdi¤eri de cehalettir. Önyarg› besledi¤imiz gruplar›n üyeleriyle birebir etkileflimimizço¤u zaman s›n›rl›d›r; onlar› tan›may›z. Haklar›nda bu kadar rahat genellemelere gi-debilmemizin sebebi de budur. Oysa bu gruptan insanlarla ifl ya da arkadafll›k gibiba¤lamlarda daha çok vakit geçirdikçe önyarg› azal›r. Ancak gruplararas› temas›nönyarg›y› azaltmada etkili olabilmesi için olumlu geçmesi gerekmektedir. Olumsuzetkileflimler ters tepecek, önyarg› ve düflmanl›¤› daha da azd›racakt›r.

Önyarg›y› alt etmenin en güvenilir yolu flüphesiz “onlar”› bir flekilde “biz”in içi-ne dahil etmektir. Örne¤in iki grup aras›ndaki farkl›l›klar› de¤il de benzerliklerivurgulamak, ya da ortak hedeflere do¤ru beraberce çal›flmak önyarg›y› azalt›r. Ni-hayet, kendimizi o veya bu grubun de¤il, insanl›k ailesinin bir ferdi olarak alg›la-mak önyarg›n›n zor ama baflar›l› tedavilerden biridir.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlar›npsikolojik ihtiyaçlar›na dair bafll›ca varsay›mla-r›n› belirtmek.Sosyal psikolojinin iki temel ilkesinden birincisi,dünyay› oldu¤u gibi de¤il oldu¤umuz gibi gördü-¤ümüzdür. Alg›lar›m›z›n, beklentilerimizin, flema-lar›m›z›n kendi gerçekli¤imizi biçimlendirmedeyads›namaz bir rolü vard›r. “Kendi kendini ger-çeklefltiren kehanet” olgusu gerçekli¤imizi yarat-madaki aktif rolümüzün en etkileyici örneklerin-den biridir. Sosyal psikolojinin ikinci temel ilkesiise sosyal etkinin her zaman ve her yerde oldu-¤udur. Yaln›z bafl›m›za oldu¤umuz anlarda bile,duygu, düflünce ve davran›fllar›m›z› baflka insan-lar›n ve toplumun içsellefltirdi¤imiz sesi etkiler.Sosyal psikologlar insanlar›n üç temel psikolojikihtiyac›n› vurgularlar. Bunlardan ilki, hayat›m›züzerinde hakimiyet sahibi olmakt›r. ‹kincisi sev-mek, sevilmek ve ait olmak, üçüncüsü ise “ben”ve “biz”i de¤erli görmektir. Bu ihtiyaçlar›n gide-rilememesi durumunda psikolojik ve fizyolojikrahats›zl›klar kaç›n›lmazd›r.

Sosyal biliflin ne oldu¤unu ve temel prensipleriniaç›klamak.Sosyal biliflin konusu insanlar hakk›nda yarg›laranas›l vard›¤›m›z, insanlar› ve davran›fllar›n› nas›lanlad›¤›m›zd›r. Kifli alg›s›n› inceleyen sosyal psi-kologlar, insanlar›n baflkalar›n› çok k›sa süreler-de, “ince davran›fl dilimleri”ne bakarak oldukçado¤ru bir flekilde tan›yabildi¤ini gözlemlemifller-dir. Fiziksel özellikler de kifli alg›s›n› etkiler. “Gü-zel olan iyidir” kal›pyarg›s› uyar›nca, daha güzelinsanlarda daha olumlu kiflilik özellikleri görme-ye yatk›n›zd›r.‹nsanlar ço¤u zaman “biliflsel varyemez”lerdir –sosyal bilifllerini kullan›rken gere¤inden fazlaenerji sarf etmek istemezler. ‹nsanlar› alg›larkenflemalardan çok yararlan›r›z. fiemalar, olgular hak-k›nda zihnimizde var olan basitlefltirilmifl resim-lerdir. ‹nsanlarla iletiflirken onlar› hangi flema çer-çevesinde alg›lad›¤›m›z neye dikkat etti¤imizi, ne-yi hat›rlad›¤›m›z› ve nas›l tepki verdi¤imizi etkiler.Sosyal biliflin bir parças› olarak insanlar›n davra-n›fllar›n› aç›klamaya çal›fl›r, içsel ya da d›flsal at›f-larda bulunuruz. ‹çsel at›f, davran›fl›n sebebinikiflinin içsel özelliklerinde görür. D›flsal at›f yap-t›¤›m›zda ise olay›n sebebini kiflinin d›fl›nda ka-

lan, çevresel faktörlere ba¤lar›z. Baflkalar›n›ndavran›fllar›n› genelde d›flsaldan çok içsel at›flar-la aç›klamaya yatk›n›zd›r – buna temel at›f hata-s› denir. Baflar›lar›m›z› içsel ve kal›c›, baflar›s›z-l›klar›m›z› ise d›flsal ve geçici at›flarla aç›klamae¤ilimimiz ise “kendine yontan at›f hatas›”d›r.Nesnelere, kiflilere ya da olgulara yönelik genelde¤erlendirmelerimize “tutum” denir. Tutumlar se-çimlerimizi kolaylaflt›rarak hayat› bizim için dahakolay bir yer hâline getirirler. Davran›fllar›m›zla tu-tumlar›m›z aras›nda bir tutars›zl›k oldu¤unda “bi-liflsel çeliflki” dedi¤imiz rahats›zl›k verici ruh hali-ni yaflar›z. Ya davran›fl›m›z› ya da tutumumuzu de-¤ifltirerek bu rahats›zl›ktan kurtulmaya çal›fl›r›z.

Sosyal etkinin ne oldu¤unu ve türlerini ifadeetmek.Sosyal etki, baflkalar›n›n duygu, düflünce ve dav-ran›fllar› üzerinde söz sahibi olmakt›r. ‹ki farkl›sosyal etki türünü birbirinden ay›r›r›z: ‹nsanlar“bilgilendirici sosyal etki” alt›nda kald›klar›nda,bunun kökeninde do¤ru davran›fl›n ne oldu¤unubaflkalar›ndan ö¤renme ihtiyac› vard›r. “Normatifsosyal etki”de ise etki alt›nda kalman›n sebebigrup taraf›ndan kabul görmek, d›fllanmamak ar-zusudur. Asch deneyi normatif sosyal etkinin gü-cünü gözlerimizin önüne sermifltir.‹taat, bireyin kendine bir otorite figürü taraf›ndanyöneltilen talebe uymas›d›r. Milgram deneyi, fla-fl›rt›c› bir flekilde ço¤u insan›n kör bir itaat u¤ru-na baflkalar›na zarar verebilece¤ini göstermifltir.‹kna, insanlar›n bir konudaki tutumlar›n› de¤ifl-tirme çabas› ve yöntemidir. Birey ikna maksatl›mesaj› özenle incelemek için gerekli motivasyonve beceriye sahipse, daha kaliteli mesajlar dahaikna edicidir. Ancak bu konuda bir motivasyonveya beceri eksikli¤i varsa yüzeysel aç›dan cazipmesajlar daha ikna edici olacakt›r.Sosyal kolaylaflt›rma, sosyal kaytarma ve grup ku-tuplaflmas› da sosyal etkinin de¤iflik türlerinden-dir. Sosyal kolaylaflt›rma, baflka insanlar›n varl›¤›-n›n iyi oldu¤umuz konulardaki performans›m›z›iyilefltirmesidir. Sosyal kaytarma, flahsi çabam›z›nteflhis edilmeyece¤i durumlarda baflka insanlar›nvarl›¤›n›n motivasyonumuzu ve gösterdi¤imizeforu düflürmesine denir. Grup kutuplaflmas› ise,grup içi etkileflimlerin grubun bafllang›çtaki e¤i-limlerini afl›r›laflt›rmas›na verilen isimdir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Sald›rganl›k ve yard›m davran›fllar›n› artt›ran

ve azaltan faktörleri aç›klamak.

Sald›rganl›¤›n genetik ve biyolojik bir yönü var-d›r. Yüksek testosteron düzeyi sald›rganl›kla ya-k›ndan ba¤lant›l›d›r; nitekim nüfusun testosterondüzeyi en yüksek grubu olan genç erkekler, sal-d›rganl›k ve fliddet içeren suçlar›n bir numaral›failidirler. Ö¤renilmifl faktörler de sald›rganl›¤›artt›r›r: Aile içinde ve medyada fliddet davran›flla-r›na tan›k olmak sald›rgan davran›fl için bir riskunsurudur. Bunlar›n yan› s›ra psikolojik ve çev-resel faktörlerin de sald›rganl›ktaki rolü önemli-dir. Kendini engellenmifl ya da küçük düflürül-müfl hissetmek sald›rganl›¤› artt›ran temel psiko-lojik süreçlerdendir. Keza s›cak hava, kötü koku-lar, gürültü, kalabal›k, hava kirlili¤i, sigara duma-n› gibi rahats›zl›k verici çevre flartlar› ve ortamdasald›rganl›¤› tetikleyecek silah gibi nesnelerinvarl›¤› da sald›rganl›¤› artt›r›r. Son olarak, kültü-rel normlar›n de¤iflik sald›rganl›k ve fliddet dav-ran›fllar›n› ne ölçüde kabul edilir buldu¤u da bi-reylerin bu davran›fllarda bulunup bulunmama-s›n› etkiler. Yard›m davran›fl›n› artt›ran psikolojik faktörlerinbafl›nda empati düzeyi yüksek ve kendini baflka-lar›n›n refah›ndan sorumlu hisseden bir insan ol-mak yer al›r. Ancak durumsal faktörler de birey-lerin yard›m edip etmeme kararlar›n› belirler. Ör-ne¤in yard›ma muhtaç kiflinin bir yönüyle bizebenzemesi, acelemizin olmamas›, iyi bir ruh haliiçinde olmam›z yard›m davran›fl›n› artt›r›r. Biracil duruma bizden baflka çok say›da insanla be-raber tan›k olmak ise o duruma müdahale etmeolas›l›¤›m›z› düflürür.

Önyarg›y› ve kökenlerini aç›klamak.

Bireyler hakk›nda yaln›zca ait olduklar› grubabak›larak ulafl›lm›fl ve genellikle olumsuz tutum-lara önyarg› denir. Önyarg›lar›n biliflsel, duygu-sal ve davran›flsal boyutlar› vard›r. Sosyal dünya-y› “biz” ve “onlar” ekseninde alg›lamaya nere-deyse programlanm›fl olmam›z önyarg›ya yolaçan temel faktörlerdendir. “Onlar”› kal›pyarg›larüzerinden alg›lamaya ve birbirine benzer görme-ye (d›fl grubun homojenli¤i yan›lg›s›) olan e¤ili-miz önyarg›lar› körükler. Sosyal faktörlerin deönyarg›ya etkisi vard›r – ifl, para, e¤itim gibi s›-n›rl› kaynaklara ulaflmak için rekabet halindeolan gruplar birbirine karfl› önyarg›lar gelifltirebi-lir. Baz› gruplar›n toplumda “günah keçisi” ola-rak görülmeye bafllamas› da önyarg›lar› berabe-rinde getirir. D›fl gruptan insanlar› tan›mamak,bilmemek de kal›pyarg›lar ve önyarg›lar›n sürüpgitmesine izin verir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Atefl bir gece uyan›yor ve evinin yanmakta oldu¤u-nu fark ediyor. Evde kar›s›, çocuklar›, büyükannesi, ar-kadafl› K›v›lc›m ve köpekleri De¤erli var. Yard›m davra-n›fl›na evrimsel aç›dan yaklaflan psikologlara göre, Ateflilk önce kimi kurtarmaya yönelir?

a. Kar›s›n›b. Çocuklar›n›c. Büyükannesinid. K›v›lc›m’›e. De¤erli’yi

2. Afla¤›dakilerden hangisi sald›rganl›¤› artt›rd›¤›n› bil-di¤imiz faktörlerden de¤ildir?

a. Yüksek testosteron düzeyib. Engellenme hissic. Ortada b›rak›lm›fl bir silahd. So¤uk havae. Sigara duman›

3. Muazzez, yapt›¤› pasta böreklerin tad› yerinde oldu-¤unda mutfakta ne kadar becerikli oldu¤undan, aflç›l›-¤a apayr› bir yetene¤i oldu¤undan bahsediyor. Aradayapt›¤› yemekler kötü ç›kt›¤›nda ise, kulland›¤› tariftehiç ifl olmad›¤›n›, bir daha asla o blogtan tarif almaya-ca¤›n› söylüyor. Muazzez’in davran›fl›n› hangi olguylaaç›klayabiliriz?

a. Temel at›f hatas›b. Kendine yontan at›f hatas›c. Narsisizmd. Bilgilendirici sosyal etkie. ‹liflkisel sald›rganl›k

4. Baflkalar›n›n varl›¤› performans› ________ ifllerdeiyilefltirir; ________ ifllerde kötülefltirir.

a. s›k›c›; e¤lencelib. e¤lenceli; s›k›c› c. kolay; zord. zor; kolaye. anlaml›; anlams›z

5. Pakize ve kocas› komflular›n›n verdi¤i davetlere sek-tirmeden kat›l›yor, ancak bunlara elleri bofl gittikleri gibiherkesten de çok yiyip içiyorlar. Kendileriyse hiç kimse-yi evlerine davet etmiyor, sürekli “daha tam yerlefleme-dik”, “bu aralar çok yo¤unuz” gibi bahaneler buluyorlar.Bir noktadan sonra komflular› Pakizeler’in bu tavr›ndanciddi rahats›zl›k duymaya bafll›yor. Bunun sebebi Pakizeve kocas›n›n hangi sosyal normu çi¤nemeleridir?

a. Hay›rseverlikb. Komfluculukc. Hürriyetd. “Ben” ve “biz”i de¤erli görmee. Mütekabiliyet

6. Kaz›m sevilmeye lay›k bir insan olmad›¤›na, hiçbirkad›n›n onu içtenlikle sevemeyece¤ine inan›yor. Bu yüz-den kendisine ilgi gösteren kad›nlara karfl› tuhaf, mesa-feli tav›rlar sergiliyor, kendisine yaklaflmalar›na izin ver-miyor. Bir noktadan sonra kad›nlar Kaz›m’›n bu yorucutav›rlar›ndan s›k›l›yorlar ve Kaz›m gerçekten de yaln›zkal›yor. Kaz›m’›n bafl›na geleni en iyi hangi olgu aç›klar?

a. Varoluflsal kayg›b. Temel at›f hatas›c. Normatif sosyal etkid. Kendi kendini gerçeklefltiren kehanete. Kifayetsiz muhterislik

7. Psikiyatristler, Milgram deneyinde ancak ________kifliden birinin 450 volta kadar ç›kaca¤›n› tahmin etmifl-lerdir. Oysa bu oran yüzde ________ olmufltur.

a. 100; 45b. 150; 30c. 1.000; 65d. 500; 75e. 10.000; 25

8. Nalan çevreye çok de¤er verdi¤ini söylüyor. Bununüzerine arkadafllar› ona sürekli etrafa çöp att›¤›n›, gün-de iki kere dufl alarak afl›r› su israf›nda bulundu¤unu,ayr›ca arabas›n›n da çok fazla benzin yakt›¤›n› hat›rlat›-yorlar. Nalan’›n bunlar› duydu¤unda hissetti¤i rahats›z-l›k verici psikolojik hale ne ad verilir?

a. Kendine yontan at›f hatas›b. Bilgilendirici sosyal etkic. Biliflsel çeliflkid. ‹knae. Nevroz



9. Görkem, kendi tuttu¤u futbol tak›m›n›n taraftarlar›-n›n birbirinden net bir flekilde farkl› oldu¤una, oysa ra-kip tak›m›n taraftarlar›n›n az çok birbirine benzedi¤ine,ayn› karakter özelliklerine sahip oldu¤una, ayn› flekil-lerde düflündü¤üne ve yaflad›¤›na inan›yor. Görkem’inbu alg›s› neye bir örnektir?

a. D›fl grubun homojenli¤i yan›lg›s›b. D›fl grup düflmanl›¤›c. ‹ç grup kay›rmac›l›¤›d. Asgari grup etkisie. Grup kutuplaflmas›

10. Araflt›rmac›lar denekleri rastgele bir flekilde “Mavi-ler” ve “Morlar” grubuna ay›rd›klar›nda, Maviler’in ken-dilerini Morlar’dan, Morlar’›n ise Maviler’den daha üs-tün görmeye bafllad›¤›n› gözlemlemifllerdir. Bu olguyane ad verilir?

a. Kal›pyarg›b. D›fl grubun homojenli¤i yan›lg›s›c. Asgari grup etkisid. D›fl gruba yönelik düflmanl›ke. Zevkler ve renkler tart›fl›lmaz ilkesi

fiimdi klasik olmufl bir çal›flmada araflt›rmac›lar huzure-vi sakinleri üzerinden insanlar›n hayatlar› üzerinde ha-kimiyet hissetmesinin ne denli önemli oldu¤unu gös-terdiler. Bu çal›flmada, huzurevinin iki farkl› kat›nda ya-flayan yafll›lar iki farkl› muameleye maruz kald›lar. ‹lkgruba huzurevi yönetiminin her fleyi onlar için düflüne-ce¤i ve yapaca¤›, kendilerinin hiçbir fleye kar›flmamala-r› ve hiçbir konuda kendilerini yormamalar› gerekti¤isöylendi. Bütün sorumlulu¤un bak›c›lar›nda oldu¤u vebak›c›lar›n her daim yard›ma haz›r oldu¤u vurguland›.Di¤er gruba verilen mesaj ise “Bu sizin hayat›n›z ve onubu huzurevinde nas›l geçirmek istiyorsan›z o flekildegeçirmelisiniz” idi. Örne¤in, bu gruptaki yafll›lar odala-r›n›n dekorasyonunu gönüllerince de¤ifltirebilecek, za-manlar›n› nas›l de¤erlendirmek istediklerine kendilerikarar verecek, ayr›ca kendi seçtikleri saks› bitkilerinekendileri bakacaklard›. Di¤er grubunsa her fleyine yö-netim karar veriyordu – bitkilerini bile yönetim onlariçin seçmiflti ve onlara bakmak bak›c›lar›n ifliydi.Üç hafta gibi k›sa bir sürenin ard›ndan bu iki grup kar-fl›laflt›r›ld›¤›nda, hayatlar› üzerinde görece söz sahibiolan yafll›lar›n çok daha mutlu, zinde ve de aktif olduk-lar› görüldü. Bir buçuk y›l sonra bak›ld›¤›nda ise, bugruptaki yafll›lar›n daha sa¤l›kl› olduklar› ve de ölümoranlar›n›n çocuk muamelesi gören gruba göre dahadüflük oldu¤u gözlendi. Bu araflt›rman›n benzerleri da-ha sonra hapishanelerdeki mahkumlarla ve evsiz bar›-naklar›nda kalanlarla tekrarland›. Her defas›nda bulu-nan, hayatlar›n›n en az›ndan belli yönleri üzerinde kon-trol sahibi olan bireylerin psikolojik ve de fizyolojik aç›-dan daha sa¤l›kl› oldu¤uydu.

Kaynak: Langer, E. J., & Rodin, J. (1976). The effects ofchoice and anhanced personal responsibility for theaged: A field experiment in an institutional setting. Jo-

urnal of Personality and Social Psychology, 34, 191-198Rodin, J., & Langer, E. J. (1977). Long term effects of acontrol relevant intervention with the institutionalizedaged. Journal of Personality and social Pychology, 35,

897-902


”

“


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flbirli¤i ve Yard›m” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sald›rganl›k ve fiiddet” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Davran›fllara Sebep Atfet-me” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Grup Etkisi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹flbirli¤i ve Yard›m” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “fiemalar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹taat” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Tutumlar” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gruplar aras› ‹liflkiler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gruplar aras› ‹liflkiler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Araflt›rmalar bebek yüzlü çocuklar›n da, yetiflkinlerinde (aynen bebekler gibi) daha saf ve dürüst, korunma-ya daha muhtaç, daha yumuflak bafll› ve itaatkar olarakalg›land›¤›n› göstermektedir. Örne¤in bir araflt›rma gü-ya kaybolmufl, özgeçmifl içeren mektup bulan denekle-rin, özgeçmiflteki resim bebek yüzlü bir yetiflkine aitsemektubu sahibine iletme olas›l›klar›n›n daha yüksek ol-du¤unu bulmufltur. Bebek yüzlü olman›n bu tarz olum-lu baz› getirileri olabilir, ama olumsuz getirileri de mev-cuttur. Bunlardan biri, bebek yüzlü olanlara daha az ze-ki muamelesi yap›lmas›d›r. Örne¤in bir çal›flma, yetifl-kinlerin bir oyunu bebek yüzlü 4 yafl›nda bir çocu¤aanlat›rken, daha olgun yüzlü bir 4 yafl›ndaki çocu¤a k›-yasla daha yavafl konufltuklar›n› bulmufltur. Araflt›rma-lar bebek yüzlü olman›n insanlar› baflkalar› taraf›ndanliderlik kapasitesi gerektiren ifller için uygun görülme-meye itti¤ini de göstermektedir.

S›ra Sizde 2

Bu sorunun cevab› asl›nda çok aç›k ve basittir amacerrahlar hakk›ndaki flemalar›m›z (“cerrahlar erkekolur”) bizi flafl›rt›p duraklatabilir. Cerrah elbette çocu-¤un annesidir.

S›ra Sizde 3

Araflt›rmalar göstermektedir ki, kötü psikolojik olarakiyiden bariz bir flekilde daha güçlüdür. Olumsuz olayla-ra karfl› hassasiyetimiz olumlu olaylara karfl› hassasiyeti-mizden çok daha fazlad›r. Kaybedilen 50YTL’nin ac›s›,kazan›lan 50YTL’nin sevincinden büyüktür. “Kötü iyi-den güçlüdür” prensibinin iflleyiflini insan iliflkilerindede çok net görebiliriz: Mutlu, sa¤l›kl› bir iliflki için iliflki-deki kötü/iyi oran›n›n en az›ndan bire befl olmas› gerek-ti¤ini gösteren çal›flmalar vard›r. Baflka bir deyiflle, yak›niliflkide oldu¤unuz biriyle yaflad›¤›n›z bir kötü etkilefli-min nahofl izlerini silmek için en az›ndan befl iyi etkile-flim gerekmektedir. Dillerdeki duygu sözcüklerine bak-t›¤›m›zda da olumsuz duygular› ifade eden sözcüklerinolumlu duygular› ifade eden sözcüklerden say›ca çokdaha fazla oldu¤unu görürüz. Son olarak, insanlar ken-dilerine gösterilen insan yüzü denizleri içindeki k›zg›n,tehditkar yüzleri gülen yüzlerden çok daha h›zl› fark et-mektedirler. Kötüye karfl› iyiye oldu¤umuzdan daha has-sas olmam›z evrimsel aç›dan mant›kl›d›r: Atalar›m›z içinortamdaki olumsuz uyaranlar› (örne¤in zehirli bir y›lan)fark etmekte beceriksiz olmak ortamdaki olumlu uya-ranlar› (örne¤in güzel bir çiçek) fark etmekte beceriksizolmaya k›yasla tahminen çok daha ölümcüldü.

Sira Sizde 4

Araflt›rmalara göre, erkeklerle kad›nlar aras›nda yar-d›mseverlik düzeyi aç›s›ndan bir fark yoktur fakat ikicinsiyet farkl› tür yard›mlarda bulunurlar. Erkekler ka-d›nlara k›yasla tan›mad›klar› insanlara daha çok yard›mederler; acil kriz anlar›nda ya da “kahramanl›k” gerekti-ren durumlarda daha atakt›rlar. Kad›nlar ise aile ve ya-k›n dost çevrelerine daha fazla yard›mda bulunurlar.Uzun sürelere yay›lm›fl özveri gerektiren ifllerde de (has-ta yak›nlar›na bakmak, hay›r kuruluflunda gönüllülükgibi) erkeklere nazaran daha yard›mc›lard›r. Baflkas›ndan yard›m görmeye gelince, kad›nlar erkek-lere k›yasla net bir flekilde daha çok yard›m al›rlar. Er-kekler de kad›nlar da kad›nlara yard›m etmeye dahae¤imlidir.



Atkinson, R. L. (1999). Psikolojiye Girifl. Ankara: ArkadaflYay›nlar›.

Baumeister, R. F., & Bushman, B. J. (2010). Social

psychology and human nature (2nd ed.). Belmont,CA: Wadsworth.

Baumeister, R. F., & Finkel, E. J. (Eds.) (2010). Advanced

social psychology. New York: Oxford UniversityPress.

Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (Eds.) (2007).Encyclopedia of social psychology. Thousand Oaks,CA: Sage

Fiske, S. T. (2004). Social beings: A core motives

approach to social psychology. New York, NY: WileyKing, L. A. (2011). The science of psycology: An

appreciative view (2nd ed.). New York: McGraw-Hill.

Myers, D. (2010). Socil psycology (10 th ed.). New York:McGraw-Hill.

Myers, D. (2010). Ppsycology (9 th ed.). New York:Worth Publishers.

Schacter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2010).Introducing psycology. New York: Worth.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Klinik psikoloji ve çal›flma alan›n› tan›mlayabilecek,Normald›fl› davran›fl› tan›mlamada kullan›lan kriterleri, bunlar›n güçlü ve za-y›f yönlerini aç›klayabilecek,Tan› kategorilerini birbirinden ay›rt edebilecek,Klinik Psikolojide klinik de¤erlendirmenin önemini aç›klayabilecek ve farkl›de¤erlendirme tekniklerini tan›mlayabilecek,Klinik Psikolojideki temel terapi ak›mlar›n› ve terapideki amaçlar›n› birbirin-den ay›rt edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Klinik Psikoloji• Klinik Psikolojinin Çal›flma

Alanlar›• Normald›fl› Davran›fllar

• Normald›fl› Davran›fllar›n S›n›fland›r›lmas›

• Klinik De¤erlendirme• Psikoterapi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN

N

Psikolojiye Girifl Klinik Psikoloji

• KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMI • NORMALDIfiI (ANORMAL)

DAVRANIfiLARIN TANI VESINIFLANDIRILMASI

• TANI KATEGOR‹LER‹• KL‹N‹K DE⁄ERLEND‹RME• KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹DE NORMALDIfiI

DAVRANIfiLARIN TEDAV‹LER‹ ‹LE‹LG‹L‹ TERAP‹ YAKLAfiIMLARI


KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹N‹N TANIMIDaha önceki bölümlerde de anlat›ld›¤› gibi psikoloji birçok alt alandan oluflan birbilim dal›d›r. Klinik psikolojinin ne oldu¤unu birkaç kelime ile bir cümlede ta-n›mlamak oldukça zor olmas›na ra¤men çok genel olarak daha genifl bir disiplinolan psikolojinin bir alt alan› oldu¤unu söylemek mümkündür.

Amerikan Psikologlar Derne¤i (APA) taraf›ndan yap›lm›fl olan resmî tan›mdanhareketle klinik psikoloji, zihinsel, biyolojik, psikolojik ve davran›flsal uyumsuz-luklar›, yetersizlikleri ve s›k›nt›lar› aç›klamaya, yordamaya (tahmin etmeye) ve ha-fifletmeye yönelik araflt›rmalar yapan, e¤itimler veren ve tedavi yöntemleri geliflti-rerek uygulayan psikoloji alan›d›r (Resnick, 1991). Bu alanda hizmet veren ve kli-nik psikoloji ile ilgili faaliyetleri yürüten psikologlara ise “klinik psikolog” ad› veril-mektedir.

Ülkemizde ve dünyada klinik psikolog unvan› alabilmek için dört y›ll›k psiko-loji lisans e¤itiminden sonra üniversitelerin klinik psikoloji yüksek lisans ya dadoktora programlar›ndan mezun olmak gerekmektedir. Lisans e¤itiminden sonra 2y›ll›k yüksek lisans e¤itimini tamamlayan psikologlara uzman klinik psikolog, yük-sek lisans program›n›n ard›ndan 4 y›ll›k doktora program›n› tamamlayan uzmanla-ra ise “psikolog doktor” unvan› verilmektedir.

Klinik psikologlar, psikolojik zorlanmalar› olan bireylere yard›m eden tek uz-manl›k alan› de¤ildir. Bu alanda hizmet veren ve s›kl›kla çal›flma tan›mlar› birbiriile kar›flt›r›lan bir çok profesyonel bulunmaktad›r. Bu profesyonellerin görev ta-n›mlar› aras›ndaki benzerlik ve farklar› bilmek do¤ru uzmana baflvurarak yaflan›-lan problemin zaman kaybetmeden çözümü için son derece önemlidir.

Birbiriyle Yak›ndan ‹liflkili Ruh Sa¤l›¤› Uzmanl›k Alanlar›Klinik psikolojinin do¤as›n›, onu di¤er disiplinlerden ay›ran özelliklerini, araflt›r-

ma yöntemlerini, çal›flma alanlar›n› ayr›nt›l› olarak incelemeden önce ruh sa¤l›¤›alan›nda çal›flan ve toplumda s›kl›kla birbiri ile kar›flt›r›lan di¤er meslek gruplar›n›k›saca tan›mlamakta fayda vard›r. Bu alanda en çok kar›fl›kl›k klinik psikolog, psi-kiyatrist ve psikolojik dan›flman aras›nda yafland›¤› için bu meslek gruplar›n› k›sa-ca aç›klad›ktan sonra klinik psikolojiye özgü özelliklere geçmenin faydal› olaca¤›düflünülmektedir.

Klinik Psikoloji

Klinik Psikoloji bireyinduygusal, biliflsel,davran›flsal ve psikolojiks›k›nt›lar›n› vezorlanmalar›n› anlamak,bunlar›n gelecektekiseyirlerini yordamak vehafifletmek amac›yla bilimi,teoriyi ve uygulamay›birlefltiren psikolojinin altalan›d›r. Bu alanda uzmanlaflanpsikologlara ise klinikpsikolog denilmektedir.

PsikiyatrPsikiyatr t›p fakültesinden mezun olduktan sonra psikiyatri alan›nda uzmanlaflanhekimdir. Bu nedenle psikiyatri anormal davran›fllar›n tedavisinde ilaç kullan-makla, fiziksel hastal›klar› tedavi etmekle ve fiziksel inceleme yapmakla yetkili t›phekimlerinin oluflturdu¤u bir aland›r. Bu anlamda psikiyatrlar zihinsel ya da psiko-lojik bozukluklar›n tedavisinde konuflmaya dayal› terapi yöntemlerinin yan› s›railaç kullanma yetkisine sahip uzmanlard›r (Trull, 2005).

Psikolojik Dan›flman Daha çok normal ya da orta düzeyde s›k›nt› ve uyum problemi yaflayan birey yada gruplarla çal›flan meslek grubudur. Tarihsel olarak bakt›¤›m›zda psikolojik da-n›flmanlar daha çok e¤itim ve mesleki dan›flmanl›k alanlar›nda faaliyet göstermifl-lerdir. Ülkemizde E¤itim Fakültelerinin Psikolojik Dan›flma ve Rehberlik Bölümle-rinden mezun olan bu uzmanlar daha çok e¤itim kurumlar›n›n psikolojik dan›flmaservislerinde hizmet vermektedirler. Psikolojik dan›flmanlar›n hizmet verdikleri ku-rumlardaki çal›flma faaliyetleri: (a) önleyici/koruyucu ruh sa¤l›¤› hizmetleri, (b) da-n›flmanl›k, (c) kiflisel geliflim programlar› gelifltirme ve uygulama, (d) mesleki da-n›flmanl›k, ve (e) bir ile befl oturum aras›nda de¤iflen k›sa süreli psikolojik dan›fl-manl›k hizmeti vermek olarak özetlenebilir (Trull, 2005).

Sosyal Hizmet Uzman›/Sosyal Hizmet Çal›flan›Sosyal hizmet uzman› ya da sosyal hizmet çal›flan› ekonomik, sosyal ve kültürelyönden s›k›nt› içinde bulunan kifli, grup ve topluluklar›n sorunlar›n› tan›malar›, sa-hip olduklar› olanaklar› kullanmalar›, çevredeki olanaklar› araflt›rmalar› ve yarar-lanmalar›na yönelik hizmet veren uzman›d›r. Ülkemizde üniversitelerin Sosyal Hiz-met Bölümlerinden mezun olan bu meslek grubundaki çal›flanlar psikolog ve psi-kiyatristen farkl› olarak daha çok aile ortam›, çal›flma koflullar›, okul ortam› ya dasosyal çevrede çeflitli düzenlemeler yaparak bireyin sorunlar›n›n azalt›lmas›na vebireyin geliflimine katk› sa¤lamaya çal›fl›rlar. Örne¤in, özürlü bir çocu¤a sahip olanaileyi ziyaret ederek bu çocu¤un sa¤l›kl› geliflmesine olanak verecek flekilde aileortam›n›n düzenlenmesi, ailenin bilgilendirilmesi, çevredeki e¤itim olanaklar›n›naraflt›r›lmas›, özürlü çocu¤un do¤ru okula yerlefltirilmesi, okulda gerekli düzenle-melerin yap›lmas› gibi faaliyet alanlar›nda çal›flma yaparlar (Trull, 2005).

Sa¤l›k Psikologlar› Sa¤l›k psikolojisi, son y›llarda h›zl› bir geliflme gösteren ve ad›ndan s›kça söz edi-len psikoloji alanlar›ndan biridir. Ülkemizde 4 y›ll›k psikoloji lisans e¤itimindensonra sa¤l›k psikoloji alan›nda yüksek lisans ya da doktora yaparak uzmanlaflanmeslek grubudur. Temel çal›flma alan› olarak hastal›klar›n önlenmesi, iyi sa¤l›k ko-flullar›n›n yarat›lmas›, gelifltirilmesi ve devam ettirilmesi ya da t›bbi bir rahats›zl›¤asahip kiflilerin tedavi edilmesine yönelik araflt›rma ve uygulamalar yapar. Örne¤in,sigara ile mücadele edilerek akci¤er kanserini önlemeye yönelik çal›flmalar›n vearaflt›rmalar›n yap›lmas› ya da kronik böbrek rahats›zl›¤› olan bireylerin yaflad›kla-r› psikolojik s›k›nt›lar ve bunlar›n çözümüne yönelik önerilerde bulunmak çal›flmaalanlar› aras›nda say›labilir (Trull, 2005).


Bir yak›n›n›z›n size, olmayan sesler duydu¤unu ve bu seslerin baflkalar›na zarar vermesi-ne yol açacak fleyler yapmas›n› emretti¤ini söyledi¤ini düflünün. Psikolojik bozukluklar ileilgili bir kitaptan bunlar›n ciddi bir ruhsal bozuklu¤un iflaretleri oldu¤unu ve mutlaka ilaçtedavisi uygulanmas› gerekti¤ini ö¤rendiniz. Klinik psikolog, psikiyatrist ve sosyal hizmetuzman›n›n görev tan›mlar›n› dikkate alarak yak›n›n›z›n tedavi sürecinde nas›l bir rol üst-lenebileceklerini k›saca aç›klay›n›z.

Klinik Psikolo¤un Çal›flma Alanlar›Klinik psikolog, duygusal, davran›flsal ve biliflsel zorluk ve yetersizlikleri bulunanbireyleri tedavi etmeye yönelik çal›flmalar yapan uzmanlard›r. Amerikan PsikiyatriBirli¤i (APA, 1991) taraf›ndan yap›lm›fl olan klinik psikoloji tan›m›ndan yola ç›ka-rak klinik psikolo¤un çal›flma alanlar›n› tan›lama/de¤erlendirme, tedavi/terapi,araflt›rma/yay›n, ö¤retim/süpervizyon, dan›flmanl›k ve yöneticilik olmak üzere alt›temel alanda toplamak mümkündür (Trull, 2005). Bu çal›flma alanlar› k›saca afla¤›-daki flekilde özetlenebilir:

Tan›lama/De¤erlendirmeDe¤erlendirme, bireylerin davran›fllar›, problemleri, özgün karakterleri, yetenekle-ri, zihinsel ve entelektüel kapasiteleri hakk›nda bilgi toplamay› içerir. Toplan›lanbu bilgiler bireyin yaflam›fl oldu¤u problemli davran›fllar›n ya da s›k›nt›lar›n tan›s›-n›n konulmas›, uygun tedavi programlar›n›n ve tekniklerinin gelifltirilmesi, bireyintedavi sürecinde göstermifl oldu¤u geliflimin de¤erlendirilmesi baflta olmak üzerebir çok amaca yönelik olarak kullan›labilir.

Klinik psikologlar›n gözledikleri, inceledikleri kiflilerle ilgili kararlar›n› belirlibir temele oturtmak ve bunlar› desteklemek için kulland›klar› de¤erlendirme araç-lar› üç temel bafll›k alt›nda toplanabilir: görüflme, testler, ve gözlem. Bu de¤erlen-dirme yöntemleri ilerleyen bölümlerde biraz daha ayr›nt›l› olarak anlat›lacakt›r. Bude¤erlendirme yöntemlerini birbirinden ayr› ve farkl› yerlerde kullan›lan yöntem-lerden çok birbirini tamamlayan yöntemler olarak düflünmek gerekir. Örne¤in, birklinik psikolog kendisine gelen bir bireyin depresyon düzeyini belirlemek içindepresyonun belirtilerini ölçen bir öz de¤erlendirme ölçe¤i kullan›rken ayn› za-manda depresyonun hayat›nda yol açt›¤› fonksiyonel bozulmay› belirlemek içinayr›nt›l› bir klinik görüflme yapabilir ve bireyin görüflme s›ras›ndaki davran›fllar›n›gözlemleyerek de¤erlendirme sürecinde edinmifl oldu¤u izlenimleri destekleyebi-lir. Klinik psikolojide de¤erlendirme büyük bir araflt›rman›n parças› olarak topla-nabilece¤i gibi klinik bir uygulama s›ras›nda tek bir bireyden de toplanabilir.

Tedavi/TerapiKlinik psikologlar, kiflilerin yaflam›fl olduklar› problemlerin nedenlerini daha iyianlamalar›na ve çözmelerine yard›mc› olacak tedavileri gelifltirerek uygularlar. Butedaviler, psikoterapi, psikolojik dan›flma, davran›fl düzeltme ya da klinik psiko-lo¤un benimsedi¤i teorik yaklafl›ma ait spesifik terapi yöntemlerini içerebilir. Kli-nik psikologlar a¤›rl›kl› olarak bireysel terapi uygulamalar›n›n yan› s›ra grup tera-pileri, çift ya da aile terapileri de yapmaktad›rlar.

Psikoterapi bireyin yaflam›fl oldu¤u s›k›nt› ve zorlanman›n derecesine ba¤l› ola-rak hastanede yatakl› servislerde yap›labilece¤i gibi kiflinin günlük hayat›na devametti¤i, haftan›n belirli günlerinde klini¤e gitti¤i ayaktan tedavi fleklinde de uygula-nabilir. Ayr›ca, terapi belirli bir probleme yönelik spesifik bir çözümü içerebilece-

1937. Ünite - K l in ik Psiko lo j i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Öz de¤erlendirme ölçekleri,bireyin bir dizi soruyakendisi için en uygunseçene¤i iflaretlemesiniiçeren psikolojik testlerdir.

Klinik psikolo¤un en önemliözelliklerinden biri do¤ru veetkili bir de¤erlendirmeyapabilme becerisine sahipolmakt›r. Bireyinprobleminin ne oldu¤unudo¤ru bir flekilde anlamakve buna yönelik en etkilitedavi plan› gelifltirebilmekdo¤ru bir klinikde¤erlendirmeye ba¤l›d›r.

Psikoterapi, bireyin yaflam›floldu¤u problemleri ortadankald›rmak ya da azaltmakiçin belirli bir teorik anlay›flçerçevesinde belirli teknik veyaklafl›mlar› kullanmay›içeren sistematik müdahalesürecidir.

Bir müdahale yöntemininpsikoterapi say›labilmesiiçin müdahale yöntemlerininilaç ve cerrahi yöntemleriiçermemesi gerekmektedir.

¤i gibi kiflinin kiflili¤inin yeniden yap›land›r›lmas› gibi oldukça karmafl›k ve zor birsüreci de içerebilir. Bu do¤rultuda 2-3 seansl›k k›sa süreli bir terapi olabilece¤i gi-bi senelerce süren uzunlukta da olabilir. Tedavi süresi ve kullan›lacak teknikler kli-nisyenin benimsedi¤i tedavi yaklafl›m›na göre de¤ifliklik göstermektedir.

2003 y›l›nda Norcross ve arkadafllar›n›n 694 klinik psikolo¤un kat›l›m› ile ger-çeklefltirmifl olduklar› bir çal›flmada onlara profesyonel yaflamlar›nda ne tür çal›fl-malar yürüttükleri ve bunlara ne kadar zaman harcad›klar› sorulmufltur. Afla¤›dakifigürde de görülece¤i gibi yap›lan bir araflt›rmaya göre terapi etkinlikleri klinik psi-kologlar›n en a¤›rl›kl› olarak faaliyet gösterdikleri alan› oluflturmaktad›r (Norcross,Karpiak, & Santoro, 2004).

Araflt›rma/Yay›nPsikolojik bozukluklar› birbirinden ay›ran özelliklere, nedenlerine ve nas›l tedaviedilece¤ine, hangi hastal›¤a yönelik hangi terapi çeflidinin daha etkili oldu¤unayönelik araflt›rmalar yapmak klinik psikolojinin temel amaçlar›ndan birini olufltur-maktad›r. Araflt›rma yapmak bütün psikoloji alanlar›n›n ortak özelli¤idir. Bu nok-tada klinik psikolojiyi di¤er alanlardan ay›ran noktay› araflt›rma yapt›¤› konularoluflturmaktad›r. Klinik psikoloji bireyin yaflam›nda zorlanmaya, s›k›nt›ya ve uyum-suzluklara yol açan unsurlar› belirlemeye, de¤erlendirmeye ve bunlar› hafifletme-ye yönelik bireylere nas›l bir yard›m sunulmas› gerekti¤ine iliflkin konulara odak-lanmaktad›r.

Ö¤retim/SüpervizyonKlinik psikologlar bazen tam zamanl› bazen ise yar› zamanl› olarak üniversitelerinlisans ya da lisans sonras› programlar›nda psikopatoloji, terapi teknikleri, psikolo-jik de¤erlendirme, kiflilik ya da klinik psikolojiye girifl gibi dersleri vermektedirler.Ö¤retim etkinliklerine ek olarak ayn› zamanda gerek akademik gerekse klinik or-tamlarda psikolojik rahats›zl›klar›n tedavisine yönelik hem ö¤rencilere hem dealanda çal›flan di¤er klinik psikologlara süpervizyon e¤itimi vermektedirler (Kur-pius, Gibson, Lewis ve Corbet, 1991).

Konsültasyon (Dan›flmanl›k)Konsültasyon yani dan›flma belirli bir konuyla ilgili olarak o konuda bilgi ve bece-ri sahibi birisi veya birilerinden bilgi ve görüfl almak demektir. Bu anlamda klinikpsikologlar bazen di¤er kurum ve kiflilere bir konu ile ilgili görüfl bildirebilirler.Örne¤in polislere, halk›n ruh sa¤l›¤›n› korumak ya da onlarla daha iyi etkileflimkurabilmek için nas›l davranmalar› gerekti¤ine iliflkin dan›flmanl›k yap›lmas›, ya dabaz› televizyon kanallar›na yapm›fl olduklar› programlarda ruh sa¤l›¤›n› tehdit edi-


Konsültasyon47%

Psikoterapi80%

‹darecilik53%

Araflt›rma/Yay›n51%

KlinikSpervizyon

50%

Ö¤retim49%

De¤erlendirme64%

fiekil 7.1

Klinik Psikologlar›nYürütmüfl Oldu¤uÇal›flmalar

Kaynak: Norcross,Karpiak, & Santoro(2004).

Süpervizyon, meslektedeneyimli bir uzman›n dahaaz deneyimli bir kifliye, onunterapi s›ras›nda karfl›laflt›¤›durumlarla bafla ç›kmadayeterlili¤ini ve becerilerinigelifltirecek bir flekilde, bilgive deneyim kazanmas›nayard›mc› olmas›d›r.

Dilimizdeki “Bir bilenesoral›m” sözü konsültasyonuen iyi aç›klayan ifadedir.

ci unsurlar› en aza indirecek önlemlerin nas›l alacaklar›na ya da yapm›fl olduklar›bir program›n halk›n ruh sa¤l›¤›n› nas›l etkileyece¤ine iliflkin görüfl sunulmas› kli-nik psikologlar›n konsültasyon faaliyetlerine örnek olarak verilebilir.

YöneticilikKlinik psikologlar çok istemeseler bile baz› yöneticilik görevleri ya da dosyalamagibi resmî süreçlerle ilgili faaliyetlerde de bulunabilirler. Örne¤in, hastanelerde yada özel sektörde baz› programlar›n direktörlü¤ünü yapmak, buralar ile ilgili resmîsüreçleri takip etmek, gerekli dosyalama ifllerini yürütmek gibi faaliyetler klinikpsikologlar›n etkinlikleri aras›nda say›labilir.

Klinik psikolojinin temel çal›flma alanlar› araflt›rma, tan›lama/de¤erlendirme, terapi/ kli-nik müdahale yapmakt›r. Klinik psikolojinin faaliyetleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgiyehttp://www.div12.org/about-clinical-psychology adresinden ulaflabilirsiniz.

Afla¤›daki ifadelerin do¤ru (D) mu, yanl›fl (Y) m› oldu¤unu belirtiniz. 1. Klinik psikologlar konuflmaya dayal› psikoterapiye ek olarak gerekti¤inde ilaç tedavi-

si de kullanabilir.2. Klinik psikolo¤un en yayg›n olarak yapm›fl oldu¤u çal›flma yöneticilik ve dan›flman-

l›kt›r. 3. Hastan›n problemini do¤ru bir flekilde anlamak ve etkili bir tedavi plan› gelifltirerek

uygulamak kapsaml› bir de¤erlendirmeye ba¤l›d›r.4. Psikolojik dan›flmanlar okullarda çok a¤›r psikolojik problemleri olan ö¤rencilerin

belirlenmesi ve tedavi edilmesinde yetkin meslek grubudur.5. Klinik psikologlar di¤er psikologlarla k›yasland›¤›nda nadiren araflt›rma yapar.6. Bir meslek grubu ya da kuruma ifl performanslar›n› art›rmak için sunmufl olduklar›

yard›m hizmeti klinik psikologlar›n “klinik süpervizyon” kapsam›nda yürütmüfl olduk-lar› çal›flmalard›r.

7. Psikiyatristler t›p e¤itimi alm›fl hekimlerdir.8. Sosyal hizmet uzmanlar› bireyin sorunlar›n› art›ran sosyal ve çevresel faktörlere odak-

lan›rlar9. Klinik psikolo¤un çal›flma faaliyetleri de¤erlendirme, konsültasyon, ö¤retim, terapi,

klinik süpervizyon ve araflt›rma yapmakt›r.

Klinik Psikolojinin Tarihsel Geliflimi Klinik psikolojinin tarihsel süreç içinde nas›l bir geliflim seyri izledi¤i üç temel za-man dilimine ayr›larak incelenebilir: ilk geliflim dönemi ( 1800-1900), I. ve II. Dün-ya Savafllar› süreci ve savafl sonras› süreç. Birçok kiflinin klinik psikolojinin, psiko-lojinin ortaya ç›kmas›yla paralel olarak hep varoldu¤unu düflünmesine ra¤men,klinik psikoloji ancak 19. yüzy›l›n bafllar›nda psikolojinin ayr› bir disiplini olarakkabul edilmifltir. H›zl› bir geliflim göstermesi ise ancak II. Dünya Savafl›’n›n izleyensüreçte gerçekleflmifltir.

‹lk Geliflim Dönemi (1896-1917)1800’lerin sonu ve 1900’lar›n bafllang›c› aras›nda geçen süreçte klinik psikolojiningeliflimine katk›da bulunan birçok olumlu geliflme olmufltur. Bu dönem psikoloji-nin insan›n zihinsel süreçlerini anlamaya yönelik bilimsel çal›flmalara a¤›rl›k verdi-¤i bir dönemdir. Sir Francis Galton bireyleraras› farklar› ve bunlar›n nedenlerini an-lamaya yönelik ilk düzenli çal›flmay› yürüten bilim adamlar› aras›nda yer alm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Galton taraf›ndan yürütülmüfl olan çal›flmalar McKeen Cattelltaraf›ndan yürütülmüfl olan zihinsel süreçleri ve yetenekleriölçmeye yönelik çal›flmalar› da etkilemifltir. Cattell gelifltir-mifl oldu¤u testlere “zekâ testleri” ad›n› vermifltir (Thurndike,1997). 1879’da William Wundt’un Almanya’da William Ja-mes’in Amerika’da ilk psikoloji laboratuar›n› kurmas› mo-dern psikolojinin bafllang›c› olarak kabul edilmektedir.1896’da ise Lightner Witmer ilk psikoloji klini¤ini kurarak“klinik psikoloji” terimini kullanmaya bafllam›flt›r. 1904-1905akademik y›l›nda Pensilvanya Üniversitesi’nde resmî olarak

klinik psikoloji dersleri verilmeye bafllanm›flt›r (Nietzel, Bernste-in, & Milich, 1998).

Bu dönemde, psikoanalitik teorinin kurucusu olarak kabul edilen Sigmund Fre-ud çal›flma arkadafl› Josef Breuer ile psikolojik bozukluklar›n tedavisinde ilk formalpsikoterapi yaklafl›m› olan psikoanalizi gelifltirmifltir. Freud, Carl Jung and AlfredAdler gibi bir çok ö¤rencisi ile birlikte psikolojinin geliflimine önemli katk›lardabulunmaya devam etmifltir (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998).

I. ve II. Dünya Savafllar› DönemiBirçok uzmana göre e¤er dünya savafllar› s›ras›ndapsikolojik testlere ve ruh sa¤l›¤› uzmanlar›na ihtiyaçduyulmam›fl olsayd› belki de klinik psikoloji gibi biralan hiç geliflmeyebilirdi. Amerika’n›n I. Dünya Sa-vafl›’na girmesiyle birlikte, askerlerin istenilen zihin-sel becerilere ve yeteneklere sahip olup olmad›¤›n›belirleyecek testlere önemli bir ihtiyaç do¤mufltur.Bu amaç do¤rultusunda 1920’de Army Alpha veArmy Beta isimli iki test gelifltirilmifltir.

Bunu, 1920 ve 1930 y›llar› aras›nda birbiri ard›nabirçok baflar›l› zekâ ve kiflilik testlerinin gelifltirilme-

si izlemifltir. Bu nedenle bu dönemde klinik psikolojipsikolojik testlerin gelifltirilmesi, uygulanmas›, puanlanmas›, ve yorumlanmas›nayönelik çal›flmalar üzerinde yo¤unlaflmaya bafllam›flt›r.

‹kinci Dünya Savafl›’ndan önce psikoterapinin daha çok psikiyatristler taraf›n-dan yap›ld›¤›, klinik psikologlar›n ise nadiren psikoterapi yapma f›rsat› buldu¤ugözlenmifltir. Ancak bir çok askerin savafltan travma ile iliflkili psikolojik problem-lerle dönmesi var olan psikiyatri servislerinin gerekli ihtiyaca cevap verememesineneden olmufl ve klinik psikologlar alanda yayg›n olarak psikoterapi hizmeti ver-meye bafllam›fllard›r. Klinik psikologlar›n alanda terapi hizmeti vermesinin bu ihti-yaçla s›n›rl› olarak geçici olaca¤› düflünülmesine ra¤men klinik psikologlar kendi-lerini psikoterapi alan›nda da yetkin ruh sa¤l›¤› uzmanlar› olarak kabul ettirmifller-dir (Nietzel, Bernstein, & Milich, 1998).

II. Dünya Savafl› Sonras› DönemII. Dünya Savafl›’nda sonra klinik psikologlar de¤erlendirme ve tedavi anlam›ndaönemli geliflmeler kaydetmeye devam etmifllerdir. Zekâ ve kiflilik testlerinin eskiversiyonlar› yenilenerek revize edilmifl, yeni ölçüm araçlar› gelifltirilmifl ve geçerli-lik -güvenirlikleri test edilmifltir. 1950’li y›llarda psikiyatristler taraf›ndan yay›nlan-m›fl olan ruh sa¤l›¤› bozukluklar›n›n ilk kapsaml› ve sistemli s›n›flamas›n› içeren


Resim 7.1

Lightner Witmer

‹lk PsikolojiKlini¤ininkurucusu

Kaynak: http://www.guidetopsychology.com

Resim 7.2

I. Dünya Savafl›s›ras›nda Amerikanaskerlerine ArmyAlpha ve Beta zekâtestlerininuygulan›fl›

Kaynak: http://www.igs.net/~pballan/C4P1.htm

“Zihinsel Bozukluklar›n Tan›sal ve Say›msal El Kitab› (Diagnostic and StatisticalManual for Mental Health Disorders, DSM)” daha sonra klinik psikologlar ve di¤erruh sa¤l›¤› uzmanlar› taraf›ndan da benimsenerek kullan›lmaya bafllanm›flt›r. An-cak ilk s›n›flaman›n bir tak›m eksiklikler içermesi nedeniyle genellikle yanl›fl tan›-lamaya yol açm›fl ve bu nedenle s›kl›kla revize edilerek yenilenmifltir. fiu an DSM-IV olarak bilinen dördüncü versiyonu kullan›lmaktad›r (Nietzel, Bernstein, & Mi-lich, 1998).

Dünya savafllar›n›n ard›ndan hümanistik ve davran›flç› psikoterapi ak›mlar› gi-bi birçok yeni psikoterapi ak›m› ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Ard›ndan psikoterapi-nin ne kadar etkin oldu¤una yönelik araflt›rmalar h›z kazanm›flt›r. Bununla birliktehangi terapi tekni¤inin hangi hastal›k grubunda daha etkili oldu¤una yönelik ça-l›flmalar h›z kazanm›flt›r.

Klinik Psikolojinin tarihsel geliflimi ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi edinmek isterseniz APA’n›nSociety for the History of Psychology sitesini ziyaret edebilirsiniz: http://histor-yofpsych.org/historyresources/teachingresources.html

NORMALDIfiI (ANORMAL) DAVRANIfiLARIN TANI VESINIFLANDIRILMASI Klinik psikolog normald›fl› davran›fllar›n ve uyum problemlerinin çözümünde bi-limsel olarak etkinli¤i desteklenmifl psikolojik prensipleri kullanmaya çal›fl›r. Busüreç öncelikle bireylerin düflünce, davran›fl ve duygular›n› baflar›l› bir flekilde de-¤ifltirecek yöntemleri kullanmay› içerir. Bu yolda ya bireylerin uyumsuzluk düzey-lerini azaltmaya ya da uyum düzeylerini yükseltmeye çal›fl›r. Davran›fl bozuklukla-r›n›n nas›l tan› ve s›n›fland›r›ld›¤›n› aç›klamadan önce normald›fl› davran›fl›n ne ol-du¤unu tan›mlamakta fayda vard›r.

Normald›fl› (Anormal) Davran›fl Nedir?Normald›fl› davran›fl›n ne oldu¤unu kesin olarak tan›mlamak, s›n›rlar›n› çizmek veherkes taraf›ndan kabul edilebilir tek tan›m yaratmak çok zordur. fiimdi çevreniz-deki 5 kifliye “Normald›fl› davran›fl nedir ?” diye sorun. Büyük olas›l›kla bu befl ki-fli size befl farkl› tan›m sunacakt›r. Kimileri anormal davran›fl› herkesde gözleyeme-yece¤imiz tuhaf davran›fllar olarak tan›mlarken baz›lar› bireyde stres ve s›k›nt›yayol açan davran›fllar, baz›lar› ise toplumun kültür ve de¤erlerine ayk›r› olan davra-n›fllard›r fleklinde tan›mlayacaklard›r.

Normald›fl› davran›fl›n bütün boyutlar›n› kapsayacak tek bir kriterin ve tan›mla-y›c› özelli¤in bulunmamas› ve normal ve normald›fl› davran›fl aras›nda çok net birs›n›r›n olmamas› normald›fl› davran›fl› tan›mlamay› zorlaflt›ren en temel iki nedenaras›nda say›labilir.

Bu zorluktan hareketle, klinik psikolojide normald›fl› davran›fl›n tan›mlanma-s›nda fiekil 7.2’de s›ralanm›fl olan 3 kriter önerilmifltir (Morris, 2002).


Klinik psikoloji bugün,yaflad›klar› bir dizi sorunara¤men, oldukça iyi organizeolmufl bir alan olarak, klinikpsikologlar›n yo¤un birflekilde araflt›rma,de¤erlendirme ve terapihizmetleri verdikleri psikolojialan› olarak varl›¤›n›sürdürmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Normald›fl› Davran›fl

Toplumsal NormlardanSapma/‹statistiksel

Seyreklik

Kiflisel Rahats›zl›kHissetme

‹fllevsellikteBozulma

fiekil 7.2

Normlara Uygunluk: Davran›fl›n Nadir Olarak Gözlenmesi Ya da Toplumsal Normlar›n ‹hlal Edilmesi

Anormal davran›fl›n bir yönü bireyin davran›fl›n›n toplum-da yayg›n kabul göreren sosyal normlar› ihlal etmesi, top-lumun genelinin sergilemifl oldu¤u davran›fllardan belirginfarkl›l›k göstermesidir. Örne¤in, obsesif-kompulsif bir kifli-nin tuvaletten ç›k›nca ellerini 50 defa y›kamas›, ya da psi-kotik bir bireyin sürekli olarak sesli bir flekilde sanki kar-fl›s›nda biri varm›fl gibi küfürlü konuflmas› normlar›n ihla-line örnek olarak verilebilir.

Ayr›ca bir davran›fl›n toplumda seyrek olarak gözlen-mesi anormalli¤in di¤er bir özelli¤idir. Bir bireyin davran›-fl›n›n istatiksel olarak seyreklik gösterip göstermedi¤ine ka-

rar vermede normal e¤iri ya da çan e¤risi kullan›l›r. Bu e¤ride insanlar›n ço¤ununsergiledi¤i özellikler ortaya yerlefltirilir ve insanlar›n çok az›n›n iki uca yerleflece¤i-ne inan›l›r. Örne¤in, zekâ testinden normal zekâ düzeyi için en düflük puan 90’d›r.Bir bireyin bunun alt›nda bir puan olan 60 ald›¤›nda kolayca normal zekâ düze-yinde olmad›¤› sonucu ç›kar›labilir.

Güçlü Yönleri: ‹statistiksel olarak bir davran›fl ya da özelli¤inin toplumun gene-linde gözlenme oran›n›n belirlenmesi bir bireyin herhangi bir psikolojik testten al-m›fl oldu¤u puan›n yorumlanmas›n› kolaylaflt›r›r. Zay›f Yönleri: Öncelikle bir top-lumun içinde bir grup taraf›ndan yayg›n olarak sergilendi¤i için normal kabul edi-len bir davran›fl baflka bir grup taraf›ndan çok nadir sergilendi¤i için normald›fl› ka-bul edilebilir. Ayr›ca herkes taraf›ndan kabul görmüfl bir kesme puan› bulmak ol-dukça zordur. Örne¤in, zekâda hangi puan›n alt›nda ald›¤›nda normalin alt›ndakabul edilece¤i hâlâ tart›flma konusudur.

Sizce etraf›n›zda saçlar›n›n yar›s›n› çok k›sa yar›s›n› uzun b›rak›p bir yar›s›n› mavi di¤eryar›s›n› pembeye boyatan bir ergenin davran›fl› anormal olarak kabul edilip tedavi edilme-si gerekir mi? Cevab›n›z› gerekçeleri ile aç›klay›n›z?


13,6%

34,1%

13,6%2,1%

0,1%0,1%2,1%

34,1%

0.0

0.

1

0.2

0

.3

0.4

0-3 u-20 -10 10 20 3 0

fiekil 7.3

Normal Da¤›l›m E¤risi

Bir normal da¤›l›m için koyurenkli alan, toplam alan›n%68'ini kapsar. Bu alantoplumun genelinde gösterilene¤ilimi yans›t›r.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org

Resim 7.3

Resimde görüldü¤ügibi baz› ergenlerind›fl görünüflleri,saçlar› ve giyimleritoplumun genelininsergilemifl oldu¤unormlardanbelirgin farkl›l›klargösterebilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Kiflisel Rahats›zl›k HissetmeBu tan›ma göre normald›fl› davran›fllar bireyin kendisinde belirgin bir s›k›nt›ya, ra-hats›zl›¤a yol açan davran›fllard›r. Örne¤in, bir ö¤rencinin s›navdan önce elleri tit-remeye, nefes almakta zorlanmaya ve elleri kontrolsüzce terlemeye bafll›yorsa vebu durum kendisinde belirgin bir s›k›nt›ya ve zorlanmaya yol aç›yorsa bireyin s›-nav kayg›s› normald›fl› bir davran›fl olarak adland›r›labilir (Morris, 2002).

Güçlü Yönleri: Bireye herhangi bir duygusal ya da davran›flsal problem yaflay›pyaflamad›¤› soruldu¤unda bunu rahatl›kla ifade edebilir ve gerekti¤inde profesyonelyard›ma baflvurabilir çünkü bu problemler bireyde belirgin bir s›k›nt›ya yolaçar.

Zay›f Yönleri: Hasta olarak adland›r›lan her birey bu durumdan dolay› psikolo-jik bir s›k›nt› yaflamayabilir. Örne¤in, çok a¤›r psikiyatrik vakalarda gerçeklikleba¤lant›s› kopmufl bir çok kifli de¤erlendirme yetisini kaybetti¤i için bu durumdanherhangi bir s›k›nt› duymayabilir. Ayr›ca baz› bireyler çevresine karfl› oldukça y›k›-c› davran›fllar sergilemelerine ra¤men bu durumdan herhangi bir rahats›zl›k duy-mayabilirler. Ayr›ca ne kadar s›k›nt› duydu¤unda bunun anormal davran›fl olarakkabul edilece¤i üzerinde kesin bir yarg›ya varmakta kolay de¤ildir.

‹fllevsellikte BozulmaBirey yaflad›¤› psikolojik ya da davran›flsal problemlerden dolay› ifllevselli¤i bozul-mufl yani normal hayat›n› sürdürebilmesi belirgin bir flekilde zorlaflm›flt›r. Örne¤in,iflinden dolay› sürekli seyahat etmek zorunda kalan ancak uçak fobisi nedeniylebu seyehatlere kat›lamayan bir çal›flan›n bu durumu ifl hayat›nda ifllev bozuklu¤u-na yol açm›flt›r (Morris, 2002).

Güçlü Yönleri: Sosyal ve ifl hayat›ndaki belirgin bozulma bireyleri problemleri-ne iliflkin yard›m arama davran›fl›na yönlendirir.

Zay›f Yönleri: T›pk› di¤er kriterlerde oldu¤u gibi ifl ve sosyal hayattaki hangiderecedeki bir bozulman›n anormal olarak kabul edilece¤ini belirlemek zordur.Ayn› flekilde yeterli kabul edilebilir ifllevselli¤in kriterlerini de tam olarak belirle-mek zordur.

Anormal davran›fl›n bütün formlar›n› kapsayacak tek tan›m, onu tan›mlayacak yeterli tekkriter bulunmamaktad›r. Ancak yukar›da s›ralanan özelliklerin hepsi birlikte anormaldavran›fl› tan›mlamak için bir çerçeve sunabilir. Ayr›ca normal ve normald›fl› davran›fl ara-s›ndaki s›n›r net ve kesin de¤ildir. Bu nedenle anormal davran›fl› tan›mlamak bir parça öz-nellik yani yanl›l›k içermektedir.Baz› uzmanlara göre normal ve normald›fl› davran›fllar genellikle derece olarak farkl›l›kgösterirler ve bu uzmanlar davran›fl bozukluklar›n›n s›n›flanmas›nda boyutsal yaklafl›-m›n kullan›lmas› gerekti¤ini ileri sürmektedirler. Bir di¤er grup araflt›rmac›ya göre ise normal ve normald›fl› davran›fllar gece ile gündüz gi-bi niteliksel olarak birbirinden farkl›d›r. Bu araflt›rmac›lar ak›l sa¤l›¤› ile ak›l hastal›kla-r› s›n›flamaya kategorik yaklafl›m› önermektedirler.

Anormal davran›fl›n tan›mlanmas›nda kullan›lan üç temel tan›m›n avantaj ve dezavantajla-r› nelerdir? Örnek vererek aç›klay›n›z.

Normald›fl› (Anormal) Davran›fllar›n S›n›fland›r›lmas›Amerikan Psikiyatri Birli¤i (APA) yaklafl›k 40 y›ld›r normald›fl› davran›fllar›n türle-rini ve tan› kriterlerini içeren resmî bir el kitab› yay›nlamaktad›r. Zihinsel Bozuk-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

luklar›n Tan›sal ve Say›msal El Kitab› (DSM) olarak adland›r›lan bu yay›n ilk defa1952 de yay›nlanm›fl ve günümüze kadar dört defa revize edilerek yenilenmifltir.Günümüzde hâlen kitab›n 1994’de yay›nlanan ve DSM-IV olarak adland›r›lan ver-siyonu kullan›lmaktad›r.

DSM her bir tan› kategorisi için davran›fl örüntülerini özenle tan›mlayarak ruh-sal bozukluklar›n tam bir listesini vermeyi ve böylece uzmanlar aras›nda tutarl› vegüvenilir tan›lar›n konulmas›n› sa¤lamay› amaçlam›flt›r. Davran›fl bozukluklar›n›nkategorilere ayr›larak s›n›fland›r›lmas›n›n en önemli avantajlar›ndan biri klinisyen-ler ve araflt›rmac›lar aras›nda bir tutarl›l›k sa¤lamas›d›r. Ayn› kriterleri kullanarakfarkl› uzmanlar ayn› tan›y› rahatl›kla koyabilirler. Di¤er bir avantaj› ise kategorile-rin betimleyici olmas›; yani herhangi bir teorik yaklafl›m› dikkate almadan bir ra-hats›zl›¤a iliflkin belirtileri s›ralamas›d›r. Bu nedenle tan› koyan klinisyenin hangikuramsal yaklafl›m› benimsedi¤inden etkilenmez. Son olarak tan› kriterleri ruhsalbozukluklar üzerine bilimsel araflt›rma yapabilmeyi olanakl› hâle getirmektedir.Örne¤in bir araflt›rmac› depresyonu olan grup ile kayg› bozukluklar›na sahip olangrubu birbiriyle karfl›laflt›rarak hangi hasta grubunun tedaviye daha çabuk cevapverdi¤i ile ilgili bir araflt›rma yapabilir (Davidson & Neale, 1997).

DSM kategorilerine getirilen elefltirilerin bafl›nda birçok iyilefltirmeye ra¤menDSM-IV’te yeralan kategorilerden baz›lar›n›n hâlâ tart›flmaya aç›k olmas› gerek-mektedir. Örne¤in bir bireyin depresyon tan›s› alabilmesi için A tan› grubunda be-lirtilen kriterlerin en az alt›s›n› en az bir ay boyunca sergilemesi gerekmektedir.Ancak burada neden befl ya da dört de¤il de alt› ya da neden iki ay ya da 6 haftade¤il de 4 hafta sorusunun yan›t› net de¤ildir. Tan›lama ile ilgili di¤er bir tehlikeise tan›lama ile birlikte bireyin etiketlenmesidir. Etiketleme baz› bireyler için zarar-l› olabilmektedir, birey art›k kendisinin tan›l› bir rahats›zl›¤› oldu¤unu düflünerekdaha da geriye gidebilmektedir. Üstelik çevresindeki kiflilerin bireye bak›fl aç›s›olumsuz yönde de¤iflebilmektedir. Ayr›ca birey birincil kazançlara ek olarak budurumu ikincil kazanca da dönüfltürebilir. Örne¤in, dikkat eksikli¤i tan›s› alanbir ö¤rencinin çal›flmamas› sonucunda ald›¤› düflük bir notu dikkat eksikli¤i tan›-s›n› mazeret göstererek mazur göstermeye çal›flmas› ve ö¤retmenlerinden bundandolay› ayr›cal›k istemesindeki gibi (Davidson & Neale, 1997).

TANI KATEGOR‹LER‹DSM-IV ço¤ul eksenli s›n›flamay› içermektedir; burada her birey befl boyut yanieksende incelenmektedir. Ço¤ul eksenli s›n›flama her boyutta bireyin incelenme-sini içerdi¤i için birçok alanda bilgi toplamay› zorunlu k›lmaktad›r. Ayr›ca bireyebir tan›n›n konulmas› beraberinde birçok d›fllay›c› tan›y› içerdi¤i için tan› koyan ki-fliyi ayr›nt›l› de¤erlendirme yapmaya zorlamaktad›r. DSM-IV’ün çok eksenli s›n›fla-mas›nda Eksen I, kiflilik bozukluklar› ve zihinsel gerilik hariç (bunlar Eksen II’des›n›flanm›flt›r) bütün ruhsal bozukluklar› kapsamaktad›r. Eksen III herhangi bir t›b-bi durumun bulunup bulunmad›¤›n›, Eksen IV ise bireyin hayat›ndaki psikososyalve çevresel sorunlar› içermektedir. Son olarak Eksen V ise bireyin normal hayat ifl-levselli¤inin ne derece bozuldu¤unu de¤erlendirmektedir. Bu eksenlerde yer alanruhsal bozukluklar afla¤›daki tabloda özetlenmifltir (APA, 1994, Davidson & Neale,1997).


Birincil kazanç kiflininpsikolojik rahats›zl›¤›n›ns›k›nt› ve kayg›s›ndankurtulmas›d›r. Örne¤in, birkaza sonucunda beynimizinkaza an› ile ilgili olaylar›hat›rlamam›z› engelleyerekbizim ac› çekmemiziengellemesinde oldu¤u gibi.

‹kincil kazanç ise bireyinhastal›¤›n› kendi ç›karlar›do¤rultusundakullanmas›d›r. Örne¤in,yak›nlar›ndan daha fazla ilgive flefkat görmek içinhastal›¤›n› kullanmas› gibi.

Ruhsal bozukluklar ve nedenleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgiye kaynakça k›sm›nda da belirtilen“Anormal Psikolojisi (Davidson & Neale, 1997)” ve “Psikolojiyi Anlamak (Morris, 2002)”kitaplar›ndan ulaflabilirsiniz.

Afla¤›daki bölümlerde Tablo 7.1’de yer alan ruhsal bozukluklardan en s›k rast-lanan bafll›ca rahats›zl›klar k›saca aç›klanmaktad›r.

Duygu Durumu Bozukluklar›Duygu durum bozukluklar› t›pk› ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi, duygu durumunda-ki rahats›zl›klar› içermektedir. Her bireyin belirli ortamlarda ortam›n beraberindegetirdi¤i koflullara ba¤l› olarak gösterdi¤i bir duygu yelpazesi vard›r. Baz› ortam-larda oldukça nefleli, baz› ortamlarda üzgün, baz› ortamlarda ise cesaretimiz k›r›l-m›fl ve korkmufl hissedebiliriz. Bu oldukça normal bir durumdur. Ancak duygu du-rum bozukluklar›nda bu çeflitlilik belirgin bir ölçüde azalm›fl ve koflullardan ba-¤›ms›z olarak kutuplaflm›fl bir flekilde sürekli ya çok üzgün ya da afl›r› mutlu (öfo-rik) duygu durumu gözlenmeye bafllanm›flt›r. Baz› bireylerde ise öfori ve üzüntüuçlar› aras›nda sürekli gidip gelmeler görülür. Duygu durum bozukluklar›, depres-yon, mani ve iki uçlu bozukluk olmak üzere üç bafll›k alt›nda incelenebilir.

Ruhsal hastal›klara iliflkin belirtilerin bir k›sm›n› kendinizde görerek rahats›z hissedebi-lirsiniz. Bu oldukça do¤al bir durumdur. Anormal davran›fllar›n bir ço¤u normal davran›fl-lar›n afl›r› ve uygunsuz durumlarda sergilenmesini içerir.

Eksen I Eksen II Eksen III

Genellikle ilk Kez Çocukluk ya da Ergenlik

Döneminde Tan›s› Konulan Bozukluklar

Delirium, Demans, Amnestik ve Di¤er Biliflsel

Bozukluklar

Madde Kullan›m› ile ‹liflkili Bozukluklar

fiizofreni ve di¤er Psikotik Bozukluklar

Duygu Durum Bozukluklar›

Kayg› Bozukluklar›

Psikosomatik Bozukluklar

Somatoform Bozukluklar

Dissosiatif Bozukluklar

Cinsel Bozukluklar ve Cinsel Kimlik Bozukluklar›

Yeme Bozukluklar›

Uyku Bozukluklar›

Baflka Yerde S›n›fland›r›lamayan Dürtü Kontrolü

Bozukluklar›

Uyum Bozukluklar›

Zihinsel Gerilik

Kiflilik Bozukluklar›

Genel T›bbi

durumlar

Eksen IV: Psikososyal ve Çevresel Sorunlar

Eksen V: ‹fllevselli¤in Genel De¤erlendirilmesi Ölçe¤i


Tablo 7.1DSM-IV Çok EksenliS›n›flama Sistemi

Kaynak: Davidson &Neale, 1997’denuyarlanm›flt›r. s: 60-61.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tüm insanlar zaman zaman kendilerini üzgün, enerji seviyesi düflmüfl ve zevk al›nan fley-leri karfl› istekleri azalm›fl hissedebilir. Depresif duygu durumu ile klinik depresyonu bir-birinden ay›rmak çok önemlidir. Klinik depresyonda belirti tablosu a¤›rd›r, uzun süreli-dir. Kiflinin ifllevselli¤i ciddi anlamda bozulmufltur ve yo¤un üzüntü durumu sevilen bir ki-flinin kayb› gibi stresli bir yaflam olay›na verilmifl tipik bir tepki de¤ildir.

Kayg› Bozukluklar›Korku bütün di¤er duygular gibi oldukça do¤al ve yaflamsal fonksiyonu olan birduygudur. Bizi tehlikeli bir durumda harekete geçirerek kendimizi koruyacak ön-lemleri almam›z› sa¤lar. Ancak kayg› bozukluklar›nda kifli ya korkusunun kayna-¤›n› bilmez ya da hissetmifl oldu¤u kayg› durumla orant›s›z bir biçimde uygunsuz-dur. Özgül fobi, sosyal fobi, aç›k alan fobisi, panik bozukluk, yayg›n kayg› bozuk-lu¤u ve obsesif-kompulsif bozukluk kayg› bozukluklar›n›n en s›k rastlan›lan tan›gruplar›n› oluflturmaktad›r.

En yayg›n olarak gözlenen duygu durum bozuklu¤udur. Afl›r› üzüntü,

suçluluk ve de¤ersizlik en belirgin duygu tablosudur. Kiflide belirgin bir

üzüntü, enerji seviyesinde belirgin düflme, sosyal ilgide ve zevk al›nan

faaliyetleri sürdürmede belirgin azalma ve kendini geri çekme, günlük

rutin iflleri sürdürmede zorluk, uyku düzeninde belirgin bozulma en

önemli belirtileri aras›ndad›r. Ciddi düzeyde depresyonu bulunan kifli-

lerde yemek yeme düzeni iyice bozulmufltur, afl›r› kilo al›m› ya da diyet

yapmaks›z›n afl›r› kilo kayb›, uykusuzluk, cinselli¤e iliflkin ilginin belirgin

azalmas› ve yinelenen intihar düflünceleri ve hatta bazen giriflimleri gö-

rülebilir. Bu durum birkaç ay süren yo¤un bir üzüntü dönemi fleklinde

ise “Major Depresif Bozukluk”, iki y›l ve daha uzun sürebilen, üzüntü ve

iliflkili belirtilerin yo¤unlu¤unun az oldu¤u bir flekilde yaflan›yorsa “Disti-

mik Depresyon” ad› verilir.

Depresyonun aksine bu bozuklukta kifli öforik ve grandiyozdür yani

özsayg›lar› çok fliflirilmifl, gerçekçi olmayan bir flekilde umutlu ve mutlu-

dur. Düflüncesizce dürtüsel bir flekilde davranabilir ve afl›r› para harca-

yabilir. Dürtüselli¤inin bir sonucu olarak bazen afl›r› sald›rgan ve düfl-

manca davranabilir. Depresyona oranla yayg›nl›¤› daha az olan bir bo-

zukluktur.

Manik bir tablo kendi bafl›na nadiren görülür. Genellikle kiflinin afl›r›

öforik ve grandiyoze oldu¤u birkaç günden birkaç ay kadar sürebilen

manik dönem ile depresyon dönemleri döngü gösterir. Bu durum iki

uçlu bozukluk olarak bilinir. ‹ki uçlu bozukluk çok daha az yayg›nd›r.


Tablo 7.2Duygu DurumuBozukluklar›

Depresyon

Manik Bozukluk

‹ki Uçlu Bozukluk

Öfori, hareket düzeyinin afl›r›artmas› iken grandiyoze,bireyin abart›l› bir benlikalg›s›n›n olmas›, kendini çokde¤erli ve önemli görmesidurumudur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bütün resimler için Kaynak: http://www.helpguide.org

Psikosomatik BozukluklarPsikosomatik bozuklukta bireyin t›bbi olarak kan›tlanabilir fizyol›jik temelli bir ra-hats›zl›¤› vard›r ancak bu rahats›zl›¤›n nedeni büyük ölçüde stres ve kayg› gibi psi-kolojik bir faktördür. Örne¤in, son dönemde iflyerinde çok ciddi zorlamalar olanbir bireyin mide ülseri olmas› ve bu nedenle doktora gitmesi durumunda gözlen-di¤i gibi.

Özgül Fobi Kiflinin yükseklik, kan, enjeksiyon, örümcek, kedi, köpek gibi spesi-fik bir nesneye karfl› hissetmifl oldu¤u yo¤un, afl›r› ve mant›k d›fl›korkusudur. Bu yo¤un kayg› korkulan nesne ile karfl›laflmamak içinyaflam›n bir çok alan›na yay›lan bir kaç›nma davran›fl›na yol açar vebireyin yaflam ifllevselli¤ini bozar.

Aç›k Alan Korkusu Bireyin tipik olarak evden ayr›larak kaçman›n zor olaca¤› al›flveriflmerkezleri, toplu tafl›m araçlar›, konserler gibi kamuya aç›k alanlaragirmeye iliflkin ya da arabayla, trenle ya da uçakla yaln›z seyahat et-mek zorunda kald›¤› durumlarda yaflad›¤› yo¤un kayg› durumudur.Aç›k alan korkusu yaflam ifllevselli¤i belirgin bir flekilde bozmufltur.Baz› kifliler ya evlerinden hiç ç›kamazlar ya da yaln›zca birkaç kilo-metre uzaklaflabilirler.

Panik Bozukluk Tekrarlayan panik ataklarla bilinen kayg› bozuklu¤udur. Panik atak-lar, nefes almakta zorluk, kalp at›fl›n›n belirgin h›zlanmas›, terleme,bafl dönmesi ya da bay›lacak gibi hissetme gibi belirtilerle karakteri-ze ani, beklenmedik ve bunalt›c› yo¤unlukta bir korku ya da dehfletyaflant›s›d›r. Panik ataklar genellikle birkaç dakika sürer ve hiçbirmakul neden olmaks›z›n yeniden bafllayabilir.

Sosyal Fobi Bireyin sosyal durumlarla ya da di¤er insanlar›n önünde performansgöstermeyle ilgili afl›r› ve uygunsuz korkular›na karfl›l›k gelir. Bu bi-reyler bir topluluk önünde konuflmaktan, bir toplulukta yemek ye-mekten, insanlarla yüz yüze konuflmaktan yo¤un kayg› duyarlar.

Yayg›n Kayg› Bozuklu¤u

Belirli bir nesne ya da duruma spesifik olmayan, yaflam›n genelliklebir çok alan›na yay›lm›fl yo¤un bir endifle durumudur. Bu kifliler ya-k›nlar›n›n sa¤l›¤›, ifl durumlar›, ekonomik durumlar›, okul baflar›lar›gibi bir çok alana iliflkin uzun süreli, yo¤un ve belirsiz bir kayg› du-yarlar.

Obsesif-KompulsifBozukluk (Saplant›Zorlant› Bozuklu¤u)

Obsesyonlar (saplant›lar) bireyin istemesine ra¤men bir türlü dur-duramad›¤›, sürekli olarak akl›na gelen, içerik olarak onu rahats›zedici türden olan istem d›fl› düflünce ya da fikirlerdir. Örne¤in, elle-rinin kirli oldu¤u ve kendine mikrop bulaflaca¤› düflüncesi, kap›y›aç›k unuttu¤u için eve h›rs›z girece¤i düflüncesi, kontrolünü kaybe-derek çocuklar›na zarar verece¤i düflüncesi gibi tekrarlayan ›srarc›düflüncelerdir. Kompulsiyonlar (zorlant›lar) ise bireyin obsesyonla-r›n›n ortaya c›kard›¤› kayg›y› ortadan kald›rmak ve olas› bir tehlike-yi önlemek için bireyin sergilemifl oldu¤u yineleyici ve törensel dav-ran›fllard›r. Örne¤in, tuvaletten sonra 50 kere ellerini y›kamak, ka-p›y› evden ç›kmadan önce defalarca kontrol etmek, akl›ndan sürekliayn› cümleyi tekrarlamak gibi.


Tablo 7.3Kayg› Bozukluklar›


Somatoform BozukluklarPsikosomatik rahats›zl›klardan farkl› olarak somatoform bozuklular›nda bireyinsaptanabilir do¤rudan fizyolojik bir rahats›zl›¤› olmaks›z›n sürekli s›rt a¤r›s›, bafla¤r›s›, kar›n a¤r›s› ve bafl dönmesi gibi belirtilerle yak›nmas› ve bunarl›n giderilme-sine yönelik sürekli t›bbi bir yard›m aray›fl›nda bulunmas›d›r. Ancak saptanabilirfizyolojik bir neden bulunmad›¤› için kifli uygulanan tedavilere cevap vermez veyak›nmalar› devam eder (APA, 1994).

Disosiyatif Bozukluklar Disosiyatif Bozukluklar, bellek ya da kimli¤in bir bölümünün ani kayb› ile bilinç-lilikte ortaya ç›kan geçici ya da kal›c› de¤ifliklikleri içermektedir.

Disosiyatif Amnezi(Bellek Kayb›)

Bireyin tüm geçmiflini ya da zaman›n belli bir bölümünü unutmas›durumudur. Bellek kayb› geçici ya da kal›c› olabilir.

Disosiyatif Füg (Kaç›fl)

Birey ani bir flekilde yaflad›¤› yerden ayr›larak yeni bir yere gider,yeni bir hayata bafllar ve geçmifl kimli¤ini ve hayat›n› hat›rlamaz

Disosiyatif KimlikBozuklu¤u (Ço¤ulKiflilik Bozuklu¤u)

De¤iflik zaman dilimlerinde bask›n olan bir ya da birden fazla kimli-¤in ortaya ç›kmas›d›r. Baz› durumlarda kimlikler birbirinden haber-dard›r az› durumlarda ise birey bir kimlikten di¤er kimli¤e geçti¤in-de di¤er kimlik hat›rlanmaz.

Depersonalizasyon(Benlik Yitimi)

fiiddetli ve rahats›z edici bir kendine yabanc›laflma ya da gerçek d›-fl›l›k duygusu vard›r. Birey sanki kendi bedeninin içinde ç›k›p hare-ket etti¤ini ya da aynaya bakt›¤›nda kendini tan›mad›¤›n› ifade ede-bilir.

Konversiyon Bozuklu¤u

Bu bozuklukta hastalar›n fizyolojik bir nedeni olmayan belirgin yetikay›plar› vard›r. Örne¤in, hiçbir fizyolojik nedeni olmamas›na ra¤-men bacaklar›n›n tutmamas› ve yürüyememesi gibi.

Hastal›k Hastal›¤›(Hipokondriyak)

Bu bozuklukta kifli baz› küçük ve önemsiz belirtileri ciddi fiziksel birhastal›¤›n iflareti olarak yorumlar ve yap›lan bütün t›bbi incelemelerbunun aksini göstermesine ra¤men buna inanmaz, sürekli baflkadoktorlara giderek ciddi bir rahats›zl›¤› oldu¤unu belirtir.

Beden Biçimine Tak›nt›l› Bozukluk

Bu bozukluk hayali çirkinlik olarak da ifade edilebilir. Kifli bedenininbaz› bölümlerini be¤enmez ve bundan dolay› kendini çok çirkin his-seder. Zihni sürekli olarak bedeninin be¤enmedi¤i bu parças›ylameflguldür, baflka bir fleye odaklanamaz ve bu düflüncelerinden do-lay› sosyal yaflam› ciddi ifllev bozuklu¤una u¤ram›flt›r.


Tablo 7.4SomotoformBozukluklar›

Tablo 7.5DisosiyatifBozukluklar

Cinsel Bozukluklar Cinsel bozukluklar üç temel alan› kapsamaktad›r.

Uyku Bozukluklar›DSM-IV’te uyku bozukluklar› dissomniya ve parasomniya olmak üzere iki temelkategori alt›nda tan›mlanmaktad›r. Uyku bozukluklar›nda kiflinin uykusunun mik-tar› ve niteli¤i ifllevselli¤ini bozacak ölçüde de¤iflmifltir.

Yeme Bozukluklar›Yeme bozukluklar›nda ya anoreksiya nervozada oldu¤u gibikifli çok kilolu oldu¤unu düflünerek yemekten kaç›n›r ve ay-r›ca afl›r› egzersiz yaparak kilo kaybetmeye devam etmek is-ter ve afl›r› kilo kaybeder ya da bulimiya nervozada oldu¤ugibi t›kan›rcas›na yemek yedikten sonra afl›r› suçlu hissede-rek kusma, afl›r› spor yapma ve laksatif (ya¤lar›n kana kar›fl-madan vücuttan at›lmas›n› sa¤layan ilaç) kullanma gibi yön-temlerle kilosunu kontrol etmeye çal›fl›r.

Anoreksiya nervoza ile bulimiya nervoza aras›ndaki en temel fark Bulimia’da t›k›n›rcas›nayemek yani bir kerede bir insan›n yiyebilece¤inin çok üstünde bir miktar› çok k›sa süredeyemek varken Anoreksiya’da bu semptom görülmez. Ayr›ca Anoreksiya tan›s› alabilmekiçin kiflinin boyu ile kilosu aras›ndaki fark›n en az 20 olmas› yani vücut kilo indeksinin be-lirgin oranda bozulmufl olmas› gerekir. Çok kilolu Bulimik hastalar vard›r ancak çok kilo-lu bir anokresik hasta yoktur.

Dissomniya Uykunun miktar› (kifli ya afl›r› derecede çok ya da yeterli uyuyamamakta-d›r), niteli¤i (kifli uyand›¤›nda dinlenmifl hissetmemektedir) veya zamanla-mas› (kifli ola¤an uyku zamanlar›nda uyuyamamaktad›r) bozulmufltur

Parasomniya Uyku s›ras›nda uyurgezerlik ya da gece kâbuslar› gibi ola¤and›fl› bir olayortaya ç›kar.

Parafili Bireyin cinsel doyum kayna¤›n›n al›fl›lm›fl kaynaklardan sapmas›, tek nesneya da objeye odaklanmas›d›r. Örne¤in, teflhircilik (cinsel organ›n› göster-mekten haz almak), gözetlemecilik (birini gizlice izlemekten haz almak),sadizim (aci çektirmekten haz almak), mazohism (ac› çekmekten haz al-ma) gibi.

Cinsel ‹fllev Bozukluklar›

Bireyin orgazm (doyum) olamamak, cinsel olarak uyar›lmamak ya da erkek-lerde sertleflememek ya da sertleflmeyi devam ettirememek gibi nedenler-den ötürü normal cinsel döngüyü tamamlayamamas›d›r.

Cinsel Kimlik Bozuklu¤u

Kendi anatomik cinsel özelliklerinden afl›r› rahats›z olma, kendini karfl› cin-sin üyeleri ile özdefllefltirme ve onlar gibi olmak istemeleri durumudur.


Tablo 7.6Cinsel Bozukluklar

Tablo 7.7Uyku Bozukluklar›


Resim 7.4

Anoreksiyada kiflibelirgin bir biçimdezay›f olmas›nara¤men bunukabul etmez.

Kaynak:http://psychopathology.wikispaces.com

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kiflilik Bozukluklar›Kiflilik bozukluklar›, sürekli, de¤iflmeyen, uyumsuz ve içsellefltirilmifl davran›fl veyaflant› örüntüleri olarak tan›mlanmaktad›r. DSM-IV’te kiflilik bozukluklar› A küme-si (tuhaf ya da bizar özellikler içeren kiflilik özellikleri), B kümesi (dramatik, duy-gusal ve h›zl› de¤iflen özellikleri içeren kiflilik özellikleri) ve C kümesi (kayg›l› yada korkulu, toplumsal izolasyonu yüksek özellikleri içeren kiflilik özellikleri) ol-mak üzere üç temel kategori grubu alt›nda tan›mlanm›flt›r (Davidson & Neale,1997).


Tablo 7.8Kiflilik Bozukluklar›

A Kümesi Kiflilik Bozukluklar›

fiizoid Kiflilik Bozuklu¤u Kifli sosyal çevresine karfl› ilgisizdir, çok az arkadafl› vard›r. Neelefltirilere ne de övgülere tepki gösterir, yal›t›lm›fl bir hayat›vard›r ve bundan rahats›zl›k duymaz. Sosyal iletiflim kurma yete-ne¤i zay›ft›r ve di¤erleri taraf›ndan tuhaf, so¤uk, duygusuz vemesafeli olarak adland›r›l›rlar.

fiizotipal Kiflilik Bozuklu¤u

T›pk› flizoid kiflilik bozuklu¤unda oldu¤u gibi yak›n iliflkiler kur-makta büyük güçlük yaflarlar. Ancak bu özelliklere ek olarak di-¤er insanlar›n akl›ndan geçenleri okuduklar›na inanma, gözle gö-rünmeyen fleyleri görebilme, konuflmadan insanlarla telepati ku-rabilme gibi gibi tuhaf ve büyüsel inançlara sahip olabilirler. Ko-nuflurken normalde kullan›lmayan, herkes taraf›ndan kolayl›klaanlafl›lmayan bir dil kullanabilirler.

Paranoid Kiflilik Bozuklu¤u

Bu kifliler afl›r› flüpheci ve kuflkucudurlar. Sürekli olarak çevre-sindeki kiflilerin kendilerine tuzak kurduklar›n› ve kötülüklerinidokunaca¤›na inan›rlar. Örne¤in, ortada hiçbir neden ve delilyokken eflinin kendisini aldatt›¤›n› düflünebilir ya da birinin söyle-mifl oldu¤u bir fleyden kendisini afla¤›lad›¤› ve hor gördü¤ü sonu-cunu ç›karabilir.

B Kümesi Kiflilik Bozukluklar›

Narsistik Kiflilik Kifli kendisinin herkesten üstün ve ayr›cakl› oldu¤una inanaraketraf›ndaki insanlar›n de¤ersiz ve önemsiz oldu¤unu düflünür.Sürekli kendini önemser, ilgi bekler ve baflkalar›n› sömürebilir.

Antisosyal Kiflilik Bozuklu¤u

Genellikle onbefl yafl›ndan önce bafllar. Evden ya da okuldan kaç-ma, sald›rganl›k, çevresindeki kifli veya nesnelere zarar verme,h›rs›zl›k gibi suç içerikli davran›fllarda bulunur ve bundan her-hangi bir rahats›zl›k duymazlar. Genellikle baflkalar›n›n haklar›nave isteklerine sayg› duymazlar, onlar› dikkate almazlar.

Histriyonik Kiflilik Bu kifliler için di¤erlerinin ilgi ve dikkatini çekememek oldukçakayg› verici ve katlan›lmaz olabilir. Bu nedenle baflka bireylerinilgi ve dikkatlerini sürekli olarak kendi üzerlerinde toplayacakhareketler sergileyebilirler. Dikkat oda¤› olmak için afl›r› derece-de bafltan ç›kar›c› ve k›flk›rt›c› cinsel olarak tahrik edeci olabilir-ler. K›yafet, makyaj gibi d›fl görünüfllerine iliflkin unsurlar› dikkatoda¤› olacak flekilde seçme e¤ilimi gösterirler.

fiizofreni ve Di¤er Psikotik Bozukluklarfiizofrenik bozukluklar aylarca hatta y›llarca süren genellikle genç yetiflkinlik y›lla-r›nda yani 20’li yafllarda ortaya ç›kan düflünce, dil, alg› ve dikkat, duygu ve davra-n›fl yap›s›ndaki a¤›r bozulmalarla kendini gösteren bozukluktur. Di¤er tan› katego-rilerinin aksine flizofreni tan›s› alan bireyler çok farkl› yelpazede belirti gösterebi-lirler. fiizofrenisi olan kifliler s›kl›kla varsan›lar yaflarlar. Yani gerçekte olmayansesleri duyma gibi hatal› duyusal alg›lard›r. Varsan›lara ek olarak flizofreni hastala-r›n›n sanr›lar› (hezeyanlar›) vard›r. Sanr›lar gerçek temeli olmayan yanl›fl inan›fl-lard›r. Sanr›lar nedeniyle flizofreniler insanlarla kurmufl olduklar› iliflkilerde karfl›-s›ndaki kiflinin söylediklerini ve yapt›klar›n› çarp›tarak alg›larlar. Baz›lar›nda ko-nuflma içerik olarak bozuldu¤u için anlaml› bir bütün ifade etmez ve di¤er insan-lar ne söylediklerini anlayamazlar.

fiizofreni hastalar›n›n birbirinden çok farkl› içerikte belirti göstermesine ra¤menbelirtileri üç temel kategori alt›nda toplanabilir.

S›n›r Kiflilik Bozuklu¤u Kiflinin kendilik imgesinde, duygu durumunda ve kifliler aras› ilifl-kilerinde iki uçta gidip gelen de¤iflkenlik belirgindir. Çok de¤erverdi¤i ve kendisini yak›n hissetti¤i biri ile birden kavga etmeyebafllayabilir ve onu yerin dibine sokarak de¤ersizlefltirebilir. Afl›r›dürtüsel davranabilirler, genellikle düflünmeden hareket ederler,madde kötüye kullan›m› ve intihar tehlikesi de içeren kendileri-ne zarar verme davran›fllar›n› s›k s›k sergiler.

C Kümesi Kiflilik Bozukluklar›

Çekingen Kiflilik Bozuklu¤u

Genellikle di¤er insanlardan afla¤›da ve beceriksiz olduklar›nainanarak reddedilece¤i, onaylanmayaca¤› korkusuyla sosyal iliflki-lerden kaç›nma, karfl› taraf›n yak›nl›k kurma çabalar›n› ise sami-mi bulmayarak kuflku ile bakma e¤ilimindedirler. Sosyal ortam-larda utanacaklar›, küçük düflecekleri bir fley yapacaklar›na iliflkinyo¤un bir kayg› duyar ve bu nedenle di¤er insanlardan oldukçauzak ve izole bir hayat sürerler. Çok yak›n arkadafllar› ve dostla-r› yoktur.

Ba¤›ml› Kiflilik Bozuklu¤u

Kendilerine öz güvenleri çok düflüktür, bu nedenle tek bafl›nado¤ru karar veremeyeceklerini, bir fleyi baflaramayacaklar›n› dü-flünerek sorumluluk almak istemezler ve yak›nlar›n›n sürekli ola-rak yanlar›nda olmas›n› isterler. Bulunduklar› ortamlarda di¤erinsanlar›n onay›n› kaybetmekten korktuklar› için inanmad›klar›hâlde onlar›n düflüncelerini destekleme e¤ilimi gösterirler.

Obsesif-Kompulsif Kiflilik Bozuklu¤u

Genellikle çok mükemmeliyetçidirler, bu nedenle di¤er insanlarve kendileri için ulafl›lmas› zor yüksek standartlar belirlerler.Kendi ve baflkalar›n›n baflar›s›zl›klar› onlar› çok kayg›land›r›r.Her fleyin belirli bir yap›lma standard› ve düzeni oldu¤una ina-n›rlar ve bu düzenin bozulmas› onlar› çok rahats›z eder. Zihinle-ri sürekli olarak ayr›nt›larla, planlarla, kurallarla meflguldür. Herfleyin kontrolleri alt›nda olmas›n› isterler ve kontrolü kaybetmeduygusundan çok rahats›z olurlar.


Kaynak : http://helpingpsychology.com

Tablo 7.8 devam›Kiflilik Bozukluklar›

Varsan›, d›fl bir uyaranolmamas›na ra¤men ortayaç›kan duyusal yaflant›lard›r.Olmayan bir sesi duymak,olmayan bir kokuyu almakya da görüntüyü görmekgibi. Sanr› ise temeliolmayan gerçeklikle ilgisiolmayan inan›fllard›r.Örne¤in, normal konuflanbirinin kendisiniafla¤›lad›¤›n›, onunarkas›ndan ifl çevirdi¤inidüflünmek gibi.

Afla¤›daki boflluklara uygun psikolojik bozuklu¤un ad›n› yaz›n›z. 1. Ali kalabal›k önünde konuflamamakta, ne zaman biri ile konuflacak olsa saçma sapan

bir fley söyleyerek rezil olaca¤›n› düflünmekte ve sosyal ortamlardan uzak durmakta-d›r. Buna göre Ali................bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

2. Emel yaklafl›k bir ayd›r kendini çok üzgün hissetti¤ini, hiçbir fleyden zevk almad›¤›n›,uyuyamad›¤›n›, belirgin kilo kaybetti¤ini ve hiçbir fleye enerjisi olmad›¤›n› söylemek-tedir. Psikiyatriste gitti¤inde kendisine...........tan›s› konmufltur.

3. Birsen kedilerden çok korkmakta ne zaman bir kedi görse afl›r› kayg›lanmakta ve he-men ortam› terk etmektedir. Birsen........... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

4. Mehmet, sürekli yalan söylemekte, kamu mallar›na zarar vermekte, insanlarla kavgaederek onlar› dövmekte ve bundan herhangi bir rahats›zl›k duymamaktad›r. Mehmet........... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

5. ..................bozuklu¤unun temel belirtileri birden bire yaflad›¤› yeri terk ederek baflkabir yere tafl›nma ve geçmifli unutarak yeni bir kimlikle yeni bir hayata bafllamakt›r

6. Mehtap son dönemde düflüncesizce afl›r› para harcamakta, çok az uyumakta, afl›r›enerjik ve mutlu görünmekte, kendine gerçekçi olmayan çok büyük hedefler koymak-tad›r. Mehtap.............bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

7. Murat, s›k›fl›p kalabilece¤i, nefes alamayarak bay›labilece¤i ya da istedi¤inde kaçmas›-n›n zor olaca¤›n› düflünerek kalabal›k yerlere girememekte, evden çok uzaklaflama-maktad›r. Murat............bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

8. Irmak hastal›k kapaca¤›n› düflünerek insanlarla tokalaflmamakta, tokalaflt›ktan sonraen az 50 kere elini y›kamakta, çevredeki neye dokunursa dakikalarca elini y›kamakta-d›r. Irmak ...................... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

9. Deniz, sürekli bir sesin kendisi ile konufltu¤unu, ona kötü fleyler yapmas›n› emretti¤i-ni söylemektedir. Deniz ........... bozuklu¤unun belirtilerini göstermektedir.

10. ‹flyerinde rekabetin çok yo¤un oldu¤u bir flirkette çal›flan Efkan Bey midesi rahats›zla-narak ülser olmufltur. Doktorlar bu duruma stresin yol açt›¤›n› ve kendisinin strestenuzak durmas› gerekti¤ini belirtmifltir. Efkan Bey ............................bozuklu¤unun be-lirtilerini göstermektedir.

11. Emel burnunun çok büyük oldu¤unu düflünerek bundan çok rahats›z olmakta, kendi-sini çok çirkin hissetmekte ve zihninin sürekli burnunun büyüklü¤ü ile meflgul oldu-¤unu baflka bir fleye odaklanamad›¤›n› söylemektedir. Emel ........... bozuklu¤unun be-lirtilerini göstermektedir.

12. Kadir çok zay›f olmas›na ra¤men kendini çok kilolu hissetmekte, yemek yemeyi red-detmekte, ne zaman yemek yese hemen kusarak yediklerini ç›karmaktad›r. Kadir’in budavran›fllar›..................bozuklu¤unun belirtileridir.

Da¤›n›k fiizofreni Kifliler uygunsuz yerlerde gülmeye bafllama, garip mimikler yapma,uygun olmayan yerlerde d›flk›lay›p idrar yapma, anlams›z sesler ç›ka-rarak konuflma gibi flizofreninin çok garip belirtilerininden baz›lar›n›gösterirler.

Katatonik fiizofren Temel özelli¤i motor hareketlerde a¤›r bozulmad›r. Saatlerce belirlibir pozisyonda durabilirler. Ellerine ve bacaklar›na acayip flekiller ve-rerek saatlerce bu durufllar›n› koruyabilirler. Di¤er uçta amaçs›zcaafl›r› hareket edebilir, çok h›zl› konuflabilir ya da ba¤›rabilirler.

Paranoid fiizofreni Afl›r› flüpheci ve karmafl›k sanr›lar gösterirler. Devletin çok önemlis›rlar›n› bildi¤i için yabanc› güçlerin kendisini kaç›r›p öldürmek iste-diklerine inanabilirler.

Ayr›flmam›fl fiizofreni

Sanr›lar, varsan›lar ya da anlafl›lmaz konuflma gibi flizofreninin birkaçbelirtisini gösteren ancak flizofreninin alt tiplerinden hiçbirinin tipiközelli¤ini göstermeyen kiflilerdir.


Tablo 7.9fiizofrenikBozukluklar

Paranoid flizofrenininparanoid kiflilikbozuklu¤undan fark›:paranoid kiflilikbozuklu¤unda garip sanr›lar(kendini peygamberzannetme gibi) vegerçeklikle ba¤›n koptu¤ua¤›r bir tablo yoktur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

KL‹N‹K DE⁄ERLEND‹RME De¤erlendirme bir birey hakk›nda bir yarg›da bulunabilmek amac›yla bir dizi bil-ginin toplanmas›, analiz ve sentez edilmesi sürecidir. Örne¤in, okulda ö¤retmen-lerimiz anlatt›klar› bir konuyu bizim ne kadar anlad›¤›m›z› de¤erlendirmek için s›-nav yaparak neyi ne kadar ö¤rendi¤imiz ile ilgili bir yarg›da bulunurlar. Bu bir de-¤erlendirmedir. Ayn› flekilde, okuldaki rehber ö¤retmenler ö¤rencileri kendi yete-nek ve becerilerine en uygun mesle¤e yönlendirmek amac›yla bir dizi testler vegörüflmeler yaparak en do¤ru yönlendirmeyi yapmaya çal›fl›rlar buda bir de¤erlen-dirmedir. Bunun d›fl›nda ister fark edelim ister fark etmeyelim hepimiz karfl›laflt›¤›-m›z insanlar›n geçmiflleri, tutumlar›, davran›fllar›, karakterleri hakk›nda bir dizi bil-giler edinerek onlar hakk›nda bir yarg›da bulunmaya çal›fl›r›z. Daha sonra edindi-¤imiz bu bilgiler çerçevesinde ya bu insanlarla yak›n arkadafll›klar kurma ya da on-lardan uzak durma kararlar› alabiliriz.

Klinik psikolojide ise de¤erlendirme amac›yla yap›lan bu bilgi toplama ifllemidaha resmi ve sitematik bir flekilde yap›lmaktad›r.

Klinik De¤erlendirmenin Tan›m› ve Amac›Klinik psikolojide de¤erlendirme, bireyin zay›f ve güçlü yönlerini de¤erlendirmek,problemi ile ilgili en do¤ru betimlemeyi yapabilmek ve s›k›nt›lar›n›n azalt›lmas›nayönelik etkili çözüm yollar› üretebilmek amac›yla birey hakk›nda ayr›nt›l› bilgi top-lama sürecini içermektedir. Dolay›s›yla klinik psikolojide de¤erlendirme bireyinproblemine yönelik bir tedaviye karar vermeden önce problemin do¤as› hakk›ndaayr›nt›l› bilgi toplamakt›r. Bu sistematik bilgi toplama süreci bir dizi ard›fl›k basa-mak izlenerek tamamlanmaktad›r.

Bu basamaklar› k›saca aç›klayacak olursak:1. Yönlendirilme(sevk edilme) nedenini anlamak ve netlefltirmek: Bu aflamada

ilk olarak klinik de¤erlendirme için yönlendirilen kiflinin yönlendirilme ne-deni ile ilgili bilgi edinilir. Bu bilgi edinme iflleminin do¤ru yap›lmas› de¤er-lendirme sürecinde nas›l bir yol izlenece¤ini, hangi araçlar›n kullan›laca¤›n›belirlemek aç›s›ndan son derece önemlidir.

2. De¤erlendirme sürecini planlamak: Bu aflamada kiflinin yönlendirilme nede-nine dayanarak nas›l bir de¤erlendirme süreci gerçeklefltirilece¤i, hangialanlarda de¤erlendirme yap›laca¤› ve hangi de¤erlendirme araçlar›n›n kul-lan›laca¤› gibi unsurlar kararlaflt›r›larak de¤erlendirme süreci planlan›r


fiekil 7.4

Yönlendirilme(sevk edilme)

nedeninianlamak ve

netlefltirmek

De¤erlendirmesürecini

planlamak

De¤erlendirmeiçin gerekli

bilgiyitoplama

De¤erlendirmesonucunu

ilgiliyerlereiletmek

Toplan›lanbilgiyi bir

arayagetirmek vebir kararavarmak

PsikolojikDe¤erlendirmeBasamaklar›

3. De¤erlendirme için gerekli bilgiyi toplama: Yap›lan plan do¤rultusunda de-¤erlendirme araçlar› kullan›larak hedeflenen alanlarda birey hakk›nda ayr›n-t›l› bilgi toplan›r

4. Toplan›lan bilgiyi bir araya getirmek ve bir karara varmak: Farkl› de¤erlen-dirme araçlar› ile farkl› alanlara iliflkin toplanm›fl olan bilgiler bir araya geti-rilerek birey hakk›nda bir karara var›l›r

5. De¤erlendirme sonucunu ilgili yerlere iletmek: Yap›lan de¤erlendirme ra-porlaflt›r›larak ilgili birimlere iletilir.

Klinik de¤erlendirmenin temel amaçlar›n› dört bafll›k alt›nda toplamak müm-kündür: Tan›lama, betimleme, tedavi plan›n›n gelifltirilmesi ve tahmin etme(yordama).

1. Tan›ya yönelik de¤erlendirme: Daha önce de belirtildi¤i gibi I. ve II. DünyaSavafllar› süresince ve ard›ndan klinik psikologlardan a¤›rl›kl› olarak psikiyatrikhastalar›n tan›s›n›n konulmas›na yönelik de¤erlendirme yapmalar› istenmifltir. Gü-nümüzde hâlâ bireyin yaflam›fl oldu¤u s›k›nt›n›n psikiyatrik tan›s›n› koymak de¤er-lendirmenin en yayg›n amaçlar› aras›nda yer almaktad›r. Do¤ru tan›lama do¤ru te-davi plan› uygulamada son derece önemlidir.

2. Betimleyici de¤erlendirme (tan›lama): De¤erlendirmenin tek amac› de¤ildir.Do¤ru tedavi plan›n›n gelifltirilmesinde do¤ru tan›lama son derece önemli olmas›-na ra¤men bir çok klinisyen için problemim sadece tan›s›n›n konulmas› çok fazlabir anlam ifade etmemektedir. Örne¤in gelen bir hastan›n tan›s›n›n depresyon ol-mas› onlar için yeterli bir anlam ifade etmemektedir. Tan›mlama, problemin nas›lbafllad›¤›, hangi faktörlerin problemin yaflanmas›n› fliddetlendirdi¤i, hangi faktörle-rin bireyin s›k›nt›s›n› azaltt›¤›, çevresel koflullar gibi bireyin probleminin çok bo-yutlu olarak tan›mlanmas› sadece tan›s›n›n konulmas›ndan önemli bir süreçtir.

3. Tedavi plan›n›n gelifltirilmesi: Tan›lama ve betimleme amaçlar›n›n yan› s›rade¤erlendirme ayr›ca tedavi plan›n›n gelifltirilmesi amac›yla da kullan›labilir. De-¤erlendirme sonucunda ulafl›lan tan› (örn., kayg› bozuklu¤u) genellikle tercih edi-lecek tedavinin kararlaflt›r›lmas›na yol açar (örn., biliflsel-davran›flç› psikoterapi).Özetle, tedavi plan›n›n gelifltirimesine yönelik yap›lan de¤erlendirme “ hangi teda-vi hangi hastal›klar için en iyi çal›fl›r?” sorusu üzerine temellendirilmektedir.

4. Tahmin etme (Yordama): Klinik de¤erlendirmenin en son amac› insan dav-ran›fllar›na yönelik do¤ru yordamalarda bulunabilmektir. Bu yordamalar, bireyinrahats›zl›¤›n›n gelecekte nas›l bir seyir izleyebilece¤i, tedavinin nas›l bir etkide bu-lunaca¤›, birey gelecekte ne tür problemlerle karfl›laflabilece¤i, bu problemlerinçözümüne yönelik neler yapabilece¤ine iliflkin tahminleri içerir. Ancak burada dik-kat edilmesi gereken nokta bu yordamalar klinisyenin yapm›fl olu¤u de¤erlendir-meye dayal› bilimsel olarak geçerli bilgilere dayal› olmas› gerekir, aksi durumdabu falc›l›k diye adland›rabilece¤imiz tahminlerin ötesine geçemez.

Klinik De¤erlendirme YöntemleriKlinik psikolog etkili bir de¤erlendirme yapmak için bir çok de¤iflik yöntem kul-lanabilir. Bu yöntemlerin baz›lar› yap›land›r›lm›fl yani sorular›n içeri¤i belirlen-mifl objektif öz-de¤erlendirme ölçeklerinden oluflabilece¤i gibi bir k›sm› da bire-yin daha belirsiz bir duruma iliflkin cevaplar›n› içeren projektif testler de olabilir.Bu testlerin yan› s›ra klinik psikolog çeflitli gözlem ve görüflme tekniklerini dekullanabilir.


Klinik de¤erlendirmenin 4temel amac› vard›r:tan›lama, betimleme(tan›mlama), tedavi plan›n›gelifltirme ve yordama(tahmin etme).

Bireysel GörüflmeGörüflme, kifliden bilgi almak amac›yla yap›lan karfl›l›kl› konuflma sürecidir. Gö-rüflme genellikle bireyin neden tedavi almak istedi¤ine yönelik sorularla bafllar vesorunun bafllang›ç ve geliflim seyrine iliflkin di¤er sorularla devam eder. Kullan›mamac›na göre baz› görüflmeler içeri¤i ve s›ras› önceden belirlenmifl sorulardan olu-flabilece¤i gibi kiflinin getirmifl oldu¤u problemin içeri¤ine göre seyrini ve içeri¤i-ni görüflmecinin belirledi¤i yap›land›r›lmam›fl görüflmelerde olabilir. Görüflme s›ra-s›nda klinik psikolog ayr›ca hastan›n sorulara vermifl oldu¤u cevaplardaki ses to-nu, beden dili gibi di¤er alanlarda gözlemler yaparak görüflme bilgilerini destekle-yebilir.

GözlemBireyin nas›l davrand›¤›n› ve problemlerini anlaman›n bir di¤er yolu, bireyin dav-ran›fllar›n› problem yaflad›¤›n› söyledi¤i günlük ve do¤al koflullarda bir süre göz-lemlemektir. Örne¤in klinisyen, topluluk önünde konuflmaktan çok kayg›land›¤›-n› söyleyen bir hastas›n› bir toplant› ortam›nda gözlemleyerek probleminin boyut-lar›n›, bireyin bu koflullarda neler yapt›¤›n›, nas›l kayg› yaflad›¤›n›, kayg›s›n› yen-mek için neler yapt›¤›n› gözlemleyerek yapt›¤› de¤erlendirmeyi zenginlefltirebilir.Gözlem do¤al ortamlarda oldu¤u gibi görüflme yap›lan ortamda bireyin problemdavran›fl›n› sergilemesi istenerek de yap›labilir. Gözlemin mümkün oldu¤u kadaryanl›l›ktan uzak objektif bilgiler sa¤lamas› için süreç daha say›sal bilgiler elde edi-lecek hâle dönüfltürülebilir. Örne¤in, kayg› konusu incelenecek ise hangi davra-n›fllar›n kayg›l› olarak kabul edilece¤i önceden belirlenebilir.

Objektif TestlerDe¤erlendirme araçlar›n› kullanan uzman›n yorum ve becerilerinden etkilenme-yen ölçme araçlar› gelifltirme çabas› ile psikologlar objektif testleri gelifltirmifllerdir.Bu testler ya testi alan kiflinin sorulmufl olan sorulara “evet” veya “hay›r” fleklindecevap verdi¤i ya da birkaç seçenek aras›ndan kendisine en uygunu seçmesini yada belirtilen durumun derecesini iflaretlemesini gerektirir. Klinik de¤erlendirmedeen s›k kullan›lan objektif testler kiflilik de¤erlendirme testi olarak kullan›lan Min-nesota Çok Yönlü Kiflilik Envanteri, depresif ve kayg› belirtilerini ölçmek için kul-lan›lan Beck Depresyon ve Kayg› Envanterleri, obsesif-kompulsif belirtileri ölçmekiçin kullan›lan Maudsley Obsesif-Kompulsif Envanteri say›labilir.

Projektif TestlerKiflilerin kendi davran›fllar›n› nelerin belirledi¤inin fark›nda olmad›¤›na inanan psi-kodinamik kuramlar objektif testler yerine projektif testleri kullanmay› tercih et-mektedirler. Bu testlerde kiflilere ya belirsiz resimler, ya yar›m b›rak›lm›fl anlams›zmalzemeler sunularak bunlar›n ne anlama geldi¤i so-rulur. Birçok klinik psikolog bu belirsiz ve anlam-s›z malzemeye kiflilerin geçmifllerinde bilinç d›-fl›nda yer etmifl yaflant›lara dayal› olarak anlamyükleyece¤ine ve bunlara cevap vereceklerineinan›r. Klinik ortamda en s›k kullan›lan projektiftestlere Rorschach mürekkep lekeleri testi ve Te-matik Alg› Testi örnek olarak verilebilir.


Görüflmeyi yapan kifliyegörüflmeci, sorulara cevapveren kifliye ise görüflendenilir.

Bir görüflmecinin davran›flbozukluklar›n›n kökenineiliflkin hangi kuramainand›¤› görüflme s›ras›ndahangi sorular› soraca¤›n› vebunlar› nas›lyorumlayaca¤›n› etkiler.

Baz› durumlarda bireyinkendi davran›fllar›n›kendisinin gözlemesi vekay›t tutmas›da istenebilir.Buna kendi-kendini izlemead› verilir.

Kendi kendini izleme kendilikbilincini art›rarak,davran›fl›n de¤iflmesine yanitepkimeye neden olabilir.

Resim 7.5

Rorschachmürekkep lekeleritest kartlar›ndanbiri

KL‹N‹K PS‹KOLOJ‹DE NORMALDIfiI DAVRANIfiLARINTEDAV‹LER‹ ‹LE ‹LG‹L‹ TERAP‹ YAKLAfiIMLARI Psikoterapi, bu alanda e¤itim görmüfl olan ruh sa¤l›¤› uzmanlar› taraf›ndan hasta-ya yaflam›fl oldu¤u psikolojik problemlerin üstesinden gelmesi için yard›m etmeyiamaçlayan profesyonel bir iliflki sürecidir. Herkesi memnun edecek tek psikotera-pi tan›m› bulmak oldukça zor olmas›na ra¤men, bu tan›m psikoterapide yer alanüç unsurun alt›n› çizmektedir: (1) Psikoterapide yer alan kifliler (hasta-terapist, ba-z› uzmanlar daha çok dan›flan-dan›flman terimini tercih etmektedirler), temel çal›fl-ma çerçevesi (profesyonel bir iliflkinin olmas›), ve tedavinin temel amac› (bireyinyaflam›fl oldu¤u s›k›nt›lar›n azalt›lmas›).

Avrupa’da Orta Ça¤’da normald›fl› davran›fllar›n “bireyin içine girmifl olan fley-tan›n ona yapt›rd›klar›” oldu¤una inan›lan ve fleytan› kovmak için yap›lan barbar-ca uygulamalardan günümüzdeki modern yaklafl›m ve terapi uygulamalar›na do¤-ru gelinen süreçte klinik psikolojinin çok yol ald›¤› aç›kt›r. Baz› araflt›rmac›lar gü-nümüzde 400 den fazla terapi çeflidinin oldu¤unu belirtmesine ra¤men bu terapi-lerin bir ço¤unun ortak birçok yönün bulundu¤u aç›kt›r (Feltham, 2000). Gurmanve Messer (2003) taraf›ndan yap›lan bir araflt›rmalar modern klinik uygulamay› te-melde 12 farkl› terapi çeflidinin oluflturdu¤unu belirtmektedirler. Bu bölümde kli-nik psikolojide en yayg›n olan terapi yaklafl›mlar› k›saca aç›klanacakt›r.

Yukar›da da belirtildi¤i gibi II. Dünya Savafl›’n›n ard›nda klinik psikoloji h›zlageliflmeye devam etmifltir. Bu bölümde modern klinik psikolojide kullan›lan tera-pi yaklafl›mlar›n› etkilemifl olan Psikoanalitik kuram, Gefltalt yaklafl›m›, Hümanistikkuramlar, Davran›flç› kuramlar ve Biliflsel kuramlar ve bunlara temellendirilmiflolan terapi yaklafl›mlar› özetlenecektir.

Bu kuramlar 1. ünitede aç›klanm›flt›. Burada sadece kuramlar›n psikopatolojiye iliflkin gö-rüflleri ve tedavi yaklafl›mlar› anlat›lacakt›r.

Biyolojik Model Biyolojik yaklafl›m, normald›fl› davran›fllar›n ve bireyin yaflam›fl oldu¤u problem-lerin büyük oranda sinir sistemi veya salg› bezlerinde ortaya ç›kan ve genelliklekal›t›msal faktörlerden kaynaklanan yanl›fl iflleyiflin bir ürünü oldu¤unu varsayar.Günümüzde flizofreni, depresyon ve kayg› bozukluklar› gibi birçok zihinsel bo-zukluklara kal›t›msal ve biyolojik faktörlerin yol açt›¤›n› destekleyen kan›tlar art-maktad›r. Ancak günümüzde çok az kuramc› sadece biyolojik faktörlerin zihinselbozukluklar› aç›klamak için yeterli oldu¤una inanmaktad›r. Örne¤in, depresyonbeyindeki serotonin, flizofreni ise dopamin dengesinin bozulmas›n›n sonucu orta-ya ç›kabilir. Davran›fl bozukluklar›n›n nedenine iliflkin bu varsay›mlar tedaviye yö-nelik de a¤›rl›kl› olarak sinir sistemi ve salg› bezlerindeki yanl›fl iflletifli düzeltecekilaç tedavisi önerilmektedir.

Psikoanalitik Kuram ve Psikoanalitik Psikoterapi Freud’un psikoanalitik kuram›na göre insanlar›n yaflam›fl oldu¤u s›k›nt›lar dahaçok erken çocukluk dönemindeki yaflant›larla flekillenen bilinç d›fl›nda yer alançözülmemifl çat›flmalar›n ya da cinsellik, sald›rganl›k gibi doyurulmam›fl bast›r›l-m›fl ihtiyaçlar›n bir ifadesidir. Örne¤in, yetiflkinlik döneminde annesinden ayr›fla-mam›fl, ona afl›r› ba¤›ml›l›k gösteren, ba¤›ms›z karar verip sa¤l›kl› iliflkiler yaflaya-


Psikoterapi yapan kifliyeterapist ya da psikoterapistad› verilir.

Biyolojik yaklafl›ma göreruhsal bozukluklara yanl›flbiyolojik ya da bedenseliflleyifl neden olmaktad›r.Bu model ayr›ca t›bbi modelveya hastal›k modeli olarakda adland›r›l›r.

Psikolojik bozukluklarbilinçd›fl›nda yeralançat›flmalardankaynaklanmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mayan bir hastan›n bu davran›fllar› erken çocuk-luk döneminde babas› ile olan çat›flmalar› çöze-memifl olmas›n›n bir sonucudur. Ayn› flekilde,obsesif-kompulsif bozukluk anal dönemde çocu-¤a verilmifl olan kat› tuvalet e¤itiminin bir sonu-cu olabilir.

Psikanalitik terapi hastan›n erken çocukluky›llar›na ait çat›flmalar› ile yüzleflerek bu y›llara aitbast›rmalar›n kald›r›lmas›na çal›fl›r.

Bu nedenle hipnoz, rüya analizleri, serbestça¤r›fl›m gibi teknikler kullan›larak bilinçd›fl›nda-ki yaflant›lara, çözülmemifl çat›flmalara ulaflarakbunlar aç›¤a ç›kar›lmaya ve bunlar›n sembolikbir ifadesi olan semptomlar ortadan kald›r›lmayaçal›fl›l›r.

Davran›flç› Model ve Davran›flç› Terapi Davran›flç› modele göre normald›fl› davran›fllarda t›pk› di¤er davran›fllar gibi ö¤-renme yoluyla yani yaflant›lar sonucunda kazan›lm›flt›r. Klasik koflullanma, edim-sel koflullanma ya da sosyal ö¤renme ilkelerini kullanarak normald›fl› davran›fllar›nnas›l kazan›ld›¤›n› aç›klamaya çal›fl›r. Örne¤in, parkta oynarken köpek taraf›ndan›s›r›lan (klasik koflullanma) ya da bir baflkas›n›n köpek taraf›ndan ›s›r›ld›¤›n› (sos-yal ö¤renme) gören bir çocuk köpeklerden afl›r› korkmaya bafllayarak köpek fobi-si gelifltirebilir. Ayn› flekilde bir fleyleri k›r›p döktü¤ünde anne-babas›n›n ilgisi ilekarfl›laflan bir çocuk sald›rgan davran›fllar› daha s›k tekrarlamaya bafllayabilir (edim-sel koflullanma).

Bu nedenle davran›flç› terapilerde hastaya fonksiyonel olmayan davran›fllar›n›de¤ifltirmeye yard›mc› olunmaya çal›fl›lmaktad›r. Bunu yaparken ya istenmeyendavran›fla yol açan çevre koflullar›n› de¤ifltirmeye çal›fl›rlar ya bireyin bir uyar›c›yavermifl oldu¤u tepkiyi de¤ifltirerek uyar›c› ile davran›fl aras›nda yeni bir ba¤ olufl-turmaya ya da bireyin davran›fl›n›n sonucunu de¤ifltirerek istenmeyen olumuz dav-ran›fl› söndürmeye ve yerine yeni bir davran›fl koymaya çal›fl›rlar. Bazen modelolarak olumlu bir davran›fl› nas›l sergileyeceklerini de ö¤retebilirler.

Biliflsel Davran›flç› Model ve Biliflsel-Davran›flç› TerapilerYirminci yüzy›l›n bafllar›nda ö¤renme ve biliflsel psikoloji alan›nda görülen h›zl›geliflmelere paralel olarak normald›fl› davran›fllar›n nedenlerinin aç›klanmas›na yö-nelik biliflsel-davran›flç› modeller gelifltirilmeye bafllanm›flt›r. Biliflsel-Davran›flç›modeller Skinner ve Watson taraf›ndan gelifltirilen tamamen insanlar›n gözlenebi-lir hareket ve davran›fllar›na ve bunlar›n nas›l ö¤renildi¤ine yo¤unlaflan davran›flç›modellin genel ilkelerini kabul etmekle birlikte insan davran›fllar›n›n aç›klanmas›n-da düflünce, alg›, dikkat gibi do¤rudan gözlenemeyen biliflsel süreçlerinde etkiliolabilece¤ini vurgulamaktad›rlar.

Aaron Beck’in (1967) Biliflsel-Davran›flç› Terapi ve Albert Ellis’in (1955) Ak›lc›-Duygusal (Rational Emotive Therapy) Terapi modellerinin öne ç›kt›¤› biliflsel-dav-ran›flç› kuramlara göre bireyin normald›fl› davran›fllar› yaflam›fl oldu¤u olaylara


Resim 7.6

Psikoanalitik terapis›ras›nda terapistgenellikle hastan›nkendisinigörmeyece¤i birflekilde oturur.

Kaynak: http://www.minddisorders.com

Normald›fl› davran›fllardat›pk› di¤er davran›fllar gibiö¤renme yoluylakazan›lm›flt›r.Davran›flç› terapilerhastan›n geçmiflyaflant›s›na odaklanmazlar.Davran›fl› bugün devamettiren koflullar› anlamayave de¤ifltirmeye çal›fl›rlar.

yüklemifl oldu¤u fonksiyonel ve gerçekçi olmayan de¤erlendirmelerin bir sonucu-dur. Bu kurama göre bir olaya iliflkin gösterilmifl olan duygu ya da davran›flta ola-y›n kendisi de¤il bireyin bu olaya iliflkin yapm›fl oldu¤u biliflsel de¤erlendirmeleriyani düflünceleri belirleyicidir. Duygusal problemler yaflayan bireyler olaylar› eleal›rken, afl›r› genelleme, ya hep ya hiç fleklinde düflünme, afl›r› felaketlefltirme, gi-bi bir dizi düflünce hatalar› sergilerler. Örne¤in, daha önce s›navdan alm›fl oldu¤uyüksek puanlar› görmezden gelerek son ald›¤› s›navdaki baflar›s›zl›¤›na odaklananve “Ben her zaman çok baflar›s›z›m ve yine baflar›s›z olaca¤›m” diyerek yo¤un s›-nav kayg›s› yaflayan bir ö¤renci filitreleme düflünce hatas›n› sergilemektedir. Bilifl-sel-Davran›flç› yaklafl›ma göre bu ö¤renciyi kayg›land›ran s›nav de¤il s›nava iliflkinde¤erlendirmeleri yani düflünceleridir. Biliflsel davran›flç› modele göre yeni boflan-m›fl bir bireyin yaflad›¤› depresyon afla¤›daki gibi aç›klanabilir.

Bu nedenle, biliflsel davran›flç› terapiler bireyin hatal› düflünme, olaylar› çarp›-tarak ele alma fleklini de¤ifltirerek bu fonksiyonel olmayan mant›k d›fl› düflüncele-rin yerine daha sa¤l›kl› ve gerçekçi düflünceler koymaya çal›fl›r.

Biliflsel davran›flç› terapiler hastalar›n kendileri ve yaflam olaylar› ile ilgili man-t›kd›fl› yorumlama biçimlerini de¤ifltirmeye çal›fl›r.

‹nsanc›l Yaklafl›m ve Dan›flan Odakl› TerapiBiyolojik, biliflsel ve davran›flsal yaklafl›mlardan farkl› olarak insanc›l yaklafl›m psi-kolojik bozukluklar› bireye özgü olan dünyay› alg›lay›fl biçimi ile iliflkilendirir. ‹n-

sanc›l yaklafl›ma göre bireyin tehlikeli olarakalg›lad›¤› birtak›m duygulardan kaç›nmakiçin gerçek do¤ru benlik de¤erlerinden uzak-laflmas› kendine yabanc›laflmas›d›r. Bu pers-pektifin temelleri, Rogers ve Maslow’un ça-l›flmalar›na dayanmaktad›r. Bu perspektifegöre, her insan biricik ek ve özeldir. ‹nsanlarhayatlar›n›n ve davran›fllar›n›n kontrolünüellerinde tutar ve herkes kendini gelifltirmek,potansiyellerini ortaya ç›karmak amac›yla ha-reket etmektedir. Tüm insanlar birbirlerin-den farkl› oldu¤undan, bir kiflinin davran›fl-lar› ancak o kiflinin deneyimleri ve özellikle-ri üzerinden anlamland›r›labilir. Terapide bi-

reyin gerçek benli¤i ile bar›flmas›na, an› yaflamas›na, duygular›n› ve ihtiyaçlar›nakabul etmesine ve ise bireyin kendini gerçeklefltirme potensiyelerini ortaya ç›kar-mas›na yard›mc› olmaya çal›fl›r.


Düflünce: Sevilmeyede¤er de¤ilim,

asla mutlu olamayaca¤›m

Olay:Boflanma Duygu: üzüntü,Umutsuzluk

Davran›fl: ‹nsanlarlagörüflmemek

içine kapanmak

fiekil 7.5

Biliflsel-Davran›flç›Model’e göre Olay-Düflünce-Duygu-Davran›flDöngüsü’ne birörnek

Olumuz duygunun vedavran›fl›n nedeni olay›nkendisi de¤il yorumlanmabiçimidir.

Resim 7.7

Carl Rogers

Kaynak: http://galeri.uludagsozluk.com/carl-rogers/177731

Ayfle, ne zaman bir yere dokunsa mikrop kapt›¤›n› düflünerek ellerini y›kamaya bafllamak-ta ve ne kadar y›karsa y›kas›n bir türlü temizlenmedi¤ini düflünerek bu davran›fl›n› durdu-ramamaktad›r. Gitti¤i bir doktor kendisine obsesif-kompulsif bozukluk tan›s› koymufltur.Biyolojik, davran›flç›, biliflsel-davran›flç›, ve psikoanalitik yaklafl›ma benimsemifl dört fark-l› terapist Ayfle’yi tedavi edecek olsayd›, hastal›¤›n›n oluflumunu ve uygulayaca¤› tedaviyinas›l aç›klard›? K›saca aç›klay›n›z.

Psikoanalitik Davran›flç› Biliflsel-Davran›flç›

‹nsanc›l

Psikopatoloji-nin nedenleri-ne iliflkin te-mel varsay›m›

Bireyin bugünsergilemifloldu¤u davran›flbozukluklar›bilinçd›fl›nda yeralan geçmifleiliflkinçözülmemiflçat›flmalar vedoyurulmam›flihtiyaçlar›nsembolik birifadesidir

‹nsan davran›fllar›koflullanma,pekifltirme vebenzersüreçlerin yaniö¤renmeninürünüdür

Bireyin özelliklekendine iliflkinö¤renilmiflfonksiyonelolmayandüflünce veinançlar›

Bireyin kayg›,korku gibi tehditiçerin olumsuzduygulardankaç›nmak içingerçek benli¤ineyabanc›laflmas›

PsikoterapininOdakland›¤›Unsur

Bilinçd›fl›çat›flmalar vegeçmiflinoluflturmufloldu¤u adaptifolmayan davran›flö¤eleri

Spesifikdo¤rudangözlenendavran›fllar, budavran›fllar›tetikleyenkoflullar vedavran›fl›pekifltirensonuçlar

Olay ilesonuçlar›aras›ndakiiliflkiye arac›l›keden fonksiyonelolmayanotomatikleflmifldüflünceler,inançlar

Ana odaklanmak,Do¤rudanyaflant›lar

TerapistinRolü

“Arkeolog”:Hastan›nbugünküproblemlerininalt›nda yataniçsel çat›flmalar›nkökenlerinianlamas›nayard›mc› olmak

“Koç”: Hastan›nhatal› davran›flla-r›n› fark edebil-mesi, bu davra-n›fllar› ortaya ç›-karan koflullar›belirleyebilmesive de¤ifltirebil-mesine yard›mc›olmak

“Bilim adam›”:Hastan›nfonksiyonelolmayandüflüncelerinianaliz etmesine,bunlar›n yerinealternatif dahado¤ru, adaptifdüflünce veinançlar›koymas›nayard›mc› olmak

“Ayna”:Destekleyiciduygusal birortam yaratarakhastan›nduygular›n›anlamak, kabuletmek ve onlarade¤er vermek


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Tablo 7.10Ana TerapiYaklafl›mlar›n›nPsikopatolojininKökenlerine vePsikoterapiye Bak›flAç›lar›

Kaynak: Kramer, G.P., Bernstein, D. A.,& Phares, V. (2009).s. 66


Klinik Psikoloji ve çal›flma alan›n› tan›mlamak.

Klinik psikoloji, zihinsel hastal›klar›n nedenlerive tedavileri üzerine araflt›rmalar yapan, hastala-ra sorunlar›n›n üstesinden gelmelerinde yard›m-c› olacak terapi yöntemleri gelifltiren ve uygula-yan psikolojinin alt dal›d›r. Bu alanda çal›flan ruhsa¤l›¤› uzmanlar›na ise klinik psikolog ad› veril-mektedir. Klinik psikolojini çal›flma alanlar› tan›-lama/de¤erlendirme, psikoterapi, araflt›rma/ya-y›n, ö¤retme, dan›flmanl›k ve idarecilik olmaküzere alt› temel alanda toplamak mümkündür.Bu çal›flma alanlar› içinde terapi ve tedavi faali-yetleri en genifl alan› oluflturmaktad›r. Psikolojikrahats›zl›klar›n tan› ve tedavisine yönelik tek ça-l›flan meslek grubu klinik psikologlar de¤ildir.T›p fakültesi mezunu olan ve ilaç tedavisi uygu-lamaya yetkili tek meslek grubu olan psikiyatrist-ler, daha çok hafif düzeyde psikolojik s›k›nt›larile u¤raflan ve a¤›rl›kl› olarak e¤itim alan›nda gö-rev yapan psikoloik dan›flmanlar ve sosyal çal›fl-ma alan›nda uzmanlaflan sosyal çal›flmac›lar ruhsa¤l›¤› alan›nda hizmet veren di¤er meslek grup-lar›d›r. Ayr›ca son dönemde a¤›rl›kl› olarak koru-yucu ruh sa¤l›¤› hizmetleri veren sa¤l›k psiko-loglar› ruh sa¤l›¤› alan›nda çal›flan di¤er bir mes-lek grubunu oluflturmaktad›r.

Normald›fl› davran›fl› tan›mlamada kullan›lan

kriterleri, bunlar›n güçlü ve zay›f yönlerini aç›k-

lamak.

Normald›fl› (anormal) davran›fl› her yönüyle ta-n›mlayabilecek herkesi tatmin edebilecek tek birtan›m bulunmamaktad›r. Bunun yerine bir dav-ran›fl›n anormal olup olmad›¤›n› belirlemede kul-lan›lan birkaç özellik bulunmaktad›r. Bunlardanilki davran›fl›n istatistiksel seyreklik gösterip gös-termedi¤i ya da toplumsal normlar› ihlal edip et-medi¤idir. Bu kritere göre e¤er bir davran›fl top-lumun genelinin sergilemifl oldu¤u davran›fltanfarkl›lafl›p sadece çok az bir az›nl›k taraf›ndansergileniyorsa ya da toplumsal normlar› hiçe sa-y›yorsa anormal olarak kabul edilmelidir. Ancak,insanlar›n baz› seyrek ya da toplumsal normlar›ihlal eden davran›fllar› bize anormal gelse bilebas› davran›fllar için bu kriterler yeterli de¤ildir.‹kinci kriter vir davran›fl›n bireyde belirgin bir s›-

k›nt›ya yol aç›p açmad›¤›d›r. Bu kriter bireye ko-layl›kla anormal davran›fllar›n› fark edip yard›misteme sürecini kolaylaflt›rsa da baz› bireyler psi-kolojik rahats›zl›klar›yla ilgili hiçbir rahats›zl›kduymayabilir. Son kriter ise davran›fl›n bireydebir yeti yitimine ve ifllev bozuklu¤una yol açma-s›d›r. Ayn› flekilde hangfl derecede bir yeti yitimi-nin problem olarak kabul edilece¤i net de¤ildir.

Tan› kategorilerilerini birbirinden ay›rt etmek.

Amerikan Psikiyatri Birli¤i (APA) taraf›ndan nor-mald›fl› davran›fllar›n çeflitli türlerini tan›mlayan,s›n›flayan ve belirtilen tan›y› almak için gerekliolan tan› kriterlerini belirlemek amac›yla geliflti-rilmifl olan “Zihinsel Bozukluklar›n Tan›sal ve Sa-y›msal El Kitab› (DSM)” çok eksenli s›n›flamay›getirmektedir. DSM’nin en son revize edilmifl for-mu olan DSM-IV’de befl eksenli s›n›flama bulun-maktad›r. Duygu durum bozukluklar› duygu du-rumundaki bozulmalar› s›n›flamaktad›r. Bunlar,depresyon, manik bozukluk, iki uçlu duygula-n›m bozukluklar›d›r. Kayg› bozukluklar› afl›r› vegerçe¤e uygun olmayan korkuyu içeren bozuk-luklar› içermektedir. Bunlardan bafll›calar›, panikbozukluk, genellenmifl kayg› bozuklu¤u, obse-sif-kompulsif bozukluk ve fobik bozuklulard›r.Somotoform bozukluklar› bir fizyolojik nedeniolmayan daha çok psikolojik nedeni olan fizikselsemptomlar› içerir ve konversiyon bozuklu¤u,hastal›k hastal›¤› (hipokondri) ve beden biçimi-ne tak›nt›l› bozukluk bafll›ca somotoform bozuk-luklar›d›r. Disosiyatif Bozukluklar, DissosiatifAmnezi, füg, kimlik bozuklu¤u ve depersonali-zasyonda oldu¤u gibi, bellek ya da kimli¤in birbölümünün ani kayb› ile bilinçlilikte ortaya ç›-kan geçici ya da kal›c› de¤ifliklikleri içermekte-dir. DSM’IV’de cinsel bozukluklar cinsellik s›ra-s›ndaki normal döngünün bozulmas› ya da cin-sel doyumun al›fl›lm›fl kaynaklar›n d›fl›na ç›kma-s›ndan oluflan bozukluklar› içerir. Uyku bozuk-

luklar›nda ise dissomniya ve parasomniya’da ol-du¤u gibi uykunun miktar›, zamanlamas› ve ni-teli¤i bozulmufltur. Yeme bozukluklar› kategori-si anoreksiya nevroza ve bulimia nevrozad›r.Anoreksiya nevroza’n›n belirtileri normal a¤›rl›-¤›n› korumay› reddetme ve fliflmanlamaktan afl›r›

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


derecede korkma iken bulimia nevroza’da t›ka-n›rcas›na yemeyi izleyen ç›kartma ifllemleri görü-lür. fiizofrenik bozuklular ise düflüncenin, iletifli-min, duygular›n ve davran›fllar›n içeri¤inin bo-zuldu¤u varsan› ve sanr›lar›n görüldü¤ü a¤›r tab-lolard›r. Bütün bu bozukluklar DSM-IV’de eksenI’de yer almaktad›r. Eksen II’de ise kiflilik bozuk-

luklar› ve zihinsel gerilikler yer almaktad›r. Kifli-

lik bozukluklar› esnek olmayan, afl›r› abart›l› vekat› düflünme ve davran›fl biçimleridir. Bir grupkiflilik bozuklu¤u fiizoid ve paranoid kiflilik bo-zukluklar›nda oldu¤u gibi garip ve bizar davra-n›fllarla bilinir. Bir di¤er kiflilik bozuklu¤u grubuise kayg›l› ve korkulu davran›fllar› içerir. Bu grupkaç›ngan ve ba¤›ml› kiflilik bozukluklar›n› içer-mektedir. Son grubu ise narsistik, s›n›r ve anti-sosyal kiflilik bozukluklar›nda oldu¤u gibi dra-matik, duygusal ve de¤iflken davran›fllar› içer-mektedir.

Klinik psikolojide klinik de¤erlendirmenin öne-

mini aç›klamak ve farkl› de¤erlendirme teknikle-

rini tan›mlamak.

Klinisyenler, bireyin zay›f ve güçlü yönlerini de-¤erlendirmek, hastal›¤› ile ilgili en do¤ru betim-lemeyi yapabilmek, hastal›¤›n›n nedenlerini an-lamak, önleyici ve iyilefltirici tedavi etkinliklerigelifltirebilmek birey hakk›nda ayr›nt›l› bilgi top-lama sürecini içeren bir de¤erlendirme sürecigerçeklefltirirler. Bu süreç her ne kadar araflt›r-mac› için ayn› amaçlar› içerse de klinisyenin et-kilendi¤i psikopatoloji modellerinden etkilen-mektedir. Klinik de¤erlendirme, tan›lama, betim-leme, tedavi plan›n›n gelifltirilmesi ve yordama(tahmin etme) olmak üzere dört temel amaç tafl›-maktad›r.De¤erlendirme süresinde klinisyen kar-fl›l›kl› konuflmaya dayanan bireysel görüflme tek-niklerini, ya da bireyin bir davran›fl›n›n izlendi¤igözlem tekni¤ini kullanabilir. Bunlara ek olarakRorschach Mürekkep Lekesi Testi ve Tematik Al-g› Testlerinde oldu¤u gibi belirsiz uyar›c›lara bi-reyin verdi¤i cevaplar› ve tepkileri de¤erlendirenprojektif testleri kullanabilece¤i gibi MinnesotaÇok Yönlü Kiflilik Envanteri gibi kendini bildirimtürü sorulara cevap verdi¤i objektif psikolojiktestlerde kullan›labilir.

Klinik psikolojideki temel psikoterapi ak›mlar›n›

ve terapideki amaçlar›n› birbirinden ay›rt etmek.

Psikoterapi, e¤itimli bir profesyonelin (terapistveya dan›flman) bir baflka kifliye (hasta ya da da-n›flan) yaflam›fl oldu¤u s›k›nt›lar› azaltmak ya dakullan›lmayan/az kullan›lan potansiyelini ortayaç›kararak ona daha iyi bir hayat sürmesi için yar-d›m edilmeye çal›fl›lan sosyal bir iliflki sürecidir.Psikolojik bozukluklar›n nas›l geliflti¤ine ve ne-denlerine iliflkin yap›lm›fl olan farkl› yaklafl›mlarberaberinde bu hastal›klar›n hafifletilmesi içinfarkl› psikoterapi yaklafl›mlar›n›n ortaya ç›kmas›-na neden olmufltur. Bu modellerden biri olan bi-

yolojik yaklafl›ma göre normald›fl› davran›fllar›norganik bir eksiklik ve bozukluktan kaynaklan-d›¤›n› varsayar ve buna yönelik ilaç tedavisi kul-lan›r. Normald›fl› davran›fllar› Erken çocukluk dö-neminde ait çat›flmalar›n ve bast›r›lm›fl doyurul-mam›fl ihtiyaçlar›n sembolik bir ifadesi olarak gö-ren psikoanalitik bak›fl aç›s› bunun do¤rultusun-da terapi s›ras›nda bast›rmamay› kald›rarak bire-yi bu yaflant› ve çat›flmalarla yüzlefltirmeyi amaç-lar. Davran›flç› yaklafl›m ise normald›fl› davran›fl-lar› ö¤renme ilkeleri ile aç›klar ve geçmifle de¤ilbugüne odaklanarak davran›fl› devam ettiren ko-flullar› de¤ifltirmeye çal›fl›r. Biliflsel-Davran›flç›

yaklafl›m ise bireyin mant›k d›fl› ve çarp›t›lm›fldüflüncelerinin normald›fl› davran›fllara yol açt›-¤›n› varsayarak terapi s›ras›nda bu fonksiyonelolmayan düflünceleri de¤ifltirmeye çal›fl›r. Sonolarak insanc›l yaklafl›m ise bireyin kullanmad›-¤› potansiyellerinin ve kendine yabanc›laflmas›-n›n psikopatolojileri do¤urdu¤una inan›r ve tera-pi s›ras›nda bireyin kendini gerçeklefltirme po-tensiyelini ortaya ç›karmaya çal›fl›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Birinci kolondaki aç›klamalar›, ikinci kolonda yeralan psikoterapi yaklafl›mlar› ile efllefltirin.

a. 1-c, 2-d, 3-b, 4-e, 5-ab. 1-a, 2-b, 3-c, 4-d, 5-ec. 1-b, 2-d, 3e, 4-d, 5-ad. 1-a, 2-b, 3-d, 4-c, 5-ee. 1-b, 2-c, 3-e, 4-d, 5-a

2. Afla¤›dakilerden hangisi klinik psikolo¤un çal›flmaalanlar›ndan biri de¤ildir?

a. Ruhsal bozukluklar›n nedenlerine yönelik arafl-t›rma ve yay›n yapmak

b. Klinik de¤erlendirme yapmakc. Meslektafllar›na ve ö¤rencilere klinik süperviz-

yon vermek d. Üniversitelerde ders vermeke. Psikolojik rahats›zl›klar›n tedavisine yönelik ilaç

tedavisi uygulamak

3. Afla¤›dakilerden hangisi klinik de¤erlendirmenin te-mel amaçlar›nda birisi de¤ildir?

a. Betimleme b. Tan›lamac. Teorem/kuram gelifltirmek d. Tahmin etme e. Tedavi plan›n› gelifltirmek

4. De¤erlendirme araçlar›n› kullanan uzman›n yorumve becerilerinden etkilenmeyen bireyin birkaç seçenekaras›ndan kendisine en uygunu seçmesini içeren de¤er-lendirme yöntemi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Projektif Testlerb. Davran›flsal Gözlem c. Klinik Görüflme d. Objektif Testler e. Tematik Alg› Testi

5. Afla¤›dakilerden hangisi DSM-IV’de kayg› bozukluk-lar› kategorisinde yer almaz?

a. Dissossiyatif fobib. Sosyal fobic. Panik bozukluk d. Obsesif-kompulsif bozukluk e. Özgül fobi

6. Afla¤›dakilerden hangisi davran›fl bozukluklar›n›nkategorilere ayr›larak s›n›fland›r›lmas›n›n dezavantajla-r›ndan biridir?

a. Klinisyenler ve araflt›rmac›lar aras›nda bir tutar-s›zl›¤a sebep olmas›

b. Kategorilerin betimleyici olmas› bu nedenle tan›koyan klinisyenin benimsedi¤i kuramdan etki-lenmesi

c. Tan› kriterleri ve ruhsal bozukluklar üzerine bi-limsel araflt›rma yapabilmeyi olanaks›z hale ge-tirmesi

d. Tan›lama ile birlikte bireyin etiketlenmesie. Bireyin tan›s›n› ikincil kazanca dönüfltürmesini

engellemesi

(1) Hastan›n bugünkü prob-lemlerinin alt›nda yatan bi-linçd›fl›nda yeralan içsel ça-t›flmalar›n kökenlerini anla-mas›na yard›mc› olmak

(a) Biyolojik yakflafl›m

(2) Hastan›n hatal› davran›fllar›-n› fark edebilmesine, budavran›fllar› ortaya ç›karankoflullar› belirleyebilmesineve bunlar› de¤ifltirerekolumsuz davran›fllar›n› de-¤ifltirmesine yard›mc› olmak

(b) PsikoanalitikPsikoterapi

(3) Destekleyici duygusal birortam yaratarak hastan›nduygular›n› anlamak, kabuletmek ve onlara de¤ervermek

(c) Bifliflsel-Davran›flsalPsikoterapi

(4) Hastan›n fonksiyonel olma-yan düflüncelerini analiz et-mesine, bunlar›n yerine da-ha do¤ru, adaptif düflünceve inançlar› ve düflüncelerikoymas›na yard›mc› olmak

(d) Davran›flç› Psikote-rapiler

(5) Hastan›n bozulmufl anato-mik iflleyiflini düzeltecekilaç tedavisi uygulamak

(e) Hasta Odakl› Psi-koterapiler (insan-c›l yaklafl›m)



7. “Genellikle kiflinin afl›r› mutlu, enerjik, ola¤an d›fl›konuflkan ve abart›l› bir benlik sayg›s›n›n oldu¤u birkaçgünden birkaç ay kadar sürebilen manik dönem ile dep-resyon dönemleri döngü gösterir”Afla¤›da yeralan ruhsal bozukluklardan hangisi yukar›-da tarif edilen belirtileri tafl›maktad›r?

a. fiizofrenik bozuklukb. S›n›r kiflilik bozuklu¤uc. Somotoform bozuklukd. Distimik despresyone. ‹ki uçlu bozukluk

8. Kiflinin kendisinin herkesten üstün ve ayr›cakl› ol-du¤una inanarak etraf›ndaki insanlar›n de¤ersiz veönemsiz oldu¤unu düflündü¤ü kiflilik bozuklu¤u afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Antisosyal kiflilik bozuklu¤ub. S›n›r kiflilik bozuklu¤uc. Narsistik kiflilik bozuklu¤ud. fiizoid kiflilik bozuklu¤ue. Paranoid kiflilik bozuklu¤u

9. Afla¤›daki kriterlerden hangisi anormal davran›fl› ta-n›mlamada kullan›lan kriterlerden biri de¤ildir?

a. ‹statistiksel seyreklikb. ‹fllevsellik ya da yeti kayb›c. Bireysel s›k›nt› düzeyid. Bireyin de¤erleri ile çeliflmesie. Toplumsal normlar› ihlal

10. Klinik psikolojinin tarihsel geliflimi dikkate al›nd›-¤›nda klinik psikologlar›n psikolojik de¤erlendirmeninyan› s›ra psikoterapi hizmeti de vermeye bafllad›klar›dönem afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 1900’lerin öncesib. Birinci dünya savafl› s›ras›nda c. ‹kinci dünya savafl› sonras›d. ‹kinci dünya savafl› öncesie. Birinci dünya savafl› öncesi

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Psikoterapi Yaklafl›mlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klinik Psikolojinin Çal›flmaAlanlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klinik De¤erlendirme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klinik De¤erlendirme Yön-temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kayg› Bozukluklar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tan›lama ve S›n›flama”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Duygu Durum Bozuklukla-r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflilik Bozukluklar›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Normald›fl› Davran›fllar›nS›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klinik Psikolojinin TarihselGeliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Klinik psikologlar› di¤er psikologlardan farkl› olarak ikialanda beceri sahibidirler. Bunlardan birincisi lisans e¤i-timinden sonra alm›fl olduklar› yüksek lisans ve dokto-ra e¤itimleri boyunca ruhsal bozukluklar›n tan› ve de-¤erlendirme tekniklerini ö¤renirler yani bir bireyin gös-termifl oldu¤u belirtilerin hangi tan› grubuna ait oldu-¤unu anlamak için gerekli olan de¤erlendirme teknik-lerini ö¤renirler. ‹kinci ise tan›ya yönelik tedavinin ya-ni psikoterapinin nas›l yap›laca¤›n› ö¤renirler. Bu do¤-rultuda sorudaki bireyin tan›s›na yönelik ayr›nt›l› birde¤erlendirme süreci gerçeklefltirmek, gerekli test ba-taryalar›n› kullanmak klinik psikolo¤un yapabilece¤içal›flmalard›r. Ayr›ca tan›ya yönelik tedavi plan›n› yap›-land›rmak ve psikoterapi uygulamak klinik psikologunyapabilecekleri aras›nda say›labilir. Psikiyatr T›p Dok-toras› derecesine sahiptir. T›bbi derecesi sayesinde psi-kologlar›n aksine psikiyatrlar ayn› zamanda hekim ola-rak fiziksel muayene yapabilir ve gerekti¤inde ilaç te-davisi uygulayabilir. Soruda bireyin tedavisine yönelikolarak ilaç tedavisi gerekti¤i için bu tedaviye sadecepsikiyatr karar verebilir. ‹laç tedavisinin yan› s›ra e¤eristerse psikoterapiyi de kendisi yapabilir. Sosyal hizmet



uzman›/çal›flan› ise psikolog ve psikiyatrdan farkl› ola-rak daha çok aile ortam›, çal›flma koflullar›, okul ortam›ya da sosyal çevrede çeflitli düzenlemeler yaparak bire-yin sorunlar›n›n azalmas›na ve bireyin geliflimine katk›sa¤lamaya çal›fl›rlar. Sorudaki hasta için ailesi ile iletifli-me geçerek aile içinde ona yard›mc› olacak düzenle-meler yapabilir. Ayr›ca e¤er çal›fl›yor ise iflyeri ziyaretle-ri gerçeklefltirerek orada hastan›n verimlili¤ini art›racakdüzenlemeler ve çal›flmalar yapabilir.

S›ra Sizde 2

1. Yanl›fl; Klinik psikologlar ilaç tedavisi kullanmazlar.2. Yanl›fl: Klinik psikolo¤un en yayg›n olarak yapm›fl

oldu¤u çal›flma psikoterapi hizmetleridir.3. Do¤ru: do¤ru bir tadavi plan› ancak do¤ru ve kap-

saml› bir de¤erlendirme ile mümkündür.4. Yanl›fl: Psikolojik dan›flmanlar hafif ve orta düzey-

deki psikolojik zorlanmalar›n hafifletilmesine yöne-lik çal›flmalar yaparlar.

5. Yanl›fl. Klinik psikoloji daha çok uygulamal› bir alanolarak görülmesine ra¤men araflt›rma yapmak yay-g›n olarak yürüttükleri çal›flmalardand›r.

6. Yanl›fl: Bu hizmet klinik süpervizyon de¤il konsül-tasyon hizmetidir.

7. Do¤ru. Psikiyatr T›p Doktoru derecesine sahiptir.8. Do¤ru: Sosyal çal›flmac› daha çok çevresel ve sosyal

ortam›n iyilefltirilmesine yönelik çal›flmalar yaparlar.9. Do¤ru.

S›ra Sizde 3

Bir davran›fl›n anormal ya da normald›fl› olarak kabuledilebilmesi için tek bir kritere bakmak çok do¤ru biryaklafl›m de¤ildir. E¤er bu davran›fl› toplumsal normlar-dan sapmas› ve istatistiksel olarak seyreklik göstermesikriterine göre de¤erlendirecek olursan anormal olarakkabul edebliriz. Ancak burada mutlaka di¤er unsurlar›-da dikkate almam›z gerekiyor. Örne¤in, e¤er bu gençokuluna düzenli olarak devam ediyorsa derslerinde ol-dukça baflar›l› bir ö¤renci ise ayr›ca sosyal uyum bece-rileri oldukça iyi, çevresine duyarl› ve sosyal sorumlu-luk becerisi yüksek ise sadece saç tercihine bakarakonun normald›fl› davran›fl sergiledi¤ini düflünmek vetedavi etmeye kalk›flmak çok do¤ru bir yaklafl›m olmaz.Bu nedenle, anormal davran›fla karar verirken tek krite-ri dikkate almak do¤ru de¤ildir.

S›ra Sizde 4

Daha öncede belirtti¤imiz gibi anormal davran›fl› ta-n›mlamakta kullan›lan kriterlerin hiçbiri tek bafl›na do-yurucu bir tan›m ortaya ç›karmamaktad›r. ‹lk olarak is-tatistiksel seyreklik ve toplumsal normlar›n ihlal edil-mesini ele alacak olursak dünya rekoru k›ran bir atletinbu davran›fl› da istatistiksel olarak seyrektir ancak anor-mal olarak nitelendirilemez. Ayn› flekilde, toplumdaherkesten çok fakl› giyinen ancak herhangi bir uyumproblemi ve ifllevselsizlik göstermeyen bir bireyin dav-ran›fl› da sadece toplumsal normlar› ihlal etti¤i için anor-mal olarak kabul edilemez. Ayn› flekilde bir toplumdayer alan alt kültürlerin davran›fllar› da tolumun genelin-den farkl›l›k gösterebilir ancak anormal olmayabilirler.Ayr›ca, kültürleraras› farkl›l›klar› da dikkate almam›zgerekir. Bu durumda her kültürün anormal davran›fl› s›-n›fland›rmas› farkl›l›k göstermesi gerekir ancak bugünbaz› farkl›l›klara ra¤men dünyan›n birçok yerinde ayn›tan›lama sistemi kullan›lmaktad›r. Anormal davran›fl›ntan›mlanmas›nda di¤er bir kriter ise bireyin davran›fl›n-dan dolay› kiflisel rahats›zl›k hissedip hissetmedi¤idir.Bu kriter bireyin anormal davran›fl›n› kolayl›kla farkederek yard›m arama davran›fl›n› kolaylaflt›rsa da kendiiçinde k›s›tl›l›klar› vard›r. Örne¤in, Antisosyal Kiflilikbozuklu¤unda birey so¤ukkanl›l›kla birçok suç iflleme-sine ra¤men bundan herhangi bir kayg› duymaz ve ra-hats›z olmaz. Ayn› flekilde psikoz aflamas›na girmifl (bi-reyin gerçeklikle ba¤lant›s›n›n kopmas›) birçok hastagerçeklikle ba¤lant›s› koptu¤u için bu durumdan her-hangi bir rahats›zl›k duymaz ancak bunu anormal dav-ran›fl kategorisine koymamam›z mümkün de¤ildir. Sonolarak bireyin ifllevselli¤inin bozulup bozulmad›¤› yada bir yeti kayb›n›n olup olmad›¤› di¤er bir kriterdir.Rahats›zl›k hissinde oldu¤u gibi yeti yitiminde de kesinbir s›n›r yoktur yani hangi dereceden sonra yeti yitimianormal olarak kabul edilecek bunun kriteri net de¤il-dir. Örne¤in, fetiflizm (normalde cinsel doyum kayna¤›olmayan nesne ve objelerden cinsel haz aflma durumu)DSM-IV’de anormal davran›fllar kategorisinde yer alma-s›na ra¤men bir çok fetiflist için herhangi bir yeti yitimiya da ifllevsellikte bozulma söz konusu de¤ildir. Evle-nirler, ifllerine devam ederler. Bu nedenle bu üç kritertek bafl›na yeterli de¤ildir.


S›ra Sizde 5

1. Sosyal fobi, 2. Depresyon, 3. Özgül fobi, 4. Antisos-yal kiflilik bozuklu¤u, 5. Dissosiyatif kaç›fl (füg), 6. Ma-nik bozukluk, 7. Agorafobi, 8. Obsesif-kompulsif bo-zukluk, 9. fiizofrenik bozukluk, 10. Somatizasyon bo-zukluk, 11. Beden biçimine tak›nt›l› bozukluk, 12. Ano-reksiya Nevroza

S›ra Sizde 6

Biyolojik yaklafl›m, Ayfle Han›m’›n bu rahats›zl›¤›n›n or-ganik bir eksiklik ve bozukluktan kaynakland›¤›n› be-lirterek fazla ya da eksik salg›lanan bir hormonun nor-mal düzeyde salg›lanmas›n› sa¤layacak bir ilaç tedavisikullanacakt›r. Psikoanalitik yaklafl›m› benimsemifl birterapist ise Ayfle Han›m’›n bu rahats›zl›¤›n›n anal dö-nemde yaflanm›fl ve çözülmemifl olan çat›flmalar›n yada bast›r›lm›fl duygular›n bir ifadesi oldu¤unu belirte-cek ve hipnoz, rüya analizleri, serbest ça¤r›fl›m gibi tek-nikler kullanarak Ayfle Han›m’›n bilinç d›fl›nda yeralanerken çocukluk dönemi yaflant›lar› ile yüzlefltirmeye veçat›flmalar› çözmeye çal›flacakt›r. Davran›flç› yaklafl›mise Ayfle Han›m’›n bu davran›fllar›n›n ö¤renme ürünüoldu¤unu belirtecek ve ellerini y›kad›¤›nda bunun kay-g›s›n› düflürdü¤ünü ve rahatlad›¤›n› gören Ayfle Ha-n›m’›n ne zaman kirlendi¤ine ve mikrop kapt›¤›na ilifl-kin bir düflünce akl›na gelse ve kayg›lansa ellerini y›ka-yarak rahatlamaya devam etti¤ini belirtecektir. Tedavis›ras›nda uyar›c› ile tepki aras›ndaki eski ba¤› k›rarak(Uyar›c›: Bir yere dokunmak ve kirlendi¤ini düflünmek,Tepki: Kayg›lanarak ellerini y›kamak, Sonuç: Rahatla-mak) yeni bir uyar›c› tepki ba¤› oluflturmaya çal›flacak-t›r. Örne¤in, maruz b›rakma tekni¤ini kullanarak onubir yere dokunduracak ve ellerini y›kamasa bile kayg›-s›n›n kendili¤inden düfltü¤ünü görmesine yard›mc› ola-rak yeni bir uyar›c›-tepki ba¤› oluflturmaya çal›flacakt›r.Biliflsel-davran›flç› yaklafl›m ise Ayfle Han›m’›n bu dav-ran›fllar›n›n eline mikrop bulafl›rsa ne olabilece¤ine ilifl-kin mant›k d›fl› ve çarp›k düflüncelerinin bir sonucu ola-bilece¤ini belirtecek ve bu düflüncelerini de¤ifltirmeyeçal›flacakt›r.

American Psychological Association (APA). (1994).Diagnostic and statistical manual of mental

disorders (4. Bask›). Washington, DC: AmericanPsychiatric Press.

Beck, A.T. (1967). Depression: Clinical, experimental,

and theoretical aspects. New York: Hoeber.Republished as Depression: Causes and treatment.

Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Davidson, G. C., & Neale, N. M. (2004). Anormal

Psikolojisi. (‹. Da¤, Çev.). (7. Bask›), Ankara: TürkPsikologlar Derne¤i Yay›nlar›. (Orijinal Çal›flmaBas›m Tarihi 1997).

Ellis, A. (1955). New approaches to psychotherapytechniques. Journal of Clinical Psychology

Monograph Supplement, 11, 1-53.Kramer, G. P. , Bernstein, D. A., & Phares, V. (2009).

Introduction to clinical psychology (3. Bask›). USA:Prentice Hall.

Kurpius, D., Gibson, G., Lewis, J. & Corket, M. (1991).Ethical issues in supervising counsellingpractitioners. Counselor Education and Supervsion,31, 48-57.

Morris, C. G. (2002). Psikolojiyi anlamak. (H.B.Ayvafl›k& M. Say›l, Çev.). (3. Bask›), Ankara: Türk Psikolog-lar Derne¤i Yay›nlar›. (Orijinal Çal›flma Bas›m Tari-hi 1996).

Nietzel, M. T., Bernstein, D., & Milich, R. (1998).Introduction to clinical Psychology (5. Bas›m). USA:Prentice Hall.

Nocross, Karpiak & Santaro (2004). Clinical psychologist

in the 2000s: Anational study.

Resnick, J. H. (1991). Finally a defination of clinicalpsychology: A message from the president, Division12. Clinical Psychologist, 44, 3-11.

Trull, T. J. (2005). Clinical psychology (7. Bask›), USA:Thomson Wadsworth.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Adli psikoloji alan›n›n genel çerçevesini ve di¤er psikoloji bilimi alt alanlar›ile iliflkisini aç›klayabilecek,Suçu aç›klayan temel psikoloji kuramlar›n› yorumlayabilecek,Adli psikolojide temel konular› aç›klayabilecek, Türkiye’de adli alanda görev yapan psikologlar›n temel çal›flma alanlar› hak-k›nda de¤erlendirme yapabileceksiniz.

‹çindekiler

• Adli Psikoloji• D›fladönüklük• Nevrotisizm• Psikotisizm• Ruh Sa¤l›¤›

• Ceza Ehliyeti• Suça Sürüklenen Gençler• Aile ‹çi fiiddet• Çocuk ‹stismar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN

Psikolojiye Girifl Adli Psikoloji

• B‹L‹M DALI VE UYGULAMA ALANIOLARAK ADL‹ PS‹KOLOJ‹

• SUÇU AÇIKLAYAN PS‹KOLOJ‹KKURAMLAR

• ADL‹ PS‹KOLOJ‹DE TEMELKONULAR

• TÜRK‹YE’DE ADL‹ ALANDAGÖREV YAPAN PS‹KOLOGLARINTEMEL ÇALIfiMA ALANLARI


B‹L‹M DALI VE UYGULAMA ALANI OLARAK ADL‹PS‹KOLOJ‹ Son on y›lda özellikle seri suçlarla ilgili Amerikan dizileri, filmler ve adli bilim uz-manlar›n›n çal›flmalar›n›n konu edildi¤i belgesellerle popülerlik kazanm›fl bir alanolan adli psikoloji, medyada yans›t›ld›¤›ndan daha kapsaml› bir uygulama alan›nasahiptir. Psikoloji biliminden, hukukun uygulanmas›nda, adaletin sa¤lanmas›nda çe-flitli flekillerde yararlan›lmaktad›r. Hukuk ve psikolojinin kesiflim alan›nda yer alanadli psikoloji için adalet psikolojisi ve suç psikolojisi efl anlaml› olarak kullan›lan di-¤er terimlerdir.

Amerikan Psikoloji Birli¤i (APA) adli psikolojiyi flu flekilde tan›m-lar: “hukuk ve psikolojinin bir alt alan› olan adli psikoloji, psikoloji-nin bilimsel ve mesleki donan›m›n›n hukuk ve adalet sisteminde kar-fl›lafl›lan soru ve meselelere uygulanmas›n› amaçlayan bir aland›r”(APA, 2012).

Türkiye’de ise adli psikolojinin tan›m› flu flekilde yap›labilir: hukukdavalar› ve ceza davalar›nda yasalar›n uygulanmas›nda, cezalar›n dü-zenlenmesinde ve infaz›nda psikolojinin bilimsel bilgi ve yöntemleri-nin kullan›ld›¤› psikolojinin bir alt alan›d›r (Akdafl ve Oral, 2006).

Hukuk, insanlar taraf›ndan toplumsal yaflay›fl› düzenlemek üzere oluflturulankurallar bütünüdür. Di¤er toplumsal yaflama dair düzenlemelerden (gelenekler,adetler, vb.) fark› flöyle aç›klanabilir: hukuk, kurallar› ihlal edenlere somut yapt›-r›mlar ön görür, yani yasay› çi¤neyenlere ne ceza verilece¤i belirlenmifltir. Örne-¤in, h›rs›zl›k ceza yasas›nda suç olarak tan›mlanm›fl, h›rs›zl›k suçunun niteli¤inegöre bu suç eylemini gerçeklefltiren kifliye nas›l bir ceza verilece¤i yine ceza ya-sas›nda belirtilmifltir. Öte yandan adli psikoloji, kimlerin h›rs›zl›k suçu iflledi¤i,kimlerin bu suçtan ma¤dur olduklar›, suçun tekrar ortaya ç›kmamas› için faile na-s›l bir cezai yapt›r›m uygulanmas› gerekti¤i, cezay› takiben bu kiflinin topluma ka-r›flmas›n›n topluma tehlike arz etmeyecek flekilde nas›l düzenlenebilece¤i gibi ko-nular› inceler. Dolay›s›yla, adli psikolojinin bir di¤er tan›m› da flöyle yap›labilir:adli psikoloji insanlar›n yasalar, yasalar›n insanlar üzerindeki etkilerini inceleyenbilim dal›d›r.

Adli Psikoloji

Psikolojinin bilimsel bilgi veyöntemleri suçlar›nayd›nlat›lmas›nda, cezalar›nbelirlenmesi ve yerinegetirilmesindekullan›lmaktad›r. Bu bölümd›fl›nda psikolojinin temelalanlar›na dair gördü¤ünüz,örne¤in biliflsel psikoloji,geliflimsel psikoloji, sosyalpsikoloji, klinik psikolojialan›nda yer alan tümkuramlar ve aç›klamalargerekti¤inde adli psikolojialan›nda kullan›l›r. Örne¤in,görgü tan›kl›¤›, yani bir suçeylemine tan›k olan kiflilerinifadelerine baflvurulmas›nda,en do¤ru ifadenin eldeedilmesi amac›yla biliflselpsikoloji alan›na giren haf›zave hat›rlamaya dair bilgi vekuramlardan yararlan›l›r.

Adli Psikolojinin TarihiAdli psikolojinin resmî tarihi çok da eski de¤ildir. Günümüzde kazand›¤› popüla-riteden çok daha eskilere dayansa da psikolojinin bir alt alan› olarak tan›mlanma-s› iki binleri bulmufltur. ‹lk psikoloji-hukuk lisansüstü program› ABD’de 2000 y›l›n-da e¤itime bafllam›flt›r.

Resmî tarihi oldukça yak›n bir geçmifle dayansa da adalet-hukuk-psikoloji ilifl-kisinin oldukça eski bir tarihi vard›r. Özellikle iflledi¤i suçtan dolay› bir kiflinin so-rumlu tutulabilmesi için sahip olmas› gereken özellikler çeflitli hukuk sistemleriiçinde ve filozoflar taraf›ndan tart›fl›lm›flt›r.

Suç iflleyen kiflilerin sahip olduklar› özelliklerin incelenmesi de erkendönemlerde adli psikolojinin tarihinde yer tutan konulardan birisiydi(Howitt, 2006). 14.yy’dan önce ak›l hastal›klar› ile suç aras›nda kurulaniliflki fleytani güçlerin hem ak›l hastal›klar›na hem de bu kiflilerin iflledi¤isuçlara neden oldu¤undan ibaret olup bu güçlere kendini kapt›rm›fl ol-mas› da kiflinin kendi sorumlulu¤u olarak görülürdü. Dolay›s›yla ak›lhastalar› da eylemlerinden tamamen sorumlu idiler. ‹lk defa, 1505’te ‹n-giltere’de delilik nedeniyle bir ceza yarg›lamas›nda beraat karar› verildi.Ancak ceza davalar›nda daval›n›n ak›l sa¤l›¤›n›n yerinde olmamas›n›ncezai sorumlulu¤u ortadan kald›rd›¤›na dair bir prensibin kabulu 1843y›l›nda McNaughten davas› olarak bilinen davada gerçekleflti.

Modern psikolojinin temellerinin at›ld›¤› Leipzig’de WilhelmWundt’un 1875’te ilk psikoloji laboratuvar›n› kurmas› ile bu laboratuvarda

yetiflen, deneysel yöntem üzerine uzmanlaflan psikologlar›n çeflitli mahkeme sü-reçlerine, çeflitli suçlar›na ayd›nlat›lmas›na katk› sunduklar› görülmeye baflland›.1896’da Leipzig’de bir mahkemede Von-Schrenk-Nortzing ilk defa “adli psikolog”rolü ile katk› sunmufltur. Bu davada ad› geçen psikolog, suça iliflkin bas›nda yeralan haberlerden tan›klar›n etkilenmeleri sonucu, suç olay›na dair orijinal hat›rala-r› ile okuduklar›n› kar›flt›r›yor olabileceklerine dair bir uzman görüflü sunmufltur.J.M.Catell ise yine ayn› y›llarda Wundt’un laboratuvar›nda e¤itim ald›ktan sonraABD’ye giderek adli alanla deneysel ve biliflsel psikolojinin entegrasyonu üzerinearaflt›rmalar yapmaya bafllad›. Bafll›ca araflt›rma konular› aras›nda görgü tan›¤› ifa-delerinin do¤rulu¤unu artt›rmak için yeni yöntemler gelifltirmek gerekiyordu. Yineayn› laboratuardan ABD’ye giden bir baflka psikolog H.Munsterberg de görgü ta-n›kl›¤› ve Amerikan yarg› sisteminde yer alan jürinin nas›l karar verdi¤i üzerine


Resim 8.1Anthony Hopkins’in oynad›¤› Kuzular›n Sessizli¤i filminde ak›l hastal›¤› ve sericinayet aras›ndaki iliflki konu edilmiflti. A.Hopkins’in canland›rd›¤› Hannibal Lecterkarakteri katilin psikolojik çözümlemesini yapm›fl ve bu sayede cinayetlerayd›nlat›lm›flt›.

Kaynak: http://cdn0.hark.com/images/000/001/620/1620/original.jpg

araflt›rmalar yürüttü. Munsterbeg’in ö¤rencisi bir baflka psikolog W.Marston ise 1915’te yalan söyleyenlerin sinir sistemlerinin iflleyiflindeuyar›lmaya ba¤l› baz› de¤ifliklikler oldu¤u fikrinden hareketle ilk po-ligraf (yalan makinesi) prototipini icat etti. Yine 20.yy. bafllar›nda K.Marbe ABD’de ilk defa bir hukuk mahkemesinde, bir makinistin tre-ni durdurabilmesi ile tehlikeyi gördü¤ü süre aras›nda belli bir zamanaral›¤› olabilece¤ine dair uzman bilirkifli görüflünü sundu. Ceza dava-lar› d›fl›nda ilk defa adli alanda psikologlardan faydalan›lmas› da budava ile gerçekleflmifl oldu (Howitt, 2006).

Adli psikolojinin modern tarihine geldi¤imizde ise genel olarak bir disiplininayr› bir bilim dal› olarak tan›mlanmas› için geçerli süreçlerden adli psikolojinin degeçti¤ini görmekteyiz; alanda çal›flanlar›n örgütlenmesi, temel ders kitab›n›n bas›l-mas›, lisansüstü programlar›n e¤itime bafllamas›. Adli psikolojinin ilk temel ders ki-tab› 1932’de ‹spanyol psikiyatr Royo taraf›ndan yaz›lsa da bu alanda bilimsel çal›fl-malar›n iki dünya savafl› süresince yavafllad›¤›n› görmekteyiz. ‹lk defa ‹spanya’da1970’lerde ilk hukuk-psikoloji lisansüstü program› oluflturuldu. ‹lk uluslar aras› bi-limsel toplant›lar›n düzenlenmeye bafllanmas› yine 1970lerde gerçekleflti. 1981’deAmerikan Psikoloji Birli¤i alt›nda Hukuk-psikoloji alt alan› tan›mland›. 1991’de ad-li alanda çal›flma prensipleri ve meslek etik kurallar› belirlendi. 2001 y›l›nda ise res-men bir uzmanl›k alan› olarak tan›mland›. Avrupa’da geliflimi ise 1990 y›l›nda Av-rupa Psikoloji ve Hukuk Derne¤i’nin 1990’da kurulmas› ile resmî görünürlük ka-zanm›flt›r (EFPA, 2012)

Bir di¤er vurgulanmas› önemli nokta da fludur ki adli psikoloji alan›ndaki ge-liflim, sosyal de¤iflimler ve genel psikoloji alan›ndaki geliflmelerden ba¤›ms›z dü-flünülemez. Örne¤in 1960’lardan itibaren sosyal psikoloji alan›ndaki ilerleme vekarar verme süreçleri ve grup dinamiklerinin bireyin davran›fl› üzerindeki etkisi-ne dair yürütülen araflt›rmalar adli alan›n iflleyiflinde yer alan uygulamalara dayans›m›flt›r. Yine 1960’lardan itibaren feminizm dalgas›n›n yaratt›¤› toplumsal ha-reketlerle birlikte geçmiflte ihmal edilen aile içi fliddet ve çocuk istismar› gibi ko-nular da birer mesele olarak tan›mlanarak toplumun dikkatini çekmeye baflla-m›flt›r. 1970’lerde özellikle çocuk istismar› konusunda toplumsal fark›ndal›¤›nartmas› ile birlikte adli alanda çal›flan psikologlar çok daha fazla vakayla karfl›-laflmaya bafllam›fllard›r. Özellikle cinsel istismar alan›nda geçerli ve güvenilir de-¤erlendirme yöntemleri gelifltirmek ve uygulamak ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r. Ayn›zamanda, toplumsal de¤iflimler uygulamalar› flekillendirdi¤i gibi, yasal düzenle-meler de bu dönüflüme efllik etmifltir.

Ülkemizde ise Ankara Üniversitesi ve ‹stanbul Üniversitesi Adli T›p Enstitüleri-ne ba¤l› Adli Psikoloji ve Sosyal Bilimler lisansüstü programlar› bulunmaktad›r. Ül-kemizde adli alanda psikologlara duyulan ihtiyaç hukuk sistemimizin modernizas-yonu ile paralel olarak artmaktad›r. 1990’lardan itibaren, aile mahkemeleri, çocukmahkemeleri, denetimli serbestlik bürolar› ile koruma kurullar›nda ve ceza infazkurumlar›nda psikologlar uzman olarak görev yapmaktad›r.

Adli Psikolo¤un RolleriAdli alanda çal›flan psikologlar hem adalet sistemine hizmet etmek hem de ken-di bilimsel s›n›r ve ilkelerine ba¤l› kalmak durumundad›r. Bu iki alana hizmetederken psikologlar›n uygulama alan›nda ve akademik alanda katk› sunduklar›n›düflünebiliriz. Howitt (2006) bu uygulama ve akademik alan› bir eksen olarak fle-matize etmifltir. Uygulama ucuna yak›n psikologlar›n üstlendikleri roller:

2258. Ünite - Adl i Ps iko lo j i

Poligraf: Yalan makinesiolarak da bilinen poligraf,bugün de suçsoruflturmas›nda kullan›lanbir araç olmakla berabergüvenilirli¤i tart›flmal›d›r.Genel prensip, otonomiksinir sisteminin ola¤anüstüdurumlarda uyard›¤› veyönetti¤i fizyolojik tepkilerinizlenmesi ile kiflinin yalansöylerken gösterece¤i varsay›lan bu uyar›lmabelirtilerininyakalanabilece¤idir. Buuyar›lma tepkileri aras›ndakan bas›nc›nda, cildiniletkenli¤inde, nab›z h›z›ndade¤ifliklikler bafll›calar›d›r.

Adalet sistemi: kiflilerbirbirleriyle veya yasaylaihtilafa düfltüklerindekarfl›laflt›klar› adalet sistemi,kolluk güçleri, savc›l›k,mahkemeler, ceza infazkurumlar›n›n da içindebulundu¤u bir sistemdir.Yasalar ve yasa uygulay›c›lar›niçinde bulundu¤u bu sisteminadli psikologlar da uzmanolarak parças›d›rlar.

• Polisiye ve yarg› sürecine yönelik hizmetler: suç soruflturmas› ve ifadelerinde¤erlendirilmesinde polise yard›m etmek,

• Klinik hizmetler: mahkeme öncesi ve sürecinde ölçme, de¤erlendirme• Ceza infaz›na dair hizmetler: cezaevinde psikolojik rehabilitasyon, denetim-

li serbestlik sürecinde gözetim program› oluflturulmas› ve izlenmesine iliflkinhizmetler

Akademik uca yak›n psikologlar›n üstlendikleri görevler ise kendi uzmanl›kalanlar›na göre flekillenmektedir. Örne¤in, biyolojik psikoloji alan›nda uzmanlafl-m›fl bir psikolog örne¤in, suç ifllemede genetik ve organik özellikler üzerinearaflt›rmalar yürütürken geliflimsel psikoloji alan›nda uzmanlaflan bir psikologyetifltirilme ile suç davran›fl› iliflkisine, geliflimsel dönemlerle cezai sorumlulukaras›ndaki iliflkiye yönelik araflt›rmalar yürütebilir. Biliflsel psikoloji alan›n›n kat-k›s› alg› ve haf›za ile ilgili bilimsel bilgi üretmek olabilirken, sosyal psikoloji top-lumsal hareketlerin oluflmas›nda, tan›kl›k, suç ihbar›, medya etkileri üzerine bi-limsel destek sunabilmektedir. Ayn› zamanda ölçme de¤erlendirme yöntem vegereçlerinin gelifltirilmesi de akademik alanda çal›flan psikologlar›n katk›lar› ara-s›nda say›labilir.

Psikolojinin alt dallar›n› birinci ünitede ö¤renmifltiniz.

Ölçme de¤erlendirme rolü adli alanda çal›flan psikologlar›n özellikle uygu-lamada s›kl›kla üstlendikleri bir roldür. Kiflilerin psikolojik sa¤l›klar›n›n ve ze-ka düzeylerinin de¤erlendirilmesinde veya bir suçun ma¤duru olma durumun-da oluflan psikolojik hasar›n miktar›n›n tespit edilmesinde oldu¤u kadar, hü-kümlülerin cezaevinde hangi rehabilitasyon programlar›ndan faydalanabile-ceklerinin belirlenmesinde, hükümleri sona ererken tehlikelilik durumlar›n›nde¤erlendirilmesinde veya denetimli serbestlik gibi hürriyeti k›s›tlay›c› olma-yan tedbirler uygulanmas› halinde sürecin ne flekilde düzenlenece¤ine kararverilmesinde, klinik görüflmeler kadar objektif veya projektif testlerden ya-rarlan›lmaktad›r.

Akademik alanda haf›za üzerine araflt›rmalar yapan bir psikolo¤un araflt›rmalar› sonucuelde etti¤i, hat›rlamaya dair bilgiler adli alanda uygulamaya ne flekilde yard›mc› olabilir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Objektif testler: Kiflilere testinkonusu olan sorular›ndo¤rudan yöneltildi¤i,seçenekler veya aç›k uçlucevaplar vas›tas›yla bilgi,görüfl ve tutumlar›n›nsoruldu¤u test tipidir. Örne¤in:“Çok defa sabahlar› dinç vedinlenmifl olarak uyan›r›m.”Biçimindeki bir testmaddesine kiflinin “banauygun” veya “bana uygunde¤il” fleklinde cevap vermesibeklenmektedir.

Resim 8.2

Projektif testlerdemürekkep lekeleri,özel oluflturulmuflkartlara bas›l›resimlerkullan›labilir.

Kaynak: www.minddisorders.com

Projektif testler: Kiflileretestin konusu olan sorular›ndo¤rudan yöneltilmedi¤i,çeflitli uyaranlar vas›tas›yla,örne¤in resimler, mürekkeplekeleri, yar›m b›rak›lm›flcümleleri tamamlamas›istenerek psikolojide¤erlendirmesinin yap›ld›¤›testlerdir. Bu testlerdekiflilerin iç dünyalar›n›resme, flekle veya yar›mkalm›fl cümleye yans›tarakifade edecekleri var say›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

SUÇU AÇIKLAYAN PS‹KOLOJ‹K KURAMLAR Adli psikolojinin temel odak noktalar›ndan birisi olan suç konusu birçok farkl›disiplinin de ilgi alan›na girmektedir. Dolay›s›yla suç davran›fllar›n› aç›klamadafarkl› bilim dallar› farkl› inceleme ve aç›klama çerçeveleri kullanm›fllard›r. Örne-¤in sosyoloji alan› bireylerin suç davran›fl›nda “sosyal gerilim”in etkisini merke-ze koyarken biyolojik psikoloji alan›nda yap›lan araflt›rmalar›n merkezinde bey-nin ve sinir sisteminin iflleyifli bulunmaktad›r. Howitt (2006), araflt›rma çerçeve-sine göre suçu aç›klayan kuramlar› makrodüzey ve mikrodüzey olarak ikiyeay›r›r.

Makro Düzey KuramlarMakro düzey kuramlar, suçun ortaya ç›k›fl›n› toplumsal ve çevresel etkilerle aç›k-larlar. Araflt›rma birimi tek tek kifliler de¤il, kiflinin içinde yaflad›¤› genifl toplum ve-ya topluluklard›r.

Suçu en genifl toplumsal çerçevede aç›klayan R.Merton’un gerilim kuram›nagöre, refah ve baflar› gibi hedeflere toplumun s›n›rl› bir kesimince ulafl›labildi¤in-den, toplumun geri kalan› bu hedeflere ulaflmak için yasa d›fl› yollara yönelebilir-ler (Howitt, 2006).

‹çinde yaflan›lan çevrenin suç davran›fl›n›n ortaya ç›k›fl›nda etken oldu¤unu id-dia eden kimi kuramlar ise kiflinin yaflad›¤› mahallenin suç ifllemeyi kolaylaflt›r›c›etkisinden söz ederler (suça kar›flan baflka kiflilerin veya çetelerin varl›¤› vb.).

Grup ve sosyalizasyon etkisine vurgu yapan kuramlara göre ise suç eylemle-ri kiflinin aidiyet kurdu¤u grupla etkilefliminin bir parças› olarak ortaya ç›kmak-tad›r. Örne¤in, suça itilen gençlerin aidiyet duyduklar› çeteler içindeki sosyalstatülerini yükseltmek için suça yönelmeleri söz konusudur. Çeflitli alt-kültür-ler içinde de yasada suç olarak kabul edilen baz› davran›fllar›n kabul edilir gö-rülmesi, hatta desteklenmesi mümkündür. Örne¤in, bir yerleflim bölgesinde kap-kaç veya yankesicili¤in küçük yafltan itibaren bir beceri olarak ö¤renilmesi vemeslek olarak görülmesi gibi.

Mikro Düzey KuramlarMikro-düzey kuramlar ise bireye iliflkin özelliklerle suç davran›fl›n›n iliflkisini ince-lerler. Psikolojinin suçu aç›klamaya yönelik kuramlar› daha s›kl›kla bu çerçevedeele al›nabilir.

Biyo-Psikolojik ve Nöropsikolojik Yaklafl›mlar Biyo-psikolojik yaklafl›mlar suç davran›fl›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klarken beynin or-ganik özelliklerini, kiflilerin fizyolojik özelliklerini, genetik özelliklerini ve beyniniflleyiflini incelerler.

3. ünitede beynin her bir bölgesinin ayr› bir ifllev üstlendi¤ini ö¤renmifltiniz.Suç davran›fl›na yönelen kiflilerin birço¤unun kafa travmas› öyküsüne sahip olduk-lar› çeflitli araflt›rmac›larca ortaya konmufltur. Beynin ön lobunun kabuk bölgesinin(prefrontal korteks) karar verme, problem çözme gibi üst biliflsel ifllevleri yürüttü-¤ü bilinmektedir. Bu bölgeye darbe alan kiflilerin daha sonra davran›fllar›n› kontroletmede ve dürtülerini ertelemede baflar›s›z olduklar›, toplumsal kurallara uyumdagüçlük çektikleri görülmektedir (Howitt, 2006).


Sosyal statü: Toplumdakiflinin haklar› ve görevlerinibelirleyen konumuna sosyalstatü denir. Sosyal statüherhangi bir yetene¤e,baflar›ya, bireysel çabayaba¤l› olarak kazan›labilece¤igibi, do¤ufltan daedinilebilir. Bireyler,toplumsal statülerinikoruma veya yükseltmeamaçl› çeflitli davran›fllariçine girebilirler (örne¤in,üniversite s›nav›nahaz›rlanmak, belirli birmesle¤e yönelmek, belirlitüketim ürünlerini tercihetmek veya etmemek,mesle¤inde ilerlemeyeçal›flmak vb.)

Alt-kültür: Hakim kültürleba¤lant›s›n› koparmam›flolan ancak kendisine ait ayr›davran›fl kal›plar› veal›flkanl›klar› gelifltiren vehakim kültürden ay›rtedilebilen farkl› özellikleresahip olan kültüre alt-kültürdenir (örne¤in, sokak alt-kültürü, gençlik alt-kültürüvb.)

Ancak kafa travmas› ve suç iliflkisini yorumlarken dikkat edilmesi gereken birdi¤er nokta da fludur ki kiflilerin kontrolsüzce davran›fllar›n›n kafa travmas›ndanönce mevcut olup olmad›¤›na dair bilgiler s›n›rl›d›r. Yani hem kafa travmas›nahem de suç davran›fl›na, ortak baflka nedenler yol aç›yor olabilir. Örne¤in emniyetkemeri takmamak motorlu araç kazalar›nda kafa travmas› nedenlerinden biridir,ayn› zamanda da kontrolsüzce risk alma davran›fllar› ile kurallara uymaman›n birörne¤i olabilir. Bu durumda kifli zaten kurallara uymad›¤›ndan kafa travmas› geçi-recek ve yine kurallara uymayarak suça yönelebilecektir.

Bir di¤er önemli nokta da bilimsel araflt›rma verilerinin ço¤unlukla hastaneortamlar› veya ceza infaz kurumlar› gibi yerlerden toplan›yor oldu¤udur. Bu ve-riler sadece t›bbi yard›m almakta olan veya suçlar› yarg›ya intikal etmifl, “yaka-lanm›fl” kiflilere ait verilerden oluflmaktad›r. Hiç yakalanmayan, ayd›nlat›lmam›flsuçlar›n failleri hakk›nda bilgimiz yoktur. Yine de sonuç olarak beynin duygula-r›, dürtüselli¤i ve muhakemeyi etkileyen bölgelerinin do¤umsal zorluklar, hasta-l›klar, kazalar gibi nedenlerle hasarlanmas›n›n kiflileri kontrolsüz ve agresif dav-ran›fla yönlendirdi¤i söylenebilir.

Araflt›rmalar, beynin organik yap›s›ndaki farkl›l›klar d›fl›nda, genetik yap›ya ilifl-kin özelliklerin de kiflileri agresif davran›fllarda etken oldu¤u ve suçla iliflkili olabi-

lece¤ini göstermektedir (Harro-wer, 2003). Genetik özellikler-le beynin iflleyifli aras›ndakiaraflt›rmalarda ikiz çal›flmalar›önemli bir yer tutar. ‹kizlerinayn› genetik yap›ya sahip ol-duklar› bilgisinden hareketlekardefllerin birisinde görülenbir özelli¤in öteki kardeflte deortaya ç›kma oran›, söz konu-su özelli¤in kal›t›mla aktar›lanyüzdesini gösterir. Örne¤in ba-z› mizaç özellikleri ile agresifdavran›fl›n bu flekilde aktar›m›söz konusudur. Ayn› yumurtave ayr› yumurta ikizleri aras›n-da suça yönelimin ne orandaortak oldu¤unu inceleyen 1929ile 1977 aras›nda yürütülenaraflt›rmalar› derleyen Bartol veBartol (2008), tek yumurta ikiz-

lerinde bu oran›n % 26 ile %100 aras›nda de¤iflti¤ini, ayr› yumurta ikizlerinde ise% 0 ile % 60 aras›nda de¤iflti¤ini göstermifllerdir.

Ayr›ca do¤umdan itibaren ayr›lm›fl ve ayr› ortamlarda yetifltirilmifl ikizlerin nekadar benzer özellikler gösterip göstermedi¤i de bilim insanlar›na söz konusuözelli¤in ne kadar›n›n genetik yap›ya ne kadar›n›n ise yetifltirilme koflullar›na ba¤-l› oldu¤u hakk›nda bilgi vermektedir.

Bir arada ve ayr› yetifltirilen ikizlerle ilgili suç alan›ndaki araflt›rmalar›n özellik-le antisosyal davran›fllar üzerine yo¤unlaflt›¤›n› görmekteyiz. Antisosyal kiflilik ilesuç aras›nda iliflki oldu¤unu ortaya koyan çeflitli araflt›rmalar mevcuttur (Hollin,2002; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). Antisosyal davran›fllar›n birbirlerinden


A B

C D

Resim 8.3

Phineas Gage, beyinaraflt›rmalar› alan›nabafl›na gelen talihsiz kazanedeniyle büyük katk›lar›olmufl bir tren yolu iflçisidir.1848 y›l›nda bir patlamasonucu P. Gage’in sol önbeyin lobu tamamen tahripolur. Kaza öncesinde sonderece sorumluluk sahibi,çal›flkan ve nazik bir kifliolan P.Gage, kazasonras›nda hayatta kalm›fl,yürüme, konuflma,hat›rlama ifllevlerini yenidenkazanm›fl, ancak küfürbaz,güvenilmez ve fevri, öfkesinikontrol edemeyen birisinedönüflmüfltür. Yandaki resimP.Gage’in kiflilik de¤iflimiylesonuçlanan beyinyaralanmalar›n›n yerinigöstermektedir

Kaynak: http://joeltalks.com/index.php?p=1_9

ayr› yetifltirilen ikizlerde de s›kl›kla görülüyor olmas› kuvvetli genetik etkiye iflaretetse de yetifltirme koflullar›n›n etkisini de vurgulamak gereklidir. E¤er antisosyale¤ilimler tafl›yan bir çocuk disiplinin çok gevflek oldu¤u, s›n›rlar›n net olmad›¤›,kural konmayan bir ortamda yetiflirse genetik potansiyeliyle uyumlu olarak anti-sosyal kiflilik özellikleri gösterecektir. Ancak ayn› genetik özelliklere sahip bir ço-cuk kurallar›n net oldu¤u, davran›fllar›n›n sonuçlar›n› görebildi¤i disiplinli bir or-tamda yetiflirse uyumlu bir kiflilik gelifltirmesi mümkündür.

Antisosyal kiflili¤e sahip kiflilerin sinir sisteminin iflleyiflinde farkl›l›klar bulun-du¤u, bundan dolay› bu kiflilerin ortalama nüfusta endifle uyand›ran tehditler kar-fl›s›nda fizyolojik olarak (örne¤in nab›z, tansiyon vb.) ayn› oranda endifle belirtisigöstermedikleri ortaya konmufltur. Ahlaki muhakeme konusunda da nüfusun gerikalan›ndan ciddi farkl›l›klar› bulunmakta oldu¤u beyin görüntüleme yöntemleriy-le de gösterilmifltir. Antisosyal kiflilik özelliklerinin belli baz› genlerin d›fl çevrey-le etkileflimi sonucunda ortaya ç›kt›¤› sonucuna varmak mümkündür (Moffitt,1993; Moffitt, 2005; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)

Mizaç da biyo-psikolojik yaklafl›mlar dâhilinde ele al›nan ve suç davran›fllar›y-la iliflkisi incelenen bir baflka konudur (Cloninger, 2005; Kagan, 2005; Bartol veBartol, 2008). Küçük çocuklarla ve bebeklerle gözlem yapma f›rsat› bulanlar farketmifl olacaklard›r ki yaflamlar›n›n bafl›ndan itibaren d›fl dünyadan gelen uyaranla-ra (ses, dokunma, görsel materyal vb.) tepki vermede bebekler aras›nda ciddi fark-l›l›klar vard›r. Bebekler temelde, duygulan›m, aktivite düzeyleri, ve uyaranlara kar-fl› duyarl›l›klar› bak›m›ndan farkl›l›klar gösterirler. Baz› mizaç özelliklerinin suçdavran›fl›yla iliflkili oldu¤u bildirilmifltir. Olson ve arkadafllar›na (2005) göre, miza-ca ba¤l› özellikler olan dürtüselli¤i yüksek, kendi duygulan›m›n› kontrol edebilmeözellikleri zay›f olan çocuklar›n antisosyal davran›fllar edinmeleri daha olas›d›r.

‹kiz çal›flmalar›n›n suç davran›fllar›n›n nedenlerini anlamaya nas›l katk›s› olmaktad›r? Ki-tab›n›zda bahsedilen araflt›rma bulgular›ndan yola ç›karak suç davran›fl› üzerinde do¤ufl-tan gelen özellikler ile yetifltiriliflin ne flekilde etkileri oldu¤unu söyleyebilirsiniz?


Resim 8.4

Heath Ledger’›ncanland›rd›¤›Joker karakteride Batman’inDönüflü filmindeantisosyalkiflili¤e sahip birkatili tasviretmektedir

Kaynak: http://www.imdb.com/title/tt0144084/

American Psychofilmi, Bret EastonEllis’in ayn› adl›roman›ndan(Türkçe’ye ‹thakiYay›nlar›taraf›ndanAmerikan Sap›¤›olarak çevrilmifltir)uyarlanm›flt›r. Film,Christian Bale’incanland›rd›¤›Patrick Batemankarakterininantisosyal kiflili¤i ileiflledi¤i sericinayetleri konueder

Kaynak: http://ciubos.com/heath-ledger/

Antisosyal kiflilik bozuklu¤u:kiflilik bozukluklar› aras›ndayer alan antisosyal kiflilikbozuklu¤u, baflkalar›n›nhakk›na sayg› göstermeme,kendi amaçlar›na ulaflmakiçin her yola baflvurma,vicdan azab› veya piflmanl›kduymama ile karakterize birdurumdur. Sürekli olarakyalan söyleme, iliflkileri kendiamaçlar› yönünde kullanma(manipülasyon), suç ifllemeyatk›nl›¤› s›k görülür.

Mizaç: do¤ufltan gelengenetik yap›yla iliflkili, kiflininduygulan›m ve davran›mlar›n›etkiledi¤i bilinen özelliklerdir.Örne¤in, “tezcanl›” veya“a¤›r” olmak, içe veya d›fladönük olmak, önemli derecedemizaçla iliflkili özelliklerdir.Mizaç, do¤ufltan gelir vekiflinin sinir sitemininözellikleri ile d›fl dünyadangelen uyar›lar› beyninin iflleyifltarz›na dair özlelliklerleaç›klan›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Psikanalitik Kuram ve SuçPsikanalizin kurucusu Sigmund Freud suç davran›fllar›n› aç›klamada özellikle birmodel önermemifltir. Ancak Freud’un kiflili¤in yap›s› ve psikopatoloji üzerine öner-melerinden yola ç›karak klasik psikanaliz perspektifinden suçun ortaya ç›k›fl›n›aç›klamak mümkündür (Harrower, 2003; Howitt, 2006).

Freud’a göre insan dünyaya tamamen haz peflinde bir canl› olarak dünyaya ge-lir. Haz içgüdüsel dürtülerin yaratt›¤› gerilimin boflalt›lmas›ndan kaynaklan›r. Açl›kve benzeri biyolojik ihtiyaçlar›n›n giderilmesi vas›tas›yla, örne¤in anne bebe¤i bes-ledi¤inde, bebek gerilimden kurtulur. Freud, ayn› flekilde agresyonun da haz dür-tüsü gibi do¤ufltan gelen bir dürtü oldu¤unu ve agresif dürtülerin de tatmin edil-memesinin bebekte gerilim yaratt›¤›n› söyler. Freud do¤du¤unda bebe¤in haz al-ma ve agresyon dürtülerinden ibaret (kiflili¤in bu unsuru id olarak bilinir) sosyalve ahlaki kurallardan uzak, henüz ak›lc› muhakeme yetene¤i geliflmemifl bir canl›oldu¤unu ileri sürer (Cloninger, 2005; Bartol ve Bartol, 2008). Bebeklikte, agresifdürtüler ve haz alma dürtüsü acil tatmin için organizmay› harekete geçirse de be-beklikten çocuklu¤a ve yetiflkinli¤e geçifl yolunda, ego ve süperego geliflimiyle bir-likte, dürtülerin yaratt›¤› gerilimi gidermek için sosyal ve ahlaki olarak uygun tat-min yollar› arayan, d›fl dünyan›n beklentileri ile içgüdüsel dürtüler aras›nda dengekurmayan çal›flan bir kiflilik örgütlenmesi oluflur. Bu denklemde e¤er ego yeterin-ce güçlü de¤ilse kifli ya süperegonun ahlaki kurallar›, yasaklar› vurgulayan tehdidialt›nda a¤›r bir vicdani bask› yaflayacak ya da id kaynakl› ne d›fl dünyan›n gerek-leri ne de süperegodan gelen bask›larla ba¤daflmayan dürtülere uygun hareket et-meye bafllayacakt›r. Bu ba¤lamda ya haz almak için ya da agresif dürtülerin tatmi-ni için kifli yasak olan çeflitli eylemlere yönelebilir. Bu yasaklar toplumsal olarakkabul görmeyecek eylemler hakk›nda olabilece¤i gibi yasaya da ayk›r› olabilir. An-cak güçlü bir ego ile kifli sözü edilen karmafl›k denge ve uyum ifllemlerinin üste-sinden gelebilir. Ego gücünün bafll›ca göstergeleri ise dürtü tatminini erteleyebil-me ve engellenme tolerans› gelifltirmedir.

Örne¤in, bir ö¤renci derste ö¤retmeninin bir davran›fl› vesilesiyle öfkeye kap›lsada öfkesini aç›kça ifade etmenin sonuçlar›n› zihninde gözden geçirerek bu duygusu-nu ö¤retmeni yerine arkadafl›yla paylaflmay› tercih edebilir. Bu örnekte ö¤rencininmakul düzeyde ego gücüne sahip oldu¤unu düflünebiliriz oysa henüz ego ve süpe-rego geliflimi tamamlanmam›fl küçük bir çocuk k›z›nca ba¤›r›p elindekileri f›rlatabilir.

Klasik psikanalize göre de suça yönelen kiflilerin egolar› yeterince güçlü de¤il-dir; bu yüzden uygun dürtü tatmin yollar› gelifltiremez, h›rs›zl›k, kavga, vb. gibi ka-bul görmeyen ve yasad›fl› yollara yönelebilirler. Bir di¤er suça yönelmede etkenolabilecek özellik ise süperegonun yeterince geliflmemifl olmas›d›r (Hollin, 2002;Howitt, 2006; Harrower, 2003). Süperego yasak veya toplumsal olarak hofl görül-meyecek bir davran›fl içine girdi¤imizde “vicdan azab›” olarak bizi uyar›r. Ya da enbafltan bizi yanl›fltan uzak tutar. E¤er bir çocuk yetiflirken sosyalizasyon sürecindeyeterince sa¤lam bir süperego gelifltirmezse uygunsuz istekleri üzerinde denetimsahibi olamayacak, yasa d›fl› veya fliddet içeren davran›fllardan sak›nmayacakt›r.

Freud’a göre, çocu¤un sa¤lam bir kiflilik örgütlenmesi gelifltirmede anne ile vedi¤er aile üyeleri ile yaflam›n›n ilk 6 y›l›nda kurdu¤u iliflki çok önemlidir. Özellik-le annenin uygun dürtü tatmini sa¤lamas›, yetiflirken kurallar›n ve s›n›rlar›n ö¤re-tilmesi ile bebek büyüdükçe ego ve süperego geliflimini sa¤layacakt›r. Freud’unpsikanaliz kuram›na göre genç suçlulu¤u, ailenin ifllevselli¤indeki veya anneninanneli¤indeki problemlere iflaret etmektedir.


Anne ile kurulan ba¤ ve bu ba¤›n çocu¤un iç dünyas›n›n gelifliminde temel öne-me sahip oldu¤una dikkat çeken bir di¤er önemli yaklafl›m ise John Bowlby’ye aitba¤lanma kuram›d›r (Bee ve Boyd, 2007). Bowlby’ye göre erken dönemde anney-le veya uygun bir ebeveyn figürüyle sa¤l›kl› ve dengeli bir ba¤ kuran bebekler builiflki vas›tas›yla sosyal normlar›, kurallar› ve uygun davran›fllar› edinirler. Erken ço-cukluk döneminde anne ile (veya bak›m veren temel ba¤lanma figürüyle) iliflkideciddi bir kopukluk veya kesinti yaflan›rsa sosyalizasyon sürecinin de kesintiye u¤ra-mas› söz konusudur (Harrower, 2003; Howitt, 2006). Bu durumda çocuk ileride top-lumsal yaflamla ba¤daflmayan, suç teflkil eden davran›fllara yönelebilir. Yetiflkinliktede di¤er yetiflkinlerle s›cak samimi yak›n iliflkiler kurmas› mümkün olmayabilir.

Agresyonu aç›klayan psikolojik kuramlarla ilgili kapsaml› bir derlemeye flu makaledenulaflabilirsiniz: A. Atamer, G. Oral, (2004), “Psikolojik kuramlar ve agresyon üzerine birderleme”, Adli Psikiyatri Dergisi, 1(1), 23-36.

Ö¤renme Kuramlar› ve SuçÖ¤renme kuramlar› genel olarak fliddet ve suç davran›fllar›n›n da di¤er davran›flla-r›n ö¤renildi¤i gibi ö¤renildi¤ini ortaya koymaktad›rlar. Ö¤renme kuramlar›n›n or-tak yan› bireylerin suç ve fliddete yönelmelerinin nedenini d›flsal etkenlerle aç›kla-malar›d›r. Çocuklar yetifltirilme koflullar›na göre anneleri, aileleri, arkadafllar›, yafla-d›klar› çevre ve toplum vas›tas›yla çeflitli davran›fllar› edinirler. Psikanaliz yaklafl›-m›ndan farkl› olarak insanlar do¤ufltan gelen içgüdüsel agresif dürtülerle suç vefliddete yönelmezler, yanl›fl ö¤renmeler veya ö¤renememeler neticesinde suç dav-ran›fl› ortaya ç›kar. Bu durumda kritik öneme sahip olan, ö¤renme ortam›n› olufl-turan çevredir.

Ö¤renme kuramlar› aras›nda Pavlov’un klasik koflullanma kuram›na göre suçteflkil eden davran›fllar›n edinimi flöyle aç›klanabilir: çocuklar ebeveynlerinin uya-r› ve cezalar›yla yasak olan ve olmayan ayr›m›n› çok küçük yafltan itibaren ö¤ren-meye bafllarlar. Klasik koflullanma kuram›na göre çocuk yasak olan bir eylemi ger-çeklefltirdi¤inde ebeveynin kendisine rahats›zl›k veren bir tutumu veya davran›fl›ile karfl›lafl›r. Örne¤in sehpan›n üzerindeki vazoya her uzan›fl›nda küçük Ali’ye an-nesi sesini yükselterek dokunmamas›n› söyler, hatta dokunursa ona k›zg›nl›klaparma¤›n› sallar ve “hay›r!” der (flarts›z uyaran). Ali annesinin bu davran›fl›ndan,sesinin tonundan rahats›zl›k duyar. Birkaç tekrarla birlikte, Ali ne zaman akl›ndanvazoya dokunmay› geçirse veya sehpan›n üzerine uzanmaya çal›flsa (flartl› uya-ran), akl›na bu davran›fl›yla efl zamanl› yaflad›¤› rahats›zl›¤› (flartl› tepki) tekrar ya-flar. Art›k anne ba¤›rmasa, uyarmasa, kafllar›n› çatmasa da Ali vazoya dokunman›n“yasak” oldu¤unu ö¤renmifltir. Annenin azarlamas›yla hissetti¤i rahats›zl›¤› art›kvazonun hatta sehpan›n üzerine dokunma düflüncesiyle birlikte hissetmeyebafllam›flt›r. Klasik flartlanma terimleriyle annenin azarlamas› düflüncesi birflartl› uyaran, vazodan uzak durmak ise flartl› tepkidir. Di¤er yasaklar, örne-¤in baflkalar›n›n eflyalar›n› izinsiz almamak, eflyalara veya baflka kiflilere za-rar vermemek vb. davran›fllardan uzak kalmak da ebeveynin müdahalesi ileyukar›daki örne¤e benzer biçimde ö¤renilir. E¤er sosyalizasyon sürecindeebeveyn ve aile çevresi, çocu¤un do¤ru ve yanl›fl› klasik flartlanma yoluylaö¤renmesini sa¤lamazlarsa çocuk yasak davran›fllardan uzak kalmay› sa¤la-yacak rahats›zl›k duygusunu yaflamaz. Bu çocuk, yasaktan uzak durmay› ö¤renme-di¤inden dolay› ileride de yasada suç olan davran›fllar içine girmesi söz konusuolabilecektir. (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)


NM A K A L EM A K A L E

Skinner’in operant (edimsel) koflullanma kuram›na göre de suç davran›fllar›n›nnas›l ö¤renildi¤i aç›klanabilir (Jeffery; 1965; Hollin, 2002; Bartol ve Bartol, 2008).Operant koflullanma kuram›nda ise organizma, eyleminin sonucunda meydana ge-len de¤iflikli¤e göre söz konusu eylemi tekrarlar veya tekrarlamaz. Yani ö¤renmeeylemin sonuçlar›na ba¤l›d›r. Bu kuramda, eylemin sonucunda kifli bir kazancaulafl›yorsa (ödül) pozitif pekifltirmeden, s›k›nt›l› bir durumdan kurtuluyorsa negatifpekifltirmeden, bir zarara u¤ruyorsa cezadan söz ederiz. Örne¤in küçük Ali yeme-¤ini bitirmedi¤inde annesi televizyon izlemesine izin vermezse (ceza), Ali bir da-haki sefere büyük olas›l›kla istedi¤i çizgi filmi kaç›rmamak için yeme¤ini bitirecek-tir. Çünkü yaflad›¤› ceza sayesinde Ali’nin yeme¤ini bitirmeme davran›fl› azalacak-t›r. Yine küçük Ali ödevlerini yemekten önce bitirdi¤inde annesi ödül olarak ya-r›m saat daha fazla çizgi film izlemesine izin verirse bu ödül sayesinde Ali’ninödevlerini yemekten önce bitirme davran›fl› artacakt›r.

E¤er kifli suç eylemi sonucunda bir kazanca ulafl›yorsa büyük olas›l›kla bu ey-lemi tekrar edecektir. Dolay›s›yla suçun gerçekleflmesi, sonucunda kiflinin ne ya-flad›¤›na ba¤l›d›r diyebiliriz. Örne¤in h›rs›zl›k suçlar›nda somut sonuç maddi ka-zançt›r (pozitif pekifltirme/ödül). Kifli kazanca ulaflt›¤› sürece bu davran›fl tekrareder. Ayn› zamanda çalma davran›fl› kifliyi yoksulluk nedeniyle yaflamakta oldu¤us›k›nt›lardan kurtar›yorsa (açl›k, kötü bar›nma koflullar›, iliflki sorunlar› vb.) nega-tif pekifltirme ile çalma davran›fl› yine tekrar edecektir.

Genç suçlulu¤unda, maddi kazançtan daha s›kl›kla akran grubunda kabul gör-me, cesaretiyle hayranl›k uyand›rma vb. ödül olarak alg›lanabilir. Yani ödül veyacezalar›n mutlaka maddi olmas› gerekmez. Öte yandan e¤er kifli suç eylemi sonu-cu, yakalan›r, yarg›lan›r, cezaland›r›l›r veya çevresinden d›fllan›r, aile içinde sorun-lar vb. yaflarsa davran›fl bir kayba neden olmufl olur (ceza), bu durumda söz ko-nusu eylemin tekrarlamamas› beklenir. Sonuç olarak Hollin’e göre (2002) kiflininsuça yönelip yönelmemesi ö¤renme tarihçesinde suç teflkil eden davran›fllar›n›nolumlu veya olumsuz sonuçlar›na ba¤l›d›r.

Yukar›da tart›flt›¤›m›z ö¤renme kuramlar›nda ortak özellik, kiflinin do¤rudan,bizzat yaflad›¤› tecrübeler vas›tas›yla ö¤renmenin gerçekleflmektedir. Bu yaklafl›m-lar› takiben ortaya ç›kan Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre ise insanlardo¤rudan tecrübe etmeseler de baflkalar›n› gözlemleyerek model alma yoluyla on-lar›n ödüllendirilen davran›fllar›n› tekrarlamay›, cezaland›r›lan davran›fllar›ndansasak›nmay› ö¤renebilirler. Orijinal olarak da Bandura’n›n kuram›n› test etti¤i ilk de-neyleri (Bandura, Ross ve Ross, 1961) agresif davran›fl›n çocuklar taraf›ndan mo-del alma yoluyla nas›l ö¤renildi¤i üzerinedir. Bu deneyde çocuklar araflt›rmac›n›nfliddet davran›fl›n› takiben ödüllendirildi¤ini gözlemlediklerinde kendileri de budavran›fl› taklit etmifllerdir. Böylelikle kiflilerin nas›l davranacaklar›, davran›fllar›n›nsonuçlar›na dair beklentileri ile de flekillenmektedir. Oysa daha önceki ö¤renmekuramlar› sadece do¤rudan tecrübe edilen sonuçlara ba¤l› olarak ö¤renmenin ger-çekleflti¤ini ileri sürmekteydi. Suç eylemlerine kar›flan kiflilerin cezas›z kald›klar›n›görmek, çeflitli kazançlar elde ettiklerini gözlemlemek de baz› kiflileri suç davran›fl-lar›na yöneltebilmektedir. Ayn› flekilde cezalar da kiflilerin yasa d›fl› davran›fllardansak›nmalar›n› sa¤layabilmektedir. Suça yönelme sosyal ö¤renme kuram›na göre ai-lede, yak›n çevrede ve genifl toplumda kiflinin gözlemlerine ba¤l› olarak flekillen-mektedir. Gözlemlenen modelin statüsü de model al›nmas›nda, taklit edilmesindeönemli bir etken olmaktad›r. Benzer bir ö¤renme mekanizmas›yla televizyon prog-


ramlar› ile bilgisayar oyunlar›n›n da çocuklar› ve gençleri fliddete yöneltti¤i ileri sü-rülmüfltür (Hollin, 2002; Harrower, 2003; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008).

Ö¤renme kuramlar›yla ilgili detayl› bilgiye TPD Yay›nlar› aras›nda yer alan, “Koflullama veÖ¤renmenin Temelleri” kitab›ndan ulaflabilirsiniz (M.Domjan, 2004, Çev: Hakan Çetinkaya)

H›rs›zl›k davran›fl›n› Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre ve Skinner’›n operantflartlanma kuram›na göre aç›klay›n›z. ‹ki aç›klama aras›nda temel farklar neler olabilir?

Hans Eysenck’in Suç Kuram›: Biyo-psiko-sosyal Yaklafl›mHans Eysenck’in biyo-psiko-sosyal suç kuram›n›n, psikoloji alan›nda suça iliflkinen kapsaml› aç›klamay› sundu¤u ifade edilmifltir (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol,2008). Üçfaktörlü kiflilik kuram›n› gelifltiren Eysenck (Cloninger, 2005), kuram›n›ö¤renme kuramlar› ile entegre ederek suç davran›fllar›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klam›fl-t›r. Kiflili¤i oluflturan faktörleri de genetik yap›m›zdan kaynaklanan sinir sistemi-mizdeki farkl›l›klara ba¤l› olarak de¤erlendirmektedir. Dolay›s›yla, Eysenck, baz›insanlar›n fizyolojileri nedeniyle suça daha yatk›n olduklar›n› ileri sürer. E¤er suçyatk›nl›¤› olan bir kifli, yetiflme ortam›nda suçtan sak›nmay› ö¤rene-mezse yaflam›nda yasad›fl› ve fliddet içeren eylemlere yönelmesi sözkonusu olacakt›r. Bu kuram›n daha önce de¤erlendirilen yaklafl›mlar-dan farkl› olarak genetik, nöropsikolojik, kiflilik özellikleri ile çevre et-kisini (ö¤renme) bir araya getirerek suçu aç›klad›¤›n› görmekteyiz.

Bu kurama daha yak›ndan bakarsak Eysenck kiflili¤i biyolojik te-melli üç temel özellik ile aç›klamaktad›r. Bu üç özelli¤i ölçmede ken-di gelifltirdi¤i Bu üç faktör her biri birer eksen üzerinde yer almaküzere: içedönüklük-d›fladönüklük, nevrotisizm (duygusal dengelilik-dengesizlik), ve psikotisizmdir. Bu üç faktörü ölçmede Eysenck Kifli-lik Envanteri’ni (EPQ) kullanmaktad›r. Her birimiz Eysenck’e göre buüç eksen üzerinde bir yere yerlefltirilebiliriz. Yine Eysenck’e göre herbir eksende nerede durdu¤umuz beynimizin iflleyiflindeki, genetiközelliklerimizden kaynaklanan farkl›l›klar›n sonucudur. ‹nsanlar›n büyük ço¤unlu-¤u nevrotisizm ve d›fladönüklük-içedönüklük eksenlerinin ortalar›na yak›n bir bö-lümde yer alsa da kimi insanlar bu eksenlerin uçlar›na yak›nd›rlar.

‹çedönüklük-d›fladönüklük ekseninde d›fladönüklük ucuna yak›n kifliler, genel-de sosyal, dürtüsel, iyimser, ortam de¤iflikli¤inden hofllanan, heyecan arayan kifli-lerdir. Bu kifliler, merkezi sinir sistemlerinin iflleyiflinden dolay› d›flar›dan uyar›madaha fazla ihtiyaç duyarlar. Eksenin d›fla dönüklük ucuna yaklaflt›kça heyecan veuyar›lma ihtiyac› da artmaktad›r. ‹çedönüklük ucuna yak›n olan kiflilere fazla gele-cek her türlü uyaran (ses, hareket, kalabal›k, renk, vb.) d›fladönüklük ucuna yak›nkiflilerde yeterince fizyolojik uyar›m yaratmaz oysa bu kiflilerin uyar›ma ihtiyaçlar›yüksektir. Böylece merkezi sinir sistemleri bu flekilde iflledi¤inden dolay›, d›fladö-nükler daha yo¤un uyar›m peflindedirler. Bu kiflilerin fazlaca cesaretli olmak, yeni-likleri denemede risk almaktan kaç›nmamak, heyecan arama ve yasaklar› çi¤nemefleklinde kendilerini suça yöneltebilecek davran›mlar içine girmeleri olas›d›r.

Nevrotisizm ekseninin ise duygusal dengelilik-dengesizlik olarak iki ucu bulun-maktad›r. Bu eksendeki yerimiz genetik, biyolojik özelliklerimizden dolay› streskarfl›s›nda ne kadar fizyolojik tepki verdi¤imizle iliflkilidir. Duygusal dengesizlikucuna yak›n kifliler stres karfl›s›nda süratle tepki verirler ve sakinleflmeleri uzun sü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



rer. Düflük stres içeren koflullarda dahi bu kiflilerin çabucak keyfi kaçar, moralleribozulur, kayg›l›, al›ngan bir kiflilik sergilerler. Çeflitli bedensel a¤r› flikâyetlerindenyak›nmalar› olas›d›r. Kayg› ve duygudurum bozukluklar›na daha yatk›n olduklar›bilinmektedir. Bu kiflilerin otonomik sinir sistemlerinin iflleyiflinde baz› farkl›l›klarbulunmaktad›r. Eksenin dengesizlik ucuna yaklaflt›kça olumsuz duygulan›m›n ça-bucak ortaya ç›kt›¤› ve uzun süre de¤iflmedi¤i düflünülmelidir. Eysenck’e göre buuca yak›n kifliler suça daha e¤ilimlidirler. Çünkü yo¤un ve süratle duygulan›mözellikleri bu kiflileri dürtüsel davranmalar› yönünde harekete geçirebilmektedir.Dürtüsel davran›fllar pek de sonuçlar göz önünde bulundurulmadan gerçeklefltiri-len davran›fllar oldu¤undan, olumsuz duygulan›m yo¤unlu¤u ve sürati dürtüselli¤iartt›racak, dürtüsellik de düflünmeden davranmaya yol açacakt›r. Bu kifliler Ey-senck’e göre, e¤er antisosyal özellikli, fliddet içeren davran›fllar edinmifllerse kolay-ca ve süratle dürtüsel hale gelebildiklerinden bu tür zarar verici davran›fllar içinede girebilirler. Eysenck, d›fladönüklük ile birleflti¤inde duygusal dengesizlik ucunayak›n kiflilerin en s›kl›kla suça yöneldiklerini ifade etmektedir.

Psikotisizm ekseninde yüksek puan ucuna yak›n kifliler insan iliflkilerinde so-¤uk, duygusuz, sosyal normlar›n d›fl›nda kalan tercihleri olan, gaddar, ve çevrele-rine karfl› hasmane tutumlar içindedirler. Bu kifliler de yine genetik, biyolojik fark-l›l›klar›ndan dolay› sinir sistemlerinin iflleyiflinde çeflitli farkl›l›klara sahiptirler. Ey-senck’in ileri sürdü¤üne göre, tekrar tekrar suç iflleyen, a¤›r fliddet suçu failleri ara-s›nda psikotisizm puan› yüksek kifliler önemli bir yer tutmaktad›r.

Eysenck yukar›da özetlendi¤i flekilde üç kiflilik özelli¤inin genetik yap›m›zaba¤l› olarak kifliden kifliye farkl›l›klar gösterdi¤ini ifade etmifltir. Yine de sinirsistemimizdeki farkl› uyar›lma eflik ve süratlerinden meydana gelen bu de¤iflik-liklere ra¤men, her bir eksenin en uçlar›nda yer alan kifliler genel nüfusun ka-baca üçte biri kadard›r. Nevrotisizm, d›fladönüklük ve psikotisizm puanlar› yük-sek kiflilerin suça yak›n olaca¤› aç›kland›. Ancak Eysenck’in kuram›n›n önemlibir parças› da sosyal çevrenin kiflinin suç davran›fl› üzerindeki etkisidir. Dahaönce aç›kland›¤› üzere, ö¤renme kuramlar›na göre suç davran›fl› da di¤er dav-ran›fllar gibi ö¤renilerek edinilmektedir. Eysenck’e göre suç teflkil eden davra-n›fllardan sak›nmak, klasik flartlanma prensiplerine göre gerçekleflir. Çünküsosyal olarak kabul edilemez bulunan davran›fllar önce ebeveyn, sonra aile,okul ve sosyal çevre taraf›ndan olumsuz tepkilerle karfl›lan›r. Bu süreçte içindeyetiflti¤i çevrenin tüm olumsuz tepkileri flarts›z uyaran, çocu¤un kabul edile-mez görülen davran›fllar› ve hatta bu davran›fllara teflebbüs etmesi dahi flartl›uyaran haline gelir. Sonuç olarak çocuk yasak davran›fl› akl›ndan geçirdi¤indeazarlanma veya cezalar karfl›s›nda yaflad›¤› kayg› ve s›k›nt›y› hissedecek, uygunö¤renme ortam› sa¤lan›rsa (ebeveyn kural koyar ve tutarl› olursa) yasak davra-n›fllardan uzak durmay› ö¤renmifl olacakt›r. Eysenck, klasik flartlanma kuram›y-la kendi kiflilik kuram›n› flöyle bir araya getirmektedir: klasik koflullanmada ö¤-renmenin gerçekleflmesi için çocu¤un istenmeyen davran›fl› gerçeklefltirmesi so-nucu ebeveynin azarlamas› ile karfl›laflt›¤›nda belli miktarda s›k›nt› ve kayg› ya-flamas› gereklidir. Çünkü bu kayg› vas›tas›yla çocuk yasak davran›fltan uzak dur-maya koflullanacakt›r. Ancak her çocuk ebeveynin azarlamas› karfl›s›nda ayn›miktarda kayg› veya s›k›nt› yaflamaz. Eysenck bu farkl›l›klar›n do¤ufltan geldi¤i-ni ileri sürer. Yukar›da, d›fladönüklük-içedönüklük ekseninin d›fladönüklükucunda yer alan kiflilerin içedönüklere k›yasla daha fazla uyar›lma ihtiyac› için-de olduklar›n› aç›klam›flt›k. Bu durum bu kiflilerin sinir sistemlerinin d›fl dünya-dan gelen uyaranlar› yeterince fliddetli alg›lamamas›yla iliflkilidir. Dolay›s›yla d›-


fladönük çocuklar, içedönüklere göre ebeveynin cezaland›rmas› karfl›s›nda da-ha az fizyolojik tepki verecekler, uyar›m› içedönükler kadar fliddetli alg›lamaya-caklard›r. Bu durumda içedönüklerin yasak davran›fl› gerçeklefltirdiklerinde kar-fl›laflt›klar› ceza karfl›s›nda yaflad›klar› kayg› ve s›k›nt› d›fladönüklerden daha flid-detli olaca¤›ndan bu gruptakiler birkaç denemeden sonra yasaktan uzak durma-ya flartlanacaklard›r. Oysa d›fladönükler için flartlanman›n yani yasak davran›fl-tan uzak durmay› ö¤renmenin gerçekleflmesi için çok daha fazla say›da denemegerekir. D›fladönükler içedönükleri k›yasla daha geç flartlan›rlar. Sinir sistemle-rinden kaynaklanan bu özellikleri nedeniyle d›fladönüklerin yetiflirlerken kural-lar› ö¤renmeleri, uygun davran›fllar› gerçeklefltirip yasaklanan davran›fllardanuzak kalmalar› için çok daha fazla defa cezaya maruz kalmalar› gerekir. Dahageç ö¤renmeleri bu kiflileri suça yatk›n k›lmaktad›r.

ADL‹ PS‹KOLOJ‹DE TEMEL KONULAR Adli psikolojinin bir araflt›rma alan› oldu¤u kadar, bir uygulama alan› oldu¤u da-ha önce aç›klanm›flt›. Bir sonraki bölümde ele alaca¤›m›z Türkiye’de adli psikolog-lar›n çal›flma alanlar›na zemin teflkil etmesi aç›s›ndan bu bölümde ruh sa¤l›¤› vesuç iliflkisi, suça itilen gençler, aile içi fliddet ve çocuk istismar›, suç iflleyen birey-lerin psikososyal rehabilitasyonu konular› de¤erlendirilecektir.

Ruh Sa¤l›¤› ve Suç ‹liflkisiPsikiyatrik bozukluk sahibi kiflilerin iflledi¤i a¤›r fliddet içeren suçlar popülermedyan›n, sinema ve edebiyat›n bolca kulland›¤› bir konu olmas›na ra¤men,gerçekte fliddet suçu iflleyenler aras›nda ciddi psikiyatrik bozuklulara sahipolanlar›n oran› düflüktür. Ancak e¤er a¤›r psikiyatrik bozukluklara sahip kiflilerfliddet suçu ifllerlerse bu suçlar genellikle vahflice ve kamuoyunu heyecanland›-racak nitelikte olabilmektedir ki bu durum da medyan›n seçici dikkatini buolaylar üzerine çekmektedir. Ayr›ca “a¤›r ak›l hastalar›” suç ifllediklerinde genel-de kaçacak, saklanacak, delilleri ortadan kald›racak yetiye de sahip de¤ildirler.Bundan dolay› yakalananlar aras›nda bu tip bozukluklara sahip kifliler a¤›rl›ktaolabilir. Son olarak medyada “ak›l hastas›” temsili genelde ne yapaca¤› belli ol-mayan ve fliddete yatk›n birisi olarak gösterilmektedir. Bu durum da toplumun,asl›nda ak›l hastal›klar› aras›nda pek az›na özgü olabilecek bu özellikleri yayg›nzannetmelerine neden olmaktad›r. Bu zan da ak›l hastalar›n›n tehlikeli oldu¤uinanc›n› destekler.

Hukuki metinlerde “mental sa¤l›k ve yeterlilik” olarak geçen durumlar›, psiko-loji, psikiyatrik bozukluklar ve zekâ gerilikleri ile yayg›n geliflimsel bozukluklarolarak adland›rmaktad›r. Bu tip tan›lara sahip olan kifliler hakk›nda aç›klanmas›gereken iki husus vard›r. Birincisi ak›l hastal›klar› ve zekâ geriliklerine sahip kifli-lerin “normal” nüfusa k›yasla tehlikeli olup olmad›klar›d›r. Di¤er konu ise ak›lhastal›klar› veya zekâ gerili¤ine sahip kiflilerin e¤er suç ifllerlerse bu suçtan ne ka-dar sorumlu tutulabilecekleri, yine hukuksal ifadesiyle ceza ehliyetine sahip olupolmad›klar›d›r.

Araflt›rmalara göre psikotik bozukluklar denen gerçekle temas›n çok zay›flad›¤›a¤›r psikiyatrik durumlar d›fl›nda herhangi bir psikiyatrik bozuklu¤a sahip olan ki-fliler do¤ru ve yanl›fl› ay›rt edebilmektedirler (Hollin, 2002; Howitt, 2006). Suç iflle-yenler aras›nda bu tip hastal›klara sahip olanlar›n oran› hakk›ndaki araflt›rmalardangelen bilgileri de¤erlendirirken söz konusu kiflilerin “yakalanm›fl” failler oldu¤u


ak›lda tutulmal›d›r. Yukar›da bahsetti¤imiz flekilde ak›l hastalar› suç ifllediklerindebu suçlar genelde süratle ayd›nlat›lmaktad›r. Dolay›s›yla kaçanlar ve yakalanmayan-lar hakk›nda bilgiye sahip bulunmamaktay›z (Howitt, 2006). Genel olarak suç fail-leri aras›nda a¤›r psikiyatrik bozukluklar ve zekâ geriliklerine sahip olanlar›n oran›yüksek de¤ilse de psikiyatrik bozukluklar teflhis kategorileri aras›nda bulunan alkolve madde ba¤›ml›l›¤› için ayn› durum geçerli de¤ildir. Alkol ve madde ba¤›ml›l›¤›genel olarak suç iflleyen grup aras›nda oldukça yayg›nd›r. Bir di¤er istisna, do¤ruve yanl›fl› ay›rt etmeyle ilgili bir s›k›nt› yaflamayan ancak suç iflleme ve fliddet dav-ran›fllar›na özellikle yatk›n olan antisosyal kiflilik bozuklu¤una sahip kiflilerin suç ifl-leyen grup aras›nda oranlar›n›n yüksek oldu¤u bilinmektedir (Hollin, 2002; Howitt,2006; Bartol ve Bartol, 2008). Suç ifllemifl ve psikiyatrik tan›ya sahip olanlar aras›n-da bu sayd›¤›m›z iki grup d›fl›nda kalanlar aras›nda en s›k flizofreni paranoid tip,psikotik özellikli duygudurum bozukluklar›n› görmekteyiz. Yine de alt› çizilmesigereken çok önemli bir husus suç ma¤durlar› aras›nda a¤›r ak›l hastal›klar› ve zekâgeriliklerine sahip kiflilerin oran›n›n hasta olmayan gruba göre oldukça yüksek ol-du¤udur (Keene & Rodrigez, 2005; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008). Yani a¤›rak›l hastalar› tehlikeli olmaktan çok tehlikedeler diye düflünmek mümkündür. Ze-kâ geriliklerinde ise s›kl›kla dürtüsellikle iliflkili fliddet suçlar› ile baflkalar›n›n telki-ni ile ifllenen suçlar ve basit cinsel suçlara s›k rastlan›r.

Ceza ehliyeti hukukta bir kiflinin iflledi¤i suçtan dolay› sorumlu tutulabilmesi du-rumudur. Bunun için kiflinin iflledi¤i suçun anlam ve sonuçlar›n›n fark›nda olma-s› ve eylemlerini yönlendirme yetene¤inin yerinde olmas› gerekir. Gerçekle ba¤lan-t›s› bozulmufl a¤›r bir psikiyatrik hastan›n veya a¤›r zekâ engelli birisinin ceza ehli-yetine sahip oldu¤u düflünülebilir mi? Bu kiflilerin ço¤u suç eylemi esnas›nda sahipolduklar› bozuklukla iliflkili bir belirtinin etkisi alt›ndad›rlar (hezeyanlar, halüsinas-yonlar, vb.). E¤er kiflinin gerçeklefltirdi¤i suç, sahip bulundu¤u psikiyatrik bozuk-lukla iliflkili bulunursa kiflinin o suçla ilgili ceza ehliyetinin azalm›fl oldu¤una veyabulunmad›¤›na hükmedilir. Bu de¤erlendirmeyi gerek görüflmeler, gerek testler vegözlem yoluyla adli psikologlar›n da aras›nda bulundu¤u uzmanlar gerçeklefltirir.Böylesi durumlarda yarg›lama sürecinde bilirkifli görüflü almak zorunludur. Orta vea¤›r zekâ geriliklerinde ise kiflinin ceza ehliyeti olmad›¤›na hükmedilir. Ceza ehliye-tinin bulunmad›¤›na hükmedilen durumlarda kifliler hakk›nda Türk Ceza Kanu-nu’na göre çeflitli tedbirler al›n›r. Ceza ehliyetinin azalm›fl oldu¤una hükmedilendurumlarda ise cezada indirim yap›l›r. Son olarak antisosyal kiflilik bozuklu¤una sa-hip kiflilerin ceza ehliyeti vard›r. Alkol madde etkisi alt›nda ifllenmifl suçlarda, ba-¤›ml›l›k bir hastal›k olarak kabul edilmekle beraber, ceza ehliyeti tamd›r.

Suça Sürüklenen GençlerGenel olarak ülkemiz için de geçerli olmak üzere, suç genç erkekler aras›nda da-ha yayg›n bir davran›flt›r. Bu grubun içinde 18 yafl alt›, ergenlik dönemindeki kü-çüklere de giderek artan oranda rastlanmaktad›r. Yukar›da bahsi geçen ceza ehli-yeti hususunu etkileyen bir di¤er unsur da suç eylemini gerçeklefltiren kiflinin ya-fl›d›r. Ülkemizde 12 yafl›n alt›ndaki çocuklar›n eylemlerinin anlam ve sonuçlar›n›ay›rt edemedikleri kabul edilir ve ceza ehliyetleri yoktur. 12-15 yafl ve 15-18 yaflaral›¤›ndaki gençlerin gerçeklefltirdi¤i suç teflkil eden eylemlerin yarg›lanmas› isebu yafl dönemi özellikleri göz önünde bulundurularak düzenlenmifl özel mahke-melerde, çocuk mahkemelerinde gerçeklefltirilir. 12-18 yafl aras› ergenlik dönemin-deki kiflilerin yetiflkinlerden farkl› muhakeme ve davran›fl kontrolü özelliklerinesahip olduklar› bilinmektedir. Dolay›s›yla genç suçlulu¤u adli psikolojinin en faz-


la araflt›rma yürüttü¤ü alanlardan biridir. Bafll›ca araflt›rma sorular›: gençlerin han-gi suçlara yöneldikleri, suça yönelme mekanizmalar›, risk faktörleri, koruyucu fak-törler, suça bafllama yafl› ile suç davran›fllar›n›n devaml›l›k gösterip göstermedi¤i,farkl› suç türlerine göre çocuklar›n özellikleridir (Howitt, 2006; Bartol ve Bartol,2008). Öte yandan vurgulanmas› gereken bir di¤er nokta, “suça sürüklenen çocuk-lar” teriminin tercih edilmesi gereklili¤idir. Çocuklar›n kar›flt›klar› suçlar› bir yetifl-kin gibi bilinçli olarak ve davran›fl denetimine sahip olarak ifllemediklerinden ha-reketle bu alanda çal›flanlar taraf›ndan suça sürüklenen çocuklar veya kanunla ih-tilafa düflen çocuklar terimleri tercih edilmektedir.

Gençlerin s›kl›kla iflledikleri suçlar›n mala karfl› suçlar (h›rs›zl›k, mala zarar ver-me), flahsa karfl› suçlar (gasp, tehdit, darp ve zor kullanma), uyuflturucu suçlar› ol-du¤u görülmektedir. Ayr›ca evden kaçma, 18 yafl alt› alkol ve tütün tüketimi, okul-dan kaçma gibi yasak davran›fllar içine girmelerine de s›kl›kla rastlanmaktad›r(Bartol ve Bartol, 2006).

Türkiye’de suça itilen gençlerle ilgili oranlara bak›ld›¤›nda genç nüfusun top-lam nüfusa oran› yüksek olmakla beraber suça itilen gençlerin genç nüfus içinde-ki oran› oldukça düflüktür. Cezaevi istatistiklerine göre 1997-2007 aras›nda çocukceza infaz kurumuna ve e¤itim evlerine giren 12-18 yafl aras› çocuklar›n y›ll›k or-talamas› 372’dir (‹çli-fiahin, 2009). Mala ve flahsa yönelik suçlar›n oran›nda pekfark yoktur. Ekim 2011 itibariyle Adalet Bakanl›¤› Ceza ve Tevkifevleri Genel Mü-dürlü¤ünün aç›klad›¤› rakamlara göre Ekim 2011 itibariyle, ceza infaz kurumlar›n-daki çocuklar toplam tutuklu ve hükümlü say›s›n›n % 2’sini teflkil etmektedirler(Adalet Bakanl›¤›, 2012).

Araflt›rmalar baz› aile ortamlar› ve çevrelere sahip olan çocuklar›n daha s›kl›k-la suça yöneldiklerini ve suç teflkil eden eylemlere yaflam boyu devam ettiklerinigöstermektedir. Baz› çocuklar ise ergenlik dönemi ile s›n›rl› olarak suç teflkil edendavran›fllar içine girmektedirler (Howitt, 2006).

Erken yaflta suç eylemlerine bafllama ile yaflam boyu sürdürme aras›nda iliflkioldu¤unu gösteren araflt›rmalar vard›r. Bu grup içinde ergenlikte davran›m bo-zuklu¤u, ileriki yafllarda ise antisosyal kiflilik bozuklu¤u tan›s›na s›kl›kla rastlan-maktad›r (Farrington, 1995; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)

Erken yaflta suç ifllemeye bafllayan gruba dair çeflitli araflt›rmac›larca incelenenaile özellikleri flöyle s›ralanmaktad›r (Howitt, 2006): cezaland›r›c› (dayak da içer-mek üzere) ebeveyn davran›fl ve tutumlar›, sevgisizlik ve çocu¤u reddeden ortam,gözetimsizlik ve gevflek s›n›rlar, da¤›lm›fl aileler, suç iflleme, uyuflturucu vb. özel-


Resim 8.5

Kaynak:http://zacks4thplacelearning.blogspot.com/2011/02/canadas-youth-criminal-justice-act-main.html, 17/05/2012.

Kaynak: http://crimeanddeviance.com/juve-nile-delinquency, 17/05/2012.

Davran›m Bozuklu¤u:çocukluk ça¤› dönemineözgü psikolojikbozukluklardan birisi olandavran›m bozuklu¤u, evdenve okuldan kaçma, mala veeflyalara zarar verme,çalma, yang›n ç›karma,insanlara ve hayvanlaraeziyet etme gibi sürekli vetekrarlayan biçimdeuyumsuz davran›fllarlakarakterize bir bozukluktur.Erken çocukluk bafllang›çl›olabilece¤i gibi, ergenlikdönemi bafllang›çl› daolabilir. Yetiflkinlikte tan›olarak konulabilecekantisosyal kiflilik bozuklu¤uile büyük oranda iliflkili birbozukluktur.

liklere sahip ebeveynler. Yoshikawa (1995) da bu aile özelliklerine ilaveten çocuk-lara ait flu özelliklerden söz etmektedir: nörolojik ve biyolojik farkl›l›klar, düflükzekâ düzeyi ve buna ba¤l› düflük okul baflar›s›, antisosyal davran›fl geçmifli, ebe-veynde alkol veya uyuflturucu kötüye kullan›m›, fliddet eylemlerinin görüldü¤ümahallelerde büyüme, ebeveynle güvenli bir ba¤lanma iliflkisi kuramam›fl olmak.

Yoshikawa (1995), erken dönemde suça yönelen çocuklarla ilgili risklerin tes-pit edilmesi kadar koruyucu faktörlerin belirlenmesinin de önemine dikkat çek-mifltir. Özellikle risk grubunda bulunan çocuklara ve ailelerine erken yafltan itiba-ren sa¤lanacak destekleyici psikososyal çal›flmalarla riskin azalt›labilece¤ini ortayakoymufltur. Suça itilmifl veya itilme riski tafl›yan çocuklar için bu tipte destekleyicive rehabilite edici programlar oluflturulmas› adli psikolojinin önemli araflt›rma veuygulama alanlar›ndan birisidir.

Aile ‹çi fiiddet ve Çocuk ‹stismar›Aile, birçok toplum için kutsal ve dokunulmaz, toplumsal düzenin temeli, üyeleri içinde d›fl dünyan›n tehlikelerinden s›¤›n›lan yerdir. Ancak her aile için bu özellikler ge-çerli olmayabilir. Aile içi fliddet, 1960’lardan itibaren tan›mlanmaya bafllayan, kad›n ha-reketinin de etkisiyle görünürlük kazanan her toplumda, her sosyoekonomik düzey-de görülen çok ciddi bir problemdir. Ülkeler kendi hukuk sistemleri içinde aile içi flid-detin önlenilmesi için çeflitli düzenlemeler yapmaktad›rlar. Aile içi fliddet gerek özel-liklerinin belirlenmesi, risklerin tespit edilmesi ve önlenmesi, gerekse ma¤durlar›n vefaillerin rehabilitasyonu için gerekli müdahale yöntemlerinin gelifltirilmesi amac›yla ad-li psikolojinin önemli bir di¤er araflt›rma ve uygulama alan›d›r. Aile içi fliddet bafll›¤› al-t›nda adli makamlara en s›k yans›yan ve en yüksek oranda gerçekleflen kad›na efllerive partnerleri taraf›ndan uygulanan fiziksel fliddettir. Kad›na yönelik fliddet, kimi za-man kad›n›n a¤›r yaralanmas› veya ölümü ile sonuçlanan ciddi bir problemdir. Kad›-na yönelik fliddet d›fl›nda, çocuklardan ebeveyne yönelik fliddet, yafll› istismar› ve çocukistismar› da di¤er aile içi fliddet türleridir. Ev içi fliddet olarak da kullan›lan aile içi flid-det kavram›, aile üyeleri ve birlikte yaflayanlar aras›nda gerçekleflen fiziksel, cinsel,duygusal, ekonomik fliddet olarak tan›mlanabilir. ‹hmal de bir baflka kötü muamele tü-rüdür. Aile içinde fliddet bir kez ortaya ç›kt›¤›nda tekrarlama olas›l›¤› oldukça yüksek-tir. fiiddetin dozunun giderek t›rman›c› özellik gösterdi¤i görülmektedir. Faillerin anti-sosyal özellikler gösterdi¤i, s›kl›kla alkol ve madde kötüye kullan›mlar›n›n bulundu¤ubilinmektedir (Harrower, 2003; Howitt, 2006; Bartol ve Bartol, 2008)

Bu alanda ayr›ca ele al›nan çok önemli bir araflt›rma alan› da çocuk istismar›d›r.Çocuk istismar›, Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO, 1999) taraf›ndan flu flekilde tan›mlan-maktad›r: çocu¤un sa¤l›¤›n›, fiziksel geliflimini, psikososyal geliflimini olumsuz etki-leyen bir yetiflkin, toplumu veya ülkesi taraf›ndan, bilerek veya bilmeyerek yap›landavran›fllar çocuk istismar› olarak kabul edilir. Bu tan›m, çocu¤un istismar olarak al-g›lamad›¤› veya yetiflkinin de istismar olarak kabul etmedi¤i eylemleri de kapsa-maktad›r. Polat’a göre (Polat, 1997, sf. 37): “0-18 yafl grubundaki çocu¤un kendisi-ne bakmakla yükümlü kifli veya kifliler taraf›ndan zarar verici olan, kaza d›fl› ve ön-lenebilir, çocu¤un fiziksel ve psiko-sosyal geliflimini engelleyen, gerçekleflti¤i top-lumun kültür de¤erleri d›fl›nda kalan ve uzmanlar taraf›ndan istismar kabul edilenbir davran›fla maruz kalmas› çocuk istismar› ve/veya ihmalidir.” Çocuk istismar› veihmalinin türleri: fiziksel istismar, cinsel istismar, duygusal istismar ve ihmaldir.

Birleflmifl Milletler Çocuk Haklar›na Dair Sözleflmeye göre 18 yafl›n alt›ndaki bi-reyler çocuk olarak kabul edilir. Çocu¤a bakmakla yükümlü, üzerinde otorite sahibikifliler taraf›ndan kötü muamelede bulunulmas› ve sa¤l›k, e¤itim, beslenme, bar›nma


Antisosyal davran›fl:Antisosyal davran›fl veasosyal davran›fl halkaras›nda birbiriylekar›flt›r›lmakta ve ayn› terimgibi kullan›labilmektedir. Buhatal› kullan›mdankaç›nmak amac›ylahat›rlat›lmal›d›r ki asosyal,sosyal olmayan, örne¤ingiriflken, d›fladönükdavranmamayla iliflkilidavran›fllar gösterendemektir. Antisosyaldavran›fllar ise toplumcakabul edilemez, toplumyaflam›na ayk›r›, suç teflkileden veya fliddet içerrendavran›fllard›r.

ihtiyaçlar›n›n ihmal edilmesi ileride ciddi psikolojik s›k›nt› ve bozukluklara yol aça-bilir. Özellikle istismar aile içinde gerçekleflirse sonuçlar› çok daha a¤›r olmaktad›r.

Çocuk istismar› hakk›nda elde edilen oransal rakamlar›n hiçbir zaman gerçe¤iyans›tmad›¤› bilinmektedir. Bu ciddi mesele ço¤u zaman aile içinde gizli kalmak-ta, ma¤durlar da çeflitli psikolojik dinamikler ve yaflad›klar› travman›n özelliklerin-den dolay› istismar› aç›klayamamaktad›rlar. Özellikle cinsel istismar söz konusu ol-du¤unda vakalardan adli veya t›bbi bir kriz ortaya ç›kmad›¤› takdirde ancak y›llarsonra ma¤durlar›n nadiren aç›klamalar›yla haberdar olunmaktad›r.

Cinsel istismarda çocu¤un r›zas›ndan söz edilemez. Çocuk, tan›m itibariyle cin-sel eylemin anlam ve sonuçlar›n› tam olarak anlayarak kavrayarak parças› olamaz.K›z çocuklar daha s›k cinsel istismar ma¤duru olmakla birlikte, erkek çocuklar›nda ma¤dur olmalar› söz konusudur. Aile içinde gerçekleflen cinsel istismar eylem-lerine ensest ad› verilir. Ensest tan›m› için kan ba¤› aranmaz.

Cinsel istismar eylemini gerçeklefltirenlerin özelliklerinin belirlenmesi de adlipsikolojinin alan›na girmektedir. Bu grubun içinde bir k›s›m pedofili adl› bir türcinsel sapma (parafili) bozuklu¤una sahiptirler. Bu kiflilerin tedavisinde de adlipsikologlar çal›fl›rlar.

Cinsel istismar vakalar› yarg›ya yans›d›¤›nda ço¤u zaman ma¤durlar yaflad›kla-r›n› tekrar tekrar anlatmak ve zorlu mahkeme sürecinden geçmek durumunda ka-l›rlar ve bundan dolay› tekrar travma yaflamalar› olas›d›r. Gerek çocuklar›n ifade-lerinin al›nmas›n›n özel teknikler gerektirmesi, ve genel olarak istismar ma¤duruçocu¤un travmatize olmufl olmas›ndan dolay› bu çocuklarla görüflme özel e¤itimlipsikologlar taraf›ndan gerçeklefltirilmelidir. Bu flekilde, çocu¤un yarg› sürecindetekrar travma yaflamas›n›n da önlenmesine çal›fl›labilir. ‹stismar ma¤duru çocu¤unkorunmas› ile ilgili kararlar›n al›nmas›nda da adli psikologlar›n uzman görüflüönem tafl›r. (Akdafl Atamer, 2005; Howitt, 2006, Bartol ve Bartol, 2008)

Çocuk istismar› ile ilgili detayl› bilgiye flu kitaptan ulaflabilirsiniz: O¤uz Polat. (1997). Vu-rursan K›r›l›r. Analiz Yay›nlar›: ‹stanbul.

Çocuk istismar› ne demektir? Türleri nelerdir?

Suç ‹flleyen Bireylerin Sa¤alt›m›Bir ülkede cezalar›n düzenlenmesi ile suçun nedenleri ve cezan›n amaçlar›na dairbenimsenen görüfller aras›nda yak›n iliflki bulunmaktad›r. Cezan›n amaçlar› cayd›r›-

c›l›k, ›slah etme, toplumu koruma veya kamuvicdan›n› rahatlatmad›r. Bu amaçlardan hangisi-ne daha a¤›rl›k verildi¤ine göre cezalar›n miktar›ve uygulanma flekli de¤ifliklik gösterir. Örne¤insuçun nedeni olarak ifllenen suç sonucunda fail-lerin kazançl› ç›kt›klar› ve pek de bir kayba u¤-ramad›klar›na inan›l›yorsa (ö¤renme yaklafl›m›)ve ceza ile cayd›r›c›l›k amaçlan›yorsa kat› ve uzunhapis cezalar› öncelikli olur. Öte yandan, e¤erkiflilerin sahip olduklar› biliflsel, davran›flsal, duy-gusal, sosyal, e¤itimsel bir tak›m eksiklikler neti-cesinde suça yöneldiklerine inan›l›yorsa ceza in-faz kurumlar›n› “e¤itim ve rehabilitasyon” amaçl›düzenlemek öncelikli hâle gelebilir.


Parafili: cinsel uyar›m vedoyumun ola¤and›fl› nesneve aktiviteler yoluylamümkün oldu¤u bir türcinsel bozukluktur. Pedofilibir tür parafilidir. Pedofiller,cinsel uyar›m ve doyum içinergenlik öncesi çocuklarayönelirler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Suç tekrar›n›n önlenmesi ve ›slah amaçlar›n›n ön plana ç›kmas›yla, ceza infazkurumlar›n›n ve infaz sürecinin faydac› bir yaklafl›mla düzenlenmesi gereklili¤i or-taya ç›km›flt›r. Bu yaklafl›ma göre, sosyal ve yasal s›n›rlar›n d›fl›na ç›kan bireyler ya-kaland›klar›nda ve kendilerine hapis cezas› verildi¤inde, hükümleri süresince ge-çen zaman tekrar suç ifllememeleri ve toplumla daha baflar›l› biçimde entegre ol-malar› amac›yla de¤erlendirilmelidir (Howitt, 2006).

ABD ve Avrupa ülkelerinden sonra ülkemizde de özellikle 2005 y›l›ndan itiba-ren cezaevlerinde rehabilitasyon amaçl› psikososyal destek programlar› uygulan-maya bafllanm›flt›r. Bu tür programlarda hükümlülerin biliflsel ve davran›flsal de¤i-flim göstermeleri amac›yla çeflitli grup çal›flmalar› yürütülmektedir. Ceza infaz ku-rumlar›nda görevli psikologlar›n yürüttü¤ü bu grup çal›flmalar› tüm cezaevlerindestandart bir uygulama sa¤lanmas› amac›yla k›lavuz kitaplar üzerinden yürütülmek-tedir. Bu tarz e¤itim ve destek grup çal›flmalar› aras›nda, öfke kontrol program›,stresle bafl etme, madde kötüye kullan›m›yla ilgili grup çal›flmalar› bulunmaktad›r.Psikososyal destek programlar›n›n tekrar suç iflleme oranlar›n› azaltmada ciddi et-kisi oldu¤unu gösteren pek çok çal›flma bulunmaktad›r. Henüz ülkemizde bu ko-nuda genifl kapsaml› bir çal›flma yürütülmemifltir. Ancak eldeki veriler, kat› ve a¤›rhapis cezalar›ndan ziyade, ceza infaz rejimlerinin faydac› bir yaklafl›mla düzenlen-mesinin suç oranlar›n› düflürmede yararl› oldu¤unu göstermektedir (Atamer veOral, 2005, Howitt, 2006).

TÜRK‹YE’DE ADL‹ ALANDA GÖREV YAPANPS‹KOLOGLARIN TEMEL ÇALIfiMA ALANLARI

Aile MahkemeleriAile mahkemeleri aile içi uzlaflmazl›klarda, boflanma, velayet gibi konularda görevyapan özel mahkemelerdir. Aile mahkemeleri kadrosunda uzman sosyal çal›flmac›olarak psikologlar görev yaparlar. Psikologlar, davaya haz›rl›k aflamas›nda veya da-va sürmekte iken efller ve/veya çocuklarla çeflitli de¤erlendirme görüflmeleri yapar-lar. Bu de¤erlendirmeler yüz yüze mülakatlar fleklinde olabilece¤i gibi, çeflitli ölç-me-de¤erlendirme gereçlerinin kullan›lmas›n› da içerir. Psikolog, hâkimin gerekligördü¤ü durumlarda, aile birli¤ini tehdit eden anlaflmazl›¤›n sulh yoluyla çözülüpçözülemeyece¤ine dair kanaatini, ihtilaf durumunda velayetin ne flekilde düzenle-nece¤i hakk›nda çocu¤un yüksek yarar›n› gözeten ve psiko-sosyal geliflimine enuygun çözümlere dair kanaatini, mahkemenin takdirine bir rapor olarak sunar.

Çocuk Mahkemeleri Çocuk mahkemeleri yasayla ihtilafa düflen çocuklarla, haklar›nda koruma veyatedbir karar› verilmesi gereken çocuklar›n davalar›na bakan, yine uzman kadro-sunda psikologlar›n görev yapt›¤› özel bir mahkeme türüdür. On sekiz yafl›ndanküçüklerin yarg›lanmas›nda çocuk mahkemeleri yetkilidir. Bu mahkemelerin uz-man› olarak görev yapan psikologlar, suça sürüklenen çocu¤un savc› taraf›ndanifadesinin al›nmas›nda gerekli durumlarda haz›r bulunurlar. Duruflma öncesindeçocu¤u sürece haz›rlarlar. Duruflma esnas›nda yine mahkemede bulunmalar› müm-kündür. Hakk›nda koruma karar› al›nacak, ma¤dur çocuklar›n duruflmalara haz›r-lanmas›nda da bu uzmanlar görev yaparlar.

Çocuk Mahkemesi uzman› olarak psikolo¤un en önemli görevi Sosyal ‹ncelemeRaporu haz›rlamakt›r. Sosyal ‹nceleme raporu suça sürüklenme nedenlerini, çocu-¤un biyopsikososyal özellikleri ile iddia edilen suç eylemi aras›ndaki iliflkiyi de¤er-lendirmek amac›yla düzenlenen bir rapordur. Bu raporu düzenlerken psikolog çe-


flitli bilgi kaynaklar› (çocu¤un kendisi, ailesi, okulu, ifl yeri, t›bbi geçmifli, vb.) ve bil-gi toplama yöntemlerinden (mülakatlar, testler, vb.) yararlan›r. Psikolog, suçun or-taya ç›kma nedenleri kadar, çocu¤un tekrar suça sürüklenmemesi için al›nabilecekönlemlere dair uzman görüflünü mahkemenin takdirine sunar. Sosyal ‹nceleme Ra-poru cezan›n süresi kadar, infaz fleklini de etkileyecek önemde bir belgedir.

Denetimli Serbestlik Bürolar› ve Koruma Kurullar›Hafif hapis cezas› gerektiren suçlar› iflleyenlerle, özellikle ilk defa suça kar›flm›flbulunan gençlere hapis cezalar› yerine, alternatif yapt›r›mlar uygulanmaktad›r. Ha-pis cezalar›na alternatif yapt›r›mlar aras›nda denetimli serbestlik ve 18 yafl›ndanküçükler için gözetim programlar› bulunmaktad›r.

Denetimli Serbestlik ve Koruma Kurullar›nda uzman sosyal çal›flmac› olarak görevyapan psikologlar, yetiflkin ve gençlerin suça yönelme nedenlerini inceleyerek, tek-rar suç ifllememeleri için kifliye özel programlar olufltururlar. Bu programlar içinemesleki e¤itim, uyuflturucu ve alkol ba¤›ml›l›¤› tedavisi, psikososyal rehabilitasyon gi-bi çeflitli müdahaleler dâhil edilebilir. Program›n uygulanmas›nda kamu ve özel kuru-lufllardan ve sivil toplum örgütlerinden destek al›nabilir. Gözetim delegesi veya dene-timli serbestlik memuru olarak görev yapan psikolog söz konusu program› oluflturur,belli aral›klarla denetim veya gözetim karar› alan hâkime program›n gidiflat› ve gerek-li de¤iflikliklerle ilgili rapor sunar. Hâkim karar›yla denetim veya gözetim uzat›labilirveya sonland›r›labilir. Denetimli serbestlik ile amaçlanan hapis cezalar›n›n neden ol-du¤u sosyal, psikolojik, ekonomik maliyetlerin düflürülmesi, kiflinin bir yandan iflle-di¤i suçtan ötürü bir yapt›r›ma maruz kal›rken ayn› zamanda toplumsal yaflam›n par-ças› olarak kalmas›n›n sa¤lanmas›d›r. Denetimli Serbestlik Bürolar› ve Koruma Kurul-lar›nda görevli psikologlar ayn› zamanda hapis cezas›n› tamamlam›fl, tahliye olmufl ki-flilerin toplumsal yaflama entegrasyonu için de çeflitli çal›flmalar yürütürler.

Ceza ‹nfaz Kurumlar›Ceza ‹nfaz Kurumlar›, çeflitli güvenlik seviyelerindeki cezaevleri ve tutukevlerinikapsamaktad›r. Kad›nlara ve çocuklara özgü farkl› tipleri de bulunan ceza infazkurumlar›n›n psikososyal servislerinde görevli psikologlar bulunmaktad›r.

Bu psikologlar›n bafll›ca görevleri, personel ve tutuklular ile hükümlülerle bi-reysel psikolojik dan›flma görüflmeleri yapmak, yukar›da bahsi geçen rehabilitas-yon ve e¤itim amaçl› grup çal›flmalar› düzenlemek, tutuklu ve hükümlülerin aile-leriyle iliflkilerini sürdürmelerinde kolaylaflt›r›c› olmak, tahliye öncesi mahkûmlar›d›flar›daki yaflama haz›rlama amaçl› çal›flmalar yürütmektir.

Adli T›p KurumuAdli T›p Kurumu, resmi bilirkiflilik kurumu olarak görev yapar. Çeflitli ihtisas ku-rullar› farkl› disiplinlerden, uzmanlardan oluflmufl olup farkl› dava konular›nda bi-lirkifli raporu düzenler. Ruh sa¤l›¤› ve yafl küçüklü¤üne iliflkin konulardaki ihtisaskurullar›nda görevli psikologlar, ba¤l› bulunduklar› kurul üyeleriyle birlikte kendi-lerinden istenen de¤erlendirmeleri yapar, kurula sevk edilen san›k veya ma¤dur-lara çeflitli ölçme-de¤erlendirme araçlar› uygularlar.

Emniyet ve Jandarma Teflkilat›nda Çal›flan PsikologlarEmniyet ve Jandarma teflkilat› bünyelerinde suça sürüklenen çocuklar için özel düzen-lenmifl çocuk flubeleri bulunmaktad›r. Çocuklar›n ifadelerinin al›nmas›nda polis veyajandarma de¤il, bu flubelerde görev yapan psikologlar görevlidir. Ayr›ca teflkilat üyele-rine rehberlik ve dan›flmanl›k hizmeti verilmesinde görevli psikologlar bulunmaktad›r.



Adli psikoloji alan›n›n genel çerçevesini ve di-

¤er psikoloji bilimi alt alanlar› ile iliflkisini aç›k-

lamak.

Adli psikolojinin hukuk davalar› ve ceza davala-r›nda yasalar›n uygulanmas›nda, cezalar›n dü-zenlenmesinde ve infaz›nda psikolojinin bilimselbilgi ve yöntemlerinin kullan›ld›¤› psikolojininbir alt alan›d›r. Psikolojinin bilimsel bilgi ve yön-temleri suçlar›n ayd›nlat›lmas›nda, cezalar›n be-lirlenmesi ve yerine getirilmesinde kullan›lmak-tad›r. Psikolojinin temel alanlar›na dair gördü¤ü-nüz, örne¤in biliflsel psikoloji, geliflimsel psiko-loji, sosyal psikoloji, klinik psikoloji alan›nda yeralan tüm kuramlar ve aç›klamalar gerekti¤indeadli psikoloji alan›nda kullan›l›r. Örne¤in, görgütan›kl›¤›, yani bir suç eylemine tan›k olan kiflile-rin ifadelerine baflvurulmas›nda, en do¤ru ifade-nin elde edilmesi amac›yla biliflsel psikoloji ala-n›na giren haf›za ve hat›rlamaya dair bilgi ve ku-ramlardan yararlan›l›r. Adli alanda çal›flan psiko-loglar bir yandan akademik zeminde bilgi üreti-mine bir yandan uygulama zeminde adalet me-kanizmas›n›n iflleyifline katk›da bulunurlar.

Suçu aç›klayan temel psikoloji kuramlar›n› yo-

rumlamak.

Suçu aç›klarken makro ve mikro düzey kuramlar-dan söz edildi. Makro düzey kuramlar kifliyi çev-releyen genifl toplum, mahallesi, çevresi, ait oldu-¤u alt-kültür ve ailesi ile iliflkili etkenlerle suçuaç›klamaktad›rlar. Psikolojik kuramlar genelde bi-reye özgü özelliklerle çevrenin etkileflimini dehesaba katan mikro düzey aç›klamalara sahiptir-ler. Biyolojik, genetik ve nöropsikolojik aç›klama-lar, özellikle ikiz çal›flmalar›ndan yola ç›karak an-tisosyal davran›fllar, fliddet ve agresyonun genler-le aktar›lan k›sm›na dikkat çekmifllerdir. Do¤ufl-tan gelen aktivite düzeyi, uyaranlara karfl› duyar-l›l›k gibi mizaç özellikleri ile suç yatk›nl›¤› aras›n-da iliflki kurulmufltur. Ayr›ca baz› kafa travmala-

r›n›n suç ve fliddet davran›fllar›na kiflileri yönelte-bildi¤i ortaya konmufltur. Psikanalitik kuramagöre idin dürtülerini uygun yollarla tatmin etme-ye yetecek kadar güçlü bir ego geliflimine sahipolmayan ve süperegosu yeterince geliflmemifl bi-reylerin suça yöneldi¤inden söz edilebilir. Ö¤-

renme kuramlar› da suç davran›fl›n› kiflilerin ö¤-renme tarihçeleriyle aç›klarlar. Klasik koflullanma

ve operant koflullanma suçun do¤rudan yaflanantecrübeler ve davran›fllar› sonucunda kiflilerin kar-fl›laflt›klar› sonuçlara ba¤l› ö¤renildi¤ini öne sü-rerken sosyal ö¤renme kuram› suç davran›fllar›-n›n model alma, ve taklit yoluyla da ö¤renilebile-ce¤ini göstermifltir. Son olarak Eysenck’in biyo-

psiko-sosyal suç kuram›, kiflili¤i üç eksen üzerin-de de¤erlendirmekte olup kiflinin her bir eksen-de nerede durdu¤unun genetik özelliklerle belir-lendi¤ini öne sürer. Bu genetik farkl›l›klar fizyo-lojik iflleyiflte çeflitli farkl›l›klar yaratmakta ve ba-z› insanlar suça daha yatk›n hâle gelmektedir. D›-

fladönüklük, duygusal dengesizlik ve psikotizm

özellikleri yüksek kifliler suça daha yatk›nd›rlar.Ayr›ca çevre etkisini de ö¤renme yoluyla kuram›-na dâhil eden Eysenck’e göre, d›fladönüklük özel-li¤i yüksek kiflilerin klasik koflullanma yoluylauygun davran›fllar› ö¤renmelerinin daha zor vegeç oldu¤unu, bundan dolay› bu kiflilerin sosya-lizasyon sürecinde yetersizlikleri olufltu¤unu vesuça yöneldiklerini öne sürmüfltür.

Adli psikolojide temel konular› aç›klamak.

Adli psikolojide temel konulardan birisi ak›l has-

tal›¤› ve suç iliflkisidir. Araflt›rmalara göre psiki-yatrik bozukluklara sahip kifliler “normal” popü-lasyondan daha tehlikeli de¤ildirler. Suç iflleyengrupta s›kl›kla alkol ve uyuflturucu ba¤›ml›l›¤›görülmektedir. A¤›r psikiyatrik bozukluklara sa-hip ve zekâ engelli kiflilerin suç ma¤duru olmaoranlar› normal popülasyondan yüksektir. Ceza

ehliyeti hukukta bir kiflinin iflledi¤i suçtan dolay›sorumlu tutulabilmesi durumudur. Bunun içinkiflinin iflledi¤i suçun anlam ve sonuçlar›n›n far-k›nda olmas› ve eylemlerini yönlendirme yetene-¤inin yerinde olmas› gerekir. Ceza ehliyeti orta-dan kalkm›flsa kifliye ceza verilemez veya cezaehliyeti k›smen azalm›flsa indirimli ceza verilir.Ceza ehliyetinin de¤erlendirilmesi adli psikolog-lar›n çal›flma alanlar›ndan birisidir.Adli psikolojide bir baflka temel konu suça sü-

rüklenen gençlerdir. Ceza ehliyetini etkileyenbir di¤er husus suç eylemini gerçeklefltiren kifli-nin yafl›d›r. Ülkemizde 12 yafl›n alt›ndaki çocuk-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç 3

NA M A Ç


lar›n eylemlerinin anlam ve sonuçlar›n› ay›rt ede-medikleri kabul edilir ve ceza ehliyetleri yoktur.12-15 yafl ve 15-18 yafl aral›¤›ndaki gençleringerçeklefltirdi¤i suç teflkil eden eylemlerin yarg›-lanmas› çocuk mahkemelerinde gerçeklefltirilir.12-18 yafl aras› ergenlik dönemindeki kiflilerinyetiflkinlerden farkl› muhakeme ve davran›fl kon-trolü özelliklerine sahip olduklar› bilinmektedir.Dolay›s›yla genç suçlulu¤u adli psikolojinin enfazla araflt›rma yürüttü¤ü alanlardan birisidir. Ço-cuklar›n kar›flt›klar› suçlar› bir yetiflkin gibi bi-linçli olarak ve davran›fl denetimine sahip ola-rak ifllemediklerinden hareketle bu alanda çal›-flanlar taraf›ndan suça sürüklenen çocuklar veyakanunla ihtilafa düflen çocuklar terimleri tercihedilmektedir. Türkiye’de suça itilen gençlerle il-gili oranlara bak›ld›¤›nda genç nüfusun toplamnüfusa oran› yüksek olmakla beraber, suça iti-len gençlerin genç nüfus içindeki oran› oldukçadüflüktür. Araflt›rmalar baz› aile ortamlar› ve çev-relere sahip olan çocuklar›n daha s›kl›kla suçayöneldiklerini ve suç teflkil eden eylemlere ya-flam boyu devam ettiklerini göstermektedir. Ba-z› çocuklar ise ergenlik dönemi ile s›n›rl› olaraksuç teflkil eden davran›fllar içine girmektedirler.Erken yaflta suça yönelme ile suçun tekrar› ara-s›nda iliflki vard›r. Bu çocuklar›n bireysel ve aileözellikleri incelenmifltir. Böylece risk faktörlerive koruyucu faktörlerin belirlenmesi ve hem ço-cu¤a hem aileye yönelik riski azalt›c› psikosos-yal müdahale programlar›n›n gelifltirilmesine ça-l›fl›lmaktad›r.Aile içi fliddet gerek özelliklerinin belirlenmesi,risklerin tespit edilmesi ve önlenmesi gereksema¤durlar›n ve faillerin rehabilitasyonu için ge-rekli müdahale yöntemlerinin gelifltirilmesi ama-c›yla adli psikolojinin önemli bir di¤er araflt›rmave uygulama alan›d›r. Aile içi fliddet 1960’lardanitibaren kad›n hareketinin de etkisiyle görünür-lük kazanan, her toplumda, her sosyoekonomikdüzeyde görülen çok ciddi bir problemdir. Kad›-

na yönelik fliddet, kimi zaman kad›n›n a¤›r yara-lanmas› veya ölümü ile sonuçlanan ciddi birproblemdir. Kad›na yönelik fliddet d›fl›nda, ço-cuklardan ebeveyne yönelik fliddet, yafll› istisma-

r› ve çocuk istismar› da di¤er aile içi fliddet türle-ridir. Ev içi fliddet olarak da kullan›lan aile içi flid-det kavram› aile üyeleri ve birlikte yaflayanlararas›nda gerçekleflen fiziksel, cinsel, duygusal,

ekonomik fliddet olarak tan›mlanabilir. ‹hmal debir baflka kötü muamele türüdür. Bu alanda ay-r›ca ele al›nan çok önemli bir araflt›rma alan› daçocuk istismar›d›r. Çocu¤a bakmakla yükümlüüzerinde otorite sahibi kifliler taraf›ndan kötü mu-amelede bulunulmas› ve sa¤l›k, e¤itim, beslen-me, bar›nma ihtiyaçlar›n›n ihmal edilmesi ilerideciddi psikolojik s›k›nt› ve bozukluklara yol aça-bilir. Çocuk istismar› hakk›nda elde edilen oran-sal rakamlar›n hiçbir zaman gerçe¤i yans›tmad›¤›bilinmektedir. Özellikle cinsel istismar›n y›llarcagizli kald›¤› bilinmektedir. Cinsel istismar vakala-r› yarg›ya yans›d›¤›nda ço¤u zaman ma¤durlar›ntekrar travma yaflamalar› olas›d›r. Gerek çocukla-r›n ifadelerinin al›nmas›n›n özel teknikler gerek-tirmesi, ve genel olarak istismar ma¤durununtravmatize olmufl olmas›ndan dolay› bu konudagörüflme özel e¤itimli psikologlar taraf›ndan ger-çeklefltirilmelidir. Adli psikolojinin bir di¤er temel alan› suç iflle-yen bireylerin sa¤alt›m›d›r. Bir ülkede cezalar›ndüzenlenmesi ile suçun nedenleri ve cezan›namaçlar›na dair benimsenen görüfller aras›ndayak›n iliflki bulunmaktad›r. E¤er kiflilerin sahipolduklar› biliflsel, davran›flsal, duygusal, sosyal,e¤itimsel bir tak›m eksiklikler neticesinde suçayöneldiklerine inan›l›yorsa ceza infaz kurumlar›-n› “e¤itim ve rehabilitasyon” amaçl› düzenlemeköncelikli hale gelebilir. Bu yaklafl›ma göre, sos-yal ve yasal s›n›rlar›n d›fl›na ç›kan bireyler yaka-land›klar›nda ve kendilerine hapis cezas› verildi-¤inde, hükümleri süresince geçen zaman tekrarsuç ifllememeleri ve toplumla daha baflar›l› bi-çimde entegre olmalar› amac›yla de¤erlendiril-melidir. Ülkemizde de cezaevlerinde hükümlü-lerin biliflsel ve davran›flsal de¤iflim göstermele-ri amac›yla çeflitli grup çal›flmalar›, rehabilitas-yon amaçl› psikososyal destek programlar› uy-gulanmaktad›r. Ceza infaz kurumlar›nda görevlipsikologlar›n yürüttü¤ü psikososyal destek prog-ramlar›n›n tekrar suç iflleme oranlar›n› azaltma-da ciddi etkisi oldu¤unu gösteren pek çok çal›fl-ma bulunmaktad›r.


Türkiye’de adli alanda görev yapan psikologla-

r›n temel çal›flma alanlar› hakk›nda de¤erlen-

dirme yapmak.

Aile mahkemeleri kadrosunda sosyal çal›flmac›

olarak görev yapan psikologlar davaya haz›rl›kaflamas›nda veya dava sürmekte iken hâkimingerekli gördü¤ü durumlarda, aile birli¤ini tehditeden anlaflmazl›¤›n sulh yoluyla çözülüp çözüle-meyece¤ine, ihtilaf durumunda çocu¤un velaye-tinin ne flekilde düzenlenece¤ine, çocu¤un psi-ko-sosyal geliflimine en uygun çözümlere dairkanaatini, uzman görüflü olarak mahkemenintakdirine sunar. On sekiz yafl›ndan küçüklerinyarg›lanmas›nda yetkili olan çocuk mahkemele-

rinde uzman sosyal çal›flmac› olarak görev ya-pan psikologlar, suça sürüklenen çocu¤un savc›taraf›ndan ifadesinin al›nmas›nda gerekli durum-larda haz›r bulunurlar. Duruflma öncesinde ço-cu¤u sürece haz›rlarlar. Duruflma esnas›nda yinemahkemede bulunmalar› mümkündür. Hakk›n-da koruma karar› al›nacak, ma¤dur çocuklar›nduruflmalara haz›rlanmas›nda da bu uzmanlargörev yaparlar. Çocuk Mahkemesi uzman› ola-rak psikologun en önemli görevi cezan›n süresikadar, infaz fleklini de etkileyecek önemde birbelge olan Sosyal ‹nceleme Raporunu haz›rla-makt›r. Hâkim taraf›ndan, yarg›lanan kifliye ha-pis cezalar›na alternatif yapt›r›m olan denetimliserbestlik veya gözetim karar› verilmesi duru-munda Denetimli Serbestlik ve Koruma Kurulla-

r›nda uzman sosyal çal›flmac› olarak görev ya-pan psikologlar, yetiflkin ve gençlerin suça yö-nelme nedenlerini inceleyerek tekrar suç iflleme-meleri için kifliye özel programlar olufltururlar.Bu programlar içine mesleki e¤itim, uyuflturucuve alkol ba¤›ml›l›¤› tedavisi, psikososyal rehabi-litasyon gibi çeflitli müdahaleler dahil edilebilir.Program›n uygulanmas›nda kamu ve özel kuru-lufllardan ve sivil toplum örgütlerinden destekal›nabilir. Gözetim delegesi veya denetimli ser-bestlik memuru olarak görev yapan psikolog sözkonusu program› oluflturur, program›n gidiflat›n›izler ve raporlar. Ceza infaz kurumlar›n›n psi-kososyal servislerinde görevli psikologlar›n bafl-l›ca görevleri, personel ve tutuklular ile hüküm-lülerle bireysel psikolojik dan›flma görüflmeleriyapmak, rehabilitasyon ve e¤itim amaçl› grup ça-l›flmalar› düzenlemek, tahliye öncesi mahkumla-r› d›flar›daki yaflama haz›rlama amaçl› çal›flmalar

yürütmektir. Resmi bilirkiflilik kurumu olarak gö-rev yapan Adli T›p Kurumu bünyesinde çeflitliihtisas kurullar› bulunmaktad›r. Ruh sa¤l›¤› veyafl küçüklü¤üne iliflkin konulardaki ihtisas ku-rullar›nda görevli psikologlar, ba¤l› bulunduklar›kurul üyeleriyle birlikte kendilerinden istenende¤erlendirmeleri yapar, kurula sevk edilen sa-n›k veya ma¤durlara çeflitli ölçme-de¤erlendirmearaçlar› uygularlar. Emniyet ve Jandarma Teflki-

latlar› bünyelerinde suça sürüklenen çocuklariçin özel düzenlenmifl çocuk flubeleri bulunmak-tad›r. Çocuklar›n ifadelerinin al›nmas›nda bu flu-belerde görev yapan psikologlar görevlidir.

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi adli psikolojinin kapsam›nagirebilecek bir konu de¤ildir?

a. Suç ma¤durlar› hakk›nda çal›flmalar yapmakb. Suç iflleyen kiflilerin özelliklerini incelemekc. Gençlere suçtan uzak durmalar› yönünde telkin-

lerde bulunmakd. Polise suç soruflturmas›nda yard›mc› olmake. Suça yönelen kiflilere çeflitli testler uygulamak

2. Afla¤›dakilerden hangisi suçu aç›klamaya yönelikmakrodüzey kuramlara örnek say›labilir?

a. Toplumda imtiyazlara sadece belli kesimlerinulaflabildi¤i inanc› toplumun dezavantajl› kesim-lerine mensup kiflilerin yasad›fl› yollara sapmas›-na neden olur.

b. Ailelerde agresif davran›fllar soyaçekimle aktar›l›r.c. Suça yönelen kiflilerin zihinsel ve e¤itimsel ye-

tersizliklerinden söz edilebilir. d. Ebeveynle iliflkide yaflanan kopukluklar ve uy-

gun ba¤lanma iliflkisi kuramamak sonucunda bi-reyler suça yönelirler.

e. Toplumda kabul gören, hayranl›k duyulan ünlükiflilerin uyuflturucu kullanmalar› onlar› modelalan gençlerin de uyuflturucu maddelere ilgisiniartt›rabilir.

3. Pavlov’un klasik flartlanma kuram›na göre çocukla-r›n suç davran›fl›ndan sak›nmay› ö¤renmeleri için:

a. Ebeveynler çocu¤un do¤ru ve yanl›fl› ay›rt edebi-lece¤i yafla kadar çocu¤a ceza vermemelidirler.

b. Ebeveynler çocu¤un uygunsuz davran›fl›naolumsuz tepki göstermelidirler.

c. Egolar› güçlenmelidir. d. Suçun kabul gördü¤ü çevrelerden uzak tutulma-

lar› gerekir.e. Her istekleri yerine getirilmemelidir.

4. Operant flartlanma kuram›na göre bir gencin çevre-deki dükkanlardan küçük çapta h›rs›zl›k yapmaya de-vam etmesinde afla¤›dakilerden hangisi pozitif pekifltir-me fleklinde etkili olmufl olabilir?

a. Çevrede güvenlik kameralar›n›n bulunmamas›ve yakalanmayaca¤›na inanmas›

b. ‹stedi¤i yiyecekleri sat›n alacak paras›n›n olmamas›c. Ailesinde bu tip davran›fllar›n s›k görülmesid. Küçükken kafa yaralanmas› yaflam›fl olmas› ve

davran›fllar›n› denetleyememesie. “H›rs›zl›k maceralar›”n› arkadafl çevresinde anla-

t›nca cesaretiyle övgü toplamas›

5. Eysenck’e göre, afla¤›dakilerden hangisi kiflili¤in birboyutu de¤ildir?

a. Nevrotisizmb. Uyumlulukc. D›fladönüklük-içedönüklükd. Psikotisizme. Duygusal dengelilik-dengesizlik

6. Afla¤›dakilerden hangi kiflilik özelli¤ine sahip bir ki-fli Eysenck’e göre klasik flartlanma yoluyla kurallar› ö¤-renmek için daha fazla tekrara ihtiyaç duyar?

a. D›fladönüklükb. ‹çedönüklükc. Duygusal dengesizlikd. Duygusal dengelilike. Psikotisizm

7. Psikiyatrik bozukluklar ve suç iliflkisi için afla¤›daki-lerden hangisi söylenebilir?

a. Ak›l hastalar› toplum için tehlike oluflturmaktad›r. b. Ak›l hastalar› suç ma¤duru olmak yönünden risk

alt›ndad›rlar.c. Uyuflturucu ba¤›ml›lar›n›n ceza ehliyetleri yoktur.d. Antisosyal kiflilik bozuklu¤una sahip kiflilerin

ceza ehliyeti yoktur.e. Zeka engelli olmak ceza ehliyetinin ortadan

kalkmas› için bir neden de¤ildir.

8. Suça sürüklenen gençlerle ilgili afla¤›dakilerden han-gisi söylenemez?

a. Gençlerin baz›lar› küçük yaflta suça yönelir veyaflam boyu suç davran›fllar›n› sürdürürler

b. Baz› gençlerin suç davran›fl›na yönelmeleri sa-dece ergenlik dönemiyle k›s›tl›d›r.

c. Suça sürüklenen gençlerde düflük zeka ve dü-flük okul baflar›s›na rastlan›r.

d. Suç davran›fl› aileden kaynakland›¤›ndan bugençler hakk›nda devlet koruma karar› almal›d›r.

e. Suça sürüklenen gençlerle ilgili risk faktörlerininbelirlenmesi önleme çal›flmalar› için önemlidir.



9. Afla¤›dakilerden hangisi çocuk istismar› davran›fllar›-na bir örnek olabilir?

a. Fiziksel fliddet; örne¤in, kaba dayakb. Duygusal fliddet; örne¤in, afla¤›lamac. Ekonomik fliddet: çocu¤un çal›flmas›n› ve ev

ekonomisine katk›da bulunmas›n› engellemek d. Cinsel istismar, örne¤in, çocu¤a dokunma içe-

ren cinsel yaklafl›mlarda bulunmak e. ‹hmal, örne¤in, çocu¤un beslenme ihtiyaçlar›n›

karfl›lamamak

10. Afla¤›dakilerden hangisi çocuk mahkemesinde gö-revli bir adli psikologun görevlerinden de¤ildir?

a. Çocu¤un suça sürüklenme nedenlerin belirlemekb. Çocu¤a çeflitli testler uygulamakc. Çocu¤un aile üyeleriyle görüflmeler yapmakd. Çocu¤un tekrar suça yönelmemesi için al›nmas›

gereken önlemleri belirlemeke. Suça sürüklenen çocu¤a psikolojik tedavi hiz-

meti sunmak

Genlerimiz Suç ‹flle-

me E¤ilimi Üzerinde

Ne Kadar Etkili?

Suç ifllemenin arkas›n-da yatan biyolojik ne-denleri inceleyenlerhiçbir sonuca ulaflama-d›¤› için kriminologlargenetik faktörleri gözard› edip toplumsal ne-

denlere odakland›. Fakat art›k insan›n gen haritas› ç›-kart›ld›¤› için, kriminologlar ihtiyatl› bir biçimde bualana geri dönüyor. Küçük bir grup uzman genlerinsuç iflleme riskini nas›l art›rd›¤›n› ve suça e¤iliminkal›tsal olup olmad›¤›n› araflt›r›yor. Kuzey Carolina,Durham’daki Duke Üniversitesi’nden davran›fl bilim-ci Terri E. Moffitt, “Günümüzde en iddial› suç ve flid-det teorileri, toplumsal ve biyolojik faktörleri birleflti-riyor” diyor. Araflt›rmac›lar genlerin suç ifllemede ro-lü oldu¤unu gösteren en az 100 çal›flma oldu¤unutahmin ediyor. Haziran ay›nda Stockholm Kriminolo-ji Ödülü’nü kazanan Ulusal Adalet Enstitüsü’nün Di-rektörü John H. Laub, “Araflt›rma metotlar›ndaki iler-lemeler genifl kapsaml› gen çal›flmalar›n›n yap›lmas›-n› sa¤l›yor” diyor. Buna karfl›n o ve di¤erleri kiflininyaflad›¤› çevrenin genleri flekillendirerek fliddet gü-dülerini bast›rabildi¤ini ya da tetikleyebildi¤ini vur-guluyor. Bu konu cevaplanmas› son derece zor olanetik ve siyasi sorular› gündeme getiriyor. Genetik e¤i-lim ceza hükmünü etkilemeli mi? Suçlular›n her biri-ne kifliye özgü rehabilitasyon program› haz›rlamakiçin genetik testlerden yararlan›labilir mi? Biyolojikolarak suça e¤ilimli olan yetiflkinler ya da çocuklartespit edilmeli mi? Bu alanda çal›flan herkes bir “suçgeni” olmad›¤›n› kabul ediyor. Araflt›rmac›lar›n as›larad›¤› fley, daha büyük suçlara yol açabilecek sald›r-ganl›k ve anti-sosyal davran›fllarla ba¤lant›l› kal›tsalkiflilik özellikleri. “The Better Angels of Our Nature” isimli kitab› ya-k›nda piyasaya ç›kacak olan Harvard Üniversite-si’nden Psikoloji Profesörü Steven Pinker, insanlar›nart›k fliddete daha az e¤ilim gösterdi¤ini öne sürüyorve genetik ve suç aras›ndaki iliflkiyi anlamak için in-san do¤as›ndan bafllamak ve sonra belli bir kifliliközelli¤inin ortaya ç›k›p kaybolmas›na neyin yol açt›-¤›n› sorgulamak gerekti¤ini söylüyor. “Bu John ve


“


Bill’in birbirlerinden nas›l ayr›ld›klar›na dair de¤il,her erke¤in nas›l ayn› olduklar›na dair bir iddia” di-yor. fiiddetin geneti¤ini anlamak, çevrenin hangi yö-

nüne göz atmam›z ge-rekti¤ini gösterebilir.Pinker kifliyi suça götü-ren en büyük risk fak-törlerinden birine de¤i-niyor: Bekâr kalmak.Bu ba¤lant›y› Laub veStockholm Ödülü’neortak olan Harvard sos-yologu Robert J. Samp-

son ortaya ç›kard›. Pinker’a göre evlilik erkeklerinenerjilerini di¤er erkeklerle rekabet etmek yerine ai-lelerine harcamalar›n› sa¤layan bir anahtar görevi gö-rebiliyor. Florida Devlet Üniversitesi’nden Kevin Bea-ver, kiflinin sald›rgan davran›fllar›n›n yüzde 50’sininçevreye ba¤l› olarak aktifleflen yüz hatta binlerce gen-den etkilendi¤ini söylüyor. ‹kizleri ve kardeflleri in-celeyen Beaver, flafl›rt›c› bir sonuçla karfl›laflt›: Riskfaktörlerine maruz kalmayan erkek çocuklar›nda gen-ler fliddet içeren davran›fllarda hiçbir rol oynam›yor-du. Pozitif bir yetiflme ortam› sald›rgan davran›fllaraneden olan genlerin aktifleflmesini engellemiflti. An-cak sekiz ya da daha fazla risk faktörüne maruz olanerkek çocuklar›nda, fliddet davran›fllar›n›n yüzde80’inin ard›nda genler yat›yordu. Yeni araflt›rmalarsuç vakalar›nda sürekli olarak bahsi geçen “umursa-mazl›k” ve “empati yoksunlu¤u” gibi kiflilik özellikle-rine odaklan›yor. Di¤er kiflilik özellikleri gibi bunla-r›n da çevresel ve genetik bileflenleri oldu¤una inan›-l›yor. 1972 y›l›nda Yeni Zelanda’da da do¤an bin be-be¤in incelendi¤i bir araflt›rmada, Moffitt ve meslek-tafllar› flu sonuca vard›: 3 yafl›ndaki bir çocuk ne ka-dar az otokontrol sergilerse, 30 sene sonra suç iflle-me ihtimali o kadar yüksek. Fakat genetik e¤ilim ki-flinin kaderi olmak zorunda de¤il. Moffitt, “Bir özelli-¤in kal›tsal oldu¤unu bilmek, çevre de¤iflikli¤inin du-rumu düzeltip düzeltmeyece¤i hakk›nda bize hiçbiripucu vermez” diye yazd›. Kriminologlar ve sosyo-loglar suça e¤ilimi geneti¤e ba¤lama konusunda psi-kologlara k›yasla daha çekingen. Fakat yeni araflt›rmalar, belli bafll› kriminoloji platform-lar›n›n d›fl›nda da kendini gösterdi. Örne¤in Beaver fiu-bat ay›nda Biological Psychiatry (Biyolojik Psikiyatri)dergisinde yay›nlad›¤› makale, biyolojik ebeveynlerisuç iflleyen evlatl›k çocuklar›n “tutuklanma, flartl› tahli-ye edilme, hapse at›lma ve birden fazla göz alt›na al›n-

ma ihtimallerinin” biyolojik ebeveynleri suça kar›flma-yanlara k›yasla çok daha yüksek oldu¤u sonucuna va-r›yor. Sampson, “Sosyolojinin genetik araflt›rmalardankorkmas›n› gerektirecek bir neden yok. Genetik araflt›r-malar ne kadar derinleflirse, sosyal faktörlerin öneminio kadar fazla gösterir” diyor.

Kaynak: Sabah, 18/05/2012http://www.sabah.com.tr/NewYorkTimes/2011/07/04/genlerimiz-suc-isleme-egilimi-uzerinde-ne-ka-dar-etkili

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Adli Psikologun Rolleri” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suçu Aç›klayan Kuramlar”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ö¤renme Kuramlar› ve Suç”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ö¤renme Kuramlar› ve Suç”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hans Eysenck’in Suç Kura-

m›: Biyo-psiko-sosyal Yaklafl›m” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hans Eysenck’in Suç Kura-m›: Biyo-psiko-sosyal Yaklafl›m” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ruh Sa¤l›¤› ve Suç iliflkisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suça Sürüklenen Gençler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aile içi fiiddet ve Çocuk ‹s-tismar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Adli Alanda Gö-rev Yapan Psikologlar›n Temel Çal›flma Alanla-r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

”


S›ra Sizde 1

Alg› ve hat›rlamaya dair haf›za üzerine yürütülen arafl-t›rmalardan elde edilen bilgiler, görgü tan›klar›n›n ifa-delerinin en do¤ru ve en güvenilir biçimde al›nmas›ndakullan›labilir.

S›ra Sizde 2

‹kizlerin ayn› genetik yap›ya sahip olduklar› bilgisindenhareketle kardefllerin birisinde görülen bir özelli¤in öte-ki kardeflte de ortaya ç›kma oran›, söz konusu özelli¤inkal›t›mla aktar›lan yüzdesini gösterir. Örne¤in baz› mizaçözellikleri ile agresif davran›fl›n bu flekilde aktar›m› sözkonusudur. Ayr›ca do¤umdan itibaren ayr›lm›fl ve ayr›ortamlarda yetifltirilmifl ikizlerin ne kadar benzer özellik-ler gösterip göstermedi¤i de söz konusu özelli¤in ne ka-dar›n›n genetik yap›ya, ne kadar›n›n ise yetifltirilme ko-flullar›na ba¤l› oldu¤u hakk›nda bilgi vermektedir. Anti-sosyal davran›fllar›n birbirilerinden ayr› yetifltirilen ikiz-lerde de s›kl›kla görülüyor olmas› kuvvetli genetik etki-ye iflaret etse de yetifltirme koflullar›n›n etkisini de önem-lidir. E¤er antisosyal e¤ilimler tafl›yan bir çocuk disiplininçok gevflek oldu¤u, s›n›rlar›n net olmad›¤›, kural konma-yan bir ortamda yetiflirse genetik potansiyeliyle uyumluolarak antisosyal kiflilik özellikleri gösterecektir.

S›ra Sizde 3

Bandura’n›n sosyal ö¤renme kuram›na göre h›rs›zl›kyapan birisinin kazançl› ç›kt›¤›n› ve bir kayba u¤rama-d›¤›n› gözlemleyen bir kifli, gözledi¤i kiflinin statüsünede ba¤l› olarak model alma yoluyla h›rs›zl›k davran›fl›-na yönelebilir. Operant flartlanma kuram›na göre ise ki-fli e¤er h›rs›zl›k kapsam›na girecek bir davran›fl göster-di¤inde bu davran›fl› sonucunda herhangi bir zarara u¤-ramazsa (ceza yoksa) maddi veya manevi bir kazanc›olursa (pozitif pekifltirme) veya h›rs›zl›k sonucu yoksul-luk vb. bir s›k›nt›s›ndan kurtuluyorsa (negatif pekifltir-me) söz konusu davran›fl› büyük olas›l›kla tekrar ede-cektir. Suç davran›fl› Bandura’ya göre model alma yo-luyla edinilebilir, Skinner’a göre ise do¤rudan yaflan›lanödül ve cezalara göre suç davran›fllar› ö¤renilir.

S›ra Sizde 4

On sekiz yafl›ndan küçük bir çocu¤a kendisine bakmaklayükümlü, çocu¤un üzerinde otorite sahibi kifli veya kiflilertaraf›ndan fiziksel, cinsel ve duygusal kötü muameledebulunulmas› ile sa¤l›k, e¤itim, beslenme, bar›nma ihtiyaç-lar›n›n ihmal edilmesi çocuk istismar› kapsam›na girer.

Adalet Bakanl›¤›. (2012). Ceza ve Tevkifevleri GenelMüdürlü¤ü, Ceza infaz kurumlar›nda bulunan ço-cuklara iliflkin istatistikler, http://www.cte.ada-let.gov.tr/, 17/05/2012.

Akdafl-Atamer, T.A (2005). Çocuk ‹stismar› Tarama An-

keti: Gelifltirme, Geçerlik ve Güvenirlik Çal›flmas›.

Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, ‹.Ü. Adli T›p Enstitü-sü: ‹stanbul.

Akdas,A. ve Oral, G. (2006). Akademik Bir Disiplin veUygulama Alan› Olarak Adli Psikoloji. Türk Psikolo-

ji Yaz›lar, 9 (17), 71-90. APA. (2102), Division 41-Law and Psychology,

http://www.ap-ls.org/, 05/05/2012.Atamer, A. ve Oral, G. (2004), “Psikolojik kuramlar ve

agresyon üzerine bir derleme”, Adli Psikiyatri Der-

gisi, 1(1), 23-36.Atamer, T.A. ve Oral, G. (2005). Cezaevlerinde Rehabi-

litasyon Programlar›. (E. Gürsoy-Naskali, H.E. Al-tun, Ed.) Hapishane Kitab›, ‹stanbul: Kitabevi

Bandura, A., Ross, D., ve Ross, S.A. (1961). See aggres-sion do aggression: transmission of aggression thro-ugh imitation of aggressive models. Journal of Ab-

normal and Social Psychology, 63, 575-582.Bartol, C.R. ve Bartol, A.M. (2008). Criminal Behavior:

A Psychosocial Approach (8th Ed.). NJ: Pearson/Prentice Hall

Bee, H. ve Boyd, D. (2007) The Developing Child, (11thEd), Pearson / Allyn & Bacon.

Cloninger, S. (2005). Theories of Personality: Unders-

tanding Persons (4th Ed.), Pearson Pub.EFPA. (2012). Forensic Psychology Task Force,

http://www.efpa.eu/ethics/efpa-guidelines,05/05/2012.

Farrington, D.P. (1995). The psychology of crime: influ-ences and constraints on offending. R.Bull ve D.Car-son (Ed.), Handbook of Psychology in Legal Con-

texts, Chicester: Wiley.Harrower, J. (2003). Applying Psychology to Crime, Lon-

don: Hodder & Stoughton. Hollin, C. (2002). Psychology and Crime: An Introduc-

tion to Criminological Psychology, NY: Routledge.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


‹çli-fiahin, T. (2009). Çocuk, Suç ve Sokak: Sokakta Yafla-

yan, Suç ‹flleyen ve Suça Maruz Kalan Çocuklar. Bafl-bakanl›k Aile ve Sosyal Araflt›rmalar Genel Müdürlü-¤ü, Genel Yay›n No: 142, Yay›n Serisi: Araflt›rma Seri-si, http://www.athgm.gov.tr/upload/mce/eskisite/fi-les/kutuphane_58_Cocuk_suc_ve_sokak.pdf,17/05/2012.

Kagan, J. (2005). Temperament, Encyclopedia on Early

Child Development, http://www.enfant-encyclope-die.com/documents/KaganANGxp.pdf, adresinden15/05/2012 tarihinde al›nm›flt›r.

Lindesay, J. (1997). Phobic disorders and fear of crimein elderly. Aging Ment Health, 1(1), 81-85.

Moffitt, T.E.(1993), Neuropsychology of conduct disor-der. Development and Psychopathology, 5, 135-151.

Moffitt, T.E. (2005), The new look of behavioral gene-tics in developmental psychopathology: gene-envi-ronment interplay in antisocial behaviors. Psycholo-

gical Bulletin, 131, 533-534.Olson, S.L., Sameroff, A.J., Kerr, D.C.R., Lopez, N.L. ve

Wellman, H.M. (2005), Developmental foundationsof externalizing problems in young children: the ro-le of effortful control. Development and Psychopat-

hology, 17, 25-45.Polat, O. (1997). Vurursan K›r›l›r, ‹stanbul: Analiz Ya-

y›nlar›.WHO (1999), http://www.who.int/violence_injury_pre-

vention/violence/neglect/en/print.html, 06.04.2005.Yoshikawa, H. (1995). Long-term effects of early child-

hood programs on social outcomes and delinqu-ency. The Future of Children, 5(3), 51-75.

Documents

Psikolojiye Giriş