1

2

PUSHTETI TATIMOR2

KAPITULLI IPOLITIKAT FISKALE DHE QEVERISJA1. Qeveria kundër Mashtrimit Fiskal2. Tatimet: A ka ardhur momenti i “dorës së forte”?3. A mundet harmonizimi i tatimeve të ndihmojë zhvillimin ekonomik?4. Drejt një ekonomie me taksa të ulta5. Reformimi fiskal shumëplanësh6. Pershtatshmeria fiskale, koha dhe integrimi7. Tatimi mbi të ardhurat e individëve dhe mbi investimet8. Mbrojtja shoqërore: Si mund të funksionojë më mirë?9. Amnisti Fiskale, kur ?KAPITULLI IIADMINISTRIMI FISKAL DHE PUBLIK

1. TVSH‐ja: Sa e thjeshtë, e lirë për tu mbledhur2. Paralele dhe analiza të mbledhjes së tatimit mbi pasurine nga pushteti qendror dhe ai vendor3. Tre kolonat e skemës së sigurimeve dhe pensioneve4. Vëmendje! Sistemi i menaxhimit të informacionit (SMI)në administratën publike5. Dividenti: Problemet e administrimit të tij6. Roli i tatimeve në këndvështrimin ë të drejtës së autorit7. 13 taksat lokale dhe funksionimi i tyre8. Përmirësimi i shkëmbimit të informacionit dhe përvojave administrativo‐ligjore për qëllime tatimoreKAPITULLI IIIEKONOMIA DHE FISKALITETI

1. Sistemi aktual tatimor, neutraliteti i të ardhurave dhe Individi2. Pasojat sociale nga ndryshimet në TVSH3. Rreziqet nga ndryshimet në skemën e pensioneve4. Efektet ekonomike nga pavarësia e gjyqësorit dhe Gjykata Fiskale5. 4 “Stinët” e kostos së qeverisjes6. Projektet tatimoire dhe efekte mbi tregtinë7. Cmimet e apartamenteve dhe pronarët e truallit8. Përmasat e qeverisë dhe performanca ekonomike

3

KAPITULLI IVÇËSHTJET FISKALE DHE SHOQËRIA1. Si e menaxhojnë barrën fiskale taksapaguesit në Shqipëri?2. Tre hipoteza per korrupsionin dhe tatimpaguesit3. Tatimet dhe tatimpaguesit e vegjel: Ku qëndron problemi?4. A e kuptojnë sipërmarrësit shqiptarë ekonominë?5. Lufta e nisur ndaj korrupsionizmit6. Multinacionalet ‐ Investimet e Huaja Direkte– Rrisqet7. Matni temperaturën fiskale të biznesit tuaj8. Leasing...në të vërtetë qeradhënieKAPITULLI VÇËSHTJET EKONOMIKO ­ SHOQËRORE

1. Transformimet shqiptare në këndvështrimin perspektiv2. Korrupsioni dhe tatimpaguesit e pandershëm3. Pushteti i dollarit të “zi”4. Dollari: A po e “lëndon” Euron?5. Amerika: Mbledhëse e taksave europiane?6. Piramidat financiare informatike7. 5S‐të e punës dhe jetës së Japonezëve8. Shqipëria ballkanike europiane9. Mafia, Terrorizmi dhe Krimi i organizuar10. PetroDollar apo Petro€uro?11. Nafta: dhe sa kohë na mbetet?12. Zilia e EuropësKAPITULLI VIPAMJE NGA BOTA TATIMORE1. Sistemi i tatimeve dhe taksave në Shqipëri2. Tatimet dhe taksat vendore3. Marrëveshjet e taksimit të dyfishtë.4. Intervistë me një tatimor të rikthyer në administratë5. Mashtrimet në TVSH6. Historia e tatimeve

4

KAPITULLI I

QEVERIA KUNDËR MASHTRIMIT FISKALKur njerezit u bejne bisht taksave, ata minojne jo vetem stabilitetin e financave publike,por dhe themelet e sistemit fiskal duke rritur barren fiskale per pjesen tjeter tenjerezve. Nisur nga objektivat per nje sistem tatimor te ndershem dhe modern, qe dote thote inkurajim per fronte pune dhe kursime, qe do te thote me tej te ardhura me temedha per shtetin per t’i perdorur per zgjidhjen e kerkesave te njerezve per sherbime.Kjo ne radhe te pare do te thote lufte ndaj mashtrimit fiskal. Zgjedhjet e menyrave dheformave se ç’fare taton dhe si i taton qeveria bizneset jane sinjale te qarta rrethaktiviteteve qe mendon t’i inkurajoje ose jo.Vitet e fundit, qeveria ka miratuar plane strategjike per zgjidhjen e problemitgangrenizues, bazuar ne vleresime te kujdesshme te natyres dhe madhesise semashtrimit dhe evazionit fiskal, vendosjes se objektivave te qarta per zgjidhjen e tij,duke identifikuar masat operacionale te pershtatshme per keto objektiva dhemonitorimit te shperndarjes se detyrave dhe rezultateve te arritura.Elementet kriminale, përgjegjës per mashtrime dhe kontrabande si dhe ata qeorganizojne shitjet e tyre ne tregun e brendshem jane te perfshire ne vjedhjen e teardhurave qe nevojiten per sherbimet publike qe ben qeveria.Megjithate, mashtrimet fiskale jane shkaterruese te ketyre politikave. Nuk ka dyshimqe mashtrimet fiskale krijojne fitime te konsiderueshme qe perdoren per te ushqyerkrimin e organizuar dhe krijimin e rrjeteve te tjera kriminale ne kundervenie teshtetit. Gjithashtu, shitja e mallrave te ndaluar ose kontrabande ndalon sefunksionuari konkurencen e ndershme ne treg duke deformuar ne pergjithesikerkesen dhe oferten dhe duke stimuluar ne fund te fundit perdorim te ketyremallrave, jashte skemave ligjore, ne dem te shendetit dhe interesit te shoqerise.Nderkohe, ne luften ndaj kontrabandes dhe mashtrimit fiskal keto objektiva duhet tejene te mbeshtetura ne praktika te suksesshme te meparshme apo te perdorura ngafqinjet tane, si dhe ne strategji qe i kerkon vete koha e tanishme.Mashtrimi fiskal me naftënPjesa me e madhe e mashtrimit fiskal te naftes vjen si nga kontigjenti i kontrabandes,po ashtu dhe nga mosraportimi i gjithe shitjeve qe kryejne subjektet e regjistruar.Nderkohe nje mashtrim me i fshehur eshte loja e piste midis cmimit dhe cilesise e ketijmalli. Shitja me cmim me te larte e nje cilesie me te ulet apo abuzimi me emrin emarkave te njohura boterore eshte nje mashtrim qe ka ne baze te tij personalitetin edhe emrin e biznesit dhe biznesmeneve. Humbja e perafert ne buxhetin e shtetit ngamashtrimet fiskale ne nafte mund te llogariten ne rreth 2 miliard leke ne vit.Shteti e njeh kete fenomen dhe ka ndermarre masat e tij. Megjithese kohet e fundit kurcmimi mbareboteror i saj eshte rritur tek ne kjo shoqerohet me rritjen e

5

spekullimeve dhe cmimit te rritur, qe ecen ne perpjestim te drejte me normen efitimit qe eshte elementi me stabel ne bizneset tona, pavaresisht se c’fare ndodh.Strategjia antimashtrimNje risi ne vendosjen e raporteve te drejta midis shtetit dhe biznesit ne praktikenshqiptare do te ishte venia ne jete e strategjise per luftimin e organizuar tekontabandes dhe mashtrimit ne mallrat e forta te akcizes (Cigaret, Alkoolet dhe Nafta).Kete perpjekje une e shikoj te zberthyer ne gjashte komponente:1. Matja e madhesise se problemit. Matja e aktivitetit te paligjshem eshte e veshtire,por jo e pamundur. Ajo qe duhet bere eshte se mund te angazhohen agjensiqeveritare ose organizma e shoqata studimore joqeveritare. Metodologjia e perdorurdo te mund te bazohej ne vleresimin e te ardhurave te humbura nga mashtrimi dheshmangia nepermjet “analizes se mashtrimit”. Pergjithesisht nje metodologji e tilleperfshin:­ vleresimin e qarkullimit te tregut ne total;­ minus shumen e taksave te paguara ne dogane dhe tatime;­ minus shumen e blerjeve te bera peraferisht nga njerezit neper dutty free shop dhejashte vendit;­ pjesa e mbetur eshte tregu i paligjshem me efektet e veta negative ne buxhet.Me hollesishem per kete moment analize mund te shfrytezojme literaturen dherastet praktike te vendeve te ngjashem me ne rreth temes per matjen indirekte temashtrimeve dhe shmangieve fiskale.2. Analizimi i problemit. Problemi ne fjale ka nevoje te studiohet sipas natyresekonomike duke perdorur investigime dhe kontrolle inteligjente. Harmonizimi sa memire i strategjise me taktiken e perdorur eshte thelbi i luftes ndaj mashtrimit fiskal.Duhet kuptuar dhe patur parasysh mire natyra e mashtrimit dhe tendenca ezhvillimit te tij perpara se te ndermerret veprimi operacional ne pergjigje temashtrimit.3. Veprimet operacionale. Keto veprime kane nje lidhje te ngushte me analizen enatyren e mashtrimit. Nese nuk hartohen plane me detyra operacionale te qarta persecilin pjesmarres, por dhe afate zbatimi konkrete; nese nuk bashkerendohen meinstitucionet e tjera qeveritare dhe joqeveritare; nese nuk mbahet nje qendrim iashper ndaj atyre qe nuk zbatojne detyrat perkatese ne operacionin e ndermarre,atehere do te rezultonin efekte negative si ne buxhet dhe ne opinionin publik.4. Realizimi i te ardhurave. Nese nuk do te kryejme nje vleresim dhe matje te sakte temadhesise se mashtrimit sipas zinxhirit te qarkullimit te mallrave kontrabande, nukdo te arrihet dot te realizohen operacione te suksesshme per te ushtruar presionindhe mbi te gjitha te ardhurat e pritshme. Operacioni ndaj kesaj lufte duhet te ndahetne etapa dhe me targete te arritshem ne pjesen me derrmuese te tyre. Efektifinanciar i tij duhet te dale i qarte per cdo etape, persa i perket gjithashtutransparences per opinonin publik.

6

5. Kontrolle te forta. Mashtruesit dhe kontrabandistet shpetojne pikerisht neper hallkate dobeta te zinxhirit te kontrolleve te keqorgaizuara dhe keqdrejtuara. Kontrollet qekryhen ne rastet qe themi duhet te jene te vecante, sa me konspirative dhe tekoordinuar. Kjo eshte pikerisht dhe cilesia kryesore e tyre. Ato duhet te dallohen ngate tjeret pikerisht per nje organizim te ndryshem nga rutina, me detyra te qarta persecilin pjestar, me burime informative te besueshem. Ne rastet e kontrolleve te fortaduhet te perdoren metodologji qe kundershtari nuk i ka provuar me pare dhe qe japinefekte te pakundershtueshme. Nderkohe eshte kohezgjatja e tyre nje pike qe duhetpatur ne konsiderate nga organizatoret. Sa me i shpejte dhe rezultativ me befasine emomenteve te para, aq me i pakundershtueshem do te jete nga kundershtari.6. Monitorimi i detyrave dhe konkludimi. Detyrat e dhena duhet te monitorohen nemomente dhe etapa te caktuara te zbatimit te tyre nga efektivat pjesemarrese. Nesedo te kishim mangesi ne kete aspekt, strategjia do te rezultonte e manget dhe do tekishte efekt ne rezultatin e operacionit ndaj mashtrimeve fiskale. Kontrolli mesaktesi dhe matja e zbatimit te detyrave nga ana tjeter do te ndikonte ne cilesine epunes te secilit pjestar te operacionit antimashtrim.Efekti i luftës antimashtrim në biznes dhe në opinionin publikNe perpjekjet e administratoreve publike per te luftuar mashtrimin dhe shmangienfiskale, nje rrezik eshte dhe prishja e balances se kontrolleve efektive per ruajtjen enivelit te te ardhurave si dhe dyshimi per garantim te rritjes se barres fiskale dhemoslenies se hapesires normale per biznesin e ndershem. Ne fillim te viteve ‘90mashtrimi dhe kontrabanda nisen ne menyre te paorganizuar, por nje dekade me paskalimi ilegalisht ne pikat kufitare dhe tregtimi informal i tyre eshte i mireorganizuardhe mbeshtetur mbi strategji dhe treg te organizuar dhe drejt konsolidimitstrukturor te tij. Nderkohe, masat e qeverive per te luftuar kete treg informal janembeshtetur mbi deshira te mira dhe organizime qe nuk kane mundur dot t’i mbyllinrruget e kontrabandes dhe informalitetit ne vend. Deri me sot lufta ndaj tyre ka paturvetem mesazhe te nje show‐lufte me efekte te humbura ne kohe, njerez dhe kosto.Lufta ndaj organizimit ekonomiko‐kriminal do te ishte po ashtu organizimi i njefronti publik, i perbere me nepunesa te specializuar nga pjestare te linjes nga cdodikaster dhe me logjistiken moderne si nje “kavaleri” qe duhet te hyje per fitorenperfundimtare. Dhe mbi te gjitha me nje perkushtim te ndikuar vetem nga ndjenja esherbimit ndaj vendit dhe shtetit. Propaganda dhe fushatat mediatike tevazhdueshme do te ishin ndihmesat me te mira ne luften e qeverise me boten ekrimit ekonomik. Kjo fushate duhet te perfshije gjithkend qe me autoritetin e tijpublik ndikon tek njerezit, qe nga figura publike politike e shoqerore deri te figuraletrare, artistike, sportive e shkencore. A nuk do t’a bente me te qarte dhe konkret edherezultatin e ketij misioni kombetar kjo gje? Vleresimi i rezultatit final tepritshem, qe mendohet te vije ne buxhet prej ketij misioni, do te sherbente si baze nepercaktimin e kostos se tij dhe rritjen e pergjegjshmerise se pjesmarresve ne te.Shpenzime konkrete per rezultate konkrete, apo jo? Nga ana tjeter, pervec rritjes sete ardhurave ne buxhet dhe dhenies se mesazhit se krimi ekonomik do te luftohet mekonseguence, kjo lufte e panderprere do te sherbente ne vendosjen e tregut mbi baza

7

legale dhe konkurruese duke eleminuar rrezikun e krimit te organizuar, qe ne radhe tepare armik kryesor te tij ka vete shtetin.TATIMET: A KA ARDHUR MOMENTI I DORËS SË FORTË?Qeveria mbledh tatime nëpërmjet një mekanizmi si vijon. Ajo vendos një grafiktatimor i varur nga të ardhurat e raportuara, një grafik dënimesh i varur ngavërtetësia e deklarimeve dhe mundësia e kontrollit varet nga raportimi në vijimësi itatimpaguesit.Pak kohë përpara pagimit të tatimit, çdo tatimpagues e deklaron të ardhurën e tij dhee raporton (jo domosdoshmërisht deklaron të vërtetën), sipas rregullave fiskale nëzyrat tatimore. Qeveria nuk e di se sa është e ardhura reale e tatimpaguesit. Ajomund të kontrollojë një tatimpagues në mënyrë që të verifikojë raportimin e tij të tëardhurave. Një kontroll përcakton gjithnjë vërtetësinë e deklarimit të tatimpaguesitdhe ky proces ka një kosto të fiksuar.Ekonomia shqiptare sot, me pak fjalë, përballet me një dilemë të madhe. Nga njëra anë,ka mjaft arsye të forta (borxh i jashtëm dhe probleme të mprehta sociale) për të rriturshpenzimet buxhetore. Nga ana tjetër, sipas një opinioni të përgjithshëm tarifattatimore duhet të ulen për arsye se është e pamundur të punohet ndershmërisht metarifat egzistuese. Megjithë reduktimin e ndjeshëm të tyre në dy vitet e fundit njëzgjidhje e mundshme e dilemës lidhet me faktin se një pjesë e madhe e ekonomisënuk paguan tatime aktualisht. Sipas vlerësimeve të Bankës Botërore dhe ekspertëvetë FMN‐së, të ardhurat tatimore aktuale janë afër gjysmës së nivelit që duhet tikorespondojë një qëndrimi të ndershëm të tatimpaguesve.Reduktimi i tarifave në vetvete nuk mund ti rritë të ardhurat. Ata që nuk kanë paguarnuk paguajnë përsëri dhe ata që paguajnë do të paguajnë më pak. E vetmja mënyrë,realisht që mund të zgjidhi dilemën është veprimi në të njëjtën kohë i optimizimit tëtarifave tatimore dhe strategjisë së kontrollit.Informacionet jo të plota dhe të qarta midis qeverisë dhe tatimpaguesit çojnë nëdetyrime të rëndësishme që ndikojnë në zgjedhjen e politikave tatimore. Këto mangësirriten duke patur parasysh që të ardhurat e individëve nuk arrihet të shqyrtohen. Atomund të verifikohet vetëm nëpërmjet një procesi kontrolli, që në vetvete ka kosto. Nëkëtë kuadër, strateghia e qeverisë mund të përfshijë, përveç shkallëve tatimore edhenjë strategji kontrolli dhe nje skemë gjobash për mosdeklarim apo keqdeklarim tëardhurash. Kjo skemë hap diskutime të forta lidhur me ndërveprimin midis shkallëstatimore optimale‐strategjisë së kontrollit‐ vendosjes së detyrimeve e gjobave.

8

Nisur nga realiteti fiskal shqiptar, tatimpaguesit janë larg të qenit pa rrisk ngaçfarëdo lloj politike tatimore. Tatimi optimal në përgjithësi varet nga e ardhura etatimpaguesit dhe përcaktimi i politikës tatimore nuk është më një detyrë eparëndësishme. Mjaft studiues deklarojnë se problemi i politikave shtërnguesetatimore është njësoj si hartimi i kontratave në teori. Ato marrin në konsideratërriskun e fshehjes së të ardhurave nga tatimpaguesi dhe e prezantojnë si një problemshqetësues të karakterit ekonomik dhe moral. Modelet e tyre lejojnë tatime arbitratedhe gjoba të planifikuara, objekt i politikës shtërnguese. Rezultatet e kësaj politiketregojnë që mbajtja e një qëndrimi të tillë ka disavantazhe të tilla si: zbatimi ipolitikës së gjobave vlen për të gjobitur një evador fiskal me një shumë të barabartësa e gjithë e ardhura e vetëdeklaruar e tij, që nuk korespondon me shumën e tëardhurës që ai ka fshehur.Këta studiues kanë provuar se mundësitë e kontrollit janë të përcaktuara nga pagesae detyrimeve tatimore në mënyrë vullnetare.Por, të shikojmë problemin e optimizimit tatimor nën një politikë të zbatimit tëgjobave dhe masave shtërnguese. Zakonisht, evadorët tatimorë të identifikuar ngatatimorët i ripaguajnë tatimet e papaguara dhe gjithashtu dhe gjobat bashkëlidhurtyre. Në vende të ndryshme kjo gjobë është proporcionale me tatimin e papaguar, nëdisa të tjerë është proporcionale me të ardhurën e fshehur. Me aq sa dimë nuk karezultate për të vërtetuar optimalitetin e këtyre “kontratave” anti evazion, sipasmasës shtërnguese të ndërmarrë.Megjithatë, përvojat më të suksesshme që kanë zbatuar politikat e forta të kontrollittatimor kanë qenë të tilla kur e kanë mbajtur realisht premtimin e tolerancës zero.A MUNDET HARMONIZIMI I TATIMEVE TË NDIHMOJË ZHVILLIMIN EKONOMIK?Zakonisht, argumenti me i perdorur ne favor te harmonizimit te tatimeve ne njeshkalle te perbashket mund ta beje me eficente ekonomine dhe mund te ndikoje nerritjen e investimeve private nepermjet rritjes se kursimeve te tyre. Ne vleresimin eketij argumenti, gjithsesi krahasimet mund te jene te vlefshme nese behen midissistemit aktual tatimor me sistemin ideal tatimor.Efiçenca dhe sistemi tatimorEfiçenca apo inefiçenca ekonomike e nje sistemi tatimor mund te gjykohet ngandikimet mbi gjendjen ekonomike. Ne varesi te shkalles se deformimit te situatesekonomike prej sistemit tatimor (pare ne raport me situaten ekonomike, qe do te ishtene mungese te tij) konsiderohet dhe inefiçienca ekonomike e tij. Ky deformimeshte paralajmerues ne lidhje me alokimin efektiv te burimeve. Keshtu, po teshikojme deformimin, tatimi mbi te ardhurat ndikon ne konsumin e njerezve si ne tetashmen dhe per te ardhmen. Tatimi mbi te ardhurat, me ndikimin e tij ul mundesineper te rritur kursimet e individit dhe ne kete menyre zvogelon mundesine perkonsum ne te ardhmen. Ne kete kendveshtrim, tatimi mbi konsumin eshte neutral

9

duke lene te lire zgjedhjen midis konsumit aktual dhe atij te ardhem. Nderkohe, nerastin e zbatimit te nje tatimi mbi konsumin do te ishte fakti se nese ai do te mbeshtetejmbi tarifa te larta do te nxiste deformim ne politikat per punesimin.Sipas legjislacionit aktual, tatimi mbi te ardhurat zbatohet ne perqindje mesatarishtende te larta mbi fitimin e shoqerive dhe te ardhurat nga punesimi, po te shihet neshtrirje lineare te aplikimit te tyre. Nese do te zevendesonim, si tatimin mbi te ardhuratpersonale dhe tatimin mbi fitimin me nje tatim mbi konsumin do te kishim si rezultatnje shtremberim te tregut te punes sipas sektoreve ekonomike te vendit dhe natyrishtqe kjo do te ndikonte dhe ne te ardhmen e konsumit. Por, mund te kemi nje perfitim temadh nese behet nje levizje graduale te perqindjeve te tarifave drejt uljes se tyre. Kjoulje graduale duhet te shoqerohet me nje reforme administrative qe i shkon per shtatkesaj ulje te shkalleve tatimore. Ndoshta me e rendesishmja eshte dhe studimi i efektitqe kane ne sjelljen e njerezve keto modele te prezantuara. Kjo te shtyn ne mendiminse shume individe kane arsye te besojne se kursimet e tyre do te jene te varura ngafakti i uljes apo ngritjes se perqindjeve te tarifave tatimore.Si do të ndikohen sektorët ekonomikë dhe struktura e bizneseve?Disa sektore, sidomos ata qe jane pjese e investimeve dhe rritjes me te madheekonomike se te tjeret jane perfituesit me te medhenj te politikave reformuese metendence harmonizimin dhe uljen e perqindjes se tarifave tatimore. Nderkohe, sektoretme rritje te vogel ekonomike jane te humbur. Propozimet per zhvendosje te bazestatimore nga nje baze tatimore mbeshtetur te konsumi ne ate te mbeshtetur te teardhurat, ne kushtet e rritjes se investimeve te biznesit, mund te ndikoje nemenyra te ndryshme mbi shoqerite ne dallim nga ndikimet qe kane patur deri mesot. Keto ndikime ndryshojne duke patur parasysh shkallen e rritjes ekonomike te tyre,strukturen e kapitalit dhe strukturat e skemave te perfitimeve te punonjesve derime sot. Nderkohe, me ndryshimin e tarifave tatimore, apo uljen e tyre eshte enevojshme pikerisht nderhyrja e menjehershme ne sistemin aktual te sigurimeveshoqerore ne Shqiperi. Kjo do te thote futjen menjehere te operatoreve private,krijimin e fondeve te garantuara te pensioneve dhe investime te ketyre fondeve neletra me vlere e bono thesari apo dhe ne mbeshtetje te politikave te tjera financiarete qeverise duke sherbyer edhe si skema per punesim me te madh te njerezve dhe rritjete kapitaleve publike ne vend.Natyrisht, qe sektoret ekonomike dhe shoqerite private mund te perballen meveshtiresi te periudhes tranzicionale, ku disa “hallka” mund te keputen ne zinxhirinekonomik te tyre. Keto “hallka te keputura” do te ishte mire qe pas evidentimit tetyre, te planifikohet edhe shmangia. Autoritetet e larta te finances duhet ta kuptojnenjehere e mire se nese kerkojne qe te ardhurat qe planifikohen per tu mbledhurmbeshteten mbi udhezime e rregullore qe nuk i pershtaten organizimit dhestrukturimit te biznesit, atehere do te shnderrohen ne mendjet e tatimpaguesve sistruktura publike aspak terheqese per ta dhe ky do te perbente nje problem.Problemi i pare qe une dua te diskutoj ne vazhdim eshte pjesa e sherbimeve publike,e cila vazhdon te jete jashte skemave te bazes per tu taksuar. Keshtu, shume

10

shpenzime qe individet dhe bizneset realizojne ne institucionet publike edhe sot nukmbeshteten mbi nje dokumentim per te justifikuar parate e harxhuara prej tyre.Natyrisht, qe dhe keto sherbime nuk ka pse te mos jene pjese te bazes se taksueshmedhe te jene hallka te keputura te sistemit tatimor.Sistemi i vetedeklarimit te te ardhurave te shoqerive shqiptare mbeshtetet mbi teardhurat qe perfitojne sipas faturimeve qe bejne dhe nga to zbresin shpenzimet ebiznesit, qe konsiderohen te zbritshme per efekte fiskale. Ne kete skeme nukperfshihen ato qe quhen biznese te vogla. Sistemi i tatimit te thjeshtuar mbi fitimin nukzbatohet sipas kesaj skeme. Mirepo, duhet thene se kjo kategori biznesi ze gati85 perqind te numrit te bizneseve mbi te cilat mbeshtetet sistemi tatimor. Dhenderkohe, kjo kategori eshte pjesa me tarifen me te ulet te tatimit te te ardhurave tetyre, vetem 3%. Them e ulet, pasi ato ndihen komode ne kete pozicion gjithashtuedhe duke u nisur nga realiteti se keto biznese nuk dokumentojne asnje veprim teveprimtarise se tyre dhe nuk u kerkon njeri llogari per shpenzimet e medha perambjentet e sherbimit dhe tregtimit qe i kane deklaruar si biznese te vogla. Ende nuku kerkohet llogari per shpenzimet personale e familjare te tyre. Nderkohe, teardhurat qe deklarojne me bizneset e tyre te vogla nuk mbulojne as nje tremujor teshpenzimeve te tyre.E pra, nese biznesi i vogel nuk “pastrohet” nga kjo kategori e bizneseve dhe ne biznesine vogel te qendrojne ata qe me te vertete jane te vegjel, atehere ketu nuk kemi nje, pordisa hallka rrjesht te keputura te qarkullimit tatimor. Ne kete “ferre te vogel” fshihetpjesa me e madhe e bazes qe duhet te paguaje TVSH dhe tatim fitimi, pasi realisht atakane pjesen me te madhe te kapitaleve qarkulluese te vendit. Pjesa e tregtareve temedhenj, qe jane dhe pronaret e kapitaleve me te qenesishme te vendit kane krijuardhe “gropat e shkarkimit” per pjesen e tyre te majme te te ardhurave, te perfituar ngaskemat e evazionit, nga kontrabanda dhe shmangia fiskale. Kjo kategori i kashperndare ne shume njesi keto te ardhura e kapitale qarkulluese pikerisht neperstrukturat e biznesit te vogel. Nese gjithe keta biznesmene, qe vetem de jure jane tevegjel, behen pjese e bazes se TVSH‐se, mund te themi se duhet te ulim taksat perpjesen tjeter qe me te vertete nuk duhen te jene ne te njejtin trajtim tatimor me ta.Por, dhe per kete kategori, qe specifikisht ne Shqiperi jane biznese te vogla familjareapo me prodhime artizanale duhet menduar me tej per nje skeme tjeter te taksimit tetyre, ate te taksimit te te ardhurave neto. Kjo ndoshta do te ishte ulja me e madhe e teardhurave te tyre dhe njekohesisht dhe nje trajtim ne menyre transparente tebizneseve te vogla.Nderkohe, nga lista e pandershmerise tatimore duhet te ikin dhe ato OJF, qe vetemstatusin juridik kane te tille. Me bizneset qe kane krijuar jane mirefilli OrganizataFitimprurese duke devijuar nga statusi per te cilin jane krijuar. Keto hallka teshkeputura te zinxhirit tatimor, prishin konkurencen e bizneseve te tjera qe paguajnetatimet e tyre ne sektoret e arsimit, shendetesise e sherbimeve. E vetmja merite eketyre OJF‐ve eshte perfitimi nga te qenet te pandershem me shtetin dhe duke berene menyre te hapur evazion tatimor.Ndikimi mbi individët dhe bizneset

11

Ekonomia shqiptare nga viti ne vit eshte perqendruar apo si i thone ndryshe ka synuarte perqendrohet ne disa grupe biznesi. Sektore te tille si: telekomunikacioni,karburantet, cigaret, pijet, mallrat kryesore te konsumit, ndertimet, sherbimetfinanciare dhe prodhime te tjera industriale jane tashme pjese e grupeve dheortakerive te fuqishme ne kapitale dhe likujditete. Keto grupe per mendimin tim janepjesa me e re e oligarkise industriale dhe financiare te vendit tone. Krijimi ipashmangshem i tyre, si pasoje e instalimit te kapitalizmit dhe ekonomise se tregutkrijon dhe premisen per vendosjen e sistemit te cmimeve fikse sipas hallkave teqarkullimit te tyre. Secili grup biznesi produktin e tij e shet me nje cmim te fiksuarsipas atij vete ne gjithe territorin qe mbulon. Duke qene se tendenca per ti konkuruarata ne keto mallra apo sherbime eshte prezente, nderkohe qe mund te kene qene pakonkurente deri me sot do ti detyroje te mos ti rrisin dot cmimet, ashtu si kane qelliminkryesor te tyre cmimet monopol. Duke mbajtur keto cmime te fiksuara, keto shoqerido ta ndjejne te nevojshme te ulin pagesat per punonjesit, pasi kerkojne te mbajne telarte nivelin e fitimeve te tyre. Ne fakt shume biznese nuk do tu mbetet nje fitim i madhsi deri me perpara, nese nuk fiksojne edhe cmimet e tregut te punes, pagat epunonjesve te tyre. Keshtu, qe ne kete moment duhet te nderhyje dhe harmonizimi ishkalleve tatimore per te mbajtur nje nivel te taksimit te kategorive te ndryshme teperfituesve te te ardhurave, por duke zbatuar parimin e taksimit progresiv.Aplikimi i nje tatimi i harmonizuar do te prodhonte disa efekte tranzicionale mbiqarkullimin monetar, te cilat mund te jene me te demshme per pronaret e aseteve,per shkak se ata nuk perfitojne shume nga inflacioni. Nga ana tjeter TVSH‐ja do terendonte mbi ta pasi ne vetvete ajo eshte e karakterizuar si nje vlere fuqie punetoreplus nje shtese mbi vleren e kapitalit te krijuar para inflacionit, qe eshte fitimi.Po marr nje shembull. Nje investitor blen nje godine per 1 miliard leke, duke marre njekredi ne masen 95% te vleres se godines. Nje vit me vone, cmimi i godines rritetne vleren e tregut prej 1.1 miliard leke. Investitori ka zbritur si shpenzim nga kjovlere 50 milione leke amortizim, qe ne fakt eshte vlera per te mirembajtur ketegodine. Pas dy vitesh ai vendos ta shesi dhe blen nje fabrike prodhimi qe ka meshume interes ekonomik. Sipas ligjit egzistues ai perfiton nga shitja e godines njefitim para tatimit te barabarte me 200 milion leke, qe vjen si rezultat nga cmimi 1.1miliard leke minus koston fillestare pa amortizimin (1 miliard leke minus 100 milionleke amortizim te dy viteve). Duke perdorur logjiken e nje shkalle tatimore prej 20%,atij i duhet te paguaje nje tatim ne vleren 40 milion leke. Nderkohe, ai paguan dheper kredine ne vazhdimesi plus dhe taksen e paguar dhe ne kete menyre ai ka njehumbje te perkohshme ne likujditete. Ne fakt, pronari i asetit nuk ka humbur ne vlerene teresi, pasi ai ka nje prone te vleresuar.Megjithate, une medoj se ndoshta pak inflacion, por i kontrolluar nga institucionetmonetare te vendit do te ishte menyra me e mire per ti zhvilluar me tej reformatekonomike. Nese cmimet do te rriteshin, individet do tu duhej te kishin me shume teardhura per te blere mallra e sherbime me cmime me te larta dhe keshtu, kerkesakonsumatore ne vend nuk do te binte. Por, eshte e veshtire per institucionet

12

monetare te vendit te pranojne kete logjike, ndryshimin e cmimeve. Ato kanepergjegjesine e mbajtjes se monedhes tone kombetare te stabilizuar. E keqja e kesajsituate eshte se edhe qeveria preket ne politikat sociale te saj nese cmimet do territeshin. Por, ne kete situate inflacioniste nese do te shihnim anen e mire do te ishtese nivelet e mbledhjes se te ardhurave tatimore do te ishin ndoshta disa here me telarta se me pare dhe ne kete menyre do te mund te financoheshin me efiçence dhepolitikat sociale ne shendetesi dhe arsim, si dhe investimet ne sektoret e programuarte ekonomise.DREJT NJË EKONOMIE ME TAKSA TË ULTAFilozofia e qeverisjes kuptohet nga menyra sesi i takson shtetasit. Ajo, si monopolistee sherbimeve publike eshte e interesuar te zbatoje sa me mire dhe funksionin monopolte mbledhjes se taksave, qe ne fund te fundit eshte garancia per rritjen e permiresimine sherbimeve publike aq te kerkuara nga ta. Nga ana tjeter, presioni i grupeve teinteresit dhe grupeve te tjera shoqerore e politike, qe monitorojne pikerisht zbatimine ketyre monopoleve kerkon veprime transparente per kontrollin e shpenzimeveadministrative.Ndersa mjaft njerez duan taksa te ulta, ekonomia publike kerkon sa me shume teardhura per te krijuar ambientin ekonomiko‐financiar per vazhdimesine e rritjesekonomike te vendit.Kostua e taksaveTaksat jane nje kosto. Qeverisja aktuale beson ne perfitimin ekonomik prej taksave teulta. Eshte e drejte qe njerezit te kursejne me shume nga ajo qe ata prodhojne. Emegjithate, per cdonjerin nga ne ato jane nje kosto qe e paguajme, sipaspersonalitetit te gjithsecilit. Sa me e larte taksa, aq me e larte dhe kostua per tu paguar.Kjo kosto e taksave ka nje efekt te trefishte mbi ekonomine, që do te thote: Ulje te efektivitetit te ekonomise, qekurse sektori publik karakterizohet nga njeefektivitet i ulet, c’fare do te thote qe taksat e mbledhura nga sektori konkuruesprivat shpenzohen ne sektorin publik me aktivitete me produktivitet te ulet, qedo te thote ne vetvete nje produktivitet ekonomik i ulet. Ulje e interesit per te punuar, pasi nese njerezit ndihen te mbitaksuar atehere atanatyrisht qe u duhet te ndryshojne qendrimin e tyre ne raport me krijimin e teardhurave dhe dekalrimin e tyre. Nese do te paguanin me pak taksa, kjo do tindihmonte per te rritur nivelin e standartit te jeteses se tyre. Rritje te kostos se mbledhjes, meqenese administrata qe ka detyren per timbledhur taksat eshte ne mjaft raste e pamotivuar dhe e keqmenaxhuar per teshfrytezuar kohen, parate dhe burimet e tjera administrative me nje kosto sa mete lire per qeverine.

13

Per keto arsye, ekonomite me taksa te ulta paraqesin nje tendence te fuqishme per tepersosur funksionet monopoliste te shtetit per nje qellim kryesor, qe eshte rritjaekonomike e panderprere. Nje ekonomi qe ka taksa te ulta dhe shpenzimeadministrative qeveritare te kufizuara do te thote ne vetvete me shume sherbimepublike dhe me teper njerez qe jane te prirur te konsumojne e te besojne te qeverisja,qe ja u ka lejuar kete te mire.Te ardhurat tatimore te vitit 1999 perfaqesojne gjysmen e te ardhurave tatimoreaktuale. Sistemi ishte i karakterizuar nga nje tatim fitimi ne nivel te larte, tatim mbite ardhurat personale i larte dhe nje TVSH qe ende eshte ne nivele te larta. Status Quo‐ja e nje TVSH‐je ne nivele te tilla, pervec efektit te nje niveli te kenaqshem te teardhurave tatimore ka dhene nje ndikim negativ nga ana tjeter ne deformimin efunksionit kryesor te saj, vetekontrollin. Nese shkalla standarte do te ishte ne niveline shkalles optimale (TVSH 17%), si dhe zbatimi i skemes ne nje baze shume me te gjeretatimpaguesish do ti jepte mundesi skemes se TVSH‐se te zbatohet akoma meefektivisht, duke tentuar sa me pak perjashtime. Nese krahasojme statistika mbi teardhurat tatimore (bashke me kontributet) dhe doganore ne raport me PBB‐ne evendit (sot arrijne ne nivelin e 24%) dhe duke e krahasuar me vende si Kroacia, qetashme jane perpara nesh ne rrugen per ne BE, mund te themi se buxhetit imungojne cdo vit te ardhura fiskale afer 1 miliard dollare. Natyrisht keto janeperllogaritje te cilat behen per qellime te prezantimit te nivelit te performancesasdministrative, por sido qe te jene llogaritjet nje konkluzion eshte ipadiskutueshem: sa me pak taksa te mbledhura, me pak leke per sherbime sociale epublike. Treguesit e realizimit te te ardhurave kane ecur ne nje rruge te kenaqshme,po te kemi parasysh nje tradite antitaksa dhe nje varferi mjaft e madhe e trasheguare individeve nga dekadat e shekullit te kaluar, mund te thuhet me plote gojen se pas15 vitesh jane krijuar kushtet per nje taksim te gjithe individeve ne menyre tebararbarte ne raport me te ardhurat qe perfitojne, apo zabtimin ne praktike tetaksimit progresiv.Te ardhurat tatimore, qe mblidhen nga administrata deri me sot duhet thene se nukzbatohen mbi parimin e barazise, pasi shumica e popullsise jane te perjashtuara ngakjo barre, kur nderkohe ata kerkojne sherbime publike ndoshta me shume setatimpaguesit qe jane mbartesit e kesaj barre.Ndryshimet aktuale dhe objektivi i politikës së re fiskaleMe shume taksa te mbledhura, tarifa me te ulta per tatimpaguesit eshte pak a shumeslogani qe mund te perdoret per politikat e deklaruara dhe qe po behen gati per zbatimnga qeveria. Perdorja e monopolit te taksimit, duket se po zbatohet ne kete rast nemenyre me te drejtperdrejte ne favor te interesave te individeve. Ky monopol iqeverise po shihet prej tyre, si nje e drejte qe do tu jape mundesi per te rritur kursimetdhe standartin e jeteses se tyre, por duke ndikuar me pikatore ne rritjen e nivelit te teardhurave buxhetore.Shqiperia ka nevoje ne menyre shume te prere per drejtim te ekonomise me taksa teulura. Por kjo nuk eshte zgjidhja komplete e ketij procesi revolucionarizues. Po ashtu,

14

ne menyre te prere eshte e nevojshme qe politika e uljes se taksave te shoqerohet memodifikime te mekanizmit administrativ per efektivizimin e sistemimit. Ky mekanizemduhet te funksionoje per kalimin gati automatik ne skemen e TVSH‐se te bizneseve qekryejne evazion duke u fshehur si biznese te vogla.Nga ana tjeter, skema aktuale e taksimit te bizneseve te vogla mbi te ardhurat brutoduke mos u njohur shpenzimet e tyre te biznesit ndikon qe nje pjese e ekonomiseprivate te behet automatikisht e nxitur per te fshehur pjese te aktivitetit te saj. Futjae skemes se taksimit te te ardhurave neto, si te ardhura personale te tregtarit tevogel do ta bente konfliktin e interesit mjaft prezent midis tregtarit te shumices dheatij te pakices, midis prodhuesit dhe konsumatorit te produktit, midis ndertuesit dheklientit te ndertimeve e keshtu me radhe. Nderkohe, kjo do te rriste deklarimin etransaksioneve si pasoje e nxitjes per te deklaruar sa me shume shpenzime, per tutaksuar sa me pak.Ne perfundim mund te thuhet se, ulja e taksave nxit regjistrimet e bizneseve, qe derime sot jane te strukur ne informalitet dhe i kane derdhur parate qe duhet ti paguaninshtetit ne “burimet” e korruptimit te punonjesve qe kane detyre funksionaleregjistrimin e ketyre bizneseve pa leje. Rritja e numrit te te taksuarve do te nxiste njepjesmarrje me te madhe te tyre ne krijimin e grupeve te interesit per te ushtruarpresionin normal ndaj qeverise ne nje demokraci, per sa kohe ata jane kontribuesitaktive te buxhetit te shtetit.REFORMIMI FISKAL SHUMËPLANËSHShpenzimet publike, deficitet buxhetore dhe gjithe borxhet e tjera u rriten me shpejtsesa PBB‐ja ne vendin tone per dekaden e fundit. Bashke me rritjen e shpenzimeve pergjithe kete periudhe jane rritur edhe tatimet. Nga ana tjeter administrimi fiskal kapatur permiresime me reformime te efektshme dhe reduktime te deficitit ne keto vitete fundit.Shpenzimet shoqerore te pergjithshme ishin ekuivalente me ¼ e mesatares se PBB‐se vitin e kaluar. Reth ½ e tyre llogaritet se ka shkuar per programet e pensionevedhe shendetit publik. Shpenzimet per pensionet jane rritur ashtu si dhe ne Shqiperine shumicen e vendeve bazuar ne planet e pensioneve. Ne disa vende kane pesuarrritje te qenesishme shpenzimet per kujdesin shendetesor dhe ne disa vende te tjeraeuropiane sigurimi per papunesi dhe perfitimet e asistences, duke reflektuar ne ketemenyre strukturen e papunesise ne rritje.Ne pergjithesi, efekti i sektoreve publike ne performancen ekonomike eshte iveshtire per tu vleresuar. Nga njera ane, qeveria mund ti alokoje burimet dheperformancen ekonomike ne te tjera menyra se taksimi dhe shpenzimi. Nga anatjeter, nga qeveria pritet qe nepermjet shpenzimeve publike qe kryen te nxiteperformancen ekonomike te vendit. Ne vecanti, investimet qe po behen neinfrastrukture mund te ndikojne ne faktore ekonomike qe ndihmojne rritjen eprodhimtarise se sektorit privat.

15

Megjithe ndryshimet mbetet i rendesishem perqendrimi ne faktoret qe duhet tekonturojne politiken tatimore per vitet ne vazhdim.Reformimi fiskal shumëplanëshReformimi fiskal eshte prezantuar si nje sfide ambicioze per te permiresuarkapacitetet administruese ne Shqiperi. Qellimi per efektivizimin e administratesfiskale nga viti ne vit ka kaluar neper rrugen e permiresimit administrativ eshoqeruar me punen per rritjen e edukimit fiskal dhe qartesimit te procedurave tezbatimit te funksioneve.Ne keto vite krahas efektit te rritjes se performances se administrimit kane ecur nefavor te shtetasve dhe nje varg lehtesirash fiskale, te tilla si: uljet dhe eleminimet etarifave doganore, heqjet e disa tatimeve per sektore ekonomike dhe aktivitetesociale (heqja e TVSH‐se per arsim jopublik, per tregtimin e barnave mjekesore, perpaisjet dhe makinerite per investime), zvogelimet e shkalles tatimore per tatimfitimin ( nga 25% deri ne vitin 2004, ne 23% per vitin 2005 dhe ne 20% per vitin2006), zvogelimet e shkalles tatimore per tatim e thjeshtuar mbi fitimin ( nga 4% exhiros vjetore u ul ne 3% tatim te xhiros vjetore dhe ne 1.5% 6‐muajt e fundit) si dhelehtesira tjeter fiskale per heqjen e akcizes se karburantit per aktivitetin e peshkimit.Ne vazhden e reformimit fiskal pervec lehtesirave per sektoret prioritare si arsimidhe shendetesia jane dhe lehtesimet e funksionimit te skemes se rimbursimit tatimorper aktivitetet qe i japin jete ekonomise se vendit, ato qe eksportojne prodhimevendase dhe ato qe rieksportojne. Te dyja keto kategori biznesesh jane qendra egravitetit te politikes se rimbursimeve duke i bere me konkuruese ne tregun rajonalenepermjet “kreditimit” duke u rimbursuar TVSH‐ne e blerjeve qe kane paguar gjitheketo vite dhe duke mos blere me tej me TVSH per furnizimet qe do te bejne ne Shqiperi,qe nga viti 2005 e ne vazhdim.Transparenca me tatimpaguesit eshte drejtimi tjeter i politikes reformuese fiskale perqeverine. Kjo transparence eshte e dukshme ne veprimet bashkepunuese mebiznesin duke lidhur marreveshje per ti prere rrugen evazionit fiskal per me tej sidhe duke mbyllur te carat ne administrate per mundesine e korrupsionit duke abuzuarme detyren.Marrëveshjet tatimoreE mira tjeter e madhe e tyre ka qene rritja e te ardhurave tatimore ne raport me tekaluaren. Faktet jane pasqyra ku reflektohen te mirat e administrimit. Te ardhurattatimore nga sektori i ndertimit te banesave ne raport me vitet para nenshkrimit temarreveshjes me Shoqaten e Ndertuesve jane rreth 2 here me teper. Eshte fakt!Nderkohe, duhet kuptuar se roli i marreveshjeve me komunitetin e biznesit eshte nje“fryt” qe del me shume mundime. Organizimi dhe menaxhimi i situatave specifikedhe problematikes fiskale te sektorit te ndertimeve te banesave ka qene nje proces ilodhshem. Dhe vazhdon ende me problematikat e reja qe dalin nga koha. Por, roli iketyre veprimeve transparente me tatimpaguesit, por dhe me publikun e interesuar

16

nxit ne menyre te padiskutueshme debate qe ndikojne ne kulturen fiskale me mungesate ndjeshme. Ky ambjent fiskal i krijuar dhe zhdukja e “mjegulles” informative tetrasheguar nga zhvillimi historik dhe ekonomik i vendit nuk eshte detyre vetem eadministrates fiskale. Kontributin e munguar prej te gjitheve nuk e zevendesojne dotgjithsesi puna e palodhur e punonjesve te administrates fiskale.Pervec fakteve te mesiperme te ardhura si rrjedhoje e ideimit te politikave metendenca pozitive per sistemin fiskal mund te themi se treguesi tjeter, ai ishperndarjes se barres fiskale ne menyre te barabarte e progresive ne raport me teardhurat qe perfiton gjithsecili, mbetet ende nje sfide. Madje, nje lufte qeadministrata fiskale i duhet ta programoje per nje periudhe te gjate. Beteja te tillajane bere dhe vazhdojne te behen, por arritja e suksesit te pritur mund te kerkohet,pervec fiskalisteve edhe gjithe atyre qe duan shtetin dhe vendin e tyre te eci nerrugen e zhvillimit ekonomik dhe mireqenies.PËRSHTATSHMËRIA FISKALE, KOHA DHE INTEGRIMIErozioni i bazes tatimore mund te kete forme e shmagies ligjore apo te evazionit tefshehur. Shembuj te shmangies jane te shumta dhe fillojne me individe qe perfitojnete ardhura ne forma qe jane te perjashtuara nga tatimi mbi te ardhurat (perfitimesigurimesh, perjashtime ligjore nga taksa e tatime te caktuara) fitimet nga kapitali qejane realizuar neper vite fiskale, te ata individe qe deklarojne te ardhurat e tyre nennivelin e tatueshem, apo aktivitete te ndrthurur apo integruar ne strukturatorganizative te kompanive te medha, me qellim perfitimet qe vijne nga qarkullimi itransaksioneve mes njera‐tjetres duke shfrytezuar mangesite ne administrimin fiskalne kohe te tyre nga agjensia tatimore shteterore.Tatimet mund te fshihen apo te mos paguhen ne rastet kur kemi te bejme meevazion. Shembuj te tille jane, te ardhurat e paraportuara sa jane realisht apo quajturndryshe nenraportimi i tyre duke sherbyer si nje baze me e vogel per llogaritjen etatimeve dhe si rrjedhoje me pak detyrime tatimore per te paguar. Shembull tjeter, pertatimet se si mund te shmangen apo te fshihen edhe duke zhvendosur vendodhjene biznesit nga nje zone gjeografike ne nje tjeter. Motivet e shmangieve jane te qarta,por ajo qe eshte e paqrate mbetet llogaritja e kostos ekonomike qe ajo i kushtonmireqenies se vendit dhe njerezve te tij. Shmangia ligjore mund te shkaktoje pasoja nemenyren e organzimit te punes duke orientuar zgjedhje ineficiente organizative. Perte shmangur shtremberimet qe mund te kene lindur ndermjet aktiviteteve ekonomikene raport me njera‐tjetren, nisur nga ritme zhvillimi te ndryshme te tyre dhe nga njendryshim shume i madh i mireqenies se krijuar nga njeri sektor ekonomik ne tjetrin,si pasoje e ndryshimit infrastrukturor te skemes se bizneseve, ndoshta do te mund tefunksiononte taksimi progresivisht i diferencuar i njerit sektor dhe nensektorekonomik nga tjetri. Per evazionin ky do te ishte nje “prodhim” qeveritar qe do taluftonte perhapjen e tij. Evazioni tenton te zbutet nga ky reduktim apo dhe diferencimi harmonizuar taksave ne teresi, qe duhet te paguaje secili nga ne. Ky evazion nuk dote kerkoje te rrije gjithnje i varur nga mundesia e te

17

qenurit i ndjekur dhe i denuar. Gjithashtu, ndergjegjesimi i individeve per rritjen emundesive te mosperfitojne prej sherbimeve publike( perfitime nga sigurimetshoqerore e shendetesore, pensione etj) ne rast evazioni te vazhdueshem eshte njemoment qe duhet kapur nga qeveria, si faktor per ta perdorur ne reformimin eagjensive te saj te te ardhurave fiskale. Natyrisht, qe egzistenca e zonave te varfera dheme mungese te sherbimeve publike: si inffrastrukturore dhe sociale eshte ende njevater e mbartjes se elementeve evazioniste.Padyshim, qe erozioni i nje baze tatimoreimplikon rritje kostoje qeveritare ne pergjithesi, si ne drejtim te rritjes se te ardhurave,po ashtu dhe ne drejtim te kufizimit te furnizmit me sherbime publike zonat endryshme te vendit. Nuk mund te themi se jemi afer ketij objektivi, per sa kohe mundte jemi akoma larg te qenit te krahasueshem me tregeusit e mbledhjes se te ardhuravene raport me PBB‐ne te fundit te viteve ’80. Ndersa ne ato vite mblidheshin e ardhuraper cdo vit fiskal ne masen e rreth 46% ne raport me PBB‐ne, sot jemi akoma sa gjysmae ketij raporti. Pikerisht, kjo mund te quhet nje kosto qe vjen nga erozioni tatimor.Politikat dhe fjalet e referuara nga shume analiste i merr era dhe nuk ndikojne nearritjen e treguesve qe duhen per zhvillimin kapitalist te vendit, nese nuk kontribuoncdo punonjes dhe menaxher publik qe e ka per detyre funksionale, por dhe cdopunonjes qe lidhet indirekt me luften dhe goditjen e elementeve qe perbejne erozioninfiskal.Nje erozion i bazes se tatueshme qe ka perhapje te konsiderueshme dhe qe terheqvemendjen eshte levizshmeria e bazes se tatueshme. Ndryshimet ne teknologji, te hyrame ritme te medha dhe ne Shqiperi, sidomos ato qe kane lidhje me teknologjine etelekomunikacionit dhe te perpunimit te lendeve te para, duke u ndjekur ngaliberalizimet e kostove fiskale per transaksionet financiare qe kane lidhje me to kaneshtuar mundesine e tendencave per shmangie nga tatimet. Funksionet e kryerjes sebiznesit qe kane hyre ne vendin tone nga jashte – brenda ne formen e kompaniveperfaqesuese te shumekombsheve apo dhe levizja e brendshme e tyre, ne formen eperqendrimit te bizneseve vendase ne si struktura organizative te tipit holding kanerritur mundesite e copezimit te bazes se tatueshme te tyre duke fshehur neperboshlleqet e administrimit fiskal, pjesen e te ardhurave qe duhet ta kene teprezantuar si baze e te ardhurave per tu tatuar. Taksimi ne vendin tone ka qene njefaktor, qe deri me sot ka ndikuar ne rritjen e investimeve, pavaresisht se jo gjithestudiuesit mund te mendojne ne kete drejtim. Por ato duhet te jene pjese e njeinformimi te vazhdueshem dhe transparent per publikun shqiptar, ne menyre qegjykimi i grupeve te shoqerise shqiptare te kete me shume informacion per taperpunuar dhe ne kete menyre te arrije e beje presionin e duhur ne varesi te interesavete ndersjellta grupe shoqerore‐ parlament e qeveri.Levizja dhe ndryshimi i vendndodhjes gjeografike te hartes se bizneseve shqiptareeshte nje dukuri qe po ndikon ne synimet dhe perpjekjet e administrates per zgjerimine bazes se tatueshme. Ky zgjerim, ne te cilin pushteti tatimor ende nuk ka perfituar nerritjen ne permasa te medha te te ardhurave tatimore ka ndikuar ne tkurrje teshfrytezimit te burimeve njerezore sipas levizshmerise se biznesit. Me fjale te tjera,kjo do te thote qe organizimi strukturor i burimeve njerezore tatimore jane

18

te perqendruara me se shumti ne zonen metropolitane perreth Tiranes, nderkohe qeharta e shtrirjes se bizneseve ka shkuar prane burimeve natyrore apo zonave meburime njerezore tatimore te vakta apo te patrajnuara si duhet per kontrolle dhevelresime tatimore potenciale. Menyra qe te pershtatej administrimi ne funksion televizshmerise aktuale, por dhe te ardhme te bizneseve do te ishte perqendrimi iadministrates mbi baza prefekturash dhe jo si deri me sot. Nderkohe, deget aktualete tatimeve, me nje baze te tatueshme te vogel do te mund te jene me funksionale peradministrimin e taksave te pushtetit lokal dhe tatimit per te ardhurat personale qe janete lidhura ngushtesht me kontributet e sigurimeve duke tentuar te ofrohensherbime me cilesore, qe vijne nga pervoja e fituar ne administraten tatimore eketyre punonjesve.Kercenimi qe i ka ardhur bazes se tatueshme ka sjelle ne keto vite dhe shtremberimete zbatimit te politikave administruese akoma me efektive se c’jane. Jo gjithe bazat etatueshme jane te levizshme njesoj dhe rasti i mostaksimit te disa prej ketyre bazavete taueshme jane pjeset e shtremberuara te administrimit fiskal. Mosaplikimi itatimit te konsumit mbi transaksionet e instrumentave financiare kane bere te“avulloje” nje pjese te te ardhurave tatimore, qe nuk kane sherbyer per fuqizimin esistemit bankar ne drejtim te funksionit te tij kryesor, kredidhenien ne nivelet ekerkuara nga tregu dhe rritjen e fleksibilitetit te sistemit te kredidhenies.Faktoret me te rendesishem qe sqarojne perqendrimin e tatimpaguesve me teardhura te larta ne zona te vecanta gjeografike jane infrastruktura e sistemuar dhenje sherbim publik cilesor i orientuar ne ndihme te ekonomise lokale dhe si rrjedhojedhe kombetare. Megjithese, taksat dhe tatimet jane mjeti qe ndikon ne keteperqendrim nuk mund te themi se eshte faktori me i rendesishem.Ne kete periudhe te rritjes ekonomike ne nje ambjent tranzicioni, rekomandimet ebera nga monitoruesit e orgnizatave te huaja ka dhene ndihmesen e vete dukendihmuar qeveritaret qe te bejne zbatim te tyre ne nje menyre te koordinuar te tyredhe duke ngritur mbi kete bazament, sistemin e monitorimit te aplikimeve te ketyrerekomandimeve.Sfida per politikeberesit do te jete tu pergjigjen ketyre zhvillimeve per te siguruar qeshpenzimet e nevojshme qeveritare mund te jene te garantuara dhe natyrisht dukeminimizuar deformimet e trasheguara te administrimit fiskal. Duke e pare nekendveshtrimin e tendences globaliste dhe kercenimit qe vjen nga kjo, nje pergjigje eforte ndaj ketij zhvillimi te kohes do te jete perfshirja e administratave ne njebashkepunim me te madh dhe duke rritur shkembimin e informacionit, qe kamunguar ne gjithe keto vite. Te vetmit qe kane fituar kane qene individet qe sotndihen te fuqishem dhe te pasur, ata qe kane humbur jane shtetet te cilet i kanesherbimet e papermbushura me standartet qe kerkon koha dhe integrimi.TATIMI MBI TË ARDHURAT E INDIVIDËVE DHE MBI INVESTIMET: EFEKTET E NJË POLITIKEFISKALE GJITHPËRFSHIRËSE

19

Tatimi mbi të ardhurat personale (TAP) aplikohet mbi të ardhurat bruto te perfituaraprej rezidenteve kudo qe ndodhen pergjate nje viti fiskal. Gjithashtu, TAP aplikohetmbi te ardhurat bruto te perfituara nga jorezidentet ne territorin e vendit tonepergjate nje viti fiskal (nese ata rrine me shume se 6 muaj me ose pa nderprerje).Shume vende te tjera e aplikojne TAP mbi te Ardhurat Neto, e cila rezulton nga eardhura bruto minus shpenzimet e njohura ligjore te lidhura me individin.Kush ndikohet nga tatimi mbi të ardhurat personale?E ardhura personale eshte matësja e pershtatshme e potencialit te konsumit dhekursimit personal per cdo shtetas. Efekti me i rendesishem qe rrjedh nga TAP eshtelidhja e ngushte ndermjet ketij potenciali me mundesine personale per te mbeshteturdhe kontribuar ndaj shtetit. Ne kete lidhje ndikon padiskutim zgjerimi i bazes seshtetasve qe marrin dhe rolin e tatimpaguesit. Nese qeveria synon te permiresojemireqenien e individeve te vet nepermjet ndryshimit te menyres se jeteses, zakonevedhe traditave, ajo nuk mund ti beje keto ndryshime pa patur parasysh ndjeshmerinee individeve nga efekti i zbatimit te tatimit mbi te ardhurat personale. Eshte ky tatim,i cili nga njera ane duhet te jete “kolona” me kryesore ne te ardhurat e qeverise dhenga ana tjeter duhet te jete dhe promotorri i depolarizimit te te ardhurave ne shoqerinetone.Pervoja nderkombetare per TAP‐in tregon se nje vendosje e sakte e detyrimit dhe njematje e kujdesshme e te ardhurave nga bizneset, profesionet dhe investimetindividuale eshte nje problem me shume te panjohura, delikat dhe mjaft i rendesishemper TAP. Por, administrata tatimore ka hasur veshtiresi ne vleresimin e te ardhuraveprej bizneseve dhe investimeve, pasi nje pjese e konsiderueshme e transaksionevebehen ne rruge ilegale ne forme evazioni apo shmangie fiskale.Por, pervec veshtiresive elemente si: kostua per magazinat, amortizimet e aktiveve dheraporti i qarte midis shpenzimeve te biznesit dhe atyre personale duhet te luajne njerol qendror ne matjen e kujdesshme dhe korrekte te te ardhurave nga biznesi,profesionet dhe investimet. Bizneset individuale dhe bashkimet e profesionistevejane zakonisht ndermarrje te vogla e te mesme dhe ky sektor ka rendesine kryesore neekonomine moderne te tregut, nisur nga kontributi i fuqishem ne zhvillimet e rejaekonomike, elasticitetin e veprimit dhe rritjen e kapacitetit per punesime te reja siefekt social.Ne shqyrtimin dhe trajtimin tatimor te sipermarrjeve te tilla, administrata tatimoreduhet te marre ne konsiderate shpenzimet dhe humbjet e mundshme te tyre, ne po tenjejten menyre qe perpiqet te zvogeloje mundesite per shmang’je ndaj tatimeve dhekryerjes se evazionit.Teorikisht, zbritja 100% e vleres se investimeve te kryera, qe eshte realizuar ngaindividi, nga te ardhurat ekonomike te te njejtes periudhe (apo thene ndryshezbatimi i nje sistemi amortizimi ekonomik) ndihmon ne moskrijim te

20

shtremberimeve te tipit dhe formes se biznesit. Per sa kohe qe perqindja eamortizimeve, sipas ligjit te tatimit mbi te ardhurat do te jene jo ne perputhje meinteresat ekonomike te kohes, ato do te jene ndikuese direkte ne vendimet perinvestime, si vendase dhe te huaja. P.sh., nese do te mbajme perqindje amortizimi teulta do te orientonte tendencen per te perdorur gjeresisht makineri, paisje e teknologjite perdorura dhe do t’i jepte zhvillim me te madh shitjes me shumice, ne vend teprodhimit, bizneseve te vogla dhe sipermarrjeve qe perdorin teknologji te perdorurper te prodhuar mallra.Tatimi i të ardhurave mbi investimetNe gjithe vendet industrialiste, ku te gjitha palet kane nje pjesemarrje tevazhdueshme ne tregjet e kuotuara, vleresimi vjetor i fitimit nga investimet nukeshte problem. Tatimi i ketyre te ardhurave i lidhur me tregun e kembimit valutordhe ate te sigurimeve krijon nje qark te mbyllur midis te ardhurave qeveritare dheatyre prej tregut financiar. Kjo do ta ndihmonte dhe shtetin te rregullonte dhe tembikqyrte tregjet financiare me mjaft eficence duke ushtruar presion spekulimevene keto tregje. Dhe keto tregje natyrshem do te pasqyronin me mire realitetetekonomike. Ne praktiken shqiptare ka shume tipe tregjesh sigurimesh dheinstrumente financiare, te cilet nuk kane nje cmim korrekt tregu.Tatimi i te ardhurave mbi investimet e individeve eshte ceshtja me e rendesishmepor dhe me e diskutueshme ne TAP. Tatimi i te ardhurave nga investimet eindivideve e ben TAP te ngjashem me tatimin mbi kapitalin. Ne shume vende ky llojtatimi trajtohet vecmas, duke patur parasysh efektin e tij ne shumen dhe strukturene investimeve ne vend. Ne praktike ky trajtim i vecante vjen nga fakti se tatimi i teardhurave nga investimet kerkon nje treg te zhvilluar sigurimesh, pronash tepatundshme dhe kembimi valutor.Por, gjithashtu duhet dhe nje burse aksionesh dhe pjesmarrje masive ne kete tregaksionesh. Kjo burse duhet te mbeshtetet mbi disa “kolona”, te tilla si nje regjisterkombetar i gjithe shtetasve, nje kadaster fiskale e lidhur me vleresimin e pronave,funksionimin sa me efektiv te sistemit bankar dhe kryerjen me cikel te plote tereformimit fiskal, i cili lidhet me politikat fiskale ne nxitje te zhvillimit ekonomik tevendit.Tatimi mbi të ardhurat e individëve dhe reformimi fiskalAmbjenti ekonomiko‐shoqeror, qe favorizon fenomene te regresivitetit fiskalegziston ne vendet, qe kane te ardhura te ulta per fryme, kulture fiskale te paket,moskoordinim te qarte te ligjeve ekonomike me ato fiskale, nje ambient shoqerorrrethues informal dhe nje patronazh politik me mentalitet antishtet. Efektet qe vijnenga keto faktore jane mjaft negative si ne jeten politike, po ashtu dhe ne ateekonomiko‐sociale te vendit dhe e mbajne shtetin te dobet duke na shfaqur njepasqyrim te ciflosur te ketij ambjenti.

21

Per shmangjen e ketij realiteti ne shume vende kane aplikuar nje menyre tjeter te TAP.Administratat tatimore lejojne tatimpaguesit te zbresin nga te ardhurat totale te tyreshpenzimet e njohura te biznesit, kontributet e sigurimeve shoqerore, shpenzimetmjekesore, interesat e paguara, taksat lokale, sigurimet e jetes, shpenzimet per femijet,shpenzimet e jashtezakonshme (demet nga zjarret, permbytjet, grabitjet etj.),shpenzimet per arsimim dhe edukim, kontributet per mireberesi dhe ndonje shpenzimtjeter. E ardhura Neto qe mbetet tatohet me perqindjen tatimore per kete lloj tatimidhe derdhet ne buxhet sipas kerkesave ligjore. Efekti i arritur nepermjet kesajpolitike fiskale ka arritur te ndikoje ne qendrimet personale dhe ka perhapur frymene shperndarjes se barabarte te te ardhurave dhe shpenzimeve ne shtresa e grupime tendryshme te popullsise.Jo se kjo menyre e TAP nuk krijon shtremberime, por qellimi i saj kryesor eshtezgjidhja e problemeve sociale nepermjet perjashtimeve. Por kjo nuk eshte menyrame e mire!Ne te ardhmen, per te qene nje TAP sa me i qendrueshem, me nje perfeksionim ne rritjeroli i reformimit fiskal ne te gjitha hallkat dhe faktoret ndikues e percaktues te tij duhette jete objektivi qendror i politikes ekonomike te shtetit tone.Nje reformim fiskal i tille do te varej nga kerkesa te tilla si:- Oferta publike. Duhet te behen gjithe perpjekjet qe te ndryshoje filozofiaekonomike dhe ambjenti ekonomik, ku oferta publike te ndihmoje nezvogelimin e barres fiskale dhe rregullimin e shpenzimeve publike (si ne shumedhe ne strukture). Ne kete aspekt duhet shfrytezuar dhe ndihmanderkombetare.- Vullneti politik. Nuk ka rruge tjeter per suksesin e reformimit fiskal neselideret politike me te fuqishem te vendit ( si ne parlament dhe ne qeveri) nukdo te jene mbeshtetesit dhe avokatet e tij. Kjo ka te beje dhe me konsensusinqe duhet te kene lideret e politikes per reformimin fiskal si brenda qeverise dhemidis qeverise dhe parlamentit, pasi nuk do te kishte efekt nese cdo fushateelektorale do te kishte programe partiake, qe prekin thelbin e politikave fiskale.- Pregatitje serioze. Tatimet jane nje zone shume komplekse, nisur nga efektetekonomike e shoqerore qe sjellin. Keshtu qe, autoritetet tatimore duhet tekene hartuar drafte paraprake te studiuar mire, qe t’i detyrojne dhepolitikanet t’i mbrojne ato sipas programeve te tyre. Pastaj jane praktikat ebiznesit qe pasqyrojne sistemin fiskal ne realitet dhe shnderrojne privilegjetfiskale dhe perjashtimet qe perfitojne ne investime kapitale dhe vleramonetare. Keshtu, roli i administrates ne pregatitjen e mire te drafteve perreformimin fiskal do te conin ne fitime kapitale apo humbje, qe kane kostot etyre respektive politike, ekonomike e shoqerore.- Publiciteti. Reformimi fiskal kerkon gjithashtu dhe nje mbeshtetje te madhepublikuese e propaganduese. Qeveria duhet te tregoje aftesite e sajreklamuese per te bindur individin per synimet e politikave fiskale te saj. Nekete menyre do te uleshin shpenzimet direkte dhe indirekte administrativedhe komunitetit i biznesit qe eshte sqaruar ne vazhdimesi do t’a kete me te

22

qarte maredhenien e tij me administraten dhe orientimin e pozicionimin nejeten ekonomike te vendit. Seminaret, konferencat, programet radio‐televizivedhe shperndarja e materialeve edukuese e informuese do te ndihmonte nebashkepunimin dhe realizimin sipas objektivave te hapave reformues netatime.- Momenti i duhur. Ndertimi i nje politike te reformimit tatimor duhet te gjejedhe kohen e vet kur duhet te jete gati te dale ne publik. Eshte e rendesishmeper reformimin fiskal qe propozimet ne forme “paketash fiskale” te pasqrojnekerkesat e individit dhe te kene gjetur mbeshtetje politike te nevojshme per tepatur suksesin qe eshte planifikuar.Çdo reformim tatimor duhet te prezantoje ne menyre te qarte se cdo forme tatimi,sidomos tatimi mbi te ardhurat personale kerkon nje pershtatje te rregullave tepergjithshme te tij me kushtet ekonomiko‐shoqerore vendore. Keshtuqe, dhelegjislacioni tatimor duhet te orientohet sipas nevojave te “klienteve” (tatimpaguesit)per tu kompletuar ne percaktimet e tij, qe permbajne brenda tyre kompromisetndermjet grupimeve politike dhe atyre te interesit, ndermjet politikaneve dheindivideve (votuessve), ndermjet teorise dhe praktikes e realitetit ekonomik eshoqeror.

MBROJTJA SHOQËRORE: SI MUND TË FUNKSIONOJË MË MIRË?

Garantimi i burimeve kapitale për gjithë programet e mbrojtjes shoqëroreGjithe programet ne sistemin e mbrojtjes shoqerore duhet te jene te pershtatura nefunksion te kerkesave baze te te siguruarve. Burimet e fondeve, gjithsesi variojne nganje program te tjetri. Ne SHBA, p.sh. Sigurimet e Pensioneve jane te financuara ngakontribuesit, si punedhenes dhe punemarres, ndersa shume programe ndihmeshoqerore (te tilla si programet per te pastrehet dhe ndihmes ushqimore) jane tefinancuara nga qeveria nepermjet te ardhurave fiskale.Pergjithesisht, mbrojtja sociale perfshin sigurimin shoqeror dhe ndihmen sociale.Sigurimi shoqeror eshte baza e sistemit te mbrojtjes sociale. Ai perfshin sigurimin epensioneve dhe kujdesin shendetesor. Nepermjet legjislacionit, gjithe punonjesit janete detyruar te paguajne sigurime shoqerore duke garantuar me kete kontributnevojat jetike baze per vete dhe per pjestaret e familjes. Fondet kryesore per fondet esigurimeve garantohen nga kontributet, ndersa pjesen e mbetur e mbulon qeverianepermjet financimit nga buxheti fiskal.Ndihma shoqerore eshte grupi i dyte i sistemit te mbrojtjes sociale. Ajo perfshinndihmen shoqerore ne forme asistence, ndihmen per njerezit e paafte per pune dhepjestaret e tyre te familjes dhe ndihmen sociale per zonen rurale. Nevoja per ndihmesociale varet nga situata dhe vendbanimi. Ndihma sociale grumbullon te ardhurakryesisht nga buxheti federal dhe ai lokal nepermjet programeve fiskale te mbedhjesse te ardhurave.Per te siguruar fonde te ngjashme edhe te ne, qeveria duhet te specifikojepergjegjesite ne menyre te qarte per grupet e ndryshme te shoqerise shqiptare. Eshtee rendesishme per qeverine qe te percaktoje burimet afatmesme dhe afatgjata te

23

garantimit te fondeve te mbrojtjes sociale, sipas tipeve te tyre. Per disa programe tendihmes sociale, te tilla si sigurimi i pensioneve perfitimet duhet te jene ne ate nivel qeka qene masa e kontributeve. Nje person mund te perfitoje pension me te larte dhekujdes shendetesor me te mire nese ai ka paguar kontribute me te medha per ketetip te mbrojtjes sociale. Per te inkurajuar kete menyre te funksionuari duhet teveprohet nepermjet nxitjeve fiskale per kontribuesit. Per te vetepunesuaritkontributet duhet te jene shpenzime fiskale te zbritshme nga te ardhurat etatueshme. Forma te tjera nxitje mund te funksionojne akoma me mire kur testudiohen dhe prezantohen te detajuara gjithe mundesite e burimeve dhe menyrat enxitjeve per ti bere ato pjese te skemave te programeve te ndihmes sociale.Krijimi i një sistemi mbrojtje jete minimumSistemi i mbrojtjes se jetes minimal merr kuptim ne sensin qe qeveria siguronndihme sociale per njerezit qe jane te varfer dhe ata qe nuk perfitojne nga skema esigurimeve shoqerore ne menyre qe ata te mund te perballojne nevojat baze jetike.Ne SHBA, qeveria nisur nga niveli i zhvillimit ekonomik dhe nevojat baze jetikepercakton kufirin zyrtar te varferise. Vecanerisht, qeveria vlereson nje buxhetminimumi ushqimor per cdo tip familje dhe shumezojne buxhetin ushqimor me 3 perte gjetur kufirin zyrtar te varferise. Ne vitin 1999, kufiri zyrtar i varferise ishte $7780 per cdo person te nje tipi familje.Nje familje me te ardhura me te ulta se kufiri zyrtar i varferise konsiderohet e varfer.Ne 2004 rreth 14% e amerikaneve jane konsideruar te varfer. Sigurimi i njeminimumi ndihme sociale per njerezit qe jetojne nen kufirin zyrtar te varferise eshtenje nga politikat me te rendesishme te mbrojtjes sociale. Ata qe jane percaktuar,nepermjet inspektimeve dhe verifikimeve te dokumentacionit te jene nen kufirinzyrtar te varferise perfitojne ndihme sociale. Ndihmat jane te shumllojshme dukeperfshire ndihme ne para, subvencion, furnizime materiale, ndihme ne ushqime,ndihme shendetesore falas apo me cmime te reduktuara, ndihme per te pastrehet,trajnime per specializime dhe ndihme per punesim. P.sh. per te perfituar ngaprogrami i ndihmes ushqimore, familjet duhet te mos kene me shume se $ 2000 gjendjemonetare ne llogari bankare dhe nje te ardhur vjetore deri ne $ 20280. Nje familjeje ijepet nje kupon mujor per te marre ushqime ne nje sasi sa masa maksimale eperfitimit duke zbritur 30% te te ardhura neto te familjes.Ne Shqiperi mbrojtja sociale nuk eshte e zhvilluar. Mbulimi prej ketij sherbimi eshteende i kufizuar. Me zhvillimin ekonomik ne kete fushe pritet te behet me shume. Nekuptimin e gjere te mbrojtjes shoqerore ne kete drejtim mund te veprohet si meposhte:‐ perfitues te programeve minimum te mbrojtjes se jetes jane njerezit qe nukperfitojne nga sistemi i sigurimeve shoqerore. Ne rast fatkeqesish natyrore, sociale aponga faktore te tjere, kjo kategori njerezish jane komplet te ekspozuar dhe tepafuqishem per ti bere balle pasojave. Mbetet pergjegjesi e qeverise per ti ndihmuarketa njerez.

24

‐ fondet per te perballuar ndihmat shoqerore pergjithesisht duhet te vijne nga buxhetii pushtetit lokal. Ne disa raste kur pushteti lokal mund te perballet me veshtiresifiskale, qeveria duhet te behet garantuesja e perballuesja e ketyre fondeve.‐ standarti i ndihmes per programet e mbrojtjes se jetes minimum duhet tevendosen ne raport me situaten aktuale te cdo qarku. Ndihma duhet te jete emjaftueshme per nje person per te plotesuar nevojat minimale jetike.‐ format e ndihmes duhet te jene te shumta. Ato mund te perfshijne ndihme ne leke,ushqim te gatshem, veshje, apo materiale te tjera qe mund te ndihmojne per rritje teaktiviteteve.Krijimi i një Komisioni për fondin e Mbrojtjes ShoqëroreNe SHBA ka agjensi me emrin Fondet e Kujdesit te Sigurimeve Shoqerore e drejtuarnga Bordi i Fondeve te Kujdesit. Kontributet e sigurimeve shoqerore mblidhen ngapunedhenesi per vete dhe punemarresit dhe depozitohen ne Fondet e Kujdesit.Perfitimet paguhen pikerisht nga keto depozita. Bordi i tyre menaxhon dhe investonketo fonde te Administrata e Sigurimeve Shoqerore. Cdo dollar qe nuk shkon perperfitime korente jepet hua qeverise, e cila ne kembim u leshon bono thesari. Per bonotpaguhet interes. Interesat e fituara, te cilat nuk shkojne ne favor te perfitimeveinvestohen ne bono te tjera. Ne vitet e ardhshme, kur sigurimet shoqerore nuk do tejene ne gjendje te perballojne volumin e pagesave te perfitimeve gjithe interesat dhefitimet nga shitjet e bonove te thesarit do te perdoren per te paguar perfitimet.Investime te tilla do te prodhojne dhjetra miliarde dollare te ardhura nga qindramiliarde dollaret qe jane ne fondet e kujdesit cdo vit. P.sh. ne vitin 2002 nje fondi ikujdesit per pensionet perfitoi interesa ne vleren 35 miliard dollare dhe fondet egrumbulluara arrinin vleren e 470 miliard dollare.Mendimi im thote se dhe ne Shqiperi do te ishte mire te ngrihej nje skeme organizimie tille. Qellimi dhe objektivi kryesor i kesaj skeme do ti sherbente funksionimit me temire te sasise se kontributeve ne favor te kontribuesve duke nxjerre perfitime ngaperdorimi i tyre nen skemen e kontrolluar qeveritare te qarkullimit te tyre.Investimi i fondeve te kontributeve i bazuar mbi parimet e sigurise, krijimit te teardhurave te larta per kohe te shkurtra dhe ne interes te kontribuesve do te ishte pjesame kulminante e skemes se organizimit.Pervecse, skemes se sigurte te investimit te kontributeve ne blerjen e bonove tethesarit ato mund te investohen dhe ne fusha te tjera me fitime te mira dhe te sigurtasi: pasurite e patundshme dhe investimet infrastrukturore te medha.Per ti kthyer keto investime sa me efektive, qeveria shqiptare duhet te siguroje njeambjent sa me te mire per keto investime duke trajnuar stafin qe do te merret mekete skeme qe me perpara se te behet funksionale.Unifikimi i menaxhimit të programeve të Mbrojtjes ShoqëroreZemra e programeve te mbrojtjes shoqerore jane veprimet e qeverise ne mbrojtje teshtetasve. Mbulimi me keto programe duhet te jete gjithperfshires dhe i garantuar.Gjithsesi, programet e mbrojtjes shoqerore kane nevoje per nje kordinim te planevedhe programeve te ndryshem administrues.

25

Ne Shqiperi, programi i mbrojtjes shoqerore eshte permbushur nga agjensite ne varesite Ministrise se Punes. Menaxhimi dhe administrimi i programeve te mbrojtjesshoqerore eshte i fragmentuar midis personelit‐administrates‐instituteve tesigurimeve dhe programeve te vecanta jashte skemes qeveritare. Ne teresine e tij,sistemi i mbrojtjes shoqerore eshte inefektiv dhe pazhvilluar.Po te mbeshtetemi mbi pervojen amerikane ne mund te shikojme disa rekomandimeqe mund te gjejne perdorim dhe per vendin tone.‐ reformimi i sistemit te mbrojtjes shoqerore ne menyre graduale‐ zgjerimin e fushave te perfitimeve prej skemes se mbrojtjes shoqerore‐ inkurajimin e krijimit ne nje kohe te afert te sigurimeve private‐ krijimin e nje sistemi te mbrojtjes shoqerore me disa shtresa‐ sigurim te burimeve te fondeve per secilin nga programet‐ krijimin e skemes se fondeve te kujdesit‐ unifikimin e menaxhimit te programeve te mbrojtjes shoqeroreUne mendoj se nese sugjerimet nuk jane nje plan zbatimi, por thjesht opinione qe njevend i zhvilluar sipas kushteve specifike te tij i aplikon me sukses programet embrojtjes shoqerore.AMNISTI FISKALE, KUR ?

Ç’farë është një Amnisti Fiskale (AF)?AF jane gjeresisht te perdorura per rehabilitimin e mekatareve fiskale. Amnistianenkupton idene e faljes me mesazhin qe na percjell. Por, cfare fal ne fakt ajo?Nje qeveri kur shpall amnisti nuk eshte se shfaq nje dobesi te saj ne vetvete. Amnistiadel e nevojshme te shpallet ne rastet kur evazioni fiskal, mosdeklarimi i te ardhuravedhe mosderdhja vullnetare e detyrimeve fiskale eshte ne nivele te larta, apo kurekonomia e fshehur (informale) eshte e perhapur ne nje shkalle te larte. Amnistiashpallet edhe kur bashkepunimi i tatimpaguesve me administraten eshte ne nivele teulta dhe korrupsioni ne eshte bere nje semundje kercenuese per shoqerine dhevendin. Nisur nga keto tregues, por dhe te tjere qe mund te njohe secili lind njenevoje e menjehershme qe ta orientohet ky evazion fiskal ne rrugen e formalizimitdhe te taksimit nga qeveria. Te gjitha amnistite fiskale kane kusht themelor te tyrepagimin prej taksapaguesve te gjithe detyrimeve te papaguara apo te dala ngaauditimet fiskale. Ne keto raste, detyrimet e papaguara lejohet te paguhen me tarifate kohes kur detyrimet fiskale kane lindur. Puna e administrates fiskale per t’indergjegjesuar tatimpaguesit me detyrimet e tyre duhet te jete pararoja e shpalljesse AF, duke mbushur boshllekun informativ qe mund te kete munguar. Sidomos kjovlen per ne Shqiperi, ku kultura fiskale eshte ende ne nivele te ulta, apo njetrashegimni e munguar.Kur shpallet AF?Shpallja e AF nuk eshte nje deshire per te falur kundravajtesit fiskale dhe as lejim ihyrjes se parave te pista ne superstraden e ekonomise formale. Ajo vjen ne radhe te

26

pare, pasi organizatoret e saj i njohin ne detaje te metat e trasheguara te sistemitekonomik dhe politiko‐shoqeror dhe mbi kete njohje kane parashikuar rezultatet epritshme nga shpallja e saj. Autoriteti vendimmarres nepermjet instrumenteve te tijduhet te kqyre me verejtje mangesite e sistemit fiskal egzistues, shkallen ebashkepunimit me tatimpaguesit ne pagimin e tatimeve ne menyre vullnetare,cilesine e momentit te administrates fiskale. Nese keto tregues nuk jane egzaminuardot saktesisht, atehere AF mund te sjelle me shume efekte negative sesa pozitive.Tatimpaguesit do te mendojne se problemet, qe ata kundershtojne per sistemin fiskalnuk jane perfshire ne programin e AF. Si rrjedhoje, ata do te mbajne shpresen se dote shpallet nje AF tjeter qe do t’i trajtoje ato.Natyrshem po ngre disa pyetje, qe do tu pergjigjem me poshte. Ne c’fare rrethanashspecifike mund te shpallet AF? Per c’fare do t’i sherbeje vendit tone nje AF ? C’fareefektesh do te kishte nga pikpamja sociale?Zakonisht, vende te ndryshem i kane shpallur amnistite ne ate kohe kur kaneevidentuar se nje numer masiv qytetaresh jane ne rrugen e kundravajtjeve telegjislacionit fiskal egzistues. Konkretisht, ato jane bere te nevojshme atehere kureshte verejtur se:‐ evazioni fiskal eshte bere i pakontrollueshem;‐ ekonomia e fshehur ecen ne perpjestime te larta;‐ qarkullimi monetar kryesisht leviz ne kete ekonomi te fshehur;‐ korrupsioni politik eshte bere i rrezikshem per ekonomine formale, duke u kthyernembrojtje politike te kundravajtesve dhe evazionisteve fiskale;‐ niveli i tarifave fiskale eshte i larte;‐ sistemi fiskal konstatohet te mos jete neutral;‐ kultura tatimore eshte ne nivele te ulta;‐ burimet njerezore per auditim te aktiviteteve ekonomike jane joefektive dhe;‐ strategjite e shpallura per realizimin e te ardhurave per vite me radhe nuk janearritur.Natyrshem, qe ka dhe faktore te tjere, te cilet jane pjese e specifikave dhe zhvillimeveekonomiko‐shoqerore te cdo vendi.Shqiperise, qe eshte e orientuar prej mese 15 vitesh nga ekonomia me prioritettregun e lire, AF do t’i sherbente si nje shkundje dhe pastrim i dekades halucinanteekonomiko‐shoqerore qe ka kaluar. Pika fokusimi, ku AF mund te merrte nekonsiderate do te ishin te ardhurat e rezidenteve dhe jorezidenteve nga vetepunesimetapo perfitimet nga burime te fshehta te ardhurash te qarkulluara ne fushen einvestimeve :‐ te paisjeve teknologjike;‐ ndertimore e prodhuese;‐ financiare .Si ilustrime mund te permenden ndertimet e shumllojshme ne zonat rurale dheperiferite e qyteteve e me gjere, apo shitblerjet e tokave dhe trojeve te ndryshme ne

27

tregun shqiptar. Per rastet e te ardhurave te individeve rezidente (shtetasve shqiptare)te perfituara nga punesime jashte Shqiperise do te ishte nje moment tjeter ku AF mundt’a fokusonte ne programin e saj. Evidentimi dhe venia perballe kerkesave telegjislacionit ne kuadrin bashkepunues dhe harmonizues te gjithe ligjeve qe kanete bejne me luften kunder qarkullimit te parase me burim te paidentifikuar do te ishtehapi i pare ne rrugen drejt shpalljes se AF. Kur nje ligj fiskal dhe aktet nenligjore janemjaftueshmerisht te kundershtuar ne praktike ( nuk eshte zbatuar), “de facto” ai eshtekthyer ne jolegjitim. Ne disa raste ligji dhe mund te modifikohet, por kur ai ka qene ikundershtuar qe ne fillim per t’u zbatuar, shansi i tij i vetem i mbetet AF ( rast ilustrueseshte ligji per akcizat ). Efektet e nje AF ne jeten ekonomike dhe sociale te vendit do teishin pozitive, me te ardhura shtese ne buxhet, kur te mund te plotesoheshin ne pikate programit te saj periudha qe ajo do te preke, mbi ke do te aplikohet dhe sa kohe dote zgjase.Përfitimet dhe humbjet që vijnë nga një AF.a. Ç’farë përfitohet nga shpallja e një AF?

- Nje AF mbledh te ardhura per buxhetin e shtetit, duke sherbyer ne balancimine pjeses se shpenzimeve qe kane ngelur pa mbuluar dhe duke sherbyer nengushtimin e deficitit buxhetor. Te ardhurat qe mbledh jane te shpejta dhe vijnenga detyrime fiskale qe praktikisht nuk jane te mundshme te mblidhen apokerkojne nje kosto te larte administrative.- AF inkurajojne derdhje vullnetare te asaj pjese njerezish, qe nuk kane pelqyerapo kane qene te paidentifikuar nga administrata fiskale per te paguar taksat.Ky eshte per ta momenti kur u hapet “porta” per te hyre ne zonen e ligjshmete aktivitetit ekonomik, si nje mundesi e rralle dhe e paperseritshme ne teardhmen. Kjo nxitje behet efektive kur keta kundravajtes te kuptojne qartenepermjet fushates publicitare te bere me kete rast, se forca e ligjit per ta dote jete e pameshirshme, ne rast se ata do te ngeleshin jashte “portes” se hapurperkohesisht, per aq kohe sa do te zgjati AF.- AF me shpalljen e saj jep edhe mesazhin se mund te jene bere gabime ne tekaluaren politike e ekonomike te vendit, por tani eshte vendosur te behenkorigjime. Reformat fiskale qe zakonisht jane pjese e AF jane sinjale treguesete kesaj rruge te nisur nga ana e qeverise. Kjo lidhet dhe me vete atmosferente permiresuar ne jeten politike e sociale ne vend. Qeveria ka fituar besimin etatimpaguesve, se jeta e tyre po shkon drejt barasvleresimit te qytetariseeuropiane perendimore.- Nje AF shpesh ndikon ne marrjen e funksioneve kontrolluese per te ardhmen.Ajo me masat e rrepta ndeshkuese qe vendos, ndan nga njeri‐tjetri grupet etatimpaguesve qe jane pjese e ekonomise formale dhe informale. Ne menyrefigurative per nje “ushtri” qe dorezon armet pas thirrjes qe i behet, ajoperfiton lehtesira. E kunderta dihet.- AF eshte gjithashtu dhe nje faze finale permbyllese e tranzicionit politiko‐ekonomik duke hyre tashme ne stilin e ri te menaxhimit te fondeve publikenepermjet nje sistemi masash shternguese ligjore per gjithe kundravajtesit eligjit, me parimin e nje trajtimi fiskal neutral nga ana e qeverise te

28

tatimpaguesve. Kjo shpie ne shperndarjen e barres fiskale ne menyre tebarabarte, si nje kontribut personal ne arken e shtetit ne kembim te te miravene rritje qe i mirepresim te gjithe dhe i marrim si pjestare te “familjes” se reshqiptare.b. Por ç’farë humbim në një AF ?‐ Problemi me i madh qendron ne faktin, se shpesh i bejne te ndihen tepakenaqur tatimpaguesit e rregullt. Keta tatimpaguese kane mbajtur pjesen me terende te barres fiskale duke perfituar te mira materiale nga shteti po aq sa dheata qe nuk e kane ndjere kete barre. Ne fakt ata jane pjesa qe duhet te ndihen mete stimuluarit nga shteti, por ne fakt stimulimin e marrin kundravajtesitnepermjet faljes qe jua jep AF.‐ AF dhunon barazine, nje nder cilesite kryesore, qe duhet te kete nje sistem imire fiskal duke zbehur autoritetin e administrates fiskale si e paafte ne zbatimine ligjit qe ka detyre ta zbatoje.‐ Ne rast te mosmarrjes se masave te forta shternguese per te ardhmen dhedenimin pa meshire te cdo kundravajtesi, amnistia jep mesazhin e gabuar se AFdo te behen ne vazhdimesi ne te ardhmen duke luajtur dhe vene ne rrezik ne ketemenyre autoritetin e administrates fiskale dhe qeverise.Ne cdo rast AF duhet te jete e hapur per te gjithe, pasi rritja e bazes se pjesemarresvedo te ishte nje shans i barabarte per te hyre ne rrugen e legalizimit te tyre neekonomine formale. Dhenia e te drejtes qytetareve te saj, qe te deklaronin asetet epaligjeruara ka qene me rendesi per rezultatin e amnistive ne Indi dhe Kolumbi.Deklarimi i aseteve nxiti taksapaguesit ne keto vende te jene shume te interesuar.Lufta ndaj evazionit fiskal si nje lufte e vazhdueshme, me masa konkrete duke u nisurme shume nga analiza e shkaqeve qe e stimulojne ate sesa ne penalizimin e tij duhette jete nje pjese thelbesore e gjithe kuadrit te punes se qeverise si para dhe pas AF.Lufta ndaj tij ka nisur. Kjo lufte mund te fitohet duke marre nje nga nje betejat dukefilluar me shperndarjen e pushtetit dhe barazpeshimin e tij duke krijuarshumllojshmeri te institucioneve ne sferen politike, si tregues te nje demokracie tekonsoliduar, permiresimin e ligjeve dhe akteve nenligjore jofunksionale, rritjen epavaresise dhe aftesise se gjykatave, efektivitetin dhe bashkepunimin ndermjetgjymtyreve qeverisese, permiresimin e punes statistikore, racionalizimin eshpenzimeve publike, permiresimin e cilesise se sektorit publik, perpjekjet neinkurajimin e punesimit dhe masa te tjera qe jane pjese programative per zhvillimete vendit. Roli organizativ dhe menaxhues qe ka ndermarre qeveria, te perkrahuradhe nga kasta e re politiko – financiare ne vend ka ndikuar jo aq sa duhet ne rritjen ebesueshmerise tek tatimpaguesit me mendimin se keto levizje europianizuese pondikojne ne gjallerimin e vendit dhe koncentrimin e investimeve vendase dhe ngajashte ne kete dekade te dyte te demokracise shqiptare .

22 Shtator 2002

29

KAPITULLI II

TVSH­JA: SA E THJESHTË, E LIRË PËR TU MBLEDHURPo, eshte e vertete! TVSH‐ja eshte e thjeshte, me kosto te lire ne mbledhje dhe nuk kakompleksitet ne funksionimin e saj. Ajo e paraqet strukturen e cmimit me njetransparence te larte, gje qe inkurajon efektivitetin ekonomik.Vlera e Shtuar ne vetvete nuk eshte gje tjeter vecse shuma e gjithe pagave, interesavete paguar per kapitalin e vene ne pune, qerate e ndryshme te paguara per pronen eshfrytezuar si dhe fitimi qe rezulton nga aktiviteti. Te kater keta elemente teshperndare ne tatimpaguese ne menyre jouniforme perbejne ate qe quhet vlere eshtuar dhe qe tatohet direkt, sipas ligjit per TVSH‐ne. Pervoja e shume vendeve katreguar ne vazhdimesi se ky lloj tatimi garanton me shume te ardhura tatimore nebuxhetin e shtetit dhe ndikon me pak ne ciklin e aktiviteteve ekonomike.

30

Bizneset jane mbledhesit e TVSH‐se per llogari te administrates. Ata jane pergjegjesitper paisjen me fatura nga furnitoret e tyre. Ata do te perfitojne nga ky veprim kredite TVSH‐se dhe kjo eshte goxha nxitje per te vazhduar te veprojne ne kete menyre. Pasiata duhet tu paguajne periodikisht autoriteteve tatimore diferencen midis TVSH‐ se seshitjeve te tyre dhe TVSH‐se se mbledhur nga furnitoret e ndryshem, sipas faturave qeata kane mbledhur. Nese kjo diference eshte negative ata do te marrin nje rimbursim(ne disa vende kjo gje kryhet automatikisht nepermjet llogarise bankare).Kostua e administrimit të TVSH­sëPershkrimi i thjeshte i konceptit te mbledhjes se TVSH, nga ana tjeter duhet te perfshijedhe koston e tij te administrimit per mijera biznese qe operojne ne vend. Nevitin fiskal 2005 ne Shqiperi kjo kosto ishte 2%. Kjo do te thote se qeveria shpenzoiafro 20 qindarka per cdo lek tatim te mbledhur. Persa i perket TVSH‐se, kostua eadministrimit te saj kushtoi per qeverine rreth 400 milion leke ( perfshihenperiudhat dhe punonjesit qe jane angazhuar me kete tatim). Kjo do te thote se tembledhesh 1 lek TVSH kushton per administraten 6 qindarka apo 2.02%. Nderkohe,kjo kosto e mbeldhjes se TVSH‐se ne Belgjike eshte 1.09%, ne Norvegji 0.32% ne njemesatare qe shkon afersisht 0.6%. Ky tregues do te thote se TVSH‐ja ne fund te funditnuk ka nje kosto te larte per administraten, madje dhe ne raport me tatimet e tjera.Por, c’fare eshte e mire per qeverine nuk eshte domosdoshmerisht e tille dhe pertatimpaguesit. Kostua e mirekuptimit midis tatimpaguesve dhe administrates eshtenje nder treguesit qe e provojne kete fakt. Kjo kosto, nga njeri vend ne tjetrin varionmidis 45 Euro – 230 Euro. Kostua e mirekuptimit eshte me larte ne vendet e vogladhe me e ulet ne vendet e medha, sidomos ato te zhvilluara ekonomikisht. Nderkohe,ajo eshte e ndryshme dhe midis grupeve te biznesit dhe rendon me shume per biznesetme qarkullim te vogel dhe me pak per ato te medha. Kjo kosto eshte mesatarisht 40here me e larte per bizneset me qarkullim te vogel ne raport me industrialistet emedhenj dhe tregtaret e prodhuesit e medhenj. Ne kete menyre eshte epashmangshme perjashtimi i biznesit te vogel nga pagesa e TVSH‐se. Por, ketuflasim per ata qe jane realisht biznes i vogel, dhe jo pervoja shqiptare e teashtuquajturit biznes i vogel te ketyre viteve. Aktualisht ne vendin tone, 75% enumrit te tatimpaguesve jane ne biznes te vogel. Nese nga numri total i tatimpaguesve,qendrojne vetem nje sasi prej 50% biznese te vogla (rreth 28 mije ne raport me numrintotal), atehere kostua e mbledhjes se TVSH‐se ulet me 15% (shfrytezim me efektiv teburimeve egzistuese), ndersa te ardhurat e saj mund te rriten deri ne 10% nga kykontigjent shtese prej 25% ne skemen e TVSH‐se. Eshte fakt, qe dhe ne vendin tonevetem 10% e tatimpaguesve ne total paguajne 80% te tatimeve ne buxhetin e shtetit.Ne Britanine e Madhe po keshtu, 10% e bizneseve paguajne 70% te tatimeve. Shembujte ngjashem ka ne cdo vend.Megjithate, bizneset e vogla e paguajne TVSH‐ne ne rolin e konsumatorit, pasi gjithefurnizimet kryesore te tyre presupozohet ti marrin me fatura me TVSH ngatatimpaguese qe jane pjese e skemes se TVSH‐se. Shume nga ata do te kishin meteper interes te regjistroheshin ne TVSH ne rastin e funksionimit te mire te skemes.

31

Ky eshte nje handikap per sistemin tatimor dhe zvogelon ne menyre tekonsiderueshme produktivitetin.Ne rast se bizneset e vogla do te perfshiheshin ne ate mase qe thame me lart atehereproblemet qe mund te lindin per nivelin e perpunimit te raportimeve te kesajkategorie te biznesit do te behej per periudha 3‐mujore, po ashtu si behet aktualishtne vendin tone per deklarimet e sigurimeve shoqerore dhe te ardhurave ngapunesimi.TVSH­ja dhe konflikti i interesitNje sistem ideal i TVSH‐se eshte ai qe bazohet vetem mbi nje shkalle, pa perjashtimete asnje sektori ekonomik, ekonomikisht neutral dhe i aplikuar mbi te gjithe. Por, jetae perditshme nuk eshte ideale dhe mbi te gjitha eshte e populluar dhe nga politikanetdhe interesat e tyre. Ne komunitetin e fushes fiskale ka nje hezitim per efektivitetin eTVSH‐se ne lidhje me idene e diferencimit te shkalleve te TVSH‐se duke zgjeruar bazene tatueshme. Megjithese cdo ide e hedhur ka dhe argumentet e saj, ende ky moment irendesishem dhe me efekte eshte i padiskutuar si duhet ne grupet e interesit teinteresuar per te llogaritur rezultanten nga efektet pozitive dhe negative qe do te bjereky aplikim.TVSH‐ja ne aplikimin e saj ka dy ndikime qe shkaktojne konflikt interesi: ajo rritcmimin e pergjithshem nepermjet aplikimit te tarifes se saj ne gjithe hallkat eqarkullimit te mallit dhe sherbimit. Nga ana tjeter ajo sherben si nje nxites ne uljen ekonsumit. Nese ajo do te influencoje rritjen e cmimeve apo thene ndryshe inflacionin,efekti i saj duhet te rregullohet duke indeksuar pagat dhe duke e lidhur keteindeksim me Indeksin e Cmimeve te Konsumit. Po te veprohet keshtu rezultantja eefektit te saj do te ishte zero.Pavaresisht se nepermjet politikes se taksave cdo qeveri kerkon te zhvilloje edhepolitiken sociale, nuk eshte e thene se zgjidhja mund te vije vetem nga lehtesiratfiskale. Nje shembull ne kete rast do te ishte domethenes.Perjashtimi apo reduktimi i shkalles standarte te TVSH‐se per “mallrat e konsumit”ngre shume pikepyetje, qe kur eshte prezantuar si nje opsion per tu zbatuar. Aq meteper qe kerkesat e biznesit per perjashtime nga TVSH‐ja vijne ne rritje.P.sh. nese ushqimet do te jene me TVSH te reduktuar a nuk do te ishte kjo njesubvencion edhe per te pasurit? A nuk hane edhe ata ? Mbi te gjitha kush e percaktonse c’fare eshte ushqim dhe c’fare nuk eshte? A eshte kaviari ushqim? A jane produktetper mbipeshen ushqime? Natyrisht qe po te vazhdojme me pyetje nuk eshte se do tagjejme pergjigjen kaq lehte.Nese shkalla e TVSH‐se per keto produkte do te ulej, atehere do te kerkohej shtrirja eaplikimit mbi produkte dhe sherbime te tjera, te cilet duhet te taksohen per te ruajturte njejtin nivel te ardhurash. Por disa sektore ekonomike jane te perjashtuar, sipasnje praktike mbareboterore. Atehere, nje menyre tjeter per te “kompensuar” te varferitper situaten e tyre te keqe ekonomike do te ishte transferimi direkt i fondeve tebuxhetit ne projekte sherbimesh publike. Apo nje forme subvencioni do te ishte

32

dhenia nga qeveria e “bonove” (voucher), te cilat ne shume vende te botes kanegjetur zbatim ne perdorimin e tyre per te patur zbritje cmimesh per arsimim,shendetesi, ushqime etj. Nje sistem qe ngjason ne permbajtje tashme zbatohet ngaInstituti i Sigurimeve te Kujdesit Shendetesor ne lidhje me rimbursimin e nje shporteilacesh per qytetare, qe perfitojne sipas skemave te miratuara nga Ministria e Punes.Thelbi i zbatimit te ketyre masave synon ne mosdeformimin e vendimarrjes sebizneseve. Ndersa, tatimpaguesit te pakten do te kene mundesine e transparences sesa fonde do te paguhen per kete kategori qytetaresh.Ne nje sistem te TVSH‐se me disa shkalle eshte e lehte te behet deklarim fallco pernje shkalle e reduktuar te mallrave apo sherbimeve me klientet qe ben biznes apo tefallsifikoje hyrjet qe ben per biznesin e tij. Ne kete rast skema antievazion (krahasimii hyrjeve me daljet) mund te mos dallonte asnje gje te dyshimte. Natyrisht, qe keto dote jene raste dhe jo fenomene, por veshtiresia ne administrim do te behet edhe me emadhe se c’eshte aktualisht.TVSH­ja lufton ekonominë joformaleEkonomia joformale e ka nje kundershtar te deklaruar, TVSH‐ne. Per ta luftuar sa meefektivisht gjithsesi duhet te dime se si eshte kundershtari. Ky krah ilegal iekonomise perbehet nga tre elemente:1. Transaksionet e padeklaruara te mallrave dhe sherbimeve qe jane pjese esistemit ligjor;2. Transaksionet e padeklaruara te mallrave dhe sherbimeve kontrabande;3. Pastrimi i parave ne aktivitete ligjore.Ne rastin e planifikimit te ndonje biznesi per evazion, per ti shpetuar pageses se TVSH‐se mbi nje produkt apo sherbim i nevojitet bashkepunimi i disa klienteve,furnizuesve dhe konsumatoreve. Nje skeme e tille evazioni eshte shume me rrezik.Pikerisht, vendosja e TVSH‐se ne cdo faze dhe cikel prodhimi e qarkullimi e ben terrezikshem kete plan evazioni.Ne gjithe sa shprehet me lart mendimi qendror eshte se aplikimi i nje mekanizmi te rite funksionimit kerkon te prezantohen sa me shume opinione me sens kritik, per tekonkluduar ne nje qellim final, qe permbush si objektivat buxhetore te qevrise, poashtu dhe kerkesat e qytetareve ne rolin e klientit te saj.PARALELE DHE ANALIZA TË MBLEDHJES SË TATIMIT MBI PASURINË NGA PUSHTETI QENDROR DHEAI VENDORTatimi mbi pasurine perben tatimin mbi ndertesat dhe tatimin mbi token bujqesore.Tatimi mbi token bujqesore eshte aplikuar deri ne Maj te vitit 1996 dhe me pas uabrogua nga Parlamenti shqiptar me akt ligjor.Ndersa tatimi mbi ndertesat eshte aplikuar gjate gjithe periudhes. Deri ne Maj te vitit1998 tatimi mbi ndertesat ishte nje takse e ndare nacionale ndermjet pushtetit

33

qendror dhe atij lokal. Raportet e ndarjes se te ardhurave te realizuara nga ky tatimishin: 60 % kalonin ne buxhetin lokal dhe 40 % kalonin ne buxhetin qendror. Meligjin Nr.8344, date 13.05.1998 tatimi mbi pasurine u konsiderua tatim lokal dhe 100% e te ardhurave te realizuara nga ky tatim kalojne ne buxhetin e organeve lokale. Ngate dhenat e publikuara vihet re se te ardhurat e realizuara nga tatimi mbipasurine kur ishte takse nacionale ishin te konsiderueshme per buxhetin lokalpavaresisht se vetem 60 % e tyre derdheshin ne buxhetin lokal.Ndersa, me kalimin e tatimit mbi pasurine ne nje takse lokale ku ndryshoi edheinstitucioni pergjegjes per mbledhjen dhe administrimin e tatimit mbi pasurine vihetre se te ardhurat e realizuara nuk jane te konsiderueshme pavaresisht se 100 % etyre derdhen ne buxhetin e organeve lokale.Arsyetime dhe argumenta per administrimin e tijMasa e tatimit mbi ndertesat llogaritet ne leke per m² te siperfaqes se ndertimit. Meposhte paraqitet masa e tatimit sipas llojit te nderteses.

NIVELET TREGUESE TË TAKSËS MBI NDËRTESAT

BashkitëZona 1 Zona 2 Zona 3

Kategoritë minimaletë ndërtesaveTiranëDurrës VlorëFierSarandëPogradecKorçëElbasanBeratLushnjëGjirokastërShkodërKavajëLezhë

Të gjithabashkitë e tjeratë venditLekë/m2 në vitI. Ndërtesa banimi‐ ndërtuar para1993‐shit 15 10 5‐ ndërtuar gjatë dhepas 1993‐shit 30 12 6II. Ndërtesa të tjera‐ për tregti dheshërbime 200 150 100

‐ të tjera 50 30 20Shënim 1: Nivelet treguese të taksës, dhënë në tabelë, janë të vlefshme për ndërtesat në zonaturbane (bashkitë).Shënim 2: Në zonat rurale (komunat), niveli tregues i taksës për çdo kategori minimale të ndërtesësështë sa një e dyta e nivelit tregues përkatës të kategorisë minimale të ndërtesës në bashkitë qendërrrethi, në të cilat ndodhet komuna.

34

Siç vihet re, masa e tatimit per ndertesat per tregeti dhe sherbime te tjera, si dhendertesat per veprimtari prodhuese eshte mjaft i madh ne krahasim me llojet e tjera tendertesave. Kjo ka ndikuar ne te ardhurat e realizuara nga tatimi mbi pasurine kur kytatim mblidhej nga Deget e Tatimeve ne rrethe. Duke qene se subjektet qe ushtroninveprimtari “skanohen” nje here ne vit nga administrata tatimore behej me e lehtembledhja e ketyre detyrimeve te subjekteve te ndryshme, shumica e te cileve kishin nepronesi ndertesa per tregeti apo per veprimtari prodhuese.Percaktimi i Ministrise se Pushtetit Lokal si institucioni pergjegjes per mbledhjen dheadministrimin e tatimit mbi pasurine nuk eshte ekonomik, pasi Ministria e PushtetitLokal nuk ka struktura te ngitura ne nivel lokal. Por edhe nese do t’i ngreje, dukeqene larg problemeve dhe njohjes se duhur ne kete fushe ato nuk mund te jenestruktura efiçente.Me poshte paraqiten te tjera arsye, te cilat influencojne negativisht punen e bashkivedhe komunave ne mbledhjen e tatimit mbi pasurine.Bashkite dhe komunat moren persiper pergjegjesine per mbledhjen dheadministrimit e tatimit mbi pasurine. Pavaresisht deshires se mire te tyre perngritjen e strukturave te tatim‐taksave ne bashki dhe komune, kalimi i personelit teDegeve te Tatimeve ne rreth, pergjegjes per mbledhjen e tatimit mbi pasurine nuk u beasnjehere. Kjo ndikoi negativisht ne punen e bashkive dhe komunave pasi ishte iveshtire mbulimi i kostove te nje strukture te re shtese nga te ardhurat te cilat nukishin realizuar ende nga tatimi mbi pasurine.Gjithashtu, bashkite dhe komunat u ndeshen edhe me mungesen e dokumentacionitte nevojshem per evidentimin e taksapaguesve dhe te detyrimit te tyre. Zyra eRegjistrimit te Pasurive te Paluajtshme ka pergjegjesine te paraqese ne bashki dhekomuna listen e subjekteve shteterore dhe jo shteteror, fizik dhe juridik, vendas osete huaj qe kane ndertesa te regjistruara, ne te cilat tregohet siperfaqja e ndertimitdhe destinacioni i perdorimit te nderteses. Fakti qe jane rregjistruar vetem 60 % endertesave ne shkalle kombetare eshte nje argument tjeter i cili ndikon negativishtne punen e bashkive dhe komunave.Mungesa e autoritetit liçensues te bashkive dhe komunave lidhur me subjekte tendryshme taksapagues te cilet deri dje ishin te detyruar te paguanin tatimin mbipasurine dhe shume detyrime te tjera nacionale per te marre lejen e ushtrimit teprofesionit, perben nje firo per te ardhurat lokale. Pavaresisht perpjekjeve per njeraport bashkepunimi mes Zyrave te Tatimeve e Taksave vendore ne bashki dhekomuna dhe Degeve te Tatimeve ne rreth, ne pergjithesi nuk eshte arritur ne nivel teduhur institucionalizimi dhe rregullimi i raporteve te bashkepunimit.Arsyet e permendura me lart jane shoqeruar edhe me mungesen e asistences senevojshme nga pushteti qendror lidhur me ngritjen e strukturave efiçente fiskale nenivel lokal si dhe mangesite ne trajnimin e administratave lokale fiskale ne drejtim te

35

menyrave dhe metodave te matjes se detyrimeve dhe mundesive te arketimeve ngaindikatoret ekonomike dhe sociale.TRE KOLONAT E SKEMËS SË SIGURIMEVE DHE PENSIONEVESistemet publike tradicionale te sigurimeve per pensionet kane qene dhe jane njeelement i perkryer i sigurise per te perfituar pensionet per moshat e vjetra. Po temarresh ne konsiderate rreziqet nga inflacioni dhe investimet e fondeve te pensioneve(per ata qe veprojne me fondet) pjesa e perfitimeve ne raport me kontributet e paguarane vite nga kontribuenti jane te krahasueshme. Problemi qendron ne mostrajtiminnjesoj te gjithe kontribuesve, pasi perfitimet nuk jane te lidhura ngushtesisht mekontributet e paguara. Keshtu, disa perfitojne nivele me te larta perfitimesh ne raportme kontributet e paguara prej tyre apo disa te tjere nivele me te ulta.Mbeshtetesit e skemes se privatizimit te skemes se pensioneve e argumentojnevendosmerine e tyre per te nderhyre ne skemen e sigurimeve me idene se zbutja evarferise nuk mund te financohet me kontributet, pasi ato jane derdhje te punonjesvenga te ardhurat mujore te tyre, megjithese dhe punedhenesi eshte kontribues dhepergjegjes per destinacionin e tyre ne buxhet. Kontributet qe shkojne per skemen epensioneve perfaqesojne kursimet e individeve(te hequra nga paga mujore),pavaresisht nga fakti se ku ruhen apo perdoren keto investime. Punonjesit do tedonin natyrisht qe keto kursime te rriteshin ne vlere sa me shume te ishte e mundur,pa asnje rrisk ne marrjen e tyre ne te ardhmen.Privatizimi me nderhyrjen e investitoreve private premton te permbushe ketefunksion automatikisht, por ky premtim mund te permbushet duke perfshire edhereformimin e skemes aktuale te sigurimeve shteterore (publike). Pavaresisht, nesezgjedhim skemen e bashkegzistences se skemes private me ate publike, apo dukereformuar skemen publike dhe ne kete rast investitoret private do te kene nje rol tedores se dyte, gjithsesi pika me e forte mbetet roli i qeverise ne shoqeri.Mbeshtetesit e idese se privatizimit e vene theksin gjithashtu edhe ne perfitimet epaprekshme qe do te kene individet nga keto kompani, duke qene se sensi ipronesise private dhe pergjegjesia e individeve te zgjedhin lirshem eshte e lidhur memundesine e tyre per kursim. Ata besojne se qeveria ka nje program te sajin, i ciliasnjehere nuk le asnje punonjes te jete i rrezikuar nga nevojat baze te jeteses, dukenderhyre me programet e shumta sociale te saj.Mbeshtetesit e skemes se pensioneve publike e vene theksin te kostot e lartaadministrative te pensioneve private, rrisqet qe vijne nga investimet e fondeve tepensioneve dhe pamundesia e investitoreve private qe te garantojne perfituesit nelidhje me indeksimin e vleftes se kontributeve te tyre sipas normes se inflacionit. Porata kembengulin dhe ne te mirat sociale te kesaj skeme, te tilla si: rishperndarja eketyre te ardhurave nga kontribuesit tek perfituesit.

36

Megjithate, privatizimi i sistemit te pensioneve, krijimi i llogarive individuale mundte garantoje qe gjithe kontribuesit apo pjesemarresit ne skemen e saj te trajtohen nete njejten menyre. Qeveria mund te shterngohet te krijoje programe sociale nga teardhurat e buxhetit sesa te perdoren te ardhurat nga kontributet qe ne pjesen me temadhe mblidhen nga individe qe kane te ardhura ne nivele te ulta.Tre kolonat e skemës së sigurimeveSistemet e sigurimeve shoqerore ne bote jane te mbeshtetura mbi tre kolona. Kolonae pare perbehet nga jokontribuesit. Sistemi gjithsesi u garanton nje ndihme sociale neminimumin jetik per gjithe ata qe jane te moshuar me synimin per te shmangurvarferine. Kolona e dyte perbehet nga kontribuesit aktive dhe jep perfitime te medhane raport me sasine ekontributeve te paguara. Kolona e trete perbehet ngakontribuesit, por qe paguajne vullnetarisht dhe qe duan nje perfitim shtese perkohen kur te dalin ne pension.Nga nje studim i bere ne disa nga vendet e Europes perendimore per krahasimin e teardhurave qe merr mesatarisht nje 65 vjecar me te ardhurat e nje 55 vjecari, atorezultojne te jene ne nivelin e 80% te te ardhurave. Ndersa, persa i perket periudhespas daljes ne pension perfitimet nga sigurimet per nje 65 vjecar ne raport me teardhurat e nje 55 vjecari qe eshte ende ne pune luhaten nga 30% e tyre ne Itali eAngli deri ne 70% ne Suedi e Norvegji. Duke patur parasysh perfitimet nga ketoskema njerezit ne keto vende perpiqen te sistemojne situaten e pensioneve per teardhmen duke marre pjese me kontribute ne skemat private, duke kursyer apo dukepunuar me shume. Pensionet e skemave shteterore qe garantojne shuma te voglaperfitimi per pensionistet mund te ofrojne alternativa me te medha per kontribuesitduke u hapur rruge stimulimit te konkurences private.Reformimi i kolonës së dytëPjesa me e madhe e debatit per reformimin e kolones se dyte eshte i kuadrit ideologjik,ku nga njera ane kemi mbrojtesit e idese se privatizimit duke reduktuar rolin e shtetitdhe mbrojtesit e idese se pensioneve publike duke reklamuar solidaritetin social dheidene e transferimit te te ardhurave nga nje grup shoqeror ne nje tjeter. Ne shumevende ne zhvillim dhe ne shume vende te tjera te pazhvilluara kolona e dyte mbetet siplani i financimit te sigurimeve me me perfitime ne raport me kontributet ederdhura. Pensioni qe perfitohet bazohet mbi numrin e viteve te kontributeve dhe njemoshe mesatare e caktuar e individit. Kjo eshte ne kundershtim me skemen qebaziohet ne perfitimin e asaj shume qe ai ka derdhur minus perfitimet qe ka marre nevite, si pasoje e semundjeve e rasteve te tjera. Punonjesit dhe sindikatat e tyre kanefavorizuar histiorikisht planet per perfitime te percaktuara dhe ne mbeshtetje tetyre do te jene dhe planet e fondeve private per perfitime ne te ardhmen. Ketoprezantime jane ende te paqarta, keshtu qe egziston gjithnje rreziku qe fondet epremtuara te mos jene te afta te plotesojne ate qe premtohet.Suedia, gjithsesi ka filluar te eci drejt kesaj rruge, te bazuar ne nje sistem kombetar. Nesistemin suedez, cdo punonjes ka nje llogari personale qe kreditohet me kontributet eindividit plus dhe interesat e rrjedhura nga llogaria dhe te te indeksuar

H rje P oce i D lje36

ne prag te pensionit sipas mesatares korente vjetore. Per perfituesit qe dalin aktualishtne pension perdoret skema aktuale e pensioneve. Sistemi i ri suedez. p.sh. vazhdon tekreditoje punonjesit per vitet e universitetit, vitet e kujdesit per femijet dhe vitet epapunesise, por pergjithesisht keto kreditohen nga te ardhurat e buxhetit, keshtu qepensionet e ketyre punonjesve nuk jane te ndikuara ne kete menyre.Te njejten politike po zbaton dhe Italia. Nje politike e tille ka synim te forcoje akomame tej lidhjen midis kontributeve dhe perfitimeve. Ne nje plan perfitimesh tepercaktuar, si privat dhe publik, perfitimet ndryshojne nga nje perfitues te tjetri.Pensionet private kane fonde te garantuara pothuajse gjithnje. Ato veprojne keshtupasi se pari kompanite private kane si kercenim te perhershem rrezikun e falimentimitdhe egzistenca e nje fondi sigurie eshte garanci per paprekshmerine e pensioneve ngakreditore te tjere. Nga ana tjeter, shpesh legjislacioni fiskal ka lehtesira tatimore perfondet e pensioneve.Kjo politike ndiqet per nxitjen e krijimit dhe konsolidimit te ketyre fondeve. Nderkaq,keto argumente nuk mund te perdoren me te njejten logjike per pensionet publike,pasi qeveria nuk paguan taksa dhe nuk falimenton. Perfitimet e shoqerise nga ketofonde jane me te medha dhe te sigurta nese akumulimi ne nivel kombetar rritet dukei dhene ekonomise nxitje per tu rritur dhe duke e bere me te lehte te ardhmen perpensionistet. Kur nje vend me sistemin e pageses se pensionit menjehere kurmbushet mosha per te perfituar pensione dhe zevendesohet me sistemin me shumekolona, akumulimi i kapitaleve ne nivel kombetar rritet nese perfitimet hiqen osetatimet ulen. Vendosja e pjeses se kontributeve ne llogari individuale kursimi mundte jete me shume e pranueshme politikisht, sesa te kete ndikim ne rritjen e kapitalevene vend.VËMENDJE! SISTEMI I MENAXHIMIT TË INFORMACIONIT (SMI)NË ADMINISTRATËN PUBLIKESistemi i menaxhimit të informacionit mund të percaktohet si sistemi i informacionitqe siguron raporte qe ndihmojne funksionet organizative të kontrollit dhe menaxhimittë informacionit.Megjithese fillimisht u zhvillua në vitet 1950‐1960 ai erdhi në qender të vemendjesshume me vone. Në këtë diskutim qellimi është një kuptim me i thelluar i procesevemenaxhuese të sistemit të kontrollit dhe monitorimit.Sistemet e kontrollit dhe menaxhimit të monitorimitNjë sistem i pergjithshem i sistemit të kontrollit dhe monitorimit mund të paraqitetnë forme grafike me mire kështu.

y r sa

37

PlaneObjektiva/StandarteKontroll Krahasim Monitorim

Ky sistem i kontrollit dhe monitorimit konsiston ne kater elemente:‐ Nje proces. Ne zemren e sistemit eshte nje tip procesi qe kthen hyrjet ne dalje. Le temarrim shembullin e nje procesi trajnimi ne sektorin publik qe synon te aftesojepunonjesit e rinj ne kuadrin e luftes ndaj evazionit. Ky projekt kthen hyrjen e paravedhe te paisjeve e mjeteve didaktike per trajnimin ne sigurimin e rritjes se aftesive tepunonjesve te rinj per punen e re.‐ Mekanizmi i monitorimit. Ky mekanizem mbledh se bashku informacionin rrethdaleve prej nje procesi. P.Sh. ai mund te mbledhe informacion rreth nje numri njerezishte trajnuar dhe zjgerimin e njohurive te tyre nga procesi trajnimit.‐ Mekanizmi i krahasimit. Ky mekanizem krahason informacionin e mbledhur rrethperformances me informacionin e mbledhur me pare, pragjet e vendosura, objektivatetj.Keto dy tipe informacionesh perfaqesojne nevojat per informacion te sistemit temonitorimit dhe kontrollit. P.Sh. ky mekanizem mund te krahasonte informacioninmbi cilesite e reja te fituara nga punonjesit e rinj me ato qe ishin vendosur siobjektiva. Kjo pjese e sistemit shpesh eshte quajtur “mekanizmi i vleresimit”.‐ Mekanizmi i kontrollit. Ky mekanizem vepron duke u bazuar mbi konkluzionet emekanizmit te mesiperm dhe ndermerr zbatimin e veprimeve korigjuese. P.Sh. aty kucilesite e punonjesve jane konstatuar nen ato qe kane qene si objektiva, ndryshimetne metodologjine e kursit duhet te jene ne programin e trajnuesve.Natyrisht, sistemi i siguron zbatuesve te tij mekanizmin me te cilin:- arrijne te konstatojne nese jane arritur objektivat dhe- realizojne objektivat duke zgjdhur problemin.Duke pritur qe te ndodhin keto, duhen ndjekur keto hapa:‐ daljet qe duhet te maten

38

‐ mekanizem monitorimi qe mat daljet‐ mekanizem monitorimi qe prodhon informacion mbi daljet dhe ky informacionduhet te jete i qarte, ne kohe, i lidhur me tematiken dhe i plote‐ mekanizem krahasimi‐ objektiva qe duhet te arrihen‐ mekanizem kontrolli dhe zbatimi dhe‐ nje mekanizem reagues gjithperfshires qe duhet te zbatohet ne nje kohe sa meefektive dhe optimale per procesin.Modeli i Sistemit te Menaxhimit te Informacionit (SMI)Nje model me i sterholluar garfik i Sistemit te Menaxhimit te Informacionit (SMI)mund te paraqitej keshtu:Sistemi i Mbledhjes Te dhenat ete te Dhenave Baze administrates

Sistemi Raporte qeMenaxhimit kerkohenInformacionit OnlineRaporte RaportePeriodike te shpejta

VeprimeDaljeNatyrisht, njerez te ndryshem e kuptojne ne menyra te ndryshme Sistemin eMenaxhimit te Informacionit. Megjithate, kjo gje nuk ka pse te sherbeje si argumentper diskutime rreth emrit dhe kuptimit te tij. Cdonjeri qe i gjen dicka te mire nemenyren e funksionimit te ketij sistemi eshte nje gje e mire.Megjithate, duke u nisur nga gjithe ato qe thashe me lart do te doja teperqendrohesha ne mbyllje ne disa pika qe me duken thelbesore.

39

1. Monitorimi dhe kontrolli jane mekanizma qendrore. Fokusimi duhet te jete ne ate sesi perdoret informacioni i mbledhur dhe si kontrollohet me tej ai.2. Raportimet jane gjithashtu ato qe jane produkti i shkruar i gjithe ketij procesi. Atonuk duhen nenvleftesuar asnjehere dhe jane gjurma e funksionimit te sistemit.3. Ky sistem pavaresisht nga te dhenat e grumbulluara bazohet ne vendime te njeriut.Si te tilla ato duhen strukturuar dhe te zbatohen te bazuara mbi afate e periudha tepercaktuara sipas objektivave te vendosura.4. Shfrytezimi me efektiv i tyre do te ishte ai i bazuari mbi te dhena ne menyreinformatike dhe shfrytezimi i raporteve qe prodhon informatika si produkt. Veteraportet jane matesi me i mire dhe i sakte per ecurine e nje sistemi.DIVIDENTI: PROBLEMET E TATIMORËVE NË ADMINISTRIMIN E TIJSipas, kerkesave te ligjit te tatimit mbi te ardhurat, nëqoftëse tatimpaguesit nuk edepozitojne vendimin e organit vendim‐marrës, persa i perket destinacionit te fitimitpas tatimit në protokollin e Deges Tatimore deri më 31 Korrik, atëhere i gjithë ky fitim,pa përfshirë rezervat e domosdoshme ligjore konsiderohet divident për t’ushpërndarë dhe do të tatohet me 10%.Po ashtu, çdo zvogëlim kapitali, që nuk ka për qëllim mbulimin e humbjeve dhe qënuk përbën kontribut në para të pronarëve konsiderohet dividend i tatueshëm. Nëkëtë rast, tatimi duhet të mbahet në burim dhe derdhet nga shoqëria në favor tëDeges Tatimore perkatese brenda 30 ditëve nga data e marrjes së vendimit përzvogëlimin e kapitalit.Por, në të vërtetë ç’është dividenti dhe tatimi që zbatohet mbi ata që e përfitojne atë?Dividenti eshte fitimi qe i mbetet pas taksimit dhe krijimit te rezervave ligjore te cdotatimpaguesi qe eshte objekt i tatimit mbi fitimin. Nje shoqeri paguan nga fitimi qe irezulton 23% te tij si tatim fitimi. Pasi ka zbritur nga fitimi 23% ben dhe nje zbritjederi ne 10%, e cila eshte rezerva ligjore qe duhet te krijoje cdo shoqeri, por qe nuk kafuqi detyruese mbi te nese eshte plotesuar me pare kjo rezerve. Atehere, pjesa prej67% eshte ai qe quhet divident. Nese ai do te shperndahet midis ortakeve (oseortakut te vetem) per nje pjese te tij apo do te shperndahet i gjithi atehere, teardhurave do tu zbritet nje 10% tatim mbi dividentin. Ky tatim do te mbahet nearken e shoqerise ne momentin e shperndarjes dhe do te derdhet ne llogarine eorganeve tatimore.Duke qene se:

o gjithe tatimpaguesit, qe jane subjekt i tatimit mbi fitimin, pas pagimit të tij,brenda gjashtëmujorit të parë të çdo viti (brenda datës 30 Qershor) jane tedetyruar nga ligji i tatimit mbi te ardhurat të miratojnë rezultatet financiare tëvitit paraardhës.

40

o gjithe tatimpaguesit, qe jane subjekt i tatimit mbi fitimin duhet të depozitojnëpranë organeve tatimore, deri ne daten 31 Korrik, vendimin e organitkompetent vendim‐marrës të shoqërisë, për përdorimin e fitimit pas tatimit tëvitit paraardhës. Në cdo rast te zakonshëm te miratimit per shperndarje tedividentit, tatimi perkates duhet te derdhet nga shoqëria në favor të organevetatimore brenda datës 30 Gusht të periudhës tatimore në vazhdim.Ne rastet e vizitave fiskale qe u kryhen shoqerive tregtare, tatimorët kanë objektiv tekonstatojnë nese:- fitimi pas tatimit ka shkuar ne favor te kapitalit te shoqerise (ne kete rast duhetta justifikojne kete veprim juridik me vendim te gjykates per shtim kapitali)- fitimi pas tatimit eshte ne zerin e aktiveve te shoqerise ne formen e aktiveve te

qendrueshme, aktiveve qarkulluese, e provuar nepermjet llogarise perkatese pershtim aktivesh.

- fitimi pas tatimit eshte shperndare midis ortakeve te shoqerise (oseaksionereve)dhe eshte llogaritur tatimi mbi fitimin e shperndareShuma fitimit te pashperndare per ushtrime te meparshme mund të gjendet nëpostet e bilanceve te viteve te kaluara gjendet e pasqyruar.Pas shqyrtimit me kujdes tatimorët kanë detyrë të krahasojnë shumën e fitimit tepashperndare me situaten reale te vendndodhjes se tij fizikisht, sipas pasqyrimit osejo ne kontabilitetin e shoqerise.Në varësi të konstatimit zbatohet pjesa perkatyese ë ligjit te tatimit mbi te ardhurat.

ROLI I TATIMEVE NË KËNDVËSHTRIMIN E TË DREJTAVE TË AUTORITNatyrisht, që tatimet kanë interes të përbashkët me gjithë të interesuarit përmbojtjen e të drejtës së autorit, pasi nga periudha e kaluar është vërejtur se aty ku kamosrespektim të legjislacionit për të drejtën e autorit, ka gjithashtu edhe informalitetdhe evazion tatimor.Organet tatimore në kuadrin e luftës ndaj evazionit fiskale dhe zbatimit të detyravesipas këtij ligji kanë punuar për evidentimin dhe verifikimin në mënyrë të veçantë tëtë dhënave për programet e transmetuara: si kostot e blerjes ose shuma e harxhuarpër programet origjinale, të dhëna për autorësinë e reklamave të transmetuara oseveprimtari të tjera të nagjashme duke kërkuar të ardhurat përkatëse, sponsorizimet,si dhe lista e financuesve apo dhuruesve me shumën përkatëse dhe çdo shpërblimtjetër në favor të subjektit radioteleviziv publik ose privat.

41

Nga ky këndvështrim organet tatimore janë duke bërë një punë të kujdesshme nënjohjen e detajeve praktike të përdorimit të të drejtës së autorit dhe në analizimin emasave organizative për parandalimin dhe goditjen e fenomenit të evazionit tëmundshëm.Ku duhet ndërhyrë?Megjithëse rastet e ndërhyrjes së inspektorëve tatimorë për respektimin e tëdrejtave të autorit nuk kanë qenë të shumtë gjithsesi një punë që duhet përkrahur kaqenë kontrolli te disa përdorues apo aktivitete informale, që kryenin pirateri ndajautorëve shqiptarë dhe të huaj.Në ato raste të kryerjes së punëve të koordinuara brenda strukturës tatimore ështëvërejtur se kanë çuar në evidentimin e evazionit tatimor, si dhe detyrimin për tëvepruar ligji edhe te përdoruesit informalë, që mbeten një sfidë e madhe edheaktualisht e për të ardhmen.Natyrisht, rolin më të drejtpërdrejtë e ka patur policia tatimore, e cila ka patur mjaftdetyra funksionale në drejtim të evidentimit të kundravajtësve të të drejtës sëautorit, si dhe ekzekutimit të masave të vendosura nga institucionet e ngarkuara përmbrojtjen dhe zhvillimin e të drejtave të autorit.Ku shfaqet evazioni?Nga studimi i rasteve të përdorimit të autorit dhe bashkalidhur dhe shfaqjes sëevazionit është parë se e drejta e autorit shfrytëzohet dhe përdoret në formate dhemënyra të ndryshme, në varësi të veprës artistike.Kështu, një shfrytëzues i paligjshëm i një vepre muzikore (p.sh. opera) përveç tëardhurave që përfiton duke e riprodhuar dhe shitur veprën muzikore si një e tërënxjerr të ardhura shtesë duke e copëtuar në pjesë dhe shitur edhe në këtë format. Dukeqenë se ky është një aktivitet informal sipas optikës së ligjit për mbrojtjen e veprës sëautorit, i tillë konsiderohet dhe është dhe për organet tatimore.Të njëjtat probleme si rasti i mësipërm për organet tatimore janë dhe rastet epërdorimit të autorësisë në vite, që ka konseguenca nën optikën e fiskalitetit, apotendenca aktuale e autorëve që kanë pak ose aspak njohuri fiskale lidhur me tëdrejtat e detyrimet që kanë artistët dhe përdoruesit e veprave artistike për cdo rastqë përfitohen të ardhura nga tregtimi apo shkëmbimi i tyre në tregun e hapur.Aktivitetet e vazhdueshme të këngëtarëve, orkestrantëve, kompozitorëve,shkrimtarëve, valltarëve apo cdo shfaqje apo vepër që është subjekt i trajtimit ngaligji për të drejtën e autorit përbën një rast për tu tatuar sipas legjislacionit fiskal.Aktivitete të tilla organizohen masivisht në salla të mbyllura apo ambiente të hapura,ku megjithëse organizatorët realizojnë të ardhura ato nuk deklarohen apokonsiderohen si të ardhura të patatueshme brenda kuadrit të aktivitetit të OJF‐ve,pavarësisht se aktiviteti i tyre është i përcaktuar në një kuadër të ngushtë dhe me

42

qëllim shërbimin pa pagesë ndajk një komuniteti antarësht që janë anëtarë të OJF‐së,apo grupi aktivistësh që të ardhurat i përdorin për qëllime të brendshme të anëtarësisësë OJF‐së.Një problem tjetër që përbën kundravajtje është fshehja e të ardhurave ngapërdoruesit e të drejtës së autorit, veçanërisht pë të drejta transmetimi audio‐viziv.Përdorues të tillë janë radio dhe TV që transmetojnë vepra te artistëve shqiptarë si:këngë, melodi, teatro, filma, emisione artistikë, dokumentarë etj., që pavarësisht senë cdo rast kanë autorësi ajo nuk respektohet e në jo pak raste mund të jetë dhe nekundershtim me legjislacionin fiskal.Regjistrimi fiskal dhe detyrimet tatimoreÇdo veprimtari e regjistruar në organet tatimore zgjedh njërën nga dy kategoritë eregjistrimit me certifikatë tatimore, nga organet tatimore:

- Regjistrimi si tatimpagues në biznesin e madh apo që i nënshtrohet skemës sëregjistrimit për TVSH‐në. Kjo kategori tatimpaguesish, pavarësisht nga formajuridike që regjistrohen në regjistrin tregtar në Gjykatë (katër format juridiketë shoqërive tregtare që janë shoqëria kolektive, komandite, me përgjegjësi tëkufizuar apo anonime) duhet patjetër të provojnë te organet tatimore se kanënjë qarkullim mbi 8 milion lekë në vit.- Kjo kategori tatimpaguesish paguajnë detyrimet si gjithë shoqëritë e tjerafitimprurëse përvec përjashtimit nga TVSH‐ja për shërbime të caktuara.Tatimet që ato janë të detyruara të paguajnë janë:- Tatim fitimi në masën 20 % të fitimit vjetor;- Nëse shoqëria shpërndan fitim paguan Tatim mbi dividentin në masën 10% tëshumës së mbetur pas pagesës së tatim fitimit;- Tatim mbi të ardhurat personale për cdo pagë apo shpërblim që shoqëria ujep punëmarrësve të saj. Ky tatim sipas tabelës që ndodhet në ligjin e tatimitmbi të ardhurat është i shkallëzuar në 5 nivele pagesash dhe tatohet nga 1 –20% plus një shumë fikse që varion sipas niveleve të pagës nga 1 – 200 000lekë e më tepër.- Për cdo punëmarrës të shoqërisë paguhen nga punëdhënësi kontribute tësigurimeve shoqërore në total në masën 35.5% të pagës që deklarohet nëlistëpagesat që depozitohen në degët e tatimeve.Në këtë kategori tatimore janë të regjistruar si përdorues të të drejtës së autorit mbi100 studio muzikore dhe përdorues të,të drejtës së autorit si trupa artistikeprofesioniste etj.Në këtë kategori nuk përfshihen përdoruesit e të drejtës së autorit, që janë tëregjistruar për të kryer aktivitete kryesore të tjera dhe shfrytëzojnë dhe të drejtën eautorit në funksion të aktivitetit të tyre kryesor.

43

Regjistrimi si të vetëpunësuar apo me statusin tatimor të biznesit të vogël ështëgrupi më masiv i të regjistruarve që kryejnë veprimtari që kanë të bëjnë me përdorimine të drejtës së autorit.Kjo kategori tatimpaguesish paguan taksat lokale, që janë në administrim të pushtetitvendor, që maksimalisht arrijnë deri 1 200 Euro në vit duke paguar për cdo tremujornjë shumë që mund të arrijë deri në 300 Euro.Përvec detyrimeve të mësipërme cdo i vetepunesuar paguan kontribut për sigurimetshoqërore dhe shëndetësore në masën 35.5% të pagës që vetëdeklaron në organettatimore, për një pagë jo më të vogël se 14 000 lekë në muaj.Në organet tatimore janë regjistruar si të vetëpunësuar në total mbi 290tatimpaguesë që janë autorë apo përdorues të të drejtës së autorit në profesionin eartistit.Në këtë kategori nuk përfshihen përdoruesit e të drejtës së autorit, që janë tëregjistruar për të kryer aktivitete kryesore të tjera dhe shfrytëzojnë dhe të drejtën eautorit në funksion të aktivitetit të tyre kryesor.Kjo kategori e artistëve dhe përdoruesve të të drejtës së autorit është një grup i madhnë vendin tonë. Përgjithësisht edhe pse ato realizojnë të ardhura, ato janë pjesë eaktiviteteve të organizuara nga OJF, të tilla si organizatatqë zhvillojnë aktivitete tëbukurisë shqiptare apo festave të ndryshme.Në cdo rast ligji fiskal përcakton se kjo kategori e tatimpaguesve duhet ti nënshtrohetpagesës së tatimit në burim të të ardhurave që përfitojnë nga përdorimi i të drejtëssë autorit në masën 10%.Kështu, nëse një artist përfiton 100 lekë nga një e drejtë autorësie, organizatori apoai që jep të ardhurat, i cili mund të jetë një kompani tregtare apo shërbimi e regjistruarnë tatime i mban 1/10 e shumës dhe i derdh për llogari të degës së tatimeve në rrethinku ka rezidencën.Në të njëjtën mënyrë veprohet dhe për aktivitete që organizohen nga institucionepublike qëndrore apo vendore.Ky tip tatimi është i përhapur dhe mjaft rezultativ për buxhetet e administratavetatimore të vendeve të zhvilluara.Këndvështrimi tatimor për të ardhmen e të drejtës së autoritNë drejtim të përmirësimit të veprimeve të organeve tatimore si dhe rritjs sëbashkëpunimit me Zyrën shqiptare për të drejtat e autorit pikat më kryesoretë bashkëpunimit lidhen me ata përdorues që:

44

- Prodhojnë, shesin, japin hua ose me qira videokaseta, audiokaseta ose çdo llojmbajtësi tjetër, që përmban fonograme ose videograme të veprave kinematografikeose audiovizuale apo sekuenca të pamjeve të lëvizshme, të cilat nuk janë të pajisura mepullën artistike të Zyrës Shqiptare për të Drejtat e Autorit, në përputhje medispozitat e këtij ligji, në bazë të një lejeje për ushtrimin e veprimtarisë tregtare;- Kryejnë veprime si ndërmjetës ose si agjenci për administrimin kolektiv të tëdrejtave të autorit ose të artistëve të tjerë, kur nuk janë i pajisur me licencë përushtrimin e kësaj veprimtarie nga MTKRS.Natyrisht, në këtë drejtim do të punohet akoma më tepër në rrugë operative përevidentimin dhe mënjanimin e elementëve korruptivë dhe pëunonjësve që i mbartinato duke kërkuar për këtë qëllim dhe ndihmën e gjithë të interesuarve për të vënë nëzbatim të plotë kapacitetin e ligjit pët mbrojtjen e të drejtave të autorit dhe veprës sëtij.Ndërkohë, rritja e bashkëpunimit në drejtimet e forcimit të korrespondencës, krijimittë bazës së të dhënave dhe rritjen e numrit të përdoruesve të autorësisë dheautorëve në regjistrin kombëtar të tatimpaguesve duke e bashkëshoqëruar meveprime më efektive në ambjentet ku operohet me autorësinë dhe pronësinëartistike, si dhe goditjen pa kompromis të evazionit tatimor dhe korrupsionit qëpengon luftën ndaj tij.Bashkërendimi i veprimeve me interes të përbashkët do të thotë që ajo që deri djenuk ka funksionuar duhet të kthehet sot e në të ardhmen një faktor në ndihmë të rritjessë zbatimit të kërkesave të ligjit për mbrojtjen e të drejtave të autorit dhe pronësisëartistike.Disa nga fushat me interes të dyanshëm për të ardhmen, mendoj se do të jenë:- Kryerja e kontrolleve, sipas masës së rriskut të identifikuar tek përdoruesit epronësisë intelektuale prodhues, importues, shitës apo dhënës me qera të formateveqë mbartin veprat artistike dhe verifikimin për pajisjen e tyre me pullën e zyrës sëmbrojtjes së të drejtave të autorit, si dhe nëse këto subjekte kanë nënëshkruarkontratat për zbatimin e të drejtave të autorit.- Kontrolli dhe ndalimi i zhvillimit të spektakleve,shfaqjeve kinematografike etj., kurnuk kanë lejen e autorëve të shoqërisë që autoritetet i kanë kaluar mbrojtjen e tëdrejtave të tyre.- Ngritja e disa pikave të reja të kontaktit për ta rritur nivelin e përgjegjësisë përzbatimin e detyrimeve ligjoreMe rritjen e numrit të të regjistruarve në organet tatimore si përdorues tëdrejtpërdrejtë të autorësisë së veprave artistike do të ndikonte pozitivisht nëpërmirësimin e formalizimit të kësaj kategorie aktiviteti, si dhe do të ishte një

45

tregues i dukshëm i funksionimit të të drejtës së autorit, ligjit të ri, si dhe tregues isuksesshëm i bashkëpunimit ndërinstitucional.Vetëm nëse kemi kuptuar si duhet nga mangësitë dhe mosveprimet e së kaluarës, pordhe nëse rritim kapacitetet profesionale dhe organizimin e punonjësve që do tëangazhohen në këtë sektor mjaft delikat dhe deri diku dhe abstrakt si natyrëaktiviteti ekonomik atëherë do të mund të themi se kemi ecur një hap më tej në drejtimtë integrimit të administratave tona drejt standarteve të kërkuara për integrimin nëBashkimin Europian.13 TAKSAT LOKALE DHE FUNKSIONIMI I TYREPer vjeljen e administrimin e tatim taksave per organet e qeverisjes vendore si dhe perfunksionet dhe strukturat e administrates tatimore vendore bashkite dhe komunatbazohen te:♦ Kushtetuta e Republikes se Shqiperise♦ Ligji nr.8652, date 31.07.2000 “Per organizimin dhe funksionimin e organeve teqeverisjes vendore”♦ Ligji nr.8560, date 22.12.1999”Per procedurat tatimore ne Republiken eShqiperise”♦ Ligji nr.7805, i ndryshuar me ligjin nr.8344,date 13.05.1998 ”Per tatimin mbipasurine”♦ Ligji nr.8435, date 28.12.1998 “Per sistemin e taksave ne Republiken eShqiperise”♦ Aktet nenligjore ne zbatim te ligjeve te mesiperm♦ Rregullore e brendshme e organizimit dhe funksionimit te organit vendorNe cdo bashki e komune jane ngritur si struktura ne vete deget ose zyrat e tatimtaksave lokale, te cilat kane keto funksione:♦ Funksion planifikues♦ Funksion administrues dhe i vjeljes se tatim taksave lokale♦ Funksion kontrollues♦ Funksion edukues♦ Funksion trajnuesDeget ose zyrat e tatim taksave ne organet e qeverisjes vendore kryejne keto detyrane lidhje me vjeljen dhe administrimin e tatimit mbi pasurine, qe normalisht duhet tezeje nje perqindje shume me te madhe ne te ardhurat e pushtetit vendor (tani per taninuk ka ndodhur kjo gje), si dhe te tatim taksave te tjera lokale.Administrata tatimore vendore:♦ Kerkon zyrtarisht nga zyrat e rregjistrimit te pasurise se paluajtshme ne rrethlisten e personave fizike a juridike, vendas e te huaj, qe kane ne pronesi ndertesa,si dhe siperfaqet dhe destinacionin e perdorimit;

46

♦ Kerkon nga personat juridike, publike dhe institucionet shteterore te dhena perndertesat dhe siperfaqet e ndertimit qe ato kane ne administrim;♦ Merr pjese ne perberje te komisionit te ngritur nga kryetari i bashkise perevidentimin dhe azhornimin ne terren te ndertesave ne pronesi apo ne perdorimte personave fizike e juridike, vendas dhe te huaj qe ndodhen ne territorin ejuridiksionit te bashkise, per te cilet nuk ka te dhena te dokumentuara♦ Kerkon nga Dega e Tatimeve te Rrethit te dhena suplementare per subjektet qejane objekt i tatimit mbi ndertesat dhe taksat e tjera lokale♦ Evidenton te gjithe subjektet qe i nenshtrohen taksave lokale♦ Rregjistron te dhenat ne kompjuter per cdo subjekt si me siper♦ Perllogarit masen e tatimit mbi pasurine dhe te taksave te tjera lokale dheploteson akt detyrimin perkates ne tre kopje, nga te cilat nje ja dergontatimpaguesit, nje agjentit tatimor dhe nje ne dosjen perkatese♦ Rakordon ne fund te cdo muaji me degen e llogarise se bashkise, degen e thesarit,degen e tatim taksave te rrethit per detyrimet e subjekteve, arketimet e tyre dhevlerat e kaluara ne favor te bashkise.♦ Kontrollon subjektet nepermjet informacioneve, vezhgimeve te drejtperdrejta neterren, nepermjet dokumentacionit♦ Edukon publikun tatimpagues, qe ky i fundit te behet i pergjegjshem per zbatiminme korrektesi te legjislacionit tatimorLegjislacioni shqiptar percakton taksat lokale ne llojet dhe ne nivelet e percaktuarane ligjin nr.8435, date 28.12.1998 “Per sistemin e tatim taksave ne Republiken eShqiperise”. Taksat lokale te cilat percaktohen me ligj jane 13.­Taksa e regjistrimit –nje here ne momentin e regjistrimit­Taksa e pastrimit dhe e largimit te mbeturinave – eshte vjetore­Taksa e fjetjes ne hotel te te huajve – çdo muaj pasardhes­Taksa e 1 % te xhiros – çdo tremujor­Taksa e reklames – vjetore, çdo fillim viti­Taksa e tabeles – vjetore, çdo fillim viti­Taksa per bageti te therrur ­ mujore­Taksa per mbajtjen e qenve te luksit – vjetore, çdo fillim viti­Taksa e regjistrimit per vendbanimin e ri – per çdo regjistrim­Taksa e parkimit te automjeteve – ditore ose me prenotim­Takse gjuetie dhe peshkimi amator – vjetore, çdo fillim viti­Taksa per ndertime te reja – me marrjen e lejes se ndertimit­Taksa vendore e biznesit te vogel‐dy here ne vitPer taksat e mesiperme keshilli i bashkise apo komunes ka te drejte brenda mases setakses se miratuar si me siper te beje ndryshime me masen +/‐ 30%, ne vartesi tekushteve social‐ekonomike te popullsise, nivelit te bizneseve qe zhvillohen dhe tenevojave per fonde te bashkise apo komunes.

47

PËRMIRËSIMI I SHKËMBIMIT TË INFORMACIONIT DHE PËRVOJAVE ADMINISTRATIVO­LIGJORE PËRQËLLIME TATIMORENje nga objektivat e ardhshme per administraten tatimore eshte venodsja estandarteve te marrjes se informacionit bankar, direkt apo indirekt, per qellimetatimore. Ne kete menyre autoritetet tatimore mund te shkarkojne pergjegjesite perrritjen e te ardhurave tatimore ne angazhimin per nje shkembim efektiv teinformacionit me partneret e tyre bankare.Masat për inkurajimin e formimit të standartevePer arritjen e ketij objektivi, duhet filluar me identifikimin e nje numri masash, qeinkurajojne levizjet ne drejtim te formimit te standarteve. Keto masa ne menyre tepermbledhur do te ishin:‐ Ndalimi i llogarive anonime‐ Kerkese per institucionet financiare per te identifikuar dhe klasifikuar klientet etyre te zakoshem nga ata rastesore, si dhe per ata persona, te cilet kane hapur llogarirrjedhese dhe kryejne transaksione ne vazhdimesi.‐ Rishqyrtim i politikave dhe praktikave qe nuk lejojne autoritetet tatimore te kenelirshmeri hyrje ne informacionet bankare, direkt apo indirekt, per qellime teshkembimit te informacionit ne raste te tilla ku perfshihet maredhenienderkombetare, te cilat jane objekt per investigimin e evadoreve fiskale, dukeperfshire dhe rregullimet dhe pershtatjet e ligjit dhe akteve nenligjore.‐ Ndermarrja e iniciativave te pershtatshme per te patur leje hyrje per verifikimin eaftesise tatimpaguese dhe per qellime te tjera tatimore duke perfshire ndoshta dhenevojen e berjes se ndryshimeve te nevojshme ligjore.‐ Permiresimin e kapaciteteve administrative dhe rritjen e aftesise perpunuese tesistemit te informacionit.‐ Hapja e diskutimit se si te zhvillohet vullnetarizmi sipas strategjise perpajtueshmeri me fiskun, per te mundesuar dhe tatimpaguesit jo‐vulnerabel tedeklarojne te ardhurat qe ata kane fshehur ne te kaluaren duke perfituar nga statusi ibankave ne ruajtjen e sekreteve bankare per klientet (projekt – amnistite).‐ Inkurajimi per te permiresuar proceduren e lejehyrjes ne informacionet bankareper cdo qellim te administrates tatimore.Vende te zhvilluara dhe ne zhvillim, tashme i kane zbatuar nje sere kerkesash te tilla.Keshtu, asnje vend anetar i OECD‐se* nuk lejon hapjen e llogarive anonime. Kerkesatper identifikimin e klienteve jane praktika te perhapura ne cdo vend dhe kerkohenne menyre strikte nga autoritetet dhe institutet financiare e bankare ne keto vende.Shembuj te tille gjen ne vende si Austria, Republika Çeke dhe Hungaria, te cilet kanendermarre disa masa per ndalimin e perdorimit te llogarive anonime.Ndersa ne kerkesen per identifikimin e klienteve ne vende te ndryshme masat e marrajane zbatuar ne nivele te ndryshme, sipas performances qeveritare qe ka cdo

48

vend ne pergjithesi ne zbatimin e kerkesave reformuese dhe integruese mestandartet europiane.Disa vende, ne pergjithesi aplikojne parimin e “inkriminimit te dyfishte” per te siguruarndihmen e nevojshme ne hetimet mbi elementet dhe grupimet kriminale dukeperfshire ne kete kontekst dhe hetimet per krimet fiskale. Ky parim nuk eshte njepengese per shkembimin e informacionit, kur problematikat e krimeve fiskale janete njejta ne prezantimet dhe kerkesat per informacion te vendeve te rajonit dhe megjere. Por dhe nese keto problematika do te ishin te ndryshme, atehere ky parim do teduhej te gjente menyra te tjera te peraferta te shkembimit te informacionit dukegjetur zbatim ne nje baze me te gjere institucionesh, qe kane objektiv evidentimin dheluften ndaj kriminalitetit fiskal. P.sh. ka vende qe ne kuadrin e luftes per inkriminimine dyfishte perfshijne dhe mashtrimet fiskale. Megjithese, ky orientim nderhyn nestandartin e termit “inkriminim i dyfishte”, gjithsesi qellimi i sherben objektivitkryesor, luftes ndaj personave qe kane nje skede kriminale fiskale te dyshimte. Nenparimin e informacionit sipas specialitetit, informacioni i siguruar mund te kerkohette perdoret vetem per qellime te hetimit kriminal. Kjo ne fakt ndikon ne nje perdorimjoefektiv te tij nga vendi qe merr informacionin duke mos e pershkallezuarshfrytezimin e informacionit nga gjithe infrastruktura e administrates. I vetmijustifikim do te ishte ruajtja e sekretit per qellime te sigurise kombetare apohetimore...Megjithate, ky dikutim mbetet nje sfide e hapur gjithsesi, per vende siShqiperia dhe vende te tjera ne zhvillim.Efektivizimi i shkëmbimit të informacionit në kuadrin e Marrëveshjeve përeleminimin e taksimeve të dyfishtaE mira e shkembimit dhe shfrytezimit te gjithe informacionit, qe merr nje vend do teishte nese ai do te perdorej dhe nga administrata tatimore per te nxjerre “ekstraktinfiskal”, qe individi i inkriminuar apo mashtruesi fiskal i detyrohet buxhetit per tepastruar skeden e tij fiskale. Kjo sherben dhe per institucionet e tjera te interesuar, siprove e qarte e nje veprimi kriminal, me pasoja ndaj buxhetit te shtetit evazionin fiskal.Ne kete drejtim ky veprim do te ishte ne ndihme te efektivizimit te metesjshemedhe te paketes ligjore antimafia, te miratuar para disa muajsh ne parlamentin tone.Informacioni nga vendet e tjera ne drejtim dhe ne interes te buxhetit te shtetit do tesherbente ne favor te:‐shfrytezimit te informacionit bankar, sipas hapesirave qe lejojne legjislacionetrespektive te ketyre vendeve. Ne kete kuader Marreveshjet e eleminimit te taksimitte dyfishte, permbajne pika e vecanta per shkembimin e informacionit. Por, deri mesot praktikimi i shkembimit te informacionit ka qene i paperfillshem. Kjo eshte nje fakti qenesishem, sidomos persa i perket mureve te informacionit ne kete kauder qekemi me vendet fqinje. Ka nje hendek te madh informacioni, jo vetem bankar por dhefiskal per administratat fiskale midis vendit tone dhe vendeve te tjera te rajonit dheme gjere. Marreveshjet e ketij lloji jane detyre e instancave me te larta te institucioneveqeveritare per te kerkuar venien ne jete te ketyre pikave temarrveshjeve. Ne keto marreveshje, te ndertuara sipas modelit standart te OECD‐se

49

sanksionohen detyrimet e organeve tatimore te vendeve qe lidhin marreveshjen, për tëshkëmbyer informacione të nevojshme për zbatimin e dispozitave të marrëveshjes. Nëshumë marrëveshje palët bien dakort të shkëmbejnë informacione edhe për persona qenuk cilesohen ne marreveshje. Ajo sanksionon detyrimin për përdorimin konfidencialdhe ruajtjen e sekretit të këtyre informacioneve, njëlloj siç veprohet me informacionet ebrendshme, në përputhje me dispozitat e legjislacionit të brendshëm.Nje rendesi te vecante, per efektivizimin e pikave te Marreveshjeve eshte dhemirekuptimi i konceptit te mashtrimit tatimor, njesoj per gjithe ata qe kerkohetshkembimi i informacionit.Nevoja e standartizimit të konceptit të mashtrimit fiskal për vendet e interesuaraNe pergjithesi, vendet e zhvilluara perdorin te njejtat percaktime per krimet fiskale apomashtrimet fiskale. Ne percaktimet e ngjashme qe kane standartizuar vendet e OECD‐se, mashtrimi fiskal perfshihet ne keto pika, gjithsesi pa u kufizuar vetem ne to, si meposhte:‐ Moszbatimi ligjor i dekarimit dhe pagimit te detyrimeve qe percakton legjislacionifiskal;‐ Mosdhenia e informacionit te sakte dhe te plote ligjor, qe realizohet me ane tedeklarimeve periodike dhe qe perfaqeson gjithe transaksionet e te individeve,pavaresisht nga burimet e ndryshme te te ardhurave;‐ Organizimi i rezistencave dhe mashtrimeve te dnryshme duke i bere rezistenceautoriteteve fiskale ne mbledhjen e te ardhurave fiskale;Ajo qe duhet kerkuar te behet nga instancat e larta qeveritare eshte negociimi ne krijimine barrierave te strukturuara ne forma te ngjashme organizative, nga te gjithe vendet qekane shprehur tashme interesin per zbatimin e parimit te “inkriminimit te dyfishte”. Kjodo te ndikonte per lehtesimin ne shkembimin e informacioneve te ngjashme dheefektivizimin e tyre ne kohe optimale nga administratat qe do i perfitojne ketoinformacione.Nje gjykates apo prokuror i angazhuar zyrtarisht ne procedimet kriminale apo penalefiskale per persona te inkriminuar dhe qe kane llogari bankare jashte vendit, ne kuadrine shkembimit te informacionit dhe ndihmes se ndersjellte midis vendeve mund tekerkoje te paiset me informacionin qe qarkullon ne kushtet e sekretit dhekonfidencialitetit sipas nje marreveshje te nenshkruar qe me pare. Ndjekja dhe zbatimii ekstraktit qe rezulton nga shkembimi i informacionit do te ndiqet me tej nga oficere tepolicise gjyqesore, qe kane detyre zbulimin dhe luften e kriminalitetit fiskal.Ne zbatim te marrveshjeve, midis shteteve antare te OECD‐se, ndermjet institucionevete tyre vendase te autorizuar dhe krijuar per zbatimin e kesaj skeme, sipas parimeve tereciprocitetit kane krijuar urat e bashkepunimit qe te shkembejne dhe te kene mundesiper te hyre ne te dhenat bankare, per huara, grante, garanci bankare dhe shkembimemonetare nderkombetare duke ndertuar skema funksionale bashkepunimi efikase qekane sherbyer ne shendoshjen e buxheteve te vendeve te tyre ne kete drejtim.

50

Shembuj nga vende të zhvilluara rreth praktikave ligjore për nxitjen evullnetarizmit të deklarimeve fiskale (Amnistitë Fiskale segmentare)Ne shtator te vitit 2001, qeveria italiane miratoi vendimin per fillimin e programitper riatdhesimin e kapitaleve jashte vendit si dhe te aseteve per individet rezidenteitaliane.Ky program me synim rritjen e te ardhurave tatimore kishte objektiv:a. Riatdhesimin ne Itali te vlerave te aseteve qe ndodheshin jashte vendit dhe;b. Deklarimin e ketyre aseteve, pa nevojen e riatdhesimit.Sipas programit kerkohej prej individeve nje pagese e barabarte me 2.5% te vleres seasetit te deklaruar (ne kembim te pageses prej 2.5%, shteti do ti jepte ne bonothesari sa 12% e totalit te vleres se asetit te deklaruar). Individi duhej te plotesontegjithashtu, nje deklarate te vecante konfidenciale dhe ta dorezonte ne nje bankeitaliane apo ndermjetese, duke legalizuar ne menyre perfundimtare per autoritetetfiskale asetin individual. Megjithese, ky program nuk vazhdon ende dhe pati jete ngaNentori 2001 deri ne Maj 2002, ai rezultoi me efekte disa miliardeshe per buxhetinduke legalizuar ne kete menyre dhe shume asete te individeve dhe nxiti vullnetarizminne deklarim nepermjet menyrave te qarta dhe praktike ligjore. Masa te ngjashme janendermarre dhe per deklarime te individeve me aktivitet brenda vendit.IRS‐ja amerikane (agjensia per mbledhjen e te ardhurave ne SH.B.A) shpalli ne Dhjetor2002, se ajo kishte rishikuar dhe azhornuar nje praktike standarte qe ndihmonagjensite hetimore ne percaktimin e rasteve per individe te caktuar, nese jane objektper ndjekje penale apo jo. Ne keto kritere per percaktimin e perzgjedhjes se rastit dote ndikonin faktore te tille si: derdhja e detyrimeve tatimore sipas afateve ligjore,zbulimi dhe deklarimi vullnetar i detyrimeve shtese per te paguar, si rrjedhoje emosraportmit te gjithe te ardhurave. Ne kete procedure vleresuese dhe perzgjedhesesipas analizes se riskut, modernizimi i teknologjise ka dhene ndihmen me terendesishme ne rritjen e standarteve kualifikuese dhe ekzekutuese te veprimeve teadministrates. Shembuj te shumte ilustrojne standartet e reja, qe po ndihmojne nezhdukjen e çoroditjes per vleresimet e periudhave te volitshme te deklarimitvullnetar te te ardhurave te paraportuara apo aseteve individuale. Masat ndeshkuesete publikuara ne media apo internet kane shperndare mesazhe te qarta se kjo eshtenje proces ne ndihme te individeve per deklarime vullnetare. Ashtu si dhe me pare,praktika kerkon qe tatimpaguesi te kete nje besim te palekundur ne zbatimin korrektte marreveshjeve nga administrata. Keto praktika, gjithsesi nuk perfshijne ataindivide qe kane burime ilegale te te adhurave te tyre. Ata jane objekt i ndeshkimitsipas gjithe akteve ligjore per personat e inkriminuar ku perfshihen dhe krimineletfiskale.Ne Dhjetor 2002, Kancelari gjerman Gerhard Schroeder deklaroi planet per te tatuarme 25% interesat bankare, ashtu si dhe planet per amnisti fiskale ne ndihme terezidenteve gjermane, qe do te deklaronin asetet jashte vendit. Ne qershor 2003,

51

qeveria propozoi nje draft ligjor i cili u ofronte tatimpaguesve nje “urë drejt pastërtisetatimore”.Oferta per te kaluar ne kete “ure” do te kishte disa kushte:‐ tatimpaguesit duhet te deklaronin prej fillimit te vitit 2004, deri perpara fillimit tevitit 2005 shumen totale te gjithe te ardhurave tatimore, qe mund te jene objekt itatimit. Keto te ardhura do te perfshinin nje periudhe deklarimi nga viti 1992 deri nevitin 2002.‐ tatimpaguesit duhet te paguanin brenda 10 diteve pas deklarimit te bere, nje shumete barabarte me 25% te shumes se deklaruar. Nese shuma e deklaruar do te ishte pasmbarimit te afatit zyrtar si me siper, shuma e paguar do te ishte e barabarte me 35%te te ardhurave te deklaruara.Nese kjo e ardhur kishte te bente me nje forme te evazionit tatimor, shuma per tupaguar do te ishte sa 60% e te ardhurave bruto te paraportuara dhe 60% te gjitheshpenzimeve, te cilat jane zbritur si shpenzime te zbritshme nga te ardhurat etatueshme. Rregulla te ngjashme u vendosen dhe per raste evazioni ne TVSH dhetatimin mbi pasurine.Per te ndihmuar funksionalitetin e ketyre parime ne te gjitha vendet, qe kane objektivate njejta jane organizuar dhe nje sere seminaresh dhe jane botuar materiale tendryshme, ne menyre qe shume vende te natyralizohen me idene e lejehyrjes dheshkembimit te informacioneve, ne funksion te qellimeve reciproke te administratavete vendeve te tyre.Keshtu, ne nje seminar te organizuar ne funksion te ketij qellimi nga OECD,pjesmarresit e disa vendeve ballkanike dhe vendeve ish‐socialiste nga europaqendrore e lindore deklaruan se sipas legjislacionit vendas, ata mund te marrin tedhena nga bankat dhe mund te shkembejne informacion me nje shtet tjeter, me te cilinkane lidhur marreveshje.Ne Rusi, egziston nje raportim automatik i bankave per administraten tatimore rrethtransaksioneve te personave dhe individeve per vlefta transaksionesh me te medhase US$ 10,000. Hapja e numrave te llogarise eshte i lirshem te kryhet nga cdokush,por mbajtesi i llogarise duhet te prezantoje ne banke karten e identitetit dhe NIPT‐ine tij. Nderkohe, Rusia mund te shkembeje informacion per te permbushur kerkesat enje pale tjeter, me te cilen ka bere marreveshje.Por dhe ideja e nje amnistie fiskale per riatdhesimin e kapitaleve te investuara jashteRusise ka gjetur popullaritet te madh. Ne keto propozime jane perfshire dhe ministradhe presidenti, ne menyre qe te krijojne kushte te favorshme per kthimin e kapitalit.Debati mbi kete teme ka vite qe behet ne Rusi, por deri me sot ka qene vetem nekuadrin hipotetik. Ky debat duket se ka marre rruge te mbare, qe pas nje raporti qelidhte rritjen e PBB‐se ne vend me riatdhesimin e kapitalit jashte vendit.Ne zbatim te ketyre pervojave, dhe ne vendin tone jane miratuar ligje te tilla qe luftojnene menyre te organizuar elementet kriminale fiskale. Nga ana tjeter vendosja e kufijvedhe masave shternguese per kryerje transaksionesh jashte kanaleve bankare, kandikuar ne zyrtarizimin ne rritje te te ardhurave te individeve nga nje vit

52

ne tjetrin. Megjithate, raportimi i bankave, si automatik apo dhe me kerkese eshte nenivele te kufizuara dhe nuk eshte bere akoma nje faktor ndikues ne rritjen e teardhurave tatimore.Persa i perket debatit te nje amnistie fiskale ai eshte mjaft i vaket dhe i paperkrahur nepergjithesi nga asnjera pale e politikes apo nga pjesa inteklektuale e shoqerise civile.Ndoshta, vete shqoeria civile nuk eshte e gatshme apo e pergatitur te ndeze brenda sajnje debat te tille. Ky debat, ka gjetur perkrahje per tu kthyer ne nje debat popullor,vetem ne disa deklarata perkrahese te ish‐presidentit Meidani per zgjidhjen eproblemeve te shumta qe merr persiper kryerja e kesaj amnistie ne vendin tone.Mendimi im eshte se koha me e pershtatshme do te ishin ndoshta 2‐3 vitet e ardhshme,kur disa treguese makroekonomike do te jene te prezantuar ne menyre me te sakte.Koha eshte i vetmi faktor mbeshtetes, qe ka aleat aktualisht debati fiskal ne vend...

53

KAPITULLI III

SISTEMI AKTUAL TATIMOR, NEUTRALITETI I TË ARDHURAVE DHE INDIVIDIKompleksiteti dhe kostua e sistemit aktual tatimor eshte nje nga temat me tepreferuara per tu perdorur nga perkrahesit e reformave tatimore. Ne debatet midisspecialisteve dhe analisteve te rastit konsiderohet se nje nder faktoret ndikues perkryerjen e evazionit tatimor eshte edhe kompleksiteti i sistemit tatimor. Por, sa evertete eshte kjo? Ndoshta ka dhe faktore te tjere? Le te shikojme disa fakte eanaliza...Kostua e tatimpaguesveSistemi aktual pershkruhet nga individet si i paqarte dhe i pakuptueshem per ta. Ngaky kendveshtrim, ata mendojne se u vijne gjobat dhe detyrimet e shumta, qe atadetyrohen ti mbartin me mundime te medha. Ketyre individeve, qe perbejneshumicen e bizneseve te regjistruara u kerkohet nga administrata tatimore temesojne volume te tera ligjesh, udhezimesh, rregulloresh dhe shkresash, te cilat u hanenga koha qe ata e cmojne se u duhet per te nxjerre te ardhura. Dhe mbi te gjitha ketekohe, atyre u duhet ta harxhojne per te llogaritur e paguar ato taksa e tatime, qe ipaguajne me shume pakenaqesi, megjithese kane detyrimin ligjor, si qytetare per tipaguar.Sipas nje studimi te bere nga studioja fiskale Al‐Tax, nje tatimpaguesi te biznesit tevogel i duhet nje mesatare prej rreth 200 ore pune ne vit (25 dite pune) per teplotesuar formularet e deklarimit dhe librat fiskale, qe kerkohen per dokumentimine transaksioneve te aktivitetit te tij. Kostua e kesaj kohe per keta tatimpaguese mundte llogaritet ne nje mesatare prej 60 mije leke ne vit. Po te llogaritet kjo kohe pergjithe tatimpaguesit e vegjel te regjistruar ne organet tatimore kjo kohe do terezultonte ne nje mesatare prej 9 milione ore pune ne vit (1.12 milione dite pune)dhe me nje kosto te kohes se tyre prej 2.7 miliard leke apo rreth 22 milione Euro.Nese flitet per kompleksitet ne sistemin aktual, ajo priret te rendoje me shume mbibiznesin e vogel, pasi kjo kategori biznesi nuk arrin dot te perceptoje menyrat ellogaritjes dhe rezultatin e detyrimeve qe duhet te paguaje. Nderkohe, bizneset emedha qe kane gjendje financiare me te mire jane ne gjendje te punesojne eksperte perti shpetuar ketyre telasheve e praktikave dokumentare tatimore. Por, sido qe te jete dyjane pyetjet me te rendesishme qe u kerkohet prej tatimpaguesve per ti dhenepergjigje. Sa eshte barra tatimore ne sistemin aktual dhe mbi ke shtrihet me shume kjobarre apo si eshte e shperndare ajo?

54

Cila është barra aktuale tatimore?Shume nga ligjet aktuale tatimore jane ende te paqarta per qytetaret qe duhet tizbatojne. Ata shpesh ndihen te pasqaruar per detyrimet qe u takon ti paguajne. Mosndoshta ka shume ligje? Mos valle ato jane shume te gjata? Apo jane te hartuara nenje gjuhe te pakuptueshme per ta?Fakt eshte se tatimpaguesit, shpesh ndihen te lodhur dhe nuk kane kohen e ndoshtadhe edukimin e nevojshem per te kuptuar dhe mbajtur mend gjithe c’fare u duhet perte qene korrekt me administraten. Me pak se 50% e bizneseve jane ne dijeni te gjithendryshimeve dhe çeshtjeve tatimore. Me pak se 40% e tyre jane ne gjendje teplotesojne dhe raportojne ne kohe korrekte detyrimet e tyre. Nderkohe barra fiskalemesatare per nje biznes te vogel llogaritet te jete ne nje mesatare prej 160 mije leke nevit. Kjo barre fiskale per bizneset e medha eshte mesatarisht 5 milione leke ne vit. Dheper bizneset me te medha te vendit barra fiskale eshte mesatarisht 80 milione leke nevit. Natyrisht qe kjo shperndarje e barres fiskale provon se sistemi tatimor aktual eshteprogresiv. Ai taton me shume ate qe perfiton te ardhura me shume. Por, sigurisht qekjo shperndarje e barres fiskale midis individeve ka shume hapesira per tu sistemuar,nisur nga shume kategori qe jane te perjashtuara ende.Ne fakt, sistemi aktual eshte nje sistem me disa shkalle tatimore, te cilat tatojne nemenyre mikse si konsumin dhe te ardhurat e individeve. Te pakten, me shume se50% e individeve tatohen ne baze te te ardhurave qe ata i vetedeklarojne dhe tarifa ezbatuar mbi ta eshte 5% deri 10% e te ardhurave te tyre. Nese pjesa me e madhe eketyre individeve do te futeshin nen nje sistem TVSH‐je, qe do te thote futja e njemekanizmi per te lehtesuar barren tatimore te me individeve me te ardhura te paktanepermjet sistemit te kreditimit per ta do te kishte prape nje barre te madhe, ajoburokratike apo oret per te pergatitur dokumentet.Po kostua administrative?Administrata aktuale tatimore kryen me te vertete nje pune voluminoze dhe tepakompensuar si duhet. Megjithe kohen qe harxhojne tatimpaguesit perdokumentacionin ne nje pjese tjeter kohe ndihmohen falas nga punonjesit e tatimeve,kohe e cila i redukton kostot e tatimpaguesve ne menyre te konsiderueshme. Fjalaeshte per ndihmen qe u jepet duke i ndihmuar ne sqarimin dhe ne konsulencen perte plotesuar dhe korigjuar gabimet ne deklarimet e tyre.Vete administrata tatimore nuk i kushton shtrenjte buxhetit, po te kemi parasyshkoston qe kane administrata tatimore ne vendet e zhvilluara. Ne keto vende per cdodollar te mbledhur kemi mesatarisht nje kosto administrative prej 20 centesh.Nderkohe ne vendin tone, nga 66 miliarde leke te mbledhura nga administrata per vitin2004 me nje buxhet shpenzimesh administrative prej 1.6 miliard leke na rezulton njekosto administrative prej vetem 20 qindarka per cdo lek tatime te mbledhura. Shumicae kesaj kostoje shkon per pagat e shperblimet e tatimoreve dhe vetem 30% e saj perqellime investimesh apo kosto te tjera operative. Ne kete mes nuk llogaritet kostua epunes se tyre per edukimin e vazhdueshem fiskal te qytetareve, detyre qe ata e bejnevullnetarisht. Kete detyre qe duhet ta beje cdonjeri ne shoqeri, i eshte lene vetemtatimeve. Megjithate tatimpaguesit shqiptare nuk kane ndonje nivel te kenaqshemte derdhjeve ne menyre vullnetare te tatimeve. Ky

55

konstatim mbeshtetet ne disa studime e deklarime te eksperteve fiskale vendas perinformalitetin dhe evazionin fiskal shqetesues per vendin.Vetem nepermjet forcimit te punes te strukturave te saj, administrata tatimore mundte reduktoje ate pjese te evazionit, qe jane transaksionet jashte sistemit tatimor. Kjovaret nga fakti se sa pjese te ekonomise informale, apo sa pjese te evazionit dheaktiviteteve ilegale do te behen pjese integrale e tarifave tatimore.Po propozimet për ulje tarifash tatimore?Oferta per ulje te ketyre tarifave eshte nje perpjekje per te zgjeruar bazen e tatueshme,me qellim perfshirjen ne te edhe te asaj kategorie qe jane evadoret e djeshem, te ciletsot hyjne per here te pare ne sistemin tatimor. Nje politike e tille mund te reduktojenumrin e atyre qe veprojne te fshehur dhe kjo do te ishte nje beteje e fituar ndajevazionit.Por, kjo ulje e tarifave tatimore duhet te kete parasysh dhe baza mbi te cilen gjenzbatim sistemi aktual. Ne kete sistem perfshihen si ato biznese qe jane baza e TVSH‐se, po ashtu dhe pjesa e bizneseve qe jane te perjashtuar nga TVSH‐ja. Keshtu, ata qejane te perjashtuar nga TVSH‐ja nuk paguajne as TVSH dhe as tatim fitimi, ndersafurnitoret e tyre po. Nderkohe, tatimpaguesit qe jane te regjistruar ne TVSH e paguajneate kur mallrat e tyre i shesin ne treg. Por, ne fakt ketu ndikon vete tarifa e TVSH‐seprej 20% qe detyron tatimpaguesin e perjashtuar tu shmanget tatimeve. Per nje tregtarpakice me nje norme fitimi deri 20%, perfitimi nga shmangia e tatimit eshte afersishtsa 1% e vete fitimit. Kjo eshte arsyeja pse ata qe jane te perjashtuar nga skema e TVSH‐se duhet te jene pjese integrale ne skemen e saj dhe te perdorin kreditimin e TVSH‐sese faturave te blerjes, si pjese e nje sistemi kompleks qe ka nevoje per cdo mekanizemte tij, qe te funksionoje ne rregull.Efektet te të ardhuratPergjithesisht, propozimet e bera nga reformuesit e sistemit synojne realizim teardhurash neutrale. Por, asnjehere nuk eshte bere ndonje vleresim i studiuar, se cilado te ishte shkalla tatimore me e pershtatshme per te arketuar te ardhurat emundshme optimale me kete nivel zhvillimi shoqeror dhe kete nivel kualifikimi dheedukate ne pune te administrates tone. Sipas mundesive qe na ofron sistemi aktualtatimor, duke mare parasysh dhe perjashtimet tatimore (duke perfshire perjashtimetnga tatimi mbi te ardhurat, TVSH‐ja, akciza) shkalla optimale tatimore do te ishte15%, te pakten 5% me poshte se tatimi mbi fitimin dhe TVSH‐ja. Natyrisht, qe njeshkalle e tille nuk eshte pjese e nje mendimi apriori, por duhet te perllogaritet dheprovohet me se miri ne kushtet praktike te administrimit tatimor. E them kete pasikjo shkalle tatimore duhet te perfshije dhe bazen e atyre tatimpaguesve qe deri mesot nuk deklarojne dhe paguajne. Keta jane gjithe individet qe ne nje menyre apotjetren perfitojne te ardhura dhe nuk i deklarojne dhe te paguajne detyrimin tatimor.Duke patur parasysh kete, natyrisht dhe vete sistemi aktual i kontabilitetit duhet tekete parasysh pershtatjen me kete shkalle te njejte tatimore, per te bere azhornimete nevojshme ne lidhje me shpenzimet e pazbritshme dhe me amortizimin e aktiveve.

56

Eshte e rendesishme te themi qe nje numer tatimesh bazohen mbi konsumin. Cdondryshim i shkalles tatimore ka nje efekt te dukshem edhe ne shperndarjen e teardhurave sipas klasave shoqerore. Ne kete kuader edhe ky ndryshim qe permendemme lart ka efekte te ndryshme ne shperndarjen e te ardhurave ne tipin e familjesshqiptare dhe brezave te saj, po ashtu si dhe ndryshimi qe egziston sipas klasaveshoqerore.Nese kemi parasysh te ardhurat sipas klasave shoqerore kjo ka te beje kryesisht metatimin mbi te ardhurat qe aplikohet mbi to. Po te bazohemi mbi shkallen tatimore prej15% dhe ta perdorim ate ne raport me te ardhurat ne dispozicion si nje mase matese,individet e varfer do te perjetonin nje ulje te te ardhurave nga 3% deri 5%, ndersaindividet e klases se mesme do te perjetonin nje ulje te te ardhurave ne niveline 2% deri 4%. Nderkaq, klasat e pasura me te ardhura te medha do te perfitonin teardhura deri ne nivelin e 10%. Ky efekt do te ishte me i dukshem nese neutraliteti i teardhurave do te arrihej nepermjet perjashtimeve te vogla sesa duke aplikuar shkallene perqindje te larta.Nese kemi parasysh te ardhurat te shperndara sipas brezave te shoqerise, propozimiper te zhvendosur barren tatimore nga tatimi mbi konsumin ne tatimin mbi te ardhuratdo ta kalonte kete barre ne fakt ne shtresat e ndryshme shoqerore. Shkalla tatimore eperbashket prej 15% megjithese do te kishte nje baze te tatueshme bazuar mbikonsumin, ajo gjithashtu do te jete dhe nje baze per tatimet mbi te ardhurat eindivideve. Barra tatimore do te zhvendoset me ngadale nga konsumi individual tepaga dhe kapitali. Duke qene se individet e pasuruar rishtazi zoterojne tashmekapital, barra do te tentoje te zhvendoset mbi keta individe.Zakonisht, individet ne moshe te re, te cilet fitojne te ardhura dhe krijojne kursime dhe kapitalme shpejt se te tjeret mund te kene perfitime relativisht me teper se te tjeret nga tatimet,ndersa kapitalistet me te vjeter dhe klasa e mesme u duhet te mbajne nje barre me te madhe.Megjithate, dhe individet e pasur nuk do te kene nje barre tatimore te larte, nese do te arrijnete realizojne qarkullim te kapitalit te tyre ne shume sektore te ekonomise dhe mundesive qeofron shoqeria civile duke bere ne kete menyre nje zinxhir qarkullimi per te perfituar ngamundesite ligjore per sa me shume lehtesira. Sa me teper mundesi te krijojne per te hyreneper labirinthet e mundesive ligjore tatimore, aq me te lidhur ngushte do te behen memundesine per te perfituar te paret. Cdo brez individesh krijon mundesite e tij te perfitimit telehtesirave fiskale, te lidhura ngushte dhe me zhvillimin ekonomiko‐shoqeror te vendit.PASOJAT SOCIALE NGA NDRYSHIMET NË TVSHNga fundi i viteve ’60 TVSH‐ja është bërë taksa kryesore e konsumit në mbi 120vende të industrializuara dhe në zhvillim. Futja e TVSH‐se në mesin e vitit 1996 edhenë Shqiperi mund të konsiderohet si ngjarja me e rendesishme në evolucionin estruktures tatimore shqiptare.

57

Megjithe arsyet specifike te cdo administrate në pershtatjten e TVSH‐se, të ardhuratnga ajo janë të ndryshme nga njeri vend në tjetrin. Argumenti kryesor për këtëndryshueshmeri është se një TVSH e hartuar në mënyrën e duhur për kushtet ezhvillimit ekonomik të vendit i rrit të ardhurat tatimore duke mbajtur një kostoekonomike dhe administrative të ulet në raport me koston për arketimin e tëardhurave nga taksa të tjera mbi konsumin. Ne një nder studimet e FMN‐se mbiefektin qe vjen nga aplikimi i perqindjes se shkalleve të TVSH‐se është verejtur semund të grumbullohen mesatarisht rreth 0.4 % të PBB‐se të ardhura tatimore përcdo 1% shkalle tatimore. Në vendet e industrializuara pjesa e të ardhurave nga TVSH‐ja kap 20% ‐ 40% të totalit të të ardhurave tatimore apo 5% ‐ 8% të PBB‐se. Ndersa nëvendet në zhvillim edhe pse ajo nuk është në këto nivele perqindje zë një peshe tëkonsiderueshme të të ardhurave tatimore.Një TVSH e pershtatur mbi kushtet specifike ekonomike kombetare sigurongjithashtu një neutralitet në fushen e tregtise se jashtme nepermjet mostaksimit tëeksporteve dhe trajtimit të importeve mbi një mesatare te prodhimeve brendavendit.Shtrirja e TVSH­se në “zonat e thella”Ka një mendim të perbashket se një TVSH është bërë “e mirë” kur ajo mbulon njënumer sa me të gjere tatimpaguesish dhe aktivitetesh apo thene ndryshe eshte njepiramide me baze sa me te gjere. Me thjesht, kjo do të thote që prodhuesit, shitesitme shumice dhe shitesit me pakice duhet të jenë në pjesen derrmuese të tyreaplikues të ligjit të TVSH‐se.Duke hedhur nje veshtrim ne vendin tonë, zbatimi i TVSH‐se nisi kryesisht përsubjektet prodhuese te medhenj, si dhe importuesit dhe tregtuesit e mallrave meshumice. Perpjekjet e metejshme të administrates tatimore u shtrine në zgjerimin ebazes se subjekteve që duhet të regjistroheshin në TVSH nga permbushja e kriterit terealizimit të xhiros mbi 8 milion leke (mbi 63,000 €uro) brenda një viti fiskal. Ky kriterështë i zbatueshem për cfaredo lloj aktiviteti që nga prodhuesit deri te shitjet mepakice.Disa vende të tjera që e kanë nisur me zbatimin e TVSH‐se si në rastin shqiptar ekanë zgjeruar aplikimin e tij dhe në shitjet me pakice. Këto vende perfshijneArgjentinen, Perune dhe vendet frankofone të Afrikes (që filluan me taksimin e tipitfrancez mbi prodhimin). Në këto vende u verejt se aplikimi i TVSH‐se vetem tektatimpaguesit me aktivitete prodhuese po shtremberonte politiken e neutralitetittatimor dhe favorizonte aktivitete të tilla si: produktet e luksit dhe akcizes, importuesitdhe furnizuesit e medhenj të sherbimeve të ndryshme. Kjo shkaktonte njëshperndarje të pabarabarte të barres fiskale dhe efekte regresive të TVSH‐se në lidhjeme konsumin. Si pasoje, krijoheshin dhe probleme të mprehta (kur prodhuesit shisnindirekt të shitesit me pakice apo te konsumatoret perfundimtare ose krijonin kanaletdirekte te tyre të shperndarjes).Në dallim nga zgjerimi i zbatimit të TVSH‐se, kur perfshihen dhe shitjet me pakice,probleme si ato të mesipermet minimizohen. Neutraliteti fiton terren, pasi taksa në

58

këtë mënyrë zhvendoset sa me afer konsumatorit perfundimtar. Prodhuesit aposhperndaresit nuk mund të jenë të percaktuar dhe vlerat e tatueshme janë gjithnje tënjejta me cmimet aktuale. Ne kete menyre nuk është shkalla në të cilen TVSH‐ja ështëvendosur ajo që percakton numrin e tatimpaguesve, por masa e perjashtimit tësubjekteve te biznesit të vogel. Për me teper, ky perjashtim nuk është i kushtueshemnë kuptimin e të ardhurave të humbura, pasi bizneset e vogla të perjashtuara do tëvazhdojne të paguajne TVSH‐në për blerjet që kryejne.Nese për shtrirjen e TVSH‐se deri te shitjet me pakice ka me shumë debatimemendimesh dhe opinionesh te ndryshme, per zgjerimin e TVSH‐se në sektoret esherbimit publik ka pak mendime apo debat. Fakt eshte se shumë vende europianenuk i taksojne aktivitetet që kryejne organizmat e shtetit me mendimin se nuk kakuptim të ngarkohen me TVSH aktivitete të tilla (të perjashtuara nga pagesa e TVSH‐se) kur kjo do të kerkoje vetem rritje fondesh, pra rritje të shpenzimeve buxhetore.Por, praktika për ato vende që nuk i perjashtojne nga pagesa e TVSH‐se këto llojfurnizimesh ka qene e shoqeruar me rritje të pergjegjesise dhe transparences seveprimeve të organizmave shteterore.Kohet e fundit në disa nga vendet europiane ka nisur një praktike e re e taksimit tësektoreve të sherbimit publik. Një sektor, në te cilin po zbatohet një politike ndryshejane sherbimet postare, të cilat në fund të fundit futen në konkurencen e perditshmesi konsumatore te letres, gazetave apo periodiket e blere nga private apo kur kryejneshperndarjet e postes me transportues që vijne po nga sektori privat. Aplikimi iTVSH‐se në sektorin publik (i nderthurur me subvencione) ka avantazhin ekonfrontimit të politikëbërësve më drejtperdrejt me koston e nderhyrjes se shtetit.Une vleresoj mendimin se nese TVSH‐ja nuk administrohet fuqishem mund tëdegjeneroje në një takse që deformon sistemin tatimor, që frenon rritjen eekonomise dhe specializimin e sektoreve të saj duke u kthyer në një takse (peshe)mbi xhiron e grumbulluar në zinxhirin e qarkullimit.RREZIQET NGA NDRYSHIMET NË SKEMËN E PENSIONEVEPunonjësit që janë kontribuesë aktivë, si te skemes se pensioneve publike edhe privategjithsesi duhet te kene kujdes nga rreziqe qe mund tu kanosen perfitimeve ngapensionet. Rreziqe te tilla mund te jene:‐ Ndryshimet politike. Mundesia e ndryshimit te rregullave te lojes mund te sjellinndryshime ne nje menyre te tille ku perfitimet mund te behen me te vogla nga saishin premtuar.‐ Kontribute te pakta. Kjo mundesi egziston nga ngushtimi i bazes se kontribuesvedhe pagesa ne nivele te ulta te kontributeve.‐ Jetegjatesia e perfituesve eshte nje rrezik tjeter, kur perfituesim mund te jetoje dukemarre perfitime mbi nivelin e kontributeve apo mesatares se llogaritur per te perfituar.

59

‐ Inflacioni eshte nje tjeter rrezik duke prishur dhe cbalancuar gjithe fondin eperfitimit te pensioneve.Ndoshta ka dhe rreziqe te tjera, por une mendoj se sadoqofshin ato dhe sado teparalajmeruar te jemi per rreziqet qe na kanosen asnje skeme pensionesh nuk ishmang dot gjithe rreziqet qe mund te dalin. Megjithese skemat e pensioneve publikembulojne perfitimet e atyre qe jetojne (nje lloj tip sigurimi jete), ne rastet e pensioneveper paaftesi dhe raste te tjera qe jane objekt per perfitime jane pjese e skemes sepensioneve publike.Nese merret nje vendim per te privatizuar pensionet duhet te merret parasysh qepunonjesit duhet te jene te mbuluar me sigurim per jeten, paaftesine dhe ndihmensociale per papunesine. Mbrojtesit e skemes se pensioneve private thone sepjesmarresit e saj do te perfitonin me shume nese kontributet e tyre do teinvestoheshin ne bono thesari, obligacione shteterore apo letra te tjera me vlere, qejane ne qarkullim ne tregjet financiare. Nje argument qe ngrihet shpesh perfavorizimin e idese per privatizimin e pensioneve eshte dhe mendimi i zhvillimit tetregjeve te kapitalit ne vendet ku ai eshte i dobet apo inegzistent.Por, investimi i fonditte pensioneve ne keto vende me tregje te pastabilizuara do te sillte me shume pasiguri.Per kete arsye, operatoret e kesaj fushe shpesh i kufizojne investimet e fondit tepensioneve vetem ne bono thesari.Ne Kili, ne vitin 1981 u reklamua nje eksperiment per privatizimin e skemes sepensioneve dhe investimi i fondit te tyre u realizua vetem ne bono thesari afatshkurtradhe me pas nje pjese e mire e fondeve eshte kliente e fuqishme e bonove te thesaritafatgjata. Ne Meksike, para disa kohesh u krijuan disa fonde private pensionesh qe uinvestuan ne favor te uljes se borxhit te brendshem. Investimet nderkombetare jane tendaluara gjithsesi, si ne Meksike po ashtu dhe ne Kili. Por, a duhen orientuar kursimete individeve te nje vendi ne kete menyre? Megjithese, fondet private premtojneperfitime te medha, pasi ato investojne fondet e pensioneve ne aksione ne bursafinanciare, rreziqet e falimentimit te tyre egzistojne. Gjithsesi, eshte e nevojshme qenga shuma totale e fondit te grumbulluar te zbriten dhe kostot administrative, te cilatjane me te larta per skemat private sesa per ato publike. Ne Holande, shpenzimetadministrative vjetore jane te vbarabarta me 1% te shumes se kontributeve. Keto kostojane shume me ndryshe per vende te pazhvilluara apo ne zhvillim e siper.Rreziqet politikeLlogarite individuale qe hapen nga individet sipas skemes se privatizimeve janepergjithesisht te mbrojtura nga rrisqet politike, por privatizimi nuk mundet taeleminoje fare kete rrisk. Qeverite ndonjehere vendosin taksa mbi fondet e pensioneve,miratojne akte nenligjore qe ndikojne mbi vlerat e obligacioneve dhe bonove tethesarit dhe rregullojne fondet ne ate menyre qe ato mund te mos jene gjithnje neinteresin e kontribuesve. Ne sistemin aktual te sigurimeve nuk mendohet se karrezik, pasi punonjesit e sotem mbeshtesin financiarisht nepermjet

60

kontributeve pensionistet me mirekuptimin e te ardhmes qe ata do te ripaguhen ngapunonjesit e te nesermes. Por, per punonjesit e sotem nuk ka asnje menyreefektivisht per te bere marreveshje dhe te kontraktojne me brezat e ardhshem,keshtu qe nje frike egziston. Frika behjet akoma me e forte nese raporti i atyre qe dalinne pension rritet mbi mesataren, si nga shkaqe ndryshimesh demografike, po ashtudhe nga politikat e nxitjes per pensione te parakoshme per moshat e mesme. Nga njeraane, nje rritje ne numer te pensionisteve dhe punonjesve ne moshen prane pensionitshkakton nje rritje te numrit te atyre qe mbrojne sistemin e pensioneve egzistues.Nje rrezik tjeter politik mund te jete si pasoje e ndryshimit te rregullave te zbatimitte skemes duke rritur shumen e kontributeve per te paguar te nje grupi ne favor tenje grupi tjeter perfituesish. Kjo mund te ndodhe ne ato raste kur nuk ka rregulla tepercaktuara qarte per ndarjen e raportit kontribut‐perfitime. Ky rregull nuk do te thotese shkalla e perfitimeve te punonjesve me te ardhura te pakta do te jete e njejte me tepunonjesve me te ardhura te lart. Punonejsit me te ardhura te pakta pergjithesisht nukjetojne shume vite dhe keshtu si kompensim pensionet qe perfitojne duhet tezevedndesojne nej pjese te mire te kontributeve te pagura nga ta.Sigurimet dhe inflacioniKur punonjesit dalin ne pension dhe fillojne te terheqin kursimet e grumbulluara, atakerkojne me shume se sa nje kthim normal te vleres se parave qe kane derdhur sikontribute. Ata kerkojne gjithashtu garanci qe kontributet qe ata kane derdhur tejene te mbrojtur nga zhvleftesimi si pasoje e inflacionit. Pensionet publike egarantojne kete automatikisht, ndersa llogarite individuale te sigurimeve privatemund ta bejne kete vetem nese ato transformohen se pari ne pensione vjetore reale.Nje pension vjetor eshte nje seri pagesash te bera ne intervale te rregullta qe vazhdojnederisa ngjarja specifike ndodh. Kjo ngjarje specifike eshte p.sh. vdekja ekontribuesit.Nje shembull tjeter mund te qatesoje akoma me tej diskutimin. E zeme sikur, njepunonjes qe del ne pension ne moshen 65 vjecare, me nje rroge prej 1.000.000 lekene vit ne vitin fundit dhe qe ka grumbulluar nje shume kontributesh prej 10.000.000leke ne nje llogari private pensioni. Perpara daljes ne pension, ai ose kompaniaprivate e sigurimeve i zhvendos fondet e tij ne investim afatshkurtra obligacionesh apodhe ne bono thesari. Supozojme se keto bono kane nje siguri te perfitimit te 1% ne vitte shumes duke mbajtur konsideruar ne nivele konstante, si indeksin e cmimevete konsumit, po ashtu dhe inflacionin. Individi ne shembullin tone i perket grupitshoqeror qe ka nje jetegjatesi rreth 20 vite mbi moshen 65 vjecare qe del ne pension.Megjithate, kjo eshte nje mesatare jetegjatesie, pasi ner kete grup ka individe qejetojne 70 vite e ka te tjere qe kalojne 80, 90 e madje dhe 100 vite jete. Cdonjeri ngaketa individe jetegjate do ti duhet te perballet me rrezikun e kalimit te shumes sekontributeve te derdhura prej tij ne vitet e punes. Nje individ mund ta kufizoje keterrezik duke zgjedhur nje nivel jetese me standart te ulet.Punonjesi i shembullit tone, qe ka grumbulluar nje shume prej 10.000.000 lekeshmund te bleje nga ofertat e skemes private nje pension vjetor te perjetshem, i cili eshtei pagueshem ne fillim te cdo viti ne shumen 540.000 leke, duke zbritur vleren e

61

kostos se administrimit. Me inflacionin zero perqind, fuqia blerese e shumes sepensionit vjetor mbetet konstante. Nese niveli i inflacionit do te ishte 4 perqind nevit, pagesa nominale do te behej 760.000 leke, por fuqia blerese do te binte. Ne vitin e10‐te ajo do te arrinte ne nivelin 530.000 leke dhe ne vitet e ardhshme akoma meposhte. Pensionisti eshte me mire me nje pension vjetor nominal sesa ti indeksohetpensioni sipas normes vjetore te inflacionit per 10 vitet e para.Por, nevoja per mbrojtje kunder inflacionit eshte nje mundesi qe duhet te zbatohet elidhur me shkallen e rritjes se prodhimit te brendshem. Nese do te kete rritje teprodhimit te brendshem me te madh se rritja e indeksit te cmimeve, kjo do tendikonte ne rritjen e fuqise blerese per cdo perfitues te ardhurash, por perpensionistet qe zakonisht perfitojne te ardhura te pakta kjo do te ishte akoma mepozitive.Blerjet e paketave te pensioneve vjetore perballn nje rrezik tjeter dhe kjo do te ishtemundesia e nje situate te pazakonte ne tregun e vleres per asetet, normat e interesit.Kjo do te mund te zgjidhej me pranimin e nje perqindje mesatare te perfitimit qe nukvaret nga viti i daljes ne pension. Forma te tjera kombinimi e bashkepunimi mund tegjenden dhe te zbatohen me sukses, duke reduktuar rreziqet qe ndeshen shpesh nezbatimin e skemave te pensioneve.EFEKTET EKONOMIKE NGA PAVARËSIA E GJYQËSORIT DHE GJYKATA FISKALENese gjykatesit do te jene te varur nga titullaret e institucioneve publike zbatimi iligjeve do te vazhdoje te jete i pamundur dhe ne vend te tij do te vazhdojme te kemiligjin e personave. Nje sistem gjyqesor i pavarur eshte kushti kryesor per realizimin eskemes universale te zbatimit te ligjeve nga te gjithe dhe ne menyre te barabarte.Por, faktor i nje rendesie mjaft te madhe mbetet, qe nder faktore te tjere dhepavaresia e gjyqesorit te ndihmoje per rritjen e zhvillimit ekonomik, sidomos pertraditen dhe kulturen aktuale ne vendin tone. Gjykates te pavarur jane jo vetem njefaktor kyc per zbatimin e ligjit, por nga ana tjeter ata jane dhe nje themel ne sigurinee ruajtjes se ligjshmerise se gjithe jetes ekonomiko‐shoqerore.Vendimet e gjyqësorit janë shpesh vendime kolektive të tre apo më shumëgjykatësve. Këto vendime zakonisht janë subjekt i apelimeve në shkalle me te larta.Nese njera nga palet nuk gjen realizimin e kerkeses se saj ne shkallen e pare, ajo idrejtohet nje shkalle me te larte, e cila ka kopetence per kthimin per rishqyrtim teceshtjes. Supozohet qe gjykatesit ne shkallet e larta jane shume me te kualifikuar dheobjektive se ata ne shkallen e pare e gjykimit. I gjithe ky proces gjykimi duhet tezbatohet nen kushtet e nje transparence te plote. Nese transparenca ne gjithe keto vitedo te kishte qene ne nivelet e saj normale cdo shtetas do te kishte mundesine tekrahasonte vendimin e dhene me ate c’fare ligji e quan te vlefshme. Por, nese kjo nukeshte bere atehere, kjo transparence duhej te gjente pasqyrim ne relacioneshpjeguese te lidhura me ceshtjet per gjykim. Te gjitha keto te gjithe ne nuk i kemi

62

ndjere apo konsatuar. Ne fakt, kjo do te ishte hapja e nje rruge te re per rritjen epavaresise se gjyqesorit.Nese e konsiderojme pavaresine e gjyqesorit si nje kuptim per te realizuar zbatiminsa me korrekt te ligjeve, atehere do te duhet qe gjykatesit te garantohen nga cdomundesi varesie dhe ndikimi, qe i ve perballe presionit, duke filluar nga konfliktetpartiake e duke vazhduar deri tek ato midis institucioneve qeveritare. Qellimi igjyqesorit duhet te mbetet zbatimi i ligjit dhe jo interesi i personave te tjere apoimponimi i vullnetit te autoritetit te qeveritareve. Ky qellim duhet te kete lidhje mefaktorin e ruajtjes se integritetit te tyre per te mos patur pasoja qe kane si shkakvendimet e dhena prej tyre (te pezullohen nga detyra, te paguhen me pak apo tengarkohen me gjykime te ceshtjeve te dores se dyte). Ajo qe kerkohet nga ta eshtegjykimi i paleve me respekt, duke ndare argumentet e pershtatshme nga tepapershtatshmet dhe dhenien e vendimit ne nje kohe te arsyeshme ne lidhje menenet e ligjit. Por, asnjehere standarti i vendimeve te tyre nuk duhet te preket ngapreferencat personale apo nga simpatite dhe antipatite ndaj paleve ne gjykim dukeqene te pergjegjshem per ligjin qe zbatojne. Natyrisht qe ketu nuk flitet per gjykatesqe marrin vendime, te cilat nuk jane ne perputhje me misionin e tyre te shqyrtimit.Liria e veprimit qe ka ne dispozicion gjyqesori eshte e lidhur me reformeninstitucionale konkrete qe ben ndarjen e kopetencave midis segmenteve te sistemitgjyqesor. Ky moment duhet te jete pjesa me e sinqerte e procesit ne kerkim te gjetjesse balancave. Nese flasim per segmentin e gjyqesorit qe ka te beje me problemetfiskale, atehere gjykimi shkon me tej se nje ceshtje civile e zakonshme. Pergjithesisht,gjykatat fiskale zgjidhin kerkesen e paleve qe e kane te nevojshme justifikimin aposqarimin e nje sjellje te kaluar. Kjo zgjidhje kerkohet nga vendimet e gjyqtareve, qezakonisht jane gjyqtare te vetem. Ne kete kendveshtrim qendrimi i gjyqtarit eshteboshti thelbesor per ceshtjet e kerkuara nga palet per tu zgjidhur.Ky gjykim i veshtire ka momente, qe duhen mbajtur ne konsiderate, nder te cilat mekryesorja do te ishte baza me e gjere e pregatitjes fiskale, per te qene ne korent tesituatave me te fresketa ligjore. Keshtu, ne nje gjykim per ceshtje qe kane te bejne meproblemet fiskale interpretimi juridik i problemit eshte pjesa e zakonshme e punes.Nderkohe, nese nje ceshtje e tille gjykohet pa largpamesine ekonomike te situatesatehere do te thoshim se gjykimi ka deshtuar se qeni i drejte. Ne shume vende,efektet ekonomike e nje gjykate fiskale jane ato qe diktojne gjithe logjiken e proceseve.Natyrisht, qe kete logjike gjyqtaret e perdorin dhe per situata te tjera civile, porproblemi i konflikteve administrate‐tatimpagues eshte i nje natyre te vecante. Ne njekohe kur mashtrimi fiskal eshte nje semundje masive e te vepruarit nga sipermarresitdhe kur korrupsioni eshte nje forme kolektive joshjeje nuk mund te thuhet se tegjykosh sipas ligjeve e ke kryer misionin e gjyqtarit fiskal. Te gjykosh sipas ligjeve eshtepadiskutim qellimi kryesor, por c’fare mbetet te gjykosh kur ligji nuk zbatohet nemenyre masive dhe aq me teper si mund te pritet te zbatohet drejt nga nje administrateme problemet e saj te zhvillimit dhe permiresimit te cilesise dhe e pandihmuar ngasegmente te tjera te administrates publike ne ndihme te mbledhjes se tatimeveme sa me shume informacion dhe objektivitet.Ne kete kontekst do te ishte shume me mire qe mekanizmat ligjore per gjykaten fiskalete fillonin te pershtateshin per ato “hallka te dobeta”, qe ndikojne ne rastet e

63

gjykimit te saj. Kjo do te thote se legjislacioni juridik, per raste te konflikteve fiskaleduke qene se nuk ka asnje tradite interpretimesh dhe ceshtjesh te trajtuara, duhet tefilloje ne krijimin e stafit te fiskalisteve me te pergatitur ne ndihme dhe bashkepunimte ngushte ne fazat fillestare me gjykates te kualifikuar ne trajtimin e ketyreceshtjeve.Marrja persiper e nje reforme te tille kerkon nje studim te hollesishem mbi efektetekonomike te saj. Gjykatesit e kesaj kategorie duhet te dine ne menyre te detajuar sec’fare mbikosto do te kishte nese gjykimi do te ishte thjesht mbi bazat juridike testudiuara nga literatura, kur konfliktet fiskale kane shume me teper nderthurje meelemente te shumte dhe te komplikuar te te shkuares ekonomike. Gjykimi i ketyreceshtjeve, ne rastin kur individet nuk jane vene asnjehere ne menyre te barabarteperpara ligjit per te deklaruar te ardhurat e perfituara ne gjithe keto vite do te ishtenje gjykim qe nuk do te merrte ne konsiderate barazine e shtetasve para ligjit njesoj,qe eshte boshti i nje gjyqesori ne cdo vend.Pyetja qe une shtroj eshte kjo: A ka ndonje instrument qe ti beje gjykatesit te punojnesipas kerkesave te drejtuesve te tyre?Nese do te benim ndonje anketim me njerezit, per te dhene mendimin e tyre ne lidhjeme korruptimin e sistemit gjyqesor, rezultati me i mundshem do te ishte nje opinionnegativ. Por, nese do te benim nje anketim per te pare se sa eshte niveli i mitdheniesnga biznesi per gjyqesorin, per te ndikuar ne vendimet gjyqesore ne lidhje me ta,atehere opinionet do te ishin ne masen me te madhe pro idese se cdo firme kerkon tekorruptoje gjykatesit e ceshtjeve qe ato kane ne gjykim. Ky vleresim i opinionitshpreh ate tregues te matshem nga qytetaret, qe ndihet nga vendimet qe gjykata jep neceshtjet midis sipermarresve dhe administrates. Ka patur shume pak raste, ku gjykataeshte thelluar ne verifikimin dhe vleresimni real te problemit duke mos e pare telidhur ngushte me momentin apo rastin, por te lidhur dhe me evazionin e perseritur,por dhe me te ardhurat e padeklaruara qe vihen si garanci nga keta biznesmene perfitimin e ceshtjes. Natyrisht, qe korrupsioni i gjyqtareve eshte rezultat i shkalles sefunksionimit te mekanizmave gjyqesore. Megjithese ka mungese te dhenash ne ketedrejtim supozohet se korrupsioni i gjyqesorit shenon nje nivel te larte, po te marreshper baze mosfunksionimin e tij si duhet.Nese thellohemi ne analizimin e ketyre treguesve, te cilet kane lidhje me njeri‐tjetrindo te mund te gjenim dhe instrumentat, qe duhen perdorur per funksionimin egjykates fiskale. Problemet qe karakterizojne periudhat neper te cilat ka kaluar dhekalon vendi jone jane elementet qe nevojiten per ti bere sa me efektive ketoinstrumenta ligjore.Megjithate, praktika boterore ka provuar se mbi te gjitha nevojitet nje pavaresi realee gjyqesorit. Kjo pavaresi mund te nxite rritjen ekonomike nepermjet kanaleve tendryshme, nje nder te cilet eshte reduktimi i korrupsionit.Nderkohe, krijimi dhe funksionimi i nje gjykate fiskale nuk duhet te jete thjesht njedeshire dhe produkt i reformave te nxituara, por nje rrjedhoje logjike, qe duhetngritur mbi nje gjyqesor te pavarur dhe me standarte te qendrueshme te punes se tij.

64

4 “STINËT” E KOSTOS SË QEVERISJES

PreludKa dy rrugë për individët të grumbullojnë mirëqenie dhe pasuri: ose të prodhojnë,ose të grabitin. Qytetërimet më të zhvilluara kanë ecur përpara duke prodhuar apokryer shërbime dhe i kanë shkëmbyer ato me të ardhura. Kjo mënyrë e grumbullimittë të ardhurave ndihmon si partneritetin e sipërmarrjen, po ashtu dhe mirëqenien eshoqërisë. Por, ndonjëherë rregullat e ndonjë kohe i lejojnë njerëzit të ecin përparaduke “grabitur” ç’farë kanë prodhuar të tjerët. Kjo mënyrë jo vetëm nuk gjeneron tëardhura shtesë, por konsumon burimet dhe si rrjedhojë ul mirëqenien e shoqërisë.Në botën moderne ka ndodhur të përdoret vetë qeveria për grabitje nga individët qëjanë pjesë e saj. Sasia e burimeve që u jepen lobingjeve qeveritare, fushatave tëzgjedhjeve dhe favore të formave të ndryshme që bëhen nga zyrtarët e qeverisë janëtë lidhura direkt me lehtësimin që u bën qeverisja fitimeve personale (apo grupeve tëinteresit) duke rritur shpenzimet e grupeve të tjerë. Akoma më tej, kur qeveria dështonnë dhënien e projekteve publike përfituesit të parë pa shkelur rregullat e vendosura,njerëzit do të nxiten të harxhojnë më shumë kohë duke u përpjekur të organizohendhe lobizohen, sesa të rritin prodhimin e të mirave matëriale.Qeverisja e mirë duket nëse është në funksion të rritjes ekonomike dhe mirëqeniessë individëve, kur ajo inkurajon prodhimin dhe çkurajon “grabitjen”. Akoma më eqartë kjo duket, kur ajo qëndron më shumë si forcë neutrale duke mbrojtur të drejtate pronësisë dhe zbatimin e kontratave ligjore.“Pranvera” Burimet qeveritareKostua e çdo produkti është ajo që duhet të jepet për t’u prodhuar. Qeveria nuk bënpërjashtim nga kjo. Por, sektori privat ka humbje përsa i përket burimeve që janë tëangazhuara me shërbimet dhe furnizimet e sektorit publik. Burimet që shkojnë perruajtje rendi, programe sociale, ushtri, shëndetësi, edukim ose ndonjë “produkt”tjetër qeveritar, në fakt kanë përdorues të grupeve shoqërorë dhe sektorëveekonomikë të ndryshëm. Nëse këto burime nuk do të ishin të lidhura me “produktet”qeveritare, atëherë do të ishin të lira për sektorin privat. Kostua e këtyre produkteve,pavarësisht nëse burimi i financimit të tyre vjen nga taksat e mbledhura të vitit sjellnë vetvete rritje të borxhit apo hedhje të parasë së tepërt në qarkullim.Po jap një shembull nga fusha fiskale. Mbledhja e tatimeve e taksave dhe detyrimi injerëzve për të zbatuar legjislacionin është një kosto burimesh njerëzore. Deklaratattatimore duhen përgatitur dhe monitoruar; ndërkohë ligjet fiskale duhen zbatuar.Megjithatë, burimet e përdorura në këtë fushë nuk janë të majftueshme për asnjerinnga sektorët, si atë privat, por dhe atë publik. Në SHBA, nga studimet e kryeravërehet se për përgatitjen e plotësimin e formulareve për tatimet e taksat, shoqërivedhe individëve u nevojiten për çdo vit fiskal rreth 5.5 miliard orë pune ose sa 2.7 milionpunonjës me orar të plotë. Ndërkohë, po e njëjta kohë i duhet dhe administratëstatimore amerikane dhe madje pak më tepër për përpunim, selektim dhe më tejadministrim të tyre. Por, shumë mirë këtë punë tashmë kanë kohë që e bëjnë sistemete integruar informatikë. Kjo ka sjellë një shfrytëzim racional të kohës

65

së punës, rritje të efektivitetit të shërbimeve ndaj tatimpaguesve dhe zgjerim tëhapësirave kohore për studim të bazës së tatimpaguesve për një shpërndarje tëngarkesës fiskale sa më progresive në raport me të ardhurat e përfituara prejgjithsecilit shtetas. Dhe kjo u ideua po nga administrata publike duke ndërtuar strategjikombëtare afatgjata dhe për gjithë segmentet administrative publike.Nisur nga politikat tatimore aktuale, te ne nëse do të vazhdojmë të mbajmë njëngarkesë fiskale të pashpërndarë drejt në të gjithë grupet e shoqërisë shqiptare(pjesa e bujqësisë nuk jep asnjë kontribut për shërbimet publike që përfiton ngaqeveria) dhe mangësi në shfrytëzimin efektiv së burimeve të administratës do tërezultojë me vazhdimësinë e deformimit të çmimeve të tregut. Si rrjedhojë, kjosituatë do të bënte të painteresuar njerëzit dhe bizneset të bëjnë më shumë shkëmbimenga frika se nuk do te kenë po të njëjtat përfitime, si kompensim. Aktiviteti i munguarnga ky fakt është një kosto për ekonominë në tërësi. Nga ana tjetër, kjo do të sjellë dhelargimin e individëve nga jeta formale ekonomike duke synuar të derdhin mundin etyre në aktivitete informale, që është një kosto apo peshë e shtuar për ekonominëdhe qeverinë.Ky është fakti pse kostot e blerjeve qeveritare peshojnë më shumë se fatura fiskale aponiveli i shpenzimeve. Çelësin e burimeve më të mëdha për një buxhet të vogël si kyjoni, e gjejmë te mirëadministrimi dhe mirëorganizimi.“Vera” Taksat dhe defiçiti buxhetorKur shpenzimet qeveritare kalojnë të ardhurat që mblidhen rezulton defiçitibuxhetor. Për vitin 2003 ai ishte sa 10% e PBB‐së. Burimi i defiçitit nuk është aq ikollajtë për t’u zbuluar. Kështu, parlamentarët pëlqejnë të shpenzojnë lekë përprograme qe kenaqin zgjedhesit e tyre. Nga ana tjeter ata nuk parapelqejne t’i taksojneata. Kjo per ta do te thote vendosje e nje kostoje te dukshme mbi votuesit. Defiçiti eshtenje alternative drejt tatimeve aktuale. Ai shtyn koston e dukshme te qeverise ne nje teardhme.Por, ç’farë efekti ka financimi i defiçitit për ekonominë? Argumentimet aktuale thonese financimi i defiçitit jep efektin e shtyrjes se tij per te ardhmen duke mos renduarkeshtu vetem mbi qytetaret e sotem, por dhe per qytetaret e ardhshem. Megjithate,duke vërejtur praktiken boterore per kete fenomen mund te thuhet se zhvendosja eborxhit ne te ardhmen eshte i kushtezuar nga realitetet specifike. Nese brezi i sotemarrin t’u lere pasardhese te tij, apo femijeve te sotem shume fabrika, makina, shtepi,dije dhe shume asete te tjera prodhuese, atehere mund te themi se u kemi lenebrezave te ardhshem nje potencial prodhues qe konsiderohet i larte. Nga ana tjeternese do t’u lihen me pak nga keto asete dhe me shume bono qeveritare atehere dhepotenciali prodhues do te zvogelohet. Keshtu, duke pare se si ndikon borxhi qeveritarte brezi i ardhshem ne fakt arrijme te njohim efektin e tij mbi kapitalin e krijuar nevend. Per vendin tone ka shume pune per t’u bere ne kete pike, pasi duhet t’a nisimse pari me inventarizimin e gjithe kapitalit te mbetur nga e kaluara dhe atij te krijuarne keto 15 vite demokraci tranzitore.

66

A do të mundte rritja e taksave të ulte defiçitin buxhetor? Apo thjesht a do të mundtetë rrinte në këto përqindje sa është pa u rritur mirëadministrimi? Studime të kryerapër këtë temë, nga fiskalistë në vende të tjera, prezantojnë se kjo gjë nuk do të ishte emundshme. Arsyeja gjendet te realiteti. Rritja e taksave mund të krijojë të ardhuramë të mëdha, por nga ana tjetër çon në rritjen e shpenzimeve. Një studim i bërë disavite më parë në SHBA, nga Kongresi, tregonte se për çdo US.dollar shtesë nga rritja etë ardhurave tatimore, shpenzimet u rritën me 1.6 US.dollar, pra 0.6 US.dollarëdefiçit. Regani e trajtoi problemin taksa‐deficit ne mase te gjere në kohën kur ishtepresident i SHBA. Ai pranoi të ulte taksat, nëse Kongresi do të ulte shpenzimet.Taksat u ulën, por shpenzimet dështuan me zbatimin në praktikë dhe nuk u ulën?! Nëtë njëjtin “kurth” ra dhe presidenti Bush ( babai i presidentit aktual) ne kohen kur ishtene krye te shtetit amerikan. Dhe realisht është e vështire të ndodhë e kundërta. Ai qëka në dorë paratë do t’i shpenzojë ato që i janë dhënë, madje në mos kërkoftë dhe tëtjera.Në vendin tonë nisur dhe nga të mësuarit nga gabimet e të tjerëve, por dhe nga këshillate partnerëve ndërkombëtarë është iniciuar nga qeveria politika e uljes së shpenzimevepa rritur taksat. Madje, viti që vjen do të hyjë me ulje si në asnjë vit më parë me ulje tëpërqindjeve tatimore. Thjesht, detyra kryesore për dy agjensitë e të ardhurave në vendmbetet rritja e nivelit të kapaciteve e burimeve të administrimit dhe rritja e shkallëssë zbatimit të ligjeve dhe rregullave njësoj për të gjithë. Megjithatë, këto llogari merrennë konsideratë kur bëhet analiza e meritave të programit qeveritar.“Vjeshta” Varfëria dhe programet qeveritare për t’a luftuarKur u deklarua lufta ndaj varferisë në SHBA, në mesin e viteve ’60 u përhap njëmendim se varfëria mund të eleminohej, nëse qytetarët me më shumë të ardhura dotë ishin të gatshëm të derdhnin vetëm pak nga kursimet e tyre në drejtim të pjesës sëqytetarëve të pafatë të shoqërisë.Programe të hartuara mbi këtë mentalitet që u perhap u zbatuan anembanë nëpërmjettransferimit të fondeve me projekte qeveritare subvencionimi e ndihmepër zhdukjen e varfërisë. Pas disa dekadash lufte ndaj varfërisë të qeverisëamerikane, por dhe të qeverive të vendeve më të industrializuara deklarojnë sevarfëria nuk është zhdukur ende.Analiza ekonomike te bera nga studiuesit, theksojne se eshte e veshtire tetransferosh te ardhura nga nje grup që i jep te ardhurat, te një grup tjeter, që i pretme etje këto të ardhura, ne menyre qe te permiresoje mireqenien e vet ne njeperspektive aftagjate. Te ardhurat nuk jane si nje “shi magjik” qe bie nga qielli dhemund ta bejne te mrekullueshem vendin ku ato bien. Gjithashtu te ardhurat kombetarenuk jane nje torte, te cilen qeveria mund ta prese ne pjese dhe t’ju a servirenjerezve anembane. Perkundrazi, te ardhurat jane nje gje qe njerezit e prodhojne dhefitojne. Ajo fitohet nga individe qe sigurojne te mira materiale dhe sherbime perindivide te tjere qe jane te gatshem te paguajne per to.

67

Persa i perket shperndarjes se te ardhurave, e rendesishme per qeverine eshtevendosja e kritereve ne raport me aftesine përthithëse optimale të grupit kutransferohen te ardhurat. Kjo shperndarje të ardhurash duhet përcaktuar në raportme rentabilitetin e tyre, me kohen dhe me nevojat imediate dhe perspektive tërajonit ku qeveria transferon të ardhura. Po perdor nje shembull per t’a konkretizuarkëtë mendim. Supozojme sikur qeveria vendos te jape nje shume te ardhurash prej20 leke çdo njeriu, qe i duhet të rrije në radhe ne sportelet e bankes per të marresecili pjesen e vet, prej ores 8 te mengjesit deri ne oren 4 mbasdite. Radhe e gjate dote krijohej sa hap e mbyll syte me të marrë vesh njoftimin. Por sa e gjate do te ishteradha dhe sa te gatshem do te jene njerezit te rrine gjithe diten ne radhe duke marrenga koha e punes dhe aktivitetit te tyre? Nje personi, te cilit nje ore pune i kushtonme pak se 2 leke, ai e mendon se ja vlen te rrije 10 ore ne radhe per te fituar shumenprej 20 leke. Te tjere, te cileve ora e punes u kushton me shume se 2 leke ne oremendojne se si mund te bejne ndryshe per t’a rritur vleren e tyre dhe te mos rrine dukepritur. Nisur nga ky shembull, mund te themi se kur njerezit duan te bejne diçka dukepritur per te plotesuar kriter pas kriteri per t’u kualifikuar, nje pjese e madhe eenergjive dhe potencialit te tyre humbet duke rendur pas plotesimit te kritereve.Vendet qe kane aplikuar subvencione për të ndihmuar njerëzit në nevojë dhe për tëluftuar varfërinë dhe mjerimin, përveç ndonjë efekti të kufizuar pozitiv, efektetdytesore qe rrjedhin nga ky fakt kane rezultuar me shume negative. Realitetet e ketyrevendeve kane treguar se eshte shume veshtire te subvencionohen njerezit ne nevojene periudha afatgjata. Pasi njerezit jane te prirur qe aty ku ata mund te perfitojne dickaper te cilen nuk lodhen per ta prodhuar direkt, por e marrin ne forme subvencioninepermjet programeve te ndihmes, ata qendrojne pasive dhe nuk perpiqen per rritjene te ardhurave personale dhe persosjes se ambjentit ku jetojne. E pra, kjo nuk ka psete stimulohet me tej atehere. Subvencioni i projekteve te punes e zhvillimeve zonaledo te ishte “shiu magjik” per banoret e zonave te varfëra.“Dimri” Zbatimi i rregullave kushtetuese ­ çelësi drejt zhvillimit ekonomikËshtë marrëzi intelektuale e kohës tonë këndvështrimi se zgjedhjet në vetvete do tëkrijojnë një ambjent stimulues drejt progresit ekonomik. Si historia dhe teoriapolitike n’a tregojnë se ky këndvështrim është i rremë. Nëse qeverisja qëndron si njeforce pozitive ne favor te zbatimit te rregullave kushtetuese, rregullat e lojes politikeduhet te “luhen” te tilla, qe te vetesjellin interesat e votuesve, politikaneve dhezyrtareve ne harmoni me progresin ekonomik. Nese do te kishim shnderrimin dhelargimin prej ketij funksioni te saj, atehere gjithshka do te ishte nje proçes se kush terrëmbente më shumë për vete duke krijuar dy lloj aktivitetesh kryesore: përçarjendhe grabitjen. Individët do të fillonin të harxhonin më shumë kohë dhe energji për tëmarrë copat e “tortës” dhe më pak kohë për t’a prodhuar “tortën”. Si rrjedhojë,produkti i brendshëm bruto do të bëhej realisht gjithnjë e më i ulët. Armiqësia,mungesa e besimit, madje dhe urrejtja do të fillonin të rriteshin, duke nisur periudhae një stanjacioni, apo ndryshe koha e parakrizës. Jeta në një ambjent të tillë, tëtejpolitizuar nuk është e kënaqshme për asnjë arsye, apo jo?!

68

Ç’farë kushtesh duhet të ketë një program dhe një vend demokratik për tëpromovuar dhe zhvilluar progresin ekonomik dhe stabilitetin e vendit? Analistët evendeve te zhvilluara industriale nuk kanë qene te rezervuar te shprehen ne ketedrejtim me propozime qe ndihmojne direkt kete analize dhe une po i permend meposhte.‐ Asnje qeveri përgjithësisht nuk duhet të mbaje për shume kohe pronesi private, sipjeserisht dhe teresisht me mendimin qe ta perdore per sherbime publike. Tepakten, kur eshte e detyruar te eci ne kete rruge ajo duhet t’a realizoje me cmimet etregut dhe pa prekur asnje te drejte te shtetasve te vet qe ju garantohen me kushtetute.Veprime qe nuk zbatohen ne kete menyre duke u justifikuar me pretekstin einteresit publik perbejne nje dere te hapur per abuzime, qe duhet mbyllur sa meshpejt.‐ E drejta e njerezve per te blere dhe shitur legalisht mallra dhe sherbime nuk duhetkufizuar apo dhe penguar nga qeverisja qendrore dhe lokale me pretekste te ligjit.Liria e shkembimit eshte guri i themelit te progresit ekonomik. Kontrollet e çmimit,kufizimet e liçensimeve me motive profesionale dhe territoriale si dhe pengesa tengjashme (nuk duhet keqkuptuar rasti i çertifikimit të aktivitetit me kriteret eliçensimit) jane pengesa ne rrugen per zhvillimin ekonomik. Ndërkohë, vendosja eautokufizimeve brenda segmentit te kopetencave te çdo zyrtari, vetë qeverinë do t’alehtesonte nga kostot e tepërta dhe do t’a ndihmonte në realizimin e targeteve përzhvillimin ekonomik dhe limitimin e përzierjes së politikanëve në afera të atilla, qe janeper t’u sherbyer interesave të një grupi të caktuar shoqëror. Krahasimin me realitetinshqiptar mund t’a bëni vetë.Në mbyllje unë do të thosha se...Sa më efektivisht dhe racionalisht në kohë t’izbatojmë këto pika të rëndësishme, më të suksesshem do të jemi drejt rritjesekonomike, mirëqenies dhe ecjes me kokën lart nëpër rrugët e botës.PROJEKTET TATIMORE DHE EFEKTET MBI TREGTINËSistemi tatimor aktual me shkallezimet e tij per tatimin mbi te ardhurat, tatimin mbikonsumin dhe sistemin e vecante te taksimit per te ardhurat nga punesimi dhekontributet e sigurimeve shoqerore dhe shendetesore ka hasur ne kete kohe shumekritika. Thuhet se gjithe keto shkallezime e ndarje i kushtojne vendit ineficienceekonomike, humbje kohe, frenim te nxitjes se tregtise dhe pengese ne rritjen eadministrimit te tyre.Reformimet e propozuara kane dimensione te ndryshme duke filluar metransformimin ne nje sistem me baze te gjere ne nje sistem qe synon drejt shkallevetatimore sa me te te harmonizuara midis tyre, ne favor te qarkullimit te brendshemdhe konsumatorit shqiptar.Ndryshimet e politikave tatimore jane ne cdo vend nje debat i vazhdueshem dukemarre parasysh jo vetem permiresimin e kapacitetit te administrimit fiskal, por edhetendencen per nje harmonizim te tatimeve baze te sistemit.

69

Tre tatimet kryesore te sistemit tatimorNje sistem tatimor mund te ndertohet duke shfrytezuar alternimin e tre tatimevekryesore: tatimit mbi te ardhurat, mbi pagen dhe mbi konsumin. Tatimet e bazuarambi te ardhurat dhe pagen jane te thjeshte dhe te lehte per tu kuptuar nga individet.Me nje tatim mbi te ardhurat gjithperfshires, gjithe te ardhurat, si ato ne lidhje mepunen apo dhe kapitalin mund te permblidhen ne nje baze tatimore. Natyrisht, qe teardhurat nga punesimi perbejne nje baze me te vogel tatimore sesa te ardhurat ngaburime te tjera dhe mund te duhen tarifa tatimore me te larta qe te tatohen te njejtatte ardhura si baze tatimore dhe per kategorite e tjera te te ardhurave.Menyra me e thjeshte per te kuptuar thelbin e tatimeve mbi konsumin apo tatimeveqe nuk rendojne vetem mbi biznesin (TVSH, akcize, taksa doganore) eshte ne radhete pare te kuptohet koncepti ekonomik i te ardhures. Ne kutpimin e gjere, e ardhuraeshte nje mates i burimeve te perfituara prej nje individi gjate nje periudhe tecaktuar.Nje individ ka dy mundesi ne lidhje me te ardhurat e tij. Ai, ose mund ti konsumoje,ose mund ti kurseje. Kjo lloj maredhenie do te thote se te ardhurat perfshijnekonsumin dhe kursimin. Kjo na ben te kuptojme se sa gjithperfshirese dhe sambeshtetet mbi konsumin nje tatim qe duhet te aplikohet ne nivelin individual.Ne sistemin e ardhshem aktual individi duhet te deklaroje te gjithe te ardhurat e tijdhe llogaritjet per tatimin mbi keto te ardhura behet mbi te ardhurat bruto.Nderkohe, ne nje sistem tatimor te hedhur per diskutim tjeter nje individ mund tepermblidhte gjithe te ardhurat por duke zbritur gjithe kursimet e tij neto apo duhette shtoje huate dhe borxhet e tij neto. Produkti fiskal sipas ketij sistemi eshte njetatim i bazuar mbi konsumin ne nivel individual.Ne rastin e sistemit tone tatimi mbi konsumin mund te mblidhet ne cdo nivel teqarkullimit te produkteve dhe sherbimeve ne formen e tatimit mbi vleren e shtuar,por nese baza e tatimpaguesve eshte sa me e madhe e mundshme. Me TVSH‐ne,tatimpaguesit perballin nje tatim mbi faturimet minus blerjet e materialeve, temirave per rishitje dhe kapitalin qe perdoret per biznes. Nje TVSH qe te jete realishtnje tatim mbi konsumin gjithperfshirese duhet te ndaje ne menyren me racionale dheefikase te mundshme TVSH‐ne midis shoqerive dhe individeve.Perspektiva ekonomike e vendit dhe individitKur analizojme efektet e ndryshimeve te politikes tatimore mbi bilancin tregtar eshtee rendesishme te dallojme perspektiven ekonomike te vendit dhe perspektiven eshoqerive tregtare dhe individeve te tij.Nje vend kryen maredhenie tregtare pasi nepermjet kesaj tregtie mund te garantojegjithe te mirat materiale dhe sherbimet, qe kerkohen dhe u nevojiten njerezve, mekerkesen kryesore qe ti perfitojne me nje kosto sa me te ulet sesa kostua qe do terezultonte nese do ti prodhonin apo realizonin vete sherbimet dhe mallrat.Nje vend eksporton prodhimet apo sherbimet e tij si nje menyre e pageses perimportet e kryera. Nga ana tjeter, shoqerite dhe individet qe kryejne biznes kane siqellim final te shesin gjithe produktet dhe sherbimet dhe te maksimalizojne fitimet.

70

Eksporti garanton menyren per ti permbushur keto qellime. Perceptimi i njerezvelidhet me reflektimin e perspektives se bizneseve ne kete shkembim. Shume njerezne Shqiperi, tashme besojne, madje dhe e kane treguar se mund te prodhojne te mirame nje kosto te krahasueshme apo dhe me poshte se sa te mirat e prodhuara jashtekufijve te vendit. Kjo perkthehet se eksportet ne kete menyre mund te rriten dhe ashtusi ne nje ene komunikuese kjo do te pasonte ne uljen e volumit te importeve. Kjokthese e shkembimeve tregtare do te permiresonte performancen e tregtise sone dhenatyrisht do te zvogelonte deficitin tregtar. Megjithate, Shqiperia nuk mund manovrojeaq lehte ne kete treg global dhe te hyje ne keto tregje nderkombetare me kosto me teulet se te huajt per shume nga prodhimet shqiptare.Eshte momenti, qe te permendin se nese biznesi shqiptar nuk do te perthithe sasi tepranueshme te kapitalit te huaj, apo pa marre kredi dhe huara, atehere ekonomiajone do te ngelej e mberthyer brenda “mureve” te kufizuara te kapitalit dhe kredivete limituara te vendit. Qarkullimi i kapitalit dhe bilanci tregtar jane gjithnje imazheqe pasqyrojne njeri‐tjetrin: nje hyrje kapitali prodhon nje deficit tregtar, ndersa nedalje kapitali prodhon nje suficit tregtar.Megjithese politikat qeveritare ne keto aspekte kane qene mjaft sensibile dhe janeduke u hartuar politika qe jane ne funksion te uljes se kostos se produkteve shqiptareende efekti i tyre per permiresimin e deficitit tregtar eshte i pandjeshem.Nje tregti e jashtme, qe funksionon sipas skemes dhe rregullave te OBT‐se, nisur ngaspecifikat ekonomiko‐shoqerore te vendit per tatimet indirekte, te tilla si: TVSH apotaksat doganore duhet qe te vazhdoje te ndiqet politika fiskale e pa ndryshuar, qekonsiston ne zbritjen e ketyre tatimeve ne eksporte dhe vendosjen ne importe. Nekete menyre bilanci i tregtise se jashtme do te kishte shprese te balancohej. Megjithate,bilanci i tregtise se jashtme eshte ne funksion te investimeve te kapitalitte huaj me shume sesa te qarkullimit te mallrave dhe sherbimeve.Efektet e politikës tatimore mbi tregtinëNdryshimet ne strukturen tatimore jane te ndjeshme ne influencen ndaj nivelit dheinstrumentave te tregtise. Ndryshimet ne politiken tatimore, te cilat ndikojne nefaktoret makroekonomike (p.sh. duke rritur sasine e depozitave ne banka, qe do teshoqerohej nga nje ulje e normave te interesit ose duke i bere investimet ne Shqiperime terheqese per investitoret) mund te ndikojne gjithashtu edhe ne bilancin tregtar.Nese normat e fitimit te kapitalit do te ishin me pak fitimprurese, te huajt qe kaneinvestuar ne vend do te ishin nder te paret qe do te modifikonin politikat e tyreinvestuese. Ne keto rrethana, politika tatimore, qe pergjithesisht orientohet per tenxitur rritjen ekonomike nepermjet zbatimit sa me te pershtatshem me kushtetekonomiko‐shoqerore te vendit mund te pritet te kete nje efekt pozitiv ne tregtine evendit. Ne fjale te tjera, tregtia ne kete rast do te reflektonte shumen e burimeve tebrendshme qe jepen ne kembim te nje sasie te caktuar te te mirave materiale. Neseky bilanc permiresohet, do te thote me pak burime te brendshme ne dispozicion, perte njejten sasi te mirash materiale. Tatimet, jane ato qe duhet te mos e shtremberojnekete ekuacion tregtar, pasi ne variantin e keq te tyre ato mund ta shtremberojnealokimin e burimeve ne ekonomi. Nese, ky efekt rregullohet nepermjet politikestatimore, atehere alokimi i burimeve do te behej me eficient, qe do te thote rritje te

71

mireqenies ekonomike ne vend, nepermjet prodhimit te te mirave materiale me mëpak burime.Perfundimisht, politika tatimore ndikon si mbi strukturen, po ashtu dhe neshperndarjen e tregtise. Kjo do te thote, se nese barra tatimore nuk shperndahet nemenyre te barabarte ne raport me te ardhurat, atehere bizneset nuk do te ndihen tebarabarta ne treg dhe ne kete menyre edhe ato eksportueset do te jene te ndikuarandaj rriskut te renies se aktivitetit te tyre. Nga ana tjeter, ato biznese qe nuk mbajnebarren tatimore si analoget e tyre do te ndiheshin te privilegjuar dhe me agresive meeksportet e tyre. Por, kjo ne vetvete do te thote nje zhvendosje te maredhenieveimport‐eksport mbi nje strukture irreale te bizneseve.ÇMIMET E APARTAMENTEVE DHE PRONARËT E TRUALLIT…Nga c’faredo kendveshtrimi sektori i ndertimit të banesave është një shembullperfekt i konkrurences. Nëse do të ndiqte teorine do të kishim një sasi të madheproduktesh (apartamente) dhe natyrisht me koston me të ulet të mundshme. Pordukshem teoria dhe praktika perplasen keqas me njera‐tjetren në këtë rast.Në pamje të pare, nuk ka asgje gabim me industrine e ndertimit. Në treg janë njënumer i konsiderueshem shoqerish, qe janë në konkurence të forte me njera‐tjetren.Pengesat shteterore per të krijuar një shoqeri ndertimore janë minimale. Fuqiapunetore është një shembull klasik i larmise se ofertave. Shumllojshmeria e formavenenkontraktore si brigada ndertimore apo grupe të vogla ndertimi kanë njëkonkurence akoma e me te forte brenda tyre.Ndertuesit dhe pronaret e truallitNisur nga sinjalet e kërkesave të tregut, ndertuesit janë teper efektive. Ata emodifikojne shpejt dhe me shkathtesi situaten e tyre në varesi të rrethanave. Ataprodhojne c’fare kerkojne klientet e tyre, por jo me cmimet qe ata do të paguanin pertë plotesuar kerkesat qe do të kishin.Shkoni tek ndonje ndertues banesash në qender apo perreth saj dhe ju do të gjeni sedyqanet me të mira dhe apartamentet me të gjera do ti kene pronaret e tokes.Trashegimtare të hershem banesash te amortizuara ne maksimum si dhetrashegimtare te vjeter tokash apo bleres të zgjuar në fillimin e viteve ’90 janë celesiper perfitime nga kjo industri. Toka‐banke është aseti i tyre me i qendrueshem. Tokaështë elementi i qendrueshem qe krijon bazen per rritjen e kapitalit të ndertuesit.Deri me sot, kjo kategori nuk paguan detyrimet tatimore per pjesen qe perfiton nenje ndertim, megjithese ky perfitim arrin deri afer gjysmes se pallatit. Megjithese, kjoeshte e trasheguar nga e kaluara dhe eshte lene “ne harrese” te administrimit fiskal,duhet theksuar se koha duhet tu vendose mbi shpatulla pronareve te trojeve, barrenfiskale qe u perket.

72

Ndryshe eshte cenuar rende parimi me kryesor i sistemit fiskal: barazia etatimpaguesve.PËRMASAT E QEVERISË DHE PERFORMANCA EKONOMIKEShpenzimet publike filluan të rriten qe kur filluan lufterat më të mëdha të njerezimitdhe me këtë rast u perhapen dhe u prezantuan nga qeverite e kohes për publikun egjere edhe programet për shpenzime, si para dhe pas ketyre lufterave.Pas shpalljes se ketyre programeve nga ekonomistet më në zë të kohes, skepticizmika ardhur në rritje lidhur me faktin se c’fare bejne dhe mund të bejne qeverite përlehtesimin e problemeve ekonomike dhe sociale të shtetasve të vet.Madhesia e qeverisë dhe prodhimi i të mirave publikeNjë nga pergjigjet me të shpejta dhe bindese për të treguar anet pozitive të treguesveekonomike dhe shoqerore në varesi të madhesise se qeverive do të ishte krahasimimidis tyre. Nisur nga të dhenat e Bankes Boterore, grupet e shteteve në varesi tëmadhesise se qeverive janë të grupuara në kater kolona.

Madhësia e Qeverisë*

E Madhe Mesatare E VogëlTë porsaindustrializuarit

Shpenzimet Publike në total(% e PBB) 55.1 44.9 34.6 18.6Konsumi 18.9 17.4 15.5 9.1Investimet 2.4 2.0 2.2 2.7Shpenzimet sipas FunksionitShëndetësi 6.6 5.9 5.2 1.8Arsim 6.4 5.6 5.0 3.3Efiçienca AdministrativePikët (10= sh.mirë, 0= sh.keq)Sistemi gjyqësor 9.3 8.6 10.0 8.3Burokracia 8.1 7.8 9.0 8.9Korrupsioni 8.2 8.2 8.1 7.2ArsimimiShkalla e analfabetizmit 1.2 1.2 1.0 5.9Regjistrimi në arsimin parauniversitar (në %) 96 100 92 85Kushtet e jetesësJetëgjatësia (vite) 67 77 77 75Vdekshmëria foshnjore ( per 1000 lindje) 6.7 7.1 6.4 8.6* Qeveri e Madhe (Belgjika; Italia; Holanda; Norvegjia; Suedia )Qeveri Mesatare (Austria; Kanadaja; Franca; Gjermania; Irlanda; Zelanda e Re; Spanja )Qeveri e Vogël (Australia; Japonia; Zvicra; Britania e Medhe; SHBA )Qeveri Mjaft e Vogël (Kili, Hong Kongu, Kina, Korea, Singapori )

73

Shpenzimet publike ne vendet me qeveri “te madhe” luhatet te 55% e PBB‐se, ndersane vendet me qeveri “te vogel” keto shpenzime publike luhaten te 35% e PBB‐se, dheakoma me tej per vendet e porsa industrializuara ajo eshte rreth nivelit te 20% te PBB‐se, qe ato prodhojne.Por kriza aziatike per vendet e porsa industrializuara zbuloi difektin se shpenzimetpublike ne keto vende nuk mbuluan gjithe sektoret publike.Gjithsesi, nga ndonje rast i shkeputur vendet me qeveri të vogla dallohen per efektivitetme të larte të gjyqesorit dhe me me pak korrupsion në administrate. Korrupsioni ështëi kufizuar në shumicen e vendeve të industrializuara. Megjithate, vendet eindustrializuara në vitet e fundit prezantojne shenja me të vogla të shfaqjes sepengesave burokratike, por kanë me teper tregues të korrupsionit dhe mugeses seeficiences se gjyqesorit.Madhësia e qeverisë dhe rishpërndarja e të ardhuraveËshtë vene re se vendet me qeveri të medha shperndajne mbi 30% të PBB‐se persubvencione e programe per politika sociale. Kjo është sa dyfishi i asaj qe shperndajnevendet me qeveri te vogla. Pothuajse, një në çdo tre dollare të fituar në vendet meqeveri të medha shperndahet nëpërmjet sektorit publik në formen e subvencionevedhe politikave në ndihme të eleminimit te varferise. Keto forma ndihme janë tëpranishme në shumicen e vendeve të industrializuara. Nderkohe në vendet me qeveritë vogla vetem 6% e PBB‐se rishperndahet nëpërmjet sektorit publik.Duke pare rishperndarjen e të ardhurave në 5 dekadat e fundit vihet re serishperndarja është bere me e barabarte me kalimin e viteve. Por në vendet meqeveri të medha kjo dukuri është shfaqur me e theksuar se në vendet me qeveri tëvogla. Keto konkluzione janë vene re pas anketimeve të bera per të ardhurat qezoterojne njerezit në diszpozicion të tyre. Por nderkohe duhet thene se kjorishperndarje e të ardhurave publike ka qene me efektive në prekjen e shtresave nënevoje në vendet me sektore publike të vegjel. Per qeverite e medha kjorishperndarje e të ardhurave ka humbur efektivitetin e saj gjate rruges deri të grupetshoqerore të interesuara per to. Kjo ka çuar ekspertet në konkluzionin se shkurtimete shpenzimeve publike dhe taksave mund të ndikoje në një mase të gjere mbi qytetarete vendeve të industrializuara. Shperndarja e të ardhurave, gjithsesi nuk është epercaktuar vetem nga taksat dhe politikat sociale. Rishperndarja e burimeve njerezoremidis grupeve shoqerore është pare gjithashtu si një katalizator, ndoshta me irendesishem se vete të ardhurat. Por nderkohe kjo rishperndarje e burimeve njerezoreështë deklaruar se ndikimin me të madh tek ajo e ka politika e pagave dhe sigurimeveshoqerore qe ben qeveria. Kështu, per vendet e industrializuara është quajtur epasuksesshme politika e mbajtjes se nivelit të pagave minimale të larta per punonjesite pakualifikuar, pasi vetvetiu kjo ka rezultuar me një rritje të nivelit të papunesise nëvend. Kjo kategori e burimeve njerezore duke perfituar nga skemat shoqerore perpapunesine, ka humbur interesin dhe nxitjen per të punuar duke

74

deformuar politikat qeveritare të ketyre vendeve. Papunesia në vendet me qeveri mesektore publike të vegjel është rreth 7%. Nderkohe në vendet me sektore të gjerepublike ajo vjen në rritje nga 9% deri në 12%. Por është befasuese shkalla e papunesisenë vendet e porsa industrializuara me nivelin prej 3%. Është ky fakt tregues per t’umarre si shembull per vendet e ngjashme me to, qe keto vende kanë ritme të larta tëefektivizimit ekonomik dhe një kosto qeveritare të ulet. Sherbimet publike të tyrekryhen me kosto të vogel.Përmasat e qeverisë dhe performanca ekonomikeNje nga justifikimet kryesore per rritjen e shpenzimeve publike qysh nga kriza e viteve’30 dhe publikimit te ideve te Kejnsit ka qene nevoja per politika stabilizimi tedrejtuara drejt rritjes ekonomike. Ideja per rritje të shpenzimeve publike në ndihmetë performances ekonomike ka qene në qender të programeve qeveritare per pjesenme të madhe të vendeve të industrializuara. Nderkohe, transformimet ekonomiko‐sociale në mjaft vende të tjera ne vitet qe vijuan deri ne fundin e shekullit XX ka prekurkëto raporte dhe i ka dhene një pamje tjeter mendimit per rritje të performancesqeveritare nëpërmjet rritjes se sektoreve publike dhe taksave qe ushqejne ato. Po tihedhim një sy tabeles se meposhtme mund të arrijme të shikojme me syrin e faktevese si variojne treguesit kryesore makroekonomike në varesi të madhesise se qeverive.Madhësia e qeverisë dhe performanca ekonomike në vende të ndryshme në vitete fundit

Qeverimadhe e Qeverimesatare Qeverivogël e Të porsaindustrializuaraRritja e PBB‐së 2% 2.6% 2.5% 6.2%Të ardhurat për frymë ( në US.$) 18,280 17,290 20,440 16,670Inflacioni 3.9% 3.7% 3.7% 15.3%Borxhi publik ( në % të PBB) 79% 59.9% 53.3% 13.5%Treguesi i Lirisë Ekonomike(10 = mirë) 6.6 7.2 7.6 7.5Madhësia e ekonomisë informale(në % të PBB) 16% 12% 10% 7%Burimi i informacionit: OECD Economic Outlook (të ndryshme); UN, Human Development Report (tëndryshme)Treguesi me efektiv per të pare performancen ekonomike të vendeve të ndryshme nëvitet e fundit ka qene treguesi i lirise ekonomike. Ky tregues paraqet një situate kuvendet me qeveri të vogla dhe vendet e porsa industrializuara po renditen gjithnje emë mire në këtë klasifikim. Tregues të tille prezantohen çdo vit per me shume se 150vende të botes në baze të vezhgimit per: politikat ekonomike, madhesia e ekonomiseinformale, politikat fiskale, inflacioni, gjendja e sistemit bankar, gjendja e sistemitgjyqesor, situata e prones dhe respektimit te te drejtave etj. Duke vrejtur dhe

75

kryqezuar tregues të caktuar të mesiperm ekspertet e ekonomise percaktojne dheperformancen e qeverise në raport me madhesine e saj. Vihet re një lidhje e dukshmemidis shpenzimeve të larta qeveritare dhe madhesise se ekonomise informale. Rreth16% e ekonomive me qeveri të fryra veleresohet të jete informale duke perdorurmetodat e mesiperme. Kjo është e krehasueshme me rreth 10% qe ze ekonomiainformale në vendet me sektore publike të vegjel.Tendencat për qeveri të vogla dhe reforma qeveritareNje numer i gjere studimesh ka ngritur problemin e performnces qeveritare dhereformes qe duhet te kaloje. Shume ekonomiste polemizojne rreth dilemes, se nesedo te ishte me mire te zgjerohej tregu i sherbimeve private apo publike?Konkluzionet e ketyre debateve prezantojne ndryshime te dukshme te menyres se sireformimet po kryhen nga qeveri te ndryshme. Nje numer vendesh kane prezantuarreforma themelore fiskale dhe ekonomike duke zvogeluar rolin e madhesine e qeverisene ekonomi. Disa vende te tjera te industrializuara kane filluar dhe jane duke kryerreforma institucionale duke shkurtuar sektoret publike dhe reduktuar deficitet fiskale.Vendet e porsaindustrializuara dhe ato ne industrializim jane ne procesin e kryerjes sereformave dhe po i vazhdojne ato me sukses. Privatizimi i ndermarrjeve publike,reformat e sigurimeve shoqerore me skema te plota te fondeve te pensioneve janepjese e proceseve reformuese per keto vende.Kjo tregon se secili vend mund te arrije tregues te performances ekonomiko‐shoqerore te arsyeshem pa kaluar kufirin e 40% ‐ 50% te perthithjes se fondevepublike.Vendet me qeveri te vogla apo dhe ato qe porsa jane industrializuar metreguesit e tyre te shfrytezimit te fondeve publike ne nivele te ulta dhe rritje tecilesise se sherbimeve publike te alternuara me ato private eshte nje shembull dhemesim qe nevojitet per vendet qe nuk i kane keto treguese. Gjithsesi, ekspertet epolitikave ekonomike nderkombetare mendojne se kufiri prej 30% i PBB‐se, si nivel ishpenzimeve publike mund te jete nje prag per shume vende qe perpiqen teshkurtojne shpenzimet publike. Megjithate, jane rrethanat e vendit ato qe ndikojnene vendimet per efektivizimin e sektorit publik ne nivel optimal me sa me pak fondepublike dhe sipas preferencave te shprehura prej votuesve. Perdorimi i fondevebuxhetore prej sektorit publik duhet pare sa rezultativ eshte nisur ngakendveshtrimi, se si ato fonde do te menaxhoheshin po te ishin te administruara ngasektori privat. Eshte kjo “nyja” qe duhet te zgjidhe nje qeveri ...

76

KAPITULLI IV

SI E MENAXHOJNË BARRËN FISKALE TAKSAPAGUESIT NË SHQIPËRI ?Një nga faktoret e të paturit sukses në biznesin e viteve ‘90 ka qene dhe vazhdon të jeteaftesia e sipermarresve shqiptare në menaxhimin e Detyrimeve Fiskale (DF =detyrimet doganore, taksat lokale dhe nacionale, tatimet e ndryshme, sigurimetshoqerore dhe shendetesore). Administrata tatimore ka kaluar ne keto vite nëtrajektoren e vet të stabilizimit dhe aplikimit të funksioneve të saj te plota. Në këtërruge, prezantimi i saj me tatimpaguesit ka qene si te perballesh me një “miniere” tembushur me shkarkime te problemeve te gjithe tranzicionit ekonomiko‐politik tëvendit tone. Nxjerrja e “mineralit” të kerkuar (detyrimet fiskale) ka qene një detyremjaft e veshtire duke patur parasysh raportet e pabarabarta të perballjes se saj mekomunitetin e biznesit gjithnje ne rritje dhe një mbeshtetje te paket nga ambjentipolitik si ne potenciale njerezore po ashtu dhe ato teknologjike.Duke verejtur realitetin e prekshem të mireqenies se taksapaguesve në raport me atec’fare shteti grumbullon nga kjo mireqenie (PBB) mendon se lidhjet e tij me ketataksapagues (çdo shtetas shqiptar që krijon të ardhura) jane si ato me një bote tjeter,të paegzaminuar ende !!!Vetëm biznese të suksesshme?Trajtimi i kesaj pike, niset nga fenomeni dhe nuk ka parasysh rastet perjashtuese. Nesedo të tentonim t’i pergjigjemi pyetjes, natyrshem do të mbeshteteshim në disa pikakyçe që lidhen me rriskun dhe suksesin. Një nga keto pika jane detyrimet fiskale dhemenaxhimi i ngarkeses se tyre. Në fakt, po të nisesh nga analiza e kategorive të

77

biznesit sipas fushave të ekonomise ku operojne shikon se menaxhimi i detyrimevefiskale (shmangja) është një fenomen që e aplikojne shumica e tatimpaguesveshqiptare. Një konkluzion tjeter që arrin është zbatimi i legjislacionit fiskal ngatatimpaguesit, jo sipas menyres progresive ashtu si është ndertuar sistemi fiskal nëvend, nepermjet menyres europiane të vetdeklarimit të bizneseve dhe të ardhuravedhe pageses se tatimeve sipas fitimeve reale. Pra, nese në vendet fqinje ballkanikedhe ne ato europiane perendimore sistemi fiskal është eficient bazuar mbi vullnetin eshumices se shtetasve për të qene mbeshtetes të shtetit të tyre nepermjet kontributevefiskale, në vendin tone tatimpaguesit, te nisur nga arsyetime të ndryshme, por me teshumtat subjektive, shtetin dhe detyrimet e tyre fiskale si shtetas i shikojne si diçkaqë s’ka të beje direkt me boten e tyre, si haraçet qe u paguheshin nga halli te huajve qena kishin pushtuar .Një nder format e menaxhimit të ngarkeses fiskale për tatimpaguesit ështëmosraportimi i të ardhurave (xhiros) që ata realizojne. Në këtë grup tëmosdeklarimeve perfshihen:- ata kontrabandiste që kalojne mallra pa paguar detyrimet doganore, apo dhesherbimet nepermjet lehtesirave teknologjike e rajonale të kohes;- ata që kane të ardhura ilegale me shumice nga veprimtari të paligjshme si:droga, prostitucioni, armet, trafikimi etj. dhe i qarkullojne parate e tyre mekreditime në aktivitetet gjigande, si ndertim etj. duke shfrytezuar mangesine esistemit të kreditimit të sistemit bankar shqiptar;- ata që trafikojne dokumentacion pa levizje reale malli apo sherbimi nga njëtatimpagues të tjetri (jane regjistruar në organet tatimore dhe shesin NIPT‐in), pa patur aktivitet, apo duke fallsifikuar dokumentacion, të quajturatndryshe dhe firmat fantazem;Një forme tjeter e menaxhimit që ata bejne është mosdeklarimi i gjithe aktiviteteve tëndryshme, të cilet i fshehin nepermjet shkarkimeve të xhiros për tregun e lire(tregjet e perqendruara si ato te Medreseja, Qyteti i Nxenesve etj. ne Tirane apotregjet e shumices ne rrethe) apo biznesin e vogel, që është në pergjithesi me iparregullti në dokumentimin e të ardhurave të tyre.Në këtë grup të mosdeklarimeve perfshihen:- ata që kryejne aktivitete të mirefillta me qellime fitimi ne ambjente tepadeklaruara ne organet tatimore dhe jane kontigjent i drejtperdrejt ikryerjes se krimit ekonomik;- artistet, sportistet dhe organizuesit e aktiviteteve kulturore dhe sportive (OJQ,shoqata te ndryshme, individe etj.) që megjithese perfitojne të ardhura, atonuk i deklarojne si të ardhura të tatueshme. Keto të ardhura nuk perjashtohennga deklarimi si nese realizohen brenda Shqiperise (çdo ambjent, qofte ky sinë festa familjare‐private, po ashtu dhe të organizuara nga institucione apoorganizata të vendosura në Shqiperi), por edhe nese mund të perfitohenjashte saj (shitjet e sportisteve, aktivitetet artistike‐kulturore në ftesa tëndryshme të bashkatdhetareve, etj.);

78

- sherbimet dhe konsulencat e ndryshme të kryera jo vetem të çdo tipi, por dhenga çdo person që për sherbimin që kryen në Shqiperi, kujtdoqofte i merr nëkembim vlere monetare apo sherbim tjeter në kembim;- gjithe perfituesit e të drejtes se autorit dhe që për këtë nuk paguajne asnjedetyrim qofte shoqatave perkatese, po ashtu dhe buxhetit të shtetit. Ajo qënuk është krijim i shtetasit, por shfrytezohet prej tij në cfaredo formeprezantimi është një shfrytezim i të drejtes se krijuesit që duhet paguar përemrin që i ka vendosur asaj që shfrytezohet.Raste të tilla, apo dhe te tjera në jeten e perditshme ka me shumice, ndersa pikat emesiperme kane kuptimin me shume të grupimeve të ketyre rasteve, që gjithsesi janeobjekt i trajtimit nga organet fiskale si krim në ekonomine e vendit.Të paguash apo të mos paguash taksa nuk është dëshirë, por detyrim ligjor. Pagesa edetyrimeve fiskale nuk eshte njesoj si pagesa e një malli apo sherbimi për nevojat ejetes se perditshme. Pagimi i detyrimeve fiskale është kontribut direkt për shtetindhe është ekskluzivitet mbi cfaredo detyrim tjeter, që një sipermarres apo shtetas kavendosur me mendje të tij për ta paguar. Pagesa e taksave eshte një sherbim ndajatdheut ashtu si janë detyrat e tjera te shenjta, qe qytetaret i njohin me mire.

Mosmbledhja e detyrimeve në mënyrë progresiveDiferenca në efektivitetin e mbledhjes se detyrimeve sipas deges se ekonomise kalene për të deshiruar për një dekade ne administraten tatimore. Keshtu, nese eshembullzojme kete per shoqerite që kryejne aktivitet në fushen e sherbimeve,pergjithesisht shihet se ato mbartin ngarkese fiskale me te vogel se te tjerat.Shperndarja e ngarkeses fiskale jo ne menyre progresive, vjen me se shumti ngamospatja e informacionit per shume tregues te aktiviteteve te tyre, qe nevojiten pernjë vleresim progresiv te ngarkeses fiskale. Nga një llogaritje e bërë për ngarkesenmidis sherbimeve dhe prodhuesve, për të njejten vlere qarkullimi ( 1 US$ = 105 leke)një sipermarres në fushen e sherbimeve fiton afersisht 20 Cent (21 leke) me shumese sipermarresi analog në fushen e prodhimeve. Shembuj të diferencave të ngarkesesfiskale në varesi të fushes se aktivitetit ka për cdonjeren fushe aktiviteti. Megjithate,trajtimi i tyre eshte veshtire te bëhet realisht sipas tipit te aktivitetit që kryejne, pasiedhe pse mund të shtohet ngarkesa fiskale për një tip aktiviteti, madje dhe brendanjë dege ekonomie, fitimet neto të saj nuk ndikohen nga kjo. P.sh., ne fushen esherbimeve megjithese mund të kemi dy aktivitete sherbimesh, ku njeri kryen sherbimfamiljar dhe tjetri në njesi, edhe nese vendosim të njejten ngarkese fiskale për vlere tënjejte të ardhurash, fitimi i tyre pas taksave nuk do të rezultonte njesoj, pasi marzhete fitimit te tyre nuk jane nejsoj.Diference tjeter në efektivitetin e mbledhjes se të ardhurave është dhe mosmbajtja etë njejtes ngarkese fiskale në varesi të zones ku operohet. Keshtu, p.sh. e njejtandermarrje transporti për njesi krahasimi të njejta mban ngarkese fiskale jo të njejte,ne zona te ndryshme te vendit. Të tille fenomen nuk e ka vetem aktiviteti itransportit, por dhe sherbimet apo prodhimi. Kjo ndoshta nuk ka të beje shume mengarkesen tatimore në vendin e duhur/gabuar dhe në kohen e duhur/gabuar.

79

Megjithe lehtesirat tatimore të bera për sektoret prodhues në vitet e para (në formeligjore) apo për ngarkesa fiskale me të ulta në deget rajonale në vitet e kaluara(spontane) normat e fitimit në keto aktivitete apo dhe zona nuk kane rezultuar tëjene ndikuar nga keto lehtesira. Madje, lehtesirat tatimore jane keqperdorur ngabizneset për të abuzuar me to jo për zhvillimin e fushes që kerkon të stimulojeshtetit, por për të rritur fitimet personale të sipermarresve kundravajtes. Keshtu, tëquajturat “tax holiday” kanë sherbyer me shume si favore për rritje të fitimevepersonale dhe jo ne ndihme te zbutjes se jetes sociale. Me tej po perdor një shembullaktual për lehtesirat fiskale. Qeveria dhe parlamenti miratuan perkatesishtlehtesimin e aktiviteteve me arsimin publik dhe privat nga TVSH‐ja. Megjithese, ligji kahyre në fuqi asnje nga aktivitetet nuk ulen cmimet apo të rezultonin me permiresim tëcilesise në aktivitetin e tyre. Perkundrazi, kontributet që buxheti heq nga “goja” e vet,për të stimuluar biznesin e sferes edukative, nuk rezultojne me kunderpergjigjene pritshme te uljes se cmimeve, sipas rezultateve që ka dhene në Europe kur ështëaplikuar e njejta skeme veprimi nxites i politikes fiskale ne favor te komunitetit. Enjejta dukuri është dhe me barnat mjekesore, apo sherbimet financiare.Zgjidhja që u ngelet organeve tatimore është rritja në cilesi e kontrolleve tatimoredhe aplikimin e denimeve te pakomromise me evazionistet, të cilat duhet të jene mjetetpër vendosjen e disiplines fiskale tek ata që në pergjithesi jane një grup që shtetit nuki pergjigjen me bashkepunim, por me evasion karshi kerkesave të tij normale:Mbledhjen e të ardhurave për t’ua kthyer te konvertuar ne sherbimet që kerkojne, porme cmime të ulta. Ne fund te fundit pagesa e taksave eshte cmimi qe ne u ofrojmepartnereve europiane, per te blere qyteterimin e tyre. Epo, nese jeni dhe ju dakort,qyteterim me çmim te ulet nuk n’a duhet, pasi dihet nga te gjithe c’fare cilesie do temerrnim atehere.15 Shkurt 2004

TRE HIPOTEZA PËR KORRUPSIONIN DHE TAKSAPAGUESITNga studime te ndryshme eshte pare se ka nje lidhje midis korrupsionit dhe pagimitte taksave ne menyre vullnetare, elementet e se ciles kundershtojne njeri‐tjetrin. Neketo studime verehet se per nje rritje prej 1 pike te nivelit te korrupsionit pjesa etaksapaguesve qe reflektojne si pasoje e tij eshte pak me shume se 1.7 pike. Treguesii korrupsionit gjithashtu qendron i forte nese perfshijme ne te dhe pershtypjen qeeshte krijuar te taksapaguesit nisur nga sjellja e punonjesve publike dhe sistemitpolitik. Nese taksapaguesit shikojne se shume zyrtare publike jane te korruptuar dheshume taksapaguese te tjere u shmangen taksave, ata mund te mendojne se qeverianuk e meriton vullnetarizmin e tyre ne pagimin e taksave. Taksapaguesit mendojnese rruga me e mire per ta do te ishte te vepronin ne oportunitet me rrethanat.Nisur nga keto rezultate po prezantoj 3 hipoteza, te cilat diskutojne rrethkorrupsionit dhe taksapaguesve.

80

Hipoteza 1. Sa me i madh besimi i qytetareve per qeverine dhe sistemin ligjor, aq me emadhe nxitja e tyre per te paguar taksat.Pervec besimit per qeverine qe duhet te jete ne nivele te konsoliduara tetaksapaguesi, po ashtu dhe permbushja e detyrimeve te politikes ndaj premtimeve qei ben atij duhet te percoje efektin pozitiv mbi moralin e tij tatimor. Nese sistemipolitik funksionon mire dhe qytetaret jane te kenaqur me zyrtaret e tij, ateheremotivimi i tyre per pagimin e taksave do te rritet.Taksapaguesit jane te ndjeshem rreth menyres sesi qeveria i perdor taksat qe atapaguajne. Ne kete mes ka nje lloj maredhenie te tipit “hyrje‐dalje” midis asaj qe individipaguan nepermjet taksave te tij dhe asaj c’fare ai merr si kompensim nga qeveria. Nekete menyre, qendrimi mirekuptues i taksapaguesve mund te ndikohet nga perfitimete marra prej qeverise ne formen e te mirave publike duke e krahasuar gjithmone temirat qe taksapaguesi merr me cmimin qe i duhet te paguaje per to. Keshtu,taksapaguesit e perceptojne maredhenien e tyre me shtetin jo vetem si nje maredhenienga halli dhe te detyruar ti pergjigjen nga forca e ligjit, por edhe si nje momentshkembimi te takses qe paguajne me mallra apo sherbime publike. Taksapaguesit janeme te prirur te bashkepunojne me ligjin nese jane te bindur se ky shkembim midistaksave te paguara dhe sherbimeve qeveritare te perfituara eshte kryer ne menyre tebarabarte.Hipoteza 2. Sa me i madh besimi i qytetareve ndaj zyrtareve publike dhe sistemitpolitik, aq me e madhe nxitja e tyre per te paguar taksat.Transformimi i ekonomive socialiste ne ekonomi kapitaliste ishte nje nga arsyet e njebumi te tille te korrupsionit, i cili u rrit per shkak te mungeses se zbatimit te ligjit dheqeverisjes. Vendet me me shume korrupsion kane nje shkalle te larte te ekonomisejoformale. Studime te shumta kane zbuluar se korrupsioni ndikohet nga mungesa eshpenzimeve te qeverise per trajnimin dhe kualifikimin e njerezve te saj. Nga anatjeter, mosrespektimi i te drejtave mbi pronesine bashke me korrupsionin kane njendikim negativ mbi moralin tatimor te taksapaguesve.Korrupsioni eshte bere tashme nje pjese integrale e ekonomise shqiptare dhe ka njepasoje negative mbi besimin e qytetareve ndaj shtetit dhe autoritetit te tij. Nga disastudime te bera ne disa nga vendet tranzicionale me nivel te madh korrupsioni eshtekonstatuar se shkalla e korrupsionit ka qene me e larte se totali i shpenzimeve pershkence, edukim, shendetesi, kulture dhe art. Ne disa nga sektoret industriale grupetkriminale shpenzojne me shume se 50% te te ardhurave te tyre per te korruptuarzyrtaret.Korrupsioni zakonisht minon moralin tatimor te qytetareve duke shkaktuar deriirritim te tyre ndaj shtetit ne momente te caktuara. Taksapaguesit ndihen tetradhtuar kur perceptojne se ka nje korrupsion masiv dhe taksat e tyre nukshpenzohen si duhet nga qeveria. Nje burokraci e korruptuar nuk operon meprodhuesin me eficient te te mires publike, por me ate qe ofron bakshishin me te madh.Keshtu, korrupsioni pakeson mundesite e rritjes se sherbimeve dhe zgjat

81

tranzicionin duke rritur kostot e taksapaguesve me nje barre fiskale shtese.Tendenca te tilla natyrisht qe kane ndikim te padiskutueshem ne moralin tatimor.Hipoteza 3. Sa me i madh korrupsioni, aq me mosbesuese behen taksapaguesit duke uulur morali tatimor i tyre.Nje menyre per te luftuar korrupsionin eshte hartimi i një mekanizmi, ku çdo pjese etij të jetë një skeme. Çdo pjese të tij duhet t’i korespondojë një mesazh i pritshem përtu raportuar vullnetarisht nga tatimpaguesit.Në kuadrin e nderthurjes se ligjit me rutinen zyrtare tatimore është e nevojshmerregullimi i strategjise se kontrollit për çdo ndryshim të ligjeve tatimore dhe tarifavefiskale. Kjo ka lidhje me penalitetin që duhet të marre në çdo kohë evazionisti fiskal,që është me i interesuari që të perfitoje nga ndryshimi i ligjeve.Autoritetet me te larta tatimore duhet ta bejne inspektorin t’i ktheje syte ngashperblimi tatimor, si një “bakshish” që vjen jo nga toleranca e tyre ndaj evaizonit,por si një çmim me i larte për punën e tij rezultative, për taksat që ai mbledh. Nësenjë forme e tillë perhapet, ajo jo vetem do t’i nxite inspektoret drejt të punuaritndershmerisht, por ndikon dhe tek tatimpaguesit e pandershem për të ulur evazioninqë bejne.Ndoshta, nese inspektorit të mund te arrihej t’i jepej një perqindje e larte e gjobes qëai vendos dhe mbledh do të ishte optimale për maksimizimin e të ardhuravetatimore. Kjo do të ndihmonte për të kufizuar korrupsionin dhe te synohej mundesiae arritjes së po atij niveli të ardhurash maksimale, por nderkohe me inspektore që dotë karakterizohen nga ndershmeria në punën e tyre.TATIMET DHE TATIMPAGUESIT E VEGJËL: KU ËSHTË PROBLEMI?Ka dy arsye pse duhen tatuar tatimpaguesit e vegjël (biznesi i vogël). Së pari ataduhet të rritin kontributin e tyre në të ardhurat tatimore deri në nivelin e 10%‐15%duke rritur numri i atyre qe duhet te tatohen ne kete grup. Ndersa së dyti, nëse do tërritej niveli i mbledhjes së të ardhurave nga ky grup tatimpaguesish kjo do të ishte nëfunksion të rritjes ekonomike të vendit.Tatimpaguesit e vegjël: Thjeshtësia në të kuptuar dhe në zbatimPerceptimi publik për këtë grup tatimpaguesish ka ndryshuar qe nga fillimi i viteve’90 e deri me sot. Pas dekades se pare tranzicioniste, sektori i sherbimeve, tregtisedhe i prodhimit filluan të zgjerohen dhe të prezantonin realisht një pjese në rritje tëProdhimit të Brendshem Bruto (PBB). Ky zgjerim ka perfshire brenda tij dhe njëpjese të konsiderueshme të fuqise punetore dhe karakterizohet nga një perdorimmjaft efektiv i kapitalit të vendit. Ndersa rritja e aktivitetit dhe zgjerimi i tyre poshnderrohet ne një motorr ekonomik efektiv, shume analiste fiskale mendojne sebashkepunimi i administrates tatimore me këtë grup tatimpaguesish eshte i dobetdhe ne menyren me natyrale te komunikimit duhet të kete një rritje.

82

Qeveria ka nevoje, qe tatimet te realizohen pasi duhen kryer sherbimet publike qe kaplanifikuar. Megjithate, tatimet jo me shume per faj te tyre, konsiderohen ende neopinionin publik si organ konfiskimesh dhe marrje tatimesh me force sesa si njeinstitucion ne sherbim te te mires se pergjithshme. Atehere, natyrshem per qeverinenevojitet nje sistem fiskal qe te mund t’i tatoje qytetaret e vet nisur nga nje tiparkryesor: thjeshtesine ne te kuptuar (transparencen) dhe nje zbatim te ndershem njesojmbi te gjithe (barazine). Thjeshtesi dhe rritje të bashkepunimit mes tyre.Rritja e bashkepunimit për administraten duhet të konsistoje në rritjen e sherbimeveqe duhen bere për keta tatimpagues dhe kjo nuk duhet të zbatohet vetem brendakornizave të administrates. Jo! Koha po therret në këtë sherbim pjesemarrjen eagjenteve fiskale private, edhe vetem thjesht si nje fillim tjeter në mbartjen e barres nefushen e konsulences dhe ndihmes, si për plotesimin e dokumentacionit qe duhet tëprezantoje çdo tatimpagues në zyrat e administrates, po ashtu dhe ne drejtim teedukimit fiskal te tyre.E pra, atehere keta tatimpagues duhet të orientohen si te perfitojne nga lehtesiratfiskale ligjore dhe minimizimin e burokracise administrative joligjore.C’fare nuk kuptohet, por qe duhet nenvizuar eshte fakti se administrata tatimore nukduhet te perqendrohet vetem mbi disa tregues makro te biznesit te vogel, pornepermjet infrastruktures se saj te pozicionohet ne ato kategori te biznesve ketijgrupi qe kane dhe sasine me te madhe te te ardhurave, natyrisht pa harruar te tjerat.Konkluzionet e mia nuk jane te mbeshtetura vetem ne supozime te momentit, pornisen nga vrojtime mbi sjelljen dhe qendrimin midis administrates dhetatimpaguesve te vegjel.Tatime vizionare në shërbim të tatimpaguesveEshte interesante se gjithnje e me shume administrata tatimore perpiqet t’a kryejepunen e saj duke punuar sipas linjes funksionale: regjistrim, pagese, vleresim,kontroll, apelim, sanksione e denime.Eksperte per politikat fiskale ne administraten tatimore qendrore tashme po merrenme thjeshtimin e procedurave te metejshme per biznesin e vogel. Megjithate, vitifiskal 2005 mendohet se po shkon me ne fund drejt rruges me tipare te tilla. Megjitheseteorikisht ne shenjestren tatimore duhet te jene gjithe kategorite e bizneseve dhegrupet e tatimpaguesve, ne praktike kjo nuk mund te gjeje dot zbatim te plote. Objektiviper t’u shenjestruar nga tatimoret duhet te jene rrjedha e qarkullimit te te ardhurave,qe perfundojne ne biznesin e vogel. Por ato kane nje burim dhe ky gjendet tetatimpaguesit e medhenj. Per kete grup tatimpaguesish po mendohet qe ngarkesatatimore te jete nje “mantel” sipas mases se cdonjerit tip biznesi.Nen kushtet aktuale, rruga e ndjekur per sistemin e nje takse vendore, te perfituarnga pushteti lokal dhe aplikimi i shkallezimeve te perqindjeve ne raport meaktivitetin duket si nje rruge qe tregon nje moment progresiviteti te shperndarjes sengarkeses fiskale dhe te nje unifikimi te praktikave ne trajtimin sa me te thjeshtuartatimor per ta.

83

Megjithate, administrata tatimore duhet qe te rrise teknikat e kalkulimeve te teardhurave te gjeneruara nga biznesi i vogel dhe orientimin e tendencave drejt njeprezantimi dinjitoz te ketij grupi tatimpaguesish, vetem nepermjet kanaleve tedokumentacionit.A E KUPTOJNË SIPËRMARRËSIT SHQIPTARË EKONOMINË?Natyrisht, qe disa nga sipermarresit me te medhenj shqiptare nuk jane pjesemarresne te gjitha kompanite me te fuqishme te vendit, por aty ku ata nuk marrin pjese janemiqte e tyre. Keta sipermarres ndoshta jane njerezit më me influence ne ekonominee sotme shqiptare. Secili nga ne mund te permende figura te arrira sipermarresish tesuksesshem, te pasur. Ata jane njerezit qe praktikojne pa ndrojtje gjithe c’fare njeekonomist mund ti kete si njohuri teorike. Nga aktiviteti tregtar, ata jane zgjeruar teprodhimi i nje malli te kerkuar, e me tej per tu bashkuar ne tregun e ndertimeve dheshtrirja e tyre vazhdon me tregun e sigurimeve dhe ate bankar. Gjithnje duke shikuarme nje veshtrim ambicioz per shkrirje e bashkime biznesesh me synimin ambiciozper te dale tashme ne “ujrat nderkombetare” te sipermarrjes. Ne pamje te pare, ketanjerez jane menaxhere dhe se dyti kapitaliste duke u perpjekur te balancojne brendaqenies se tyre sa me mire te dy rolet.Ne fakt, ideja per te shkruajtur mbi dicka te tille me erdhi nga nje debat imbremshem me nje mik, i cili eshte ekonomist i njohur. Ne biseden qe patem, aimendonte se keta sipermarres jane duke e vrare kapitalizmin qe ende eshte iparritur si duhet ne vendin tone. Ideja e tij ishte se kapitalizmi shqiptar eshte ikercenuar nga papergjegjshmerite e vetvetes, i keqkeshilluar ne shume raste apo njedrejtim i organizuar ne rrjet nga sipermarresit dhe drejtoret ekzekutive, keshilltarete tyre juridike dhe fiskale, bankieret dhe gjithe bashkepuntoret e ngushte, te cilet meorientimin qe po i japin sipermarrjes ne vend po “sabotojne” sistemin qe e krijuanata vete.A është e vërtetë kjo?Sipermarresit e medhenj mendojne se kapitalizmi radikal, qe ata po perpiqen tezbatojne duke ndjekur rregullat e sistemit kapitalist nuk eshte nje kercenim per te,por perkundrazi nje zhvillim natyral i fazave te ecurise te tij. Politikanet nuk ekuptojne ekonomine dhe nderhyrjet e tyre “ligjore” nuk mund ti ndihmojne dot ketozhvillime ekonomike te vendit. E vetmja shprese per nje orientim te drejte ne“rrugen” kapitaliste do te ishte zbatimi i normave morale dhe etike per nje shoqericivile normale dhe marrja e pergjegjesive per mbarevajtjen e kesaj shoqerie. Me ketemendim, te harmonizuar me karakteristikat kombetare keta sipermarres duhet tekerkojne nga thellesia e tradites intelektuale shqiptare per te ashtuquajturin “shpirtte solidaritetit” me qellim garantimin e mbrojtjen e kapitalizmit qe ata po ndertojnene vend. Kjo gje kerkon me pak oportunizem dhe me shume cilesi te secilit.Per politikanet duhet shume me teper kohe per ta kuptuar kete dhe per rastinshqiptar ndoshta do te duhet shume – shume kohe. Por, te pakten a po ecin

84

sipermarresit ne drejtimin e duhur per ta kuptuar ekonomine? Nese po, duhet te na etregojne kete me vepra, qe ta kuptojme.Veset dhe shkurtpamësiaShkurtpamesia eshte nje nga zakonet e keqia qe po karakterizon zhvillimin kapitalistne vend. Nese do te behej fjale vetem per nje pjese te sipermarresve do tekonsiderohej nje rastesi dhe shqetesimi do te largohej. Por, ne fakt fitimet reale tepadeklaruara nga pjesa derrmuese e sipermarresve, kontributet fiskale ne nivelet mete ulta historike te ekonomise kapitaliste, maredhenie punedhenes‐punemarres tengjashme me fazat fillestare qe pershkruan Marksi ne librat e tij, por dhe investitoreqe kryejne investime pa prezantuar me perpara radiografine fiskale te tyre, te gjitheketa tregues te bejne te reagosh dhe ti thuash vetes se ekonomia e tregut ne vendintone nuk po ecen ne rrugen e duhur. Kompanite e sipermarresve me te medhenj janekandidatet e pare per bursen shqiptare, por kjo mjegullnaje e sterzgjatur e deklarimitte te ardhurave nuk na premton gje tjeter vecse te vazhdojme sakrifikimin emetejshem te te ardhmes sone ekonomike, thjesht per faktin se mendimi per fuqizimnuk ecen paralel me vizionin per nje vend te zhvilluar ekonomikisht. Bursa eshtevendi ku “farketohen” idete afatgjata te kapitalizmit ne vend. Por, te thuash burseduhet te kesh plotesuar me perpara kriteret qe ajo kerkon, si nje faltore ekapitalizmit. Kjo do te thote se pjesemarresit e saj duhet te kene te drejten e hyrjesne po te njejten mundesi, qe ka nje individ, i cili i ka deklaruar me se pari gjithepasurite apo te ardhurat e perfituara. Kjo logjike na sugjeron disa ide.Bursa shqiptare do te funksionoje vetem nese kompanite do te duan te pasqyrojnegjithe titujt e pronesise qe zoterojne realisht si kapital te tyre. Cdo investitor duhet taprovoje veten vetem nepermjet kalimit neper “korridoret” e kesaj burse. Tregushqiptar qe eshte ende i ngushte, por mund te ngushtohet akoma me shume meshkurtpamesine dhe pangopesine per te fituar nepermjet spekullimeve dheperpjekjeve per fitime vetem nga levizje mekanike te cmimeve nderkombetare.Ngritja e nje industrie dhe keqesimi i nje tjetre do te ndikonte ne reflektimin ne tregte cmimeve qe nuk do te tregonin nje qarkullim te kapitalit ne menyre natyrale, nganje sektor ekonomik ne tjetrin.Analistet ekonomike jane te pozicionuar ne gjithe kete proces ne krahun e gjykuesvete dobet. Ata e kane kohen e tyre te zene se si te bien ne sy te sipermarresve per tesistemuar ekonomite e tyre personale. Ne vend te kesaj, ata duhet tu tregojnesipermarresve se ne shume raste ata nuk e luajne dot rolin e menaxherit dhe do teishte me mire te mbanin rolin e kapitalistit. Sipermarresit e dine vete kete gje dhenuk ka nevoje t’ua tregoje asnje keshilltar apo analist ate c’fare u thote instikti. Por,ata i jane futur nje rruge qe mendojne se do t’ja dalin mbane ashtu si bene nemomentet e para te zhvillimit te sipermarrjeve te tyre. Per deshtimet e tyre ja hedhinfajin kohes dhe situatave politike ne vend, por ne fakt te gjitha keto jane thjeshtmangesi menaxheriale te tyre. Por, ne kete mes pikerisht analistet fiskale dhejuridike kane nje pergjegjesi te madhe historike, qe nuk mund ta justifikojne dot. Paata investitoret dhe sipermarresit e medhenj do te zhyten akoma me thelle ne

85

erresiren qe vete shkurtpamesia dhe aftesite menaxheriale te cojne, ashtu si ndodhne rastin e verberimit.Koha e spekullimeveAsnjeri nuk duket spekullant nga pamja e jashtme. Madje ndonje analist i ekonomisemund ti mbroje ata, ne vend qe ti akuzoje duke vene ne dukje cilesine e sipermarrjesqe po gjeneron sipralin e kapitalizmit ne vend. Nje spekullator qe nxjerr fitimenepermjet rritjes jonormale te cmimeve dhe lojrave evazioniste me deklarimin efitimeve te tij mendon se eshte koha te fitoje sa me shume dhe kete mendim perpiqetta ktheje ne mentalitet ne te gjithe sipermarresit e tjere. Madje kete kerkon tareklamoje dhe nga analistet qe ai i mban prane. Mendimi i tij i vetem ne mengjeseshte te shese me sa me shume fitime ate c’fare ka blere mbreme dhe riblerjenperseri per te rishitur perseri, pa menduar me gjate se kaq. Nese, ka bere llogaritesakte ai do te behet me me shume para dhe ansjelltas. Sigurisht, se nese ka arritur tebeje para gjithnje e me shume duke bere te humbase sipermarresi ne krah te tij, ai doti kete hequr mundesine konsumatorit per te marre mallra me cmime me te ulta.Tashme, komanden e cmiemve e ben ai. Por, nje treg me spekullante aktive dhe tesuksesshem do te jete shume pak i dobishem per ekonomine dhe konsumatorin.Ashtu si ka thene dhe Nicholas Kaldor, nje kritik i kapitalizmit spekullant,“spekullatoret jane nje semundje kanceroze nese ata do te jene te suksesshem dhe tedemshem per ekonomine nese ata egzistojne, por nese ata nuk do te jene ky dem nukegziston me”.Asnje nuk e vret dot kapitalizminMund te kete opinione qe mendojne se galeria me personazhet e mesiperme, ku gjenspekullatore, sipermarres e menaxhere te suksesshem dhe te deshtuar, kapitaliste,investitore, analiste, oportuniste, rrufjane politike, keshilltare fiskale e juridike dheshume specie te tjera normale te rraces njerezore po perpiqen ta vrasin kapitalizmin.Megjithate une mendoj se nuk do t’ja arrijne dot. Megjithese e kane demtuarreputacionin e tij kjo nuk eshte ndonje humbje e madhe, pasi kapitalizmi nementalitetin shqiptar nuk ka ne fakt ndonje imazh te pelqyeshem. Por, nisur nga kjokerkohet pikerisht nje shembull qe te percoje nje imazh te ndryshuar te tij, sesa tevazhdoje te mbahet imazhi qe ka. Megjithate, kjo kerkon nje spastrim prejpersonazheve te demshem per te. Cdo sistem pjell dhe elemente qe e demtojne ate.Do te ishte mire nese gjithe sipermarresit e medhenj do te punonin per imazhin e ridhe te perpiqeshin ta mbanin sa me aktiv sistemin e krijuar prej tyre duke qene mekopetente, por dhe shume me teper te pergjegjshem per rolin qe kane marre. Tegjithe do ta uronim kete. E rendesishme eshte qe ata te kuptojne se sa me shumepushtet te grumbullojne neper duar, aq me shume pergjegjesi te medha do tu bienmbi supe. Dhe kete u duhet ta perballojne sipermarresit, qe deri dje ishin te vegjeldhe sot jane bere te medhenj. Aq te medhenj sa nuk po “i nxë” me as tregu qe i krijoi...LUFTA E NISUR NDAJ KORRUPSIONIZMIT

86

Nje pjese e opinionit do te thoshte se eshte e pamundur ta çrrënjosësh korrupsionin,pasi ai është bere pjese e shoqerise sone. Disa të tjere do të thoshin se korrupsioniështë një fenomen global. Korrupsioni është si semundjet kronike p.sh. si diabeti. Aimund të kontrollohet, por nuk mund të zhduket.Për mendimin tim pergjigje të tilla jane një forme e indiferentizmit për të mos marreasnje pergjegjesi mbi vete. Por, dikush duhet të besoje dhe te mendimi ndryshe.Dikush, mund të ketë një opinion kunder, e të thote me zë :‐ Po! Është e mundur që korrupsioni të luftohet.Të pakten ky besim vlen për te nisur luften kunder tij. Nese niset me të kunderten eketij besimi, atehere ne nuk kemi rrugezgjidhje, por vetem të nenshtrohemi tëjetojme bashke me të.Pse duhet t’a luftojme korrupsionin?Vërtet! Pse duhet t’a luftojme? C’fare te keqe na ben? Njerezit sot thone, se nese njënepunes publik merr bakshish dhe te mbaron punen eshte i ndershem. Një nepunespublik qe merr bakshish dhe nuk ta mbaron punen eshte i pandershem. Ndersa njëperson qe nuk merr bakshish, por prapeseprape ta mbaron punen eshte budalla.Korrupsioni, per keto mentalitete eshte kthyer ne një e drejte themeltare per cdonepunes publik, pasi konsiderohet si një e keqe e domosdoshme per një qeverisje “temire”. Por keto mentalitete kanë zene vend dhe ne sisteme te caktuara qeverisese qeinkurajojne tolerimin e korrupsionit. Shembuj te tere janë ne perkrahje te tij. Keshtu,vendet e azise juglindore, te quajtur tigrat ekonomike aziatike kanë patur rritjeekonomike te fuqishme e megjithate ne renditjen e nivelit te korruptimit janë nevendet me shkalle te larte korrupsioni. Une them se dhe korrupsioni i ketyrevendeve, por dhe shume te tjereve (korrupsioni eshte global) eshte një korrupsion “indershem”. Pasi ne keto vende, per zgjidhjen e një problemi qe te dale, nese paguannjë bakshish, problemi zgjidhet. Ose shuma e bakshishit te kthehet mbrapsht.Shembulli i 1­shit, një model për luftën antikorrupsionPo te shikojme disa te dhena per korrupsionin, Shqiperia renditet ne vendin e 81‐tene 102 vende gjithsej, sipas te dhenave, marre nga Transparency International, njëorganizate joqeveritare gjermane.Kjo do te thote se 80 vende janë me pak te korruptuar se ne ( per t’u marre shembullsi ja bejne) dhe 21 vende janë me te korruptuar se ne. Eshte e natyrshme qe te ketevende me te korruptuara se Shqiperia, por per ne kjo duhet te sherbeje si shtyse per teikur sa me larg nga vendet e fundit. Nga studime te Bankes Boterore thuhet, se sot,nese një vend konsiderohet me korrupsion, efektet e investimeve te huaja bien ne20% me pak. Dhe kjo ne vendin tone deri me sot eshte ndier, pa hyre ne shifra.Lufta ndaj korrupsionit ka shembuj te shumte, por une po permend rastin e Kryetaritte Bashkise se Nju Jorkut, Rudi Giulliani (Rudi Xhuliani). Kur filloi punen e tij, disavite me pare, ai nisi me konceptin se ndaj krimit duhej luftuar me zero tolerance. Ai jaarriti t’a ulte ndjeshem nivelin e kriminalitetit ne qytetin e tij.

87

Ne kemi pare ne vitet ’90 ne Itali, luften ndaj Mafias dhe korrupsionit te drejtuar ngagjykatesit me kodin “Duar te pastra”. Disa nga ata, per shkak te ashpersimit dhenderthurjes se korrupsionit me boten e eger kriminale me tradita mafioze humben dhejeten, por ama dhane një ndikim shume te fuqishem ne jeten italiane duke c’rrenjosurmadje dhe tradita shumeshekullore te Mafias italiane.Pra, nuk eshte se zhdukja e korrupsionit nuk egziston si mundesi. Vlerat e një shoqerieduhet te mbeshteten e forcohen fort ne traditat e vendit.Po te ne, në Shqipëri ?Ne kohen e sotme te hapjes se tregjeve, ku investimet e huaja synojne tregjet negjenerim, si te ne, investitoret duan te jene te sigurt qe jo vetem kompanite ku atakanë investuar menaxhohen me efektivitet, por qe ato te mund te funksionojne ne njështet ‐ qeverises korporativ menaxherial, te pozicionuar ne një kuader veprimesh meetiken e moralin tij. Kjo do te thote qe te kete me shume transparence ne veprimet qendermarrjet i deklarojne shtetit dhe një kuader veprimesh menaxheriale te paisurme etiken dhe moralin qe vlereson vendimet e gjithe segmenteve qe menaxhohenprej tij.Arsyeja pse korrupsioni qendron ne sistemin tone eshte me se shumti per shkak temungeses se transparences dhe kurajos. Transparenca do te ishte ajo qe do te perbentehapin e madh drejt shoqerise me njerez te dalluar per vleren dhe ndershmerine e tyre,pavaresisht se per kete çirren te gjithe. Kjo do te conte ne standartizimin e menyresqeverisese shqiptare per një qeverisje, pa shkelur e anashkaluar zbatimin e ligjit. Kjotransparence duhet te ndihmohet gjithashtu dhe nga kerkesa per një presion te fortenga grupet e interesit ne vend, per izolimin e njerezve te korruptuar. Ndihma e tyrekonkrete do te ishte denoncimi direkt i njerezve te korruptuar, qe kanë mundur teidentifikojne. Nese ky material do ta konsideronin me vlere ai duhet prezantuar dhe neorganet qe janë te ngritura per ta luftuar ate. Lufta ndaj korrupsionit behet ne frontte gjere, ku armiku eshte i dukshem (pjestaret e shtetit e sistemi gjyqesor) dhe ipadukshem (ajo pjese e politikaneve te korruptuar, por qe janë ne opozite).Një nga aspektet me te mprehta te korrupsionit eshte ai qe i perket politikes dhesistemit te drejtesise. Lufta ndaj korrupsionit duhet pare si një lufte ndaj fenomenitne gjithe nivelet e qeverisjes. Perpjekja per te zbuluar politikanet dhe juristet ekorruptuar do te ishte me fakte konkrete dhe emra per ti paraqitur keta individe si ekeqja e shoqerise se sotme.Luften antikorrupsion, politika (pjesa qe con perpara shtetin) duhet ta bashkoje sebashku me luften per një ulje te varferise ne vend, luften ndaj evazionit fiskal, ndajekonomise informale dhe arsimimin e kualifikimin sa me mire te administratespublike dhe shtetasve. Korrupsioni i sotem eshte kthyer ne aktivitetin me fitimpruresdhe me rriskun me te ulet per te humbur dhe jeton mbi kurrizin tone 365 dite te vitit.Lufta ndaj tij duhet te beje zgjimin e ndergjegjes popullore qe eshte hapi i pare ne luftenfrontale ndaj korrupsionit, qe eshte lufta e shumices ndaj pakices. Cdo udhetim i gjatefillon me hapin e pare, sado i vogel qe te jete.

88

MULTINACIONALET, INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE RRISQETEshte mendim i pergjithshem ai qe supozon se vellimi i investimeve te huaja direkte(IHD) eshte tregues i gjendjes se aseteve te kontrolluara nga te huajt ne nje vend.Nisur nga ky supozim keto te dhena jane nje mates i mire i shtrirjes se prodhimitnderkombetar. Sipermarrjet e krijuara mbi investime te tilla quhen zakonisht filialete multinacionaleve apo filiale te huaja, te cilat portretizohen si nje kanalizim ikapitaleve te lira nderkombetare edhe ne ekonomite e pazhvilluara qe kane mungesate gjithe tipeve te aseteve te nevojshme per zhvillimin e vendit te tyre.Mbi kete kendveshtrim, si investimi fillestar i ketyre filaleve, po ashtu dhe vazhdimi imetejshem i veprimtarise se tyre kane mundesite te jene te financuara nga burime tehuaja duke u cliruar nga pengesat e ndryshme fiskale ne vendet e tyre dhe dukegjetur mundesine qe te shfrytezojne hapesirat rajonale, si ato te pas viteve ‘90 qekane gjetur dhe ne vendin tone.Per te prezantuar matjen e volumit te investimeve te kompanive multinacionale netregun financiar shqiptar une do te perdor te dhenat e publikuara prej raporteve temisioneve te FMN‐se ne vendin tone dhe autoriteteve te Ministrise se Financave.Atehere, po te shikojme se sa eshte investuar nga multinacionalet ne vendin tone per5‐vjecarin e fundit rezulton se IHD jane mesatarisht ne nivelin e 114 milion dollarevene vit apo sa 2.7% e PBB‐se se vitit. Pjese e ketyre IHD jane dhe te ardhurat ngaprivatizimet e quajtura strategjike, mesatarisht 23 milion dollare amerikane ne vit aposa 0.6% e Prodhimit te Brendshem Bruto (PBB). Pjesa e te ardhurave te krijuara sipasoje e qarkullimit te investimeve te huaja ne vend eshte sa rreth 1/3 e te ardhuravene total te prezantuara ne bilance.Sistemet financiare dhe IHDEshte e panevojshme te thuash, se shtrirja e investimeve te huaja ne nje vend mikpriteseshte e lidhur me levizshmerine e kurseve te kembimit valutore. Mund te them seinvestitoret e huaj jane shume me fleksibel me luhatjet e kurseve te kembimitdhe nisur nga kjo reagojne shpejt duke stimuluar investimet e tyre ne momentet qeinvestitoret vendas nuk e kane marre ende vehten nga levizshmeria e kurseve valutoredhe nuk jane ne gjendje te perballen me keto rrisqe ne nje kohe afatshkurter. Kjoperkthehet per investitoret e medhenj si nje perfitim ne varesi te bazes se kostos semallit te tyre, shperndarjes se te ardhurave te gjeneruara nga investimet dhe politikesse investimeve te bera ne vite.Por, ne rastin e vendit tone ky faktor thuajse ka qene konstant duke qene nje faktorndihme per nxitjen e futjes se investimeve shtese. Madje edhe sikur te supozonim serrisku i luhatjeve te medha per investitoret do te ndikonin ne fitimet e tyre,prapseprape pozicioni monopol qe kane ata ne tregun e vendit u jep mundesine e

89

rikuperimit nepermjet opsioneve te cmimit te projekteve investuese. Kjo ndoshta,teorikisht mund te ndikoje ne nje ngadalesim te investimeve. Por, nga ana tjeterinvestitoret jane ashtu si gjahtari i mire, ne pritje te kohes me te pershtatshme per teecur perpara me projektet e mbetura prapa.Treguesit makroekonomike te qendrueshem ne vend dhe rritja ekonomike eperseritur keto vitet e fundit ka pervijuar disa pista investimesh qe kane perfshirebrenda tyre si investitoret e huaj dhe ata te brendshem. Ky fluks i investimevekryesisht ne transferim teknologjie e investitorev te huaj drejt vendit tone dheinvestim i prodhuesve vendas ne prodhime aktuale ne sektoret e materialeve tendertimit, te lendeve te para per industri si dhe prodhimet agroindustriale.Pervec rendesise se financimeve vendase ndikimi i investimeve te huaja rritmundesine e gjallerimit te sistemit financiar ne vendin tone. Ky efekt ka ardhur si nesektoret ekonomike ende me rrisk te larte, po ashtu dhe ne sektore te ekonomise kumultinacionalet luajne nje rol monopolist superior mbi investitoret vendas. Ky rolnuk eshte i lidhur vetem me politikat stimuluese ne vend, por dhe me politikatglobale monopoliste te sektoreve te caktuar duke u kthyer ne ndikues te kostos sejeteses se vendeve ne zhvillim.MATNI TEMPERATURËN FISKALE TË BIZNESIT TUAJÇeshtja kyce në analizen e raporteve financiare nuk është vetem gjetja e një pergjigjedhe kaq. Kjo analize ju sherben mbi të gjitha për të gjetur temperaturen fiskale dhe tëmarrim vesh gjithashtu se kur një biznes:1. eshte fitimprures2. ka mjaftueshem para per te paguar faturat3. mundet te paguaje pagat dhe kontributet e punonjesve4. mund te paguaje pjesen e tatimeve5. po i perdor aktivet efektivisht6. ka probleme teknologjie7. eshte kandidat per t’u shitur apo falimentuarNëse ju monitoroni raportet financiare në menyre periodike, atehere do të jeni në njësituate mjaft të qarte mbi faktin se sa efektivisht e menaxhoni biznesin tuaj.Huadhenesit gjithashu janë nder të interesuarit për të vleresuar rriskun dukemonitoruar një varg raportesh financiare. Mbajeni mend, se raportet janë treguesitdhe vetem ju mund të thoni pastaj gjithe historine e biznesit. Raportet financiare janëtë vlefshme gjithashtu për të bere krahasime midis dy bizneseve të ngjashme sipassektorit ekonomik ku operojne. P.sh. krahasimi i raporteve mund të tregoje nëse njëbiznes mban me shume inventar nga situate normale apo mbledh debitoret shumengadale nga sa duhet.

90

Grupet e Interesuar Raporte për t’u parë

Investitorët Rikthim i kapitalit te vene ne puneFitime per aksionDividente per aksionTe ardhurat nga dividentetInteresat e mbuluarDetyrimetHuadhënësit Interesat e mbuluarRaporti i pagueshmerise se dividenteveDividentet e mbuluarTe ardhurat nga dividentetMenaxherët Raporti i fitimeveRaporti i qarkullimit te aktiveveRaporti i qarkullimit te inventarit, debitoreve dhe kreditoreve

Kjo do të thote qe të dallosh qe me pare njollat e errta në situaten financiare tëbisnesit qe mund të kercenojne mbarevajtjen për të ardhmen.Raportet financiare gjithsesi kanë ndarjen e tyre sipas faktorit qe duam tëidentifikojme dhe sistemojme me pas.Kush janë këto raporte?Kategorite qe do te permend jane raportet financiare si me poshte:1. Perfitimi: eshte realizuar nje fitim i mire nga biznesi ne raport me qarkullimin ?2. Raportet e Kthimit: Krahasuar me aktivet dhe kapitalin e futur ne pune, a i kasjelle nje fitim te mire kjo biznesit ?3. Likujditetet: ka biznesi para te mjeftueshme per te paguar gjithe faturat e tij ?4. Perdorimi i Aktiveve ose Aktiviteti: si i ka perdorur biznesi aktivet eqendrueshme dhe ato qarkulluese ?5. Mekanizmi: a ka kompania shume borxhe apo eshte e financuar nga ortaket evet ?6. Investitoret ose AksioneretJo cdokush ka nevoje t’i perdore keto raporte. Perdoruesit e tyre qe jane te listuar netabele nuk eshte e nevojshme qe cdonjeri te dije te gjitha, por me shume do te nisennga nevoja sipas asaj se c’fare kerkojne te nxjerrin duke i pare keto raporte.Për cilat raporte financiare do të ishte i interesuar secili prej nesh?Pergjigja per kete gjendet ne kete tabele.

91

Raporti i detyrimeveRaporti i investimevePunonjësit Rikthimi i kapitalit te vene ne punePerfitimiTreguesit e qarkullimit te paraseRaporti i investimeveFurnitoret dhe kreditorë tëtjerë

PerfitimiLikujditetetQarkullimi i kreditoreveMenaxhimi i kapitalit te vene ne puneKlientët PerfitimiLikujditetetRikthimi i kapitalit te vene ne puneQeveria dhe agjensitë e saj PerfitimiLikujditetetRikthimi i kapitalit te vene ne puneKomuniteti i vendit Shumicen e gjithe raporteve financiareAnalistët financiarë Shumicen e gjithe raporteve financiareGrupet ambientaliste Shpenzimet per ekemat antindotjeShpenzimet per kerkime te bazuara mbi floren dhe faunenDhurime per organizata politike dhe humanitareKërkuesit Varet nga qellimi i kerkimeve te tyre

LEASING... NË TË VËRTETË QIRADHËNIE

Kur kemi maredhenie Leasing­u?Leasing mund te egzistoje ne forma te ndryshme duke perfshire leasingunoperacional dhe leasingun financiar. Leasing operacional jane marreveshjet eqeradhenies se thjeshte, ku qerramarresi i paguan nje qera periodike qeradhenesit, perperdorimin periodik te nje prone apo sendi te vecante. Leasing financiar ne dallimnga me lart eshte nje mekanizem financiar qe perdoret per pervetesimin e nje aktivi.Ai eshte nje burim alternativ i kapitalit nepermjet kredise bankare, ku biznesi

92

merr nje aktiv (sidomos paisje) dhe jo leke ne dore, si dhe paguan per perdorimin eaktivit per nje periudhe kohe.International Finance Corporation (IFC) e percakton leasingun financiar si njemarreveshje kontraktuale tre paleshe, ku qeradhenesi e lë peng nje aktiv te blerenga ai te nje furnizues dhe qe ja jep nje qeramarresi kete aktiv ne kembim te pagesesqe merr nga ai per perdorimin e aktivit. Roli i tre pjesemarresve ne kete proces jane:- Qeradhenesi, qe blen paisjen (aktivin) dhe e kthen ate per aktivitetqeradhenieje;- Qeramarresi, qe zgjedh dhe perdor paisjen per nevojat e tij;- Furnizuesi, qe i shet paisjen qeradhenesit.Qeramarresi i paguan keste te rregullta qeradhenesit per perdorimin e paisjes dhenje pagese perfundimtare per paisjen. Ne fund te marreveshjes se qerase, paisja(aktivi) eshte paguar plotesisht dhe ka kaluar ne pronesi qeramarresit. Nemarreveshjen e qerase, paisja sherben si kolaterale (paralele, shtese).Ne keto marreveshje perfshihen nje numer i gjere aktivesh te tilla si: impianteenergjie

Momente të funksionimi të Leasing­ut sipas ligjit të TVSH­sëTek kontratat e leasing dallimi qendron ne pagesen me keste te qeramarresit, nesekostot e prodhimit plus kostot dytesore te qeradhenesit mbulohen teresisht(amortizim i plote) apo pjeserisht (amortizim i pjesshem). Per TVSH‐ne ky dallim eshtei parendesishem.Ne nje kontrate leasing e mira ekonomike i llogaritet qeradhenesit.Me te shumten e rasteve behet fjale per shoqeri te cilat blejne te mira ekonomike(makina, aeroplane, makineri) dhe ia japin me qira klienteve te interesuar.Ne keto raste qeradhenesi sjell nje furnizim sherbimi (dhenie me qira) ndajqeramarresit. Partneret bien zakonisht dakord per te paguar cdo muaj kestet e Leasing.Furnizimi i mallit sillet ne kete menyre pjese‐ pjese.Neqoftese do te ndryshohet renditja e te mirave ekonomike gjate kohes se veprimitte kontrates, duhen ndryshuar edhe te gjitha llogaritjet sipas saj. Neqoftese perfituesii Leasing nderpret para kohe kontraten, atehere kostot e lindura nga kjo dhe kostot ezevendesuara do te jene ne forme demshperblimi. Ne kete rast nuk duhet llogariturasnje TVSH. Pagesat shtese qe paguhen ne mbarim te kontrates se Leasing,perkundrazi bazohen ne nje kembim sherbimesh dhe i nenshtrohen TVSH.Te pagesa hyn gjithshka qe perdor perfituesi i sherbimit (maresi i Leasing) (tarifebaze, kest Leasing dhe shpenzime te tjera gjate lenies ne perdorim), por duke zbriturTVSH.Kestet e Leasing: Tatimi lind ne mbarim te kohes se paranjoftimit, per te cilen janeper tu paguar kestet e Leasing.Tarifa baze: Tarifa baze eshte pjese e kontrates se Leasing dhe paguhet zakonisht nefillim. Tatimi lind ketu me marrjen e paisjes.Ne nje rast leasingu te te mirave ekonomike te paluajtshme duhet pasur parasyshparimi i si nje e tere i aktivit te paluajtshem ne furnizimin qe kryhet. Kjo do te thotese persa i takon renditjes se truallit dhe ndertesave duhet marre vendim njelloj sepsendertesa eshte pjese qenesore e truallit. Neqoftese trualli i duhet llogaritur marresit

93

te leasing, atehere atij i duhet llogaritur edhe ndertesa, pra behet fjale per nje furnizim.Neqoftese trualli i duhet llogaritur dhenesit te Leasing atehere kjo gje ka vlere edhe perndertesen. Qeradhenesi i Leasing me lenien e nderteses sjell ne kete menyre njefurnizim sherbimi.Përvoja belge për kontratat e Leasing­utNë Belgjikë, kontratat e qerasë për likujdime të plota në lidhje me aktive të luajtshmejanë rregulluar me ligjin e vitit 1967. Për t’u konsideruar si maredhenie leasingu janevendosur disa kritere qe jane:‐ leasing duhet te kete lidhje me prone te luajtshme, te cilen qeramarresi e perdorekskluzivisht per qellime biznesi;‐ afati i qerase percaktohet me marreveshje dhe duhet te jete i barabarte mekohezgjatjen e vleresuar te jetegjatesise se aktivit;‐ qeraja duhet te fiksohet ne nje menyre te tille, qe vlera e aktivit zhvleresohet pasperiudhes se qerase te percaktuar ne marreveshje;‐ qeramarresi ka mundesine te marre pronen e luajtshme te dhene me qera ne mbarimte qerase per nje cmim te vendosur ne marreveshje. Ky cmim duhet te jete i barabarteme vleren e mbetur te llogaritur te aktivit.Ligji per kreditim e konsumatorit i dates 12 qershor 1991 jep nje percaktim perleasingun.Nje kontrate qeradhenie perdoruesi eshte percaktuar si nje kontrate kreditimi, kunjera pale bie dakort t’i jape pales tjeter, te konsideruar si perdorues, te drejten perte perdorur pronen e luajtshme dhe pala perdoruese eshte dakort te paguajeperiodikisht nje cmim te fiksuar dhe ku kontrata permban mundesi blerje teshprehur qarte apo te nenkuptuar.Ligji i mesiperm permban kufizime per te mbrojtur konsumatorin (perdoruesin) qe dote marre nje te mire nepermjet menyres se leasingut. Ndermarrjet qe kane ne plan temerren me nje aktivitet leasingu duhet te njihen nga Ministria e Ekonomise.Autorizimi per kryerjen e leasingut ne Belgjike, dhene nga Ministria e Ekonomisepublikohet me pas ne Fletoren Zyrtare te Belgjikes.Klasifikimi i marreveshjeve leasingMarreveshjet e leasingut te cilat nuk kane kritere te nje qeradhenie si me siper, perqellime ekonomike dhe ligjore, apo dhe ne rastin e qeradhenieve te thjeshta(operacionale) apo blerje me qera, varen nga kushtet e marreveshjes.Nje kontrate qeraje, per t’u konsideruar si e tille duhet qe mandati per pronesineligjore te aktivit te dhene me qera te mos jete transferuar te qeramarresi.

94

Nga pikpamja ligjore, per nje blerje me qera ose nje shitje me keste, transferimi ipronesise, ashtu si palet mund te jene marre vesh, ndodh ne kohen kur marrveshja hynne fuqi.Kompanite e leasingutSipas dekretit ministerial te 23 shkurtit 1968, ndermarrjet e leasingut duhet tekrijohen sipas njeres prej tipit te shoqerive qe percakton ligji per shoqerite tregtare.Filialet belge te kompanive te huaja te leasingut mund te regjistrohen sipas ligjit temesiperm.Nuk ka ndonje forme ligjore egzistuese per kompanite e leasingut. Megjithate,qeradhenesit jorezidente qe kane ne plan te japin nje aktiv me leasing duhet tesigurojne ne parim nje leje apo miratim nga Ministria e Ekonomise. Kjo do te thote seato duhet te regjistrojne nje filial ne Belgjike.

KAPITULLI V

TRANSFORMIMET SHQIPTARE NË KËNDVËSHTRIMIN PERSPEKTIV

95

Ka nje mendim deri diku të perhapur, sidomos jashte kufijve të Shqiperise, sesocializmi ishte thjesht një devijim i perkohshem prej rruges natyrale dhe kytranzicion i tanishem është një rikthim tek tradita shqiptare. Pjeserisht mund të jetee vertete, ndoshta persa i takon besimit fetar dhe një pjese të tradites kulturore.Restaurimi i disa xhamive dhe kishave egzistuese në vend, p.sh. i Kishes në Kurbin, dhendertimi i xhamive dhe kishave të reja është procesi i mbledhjes dhe riformimit tëtradites së letersise dhe artit kishtar, aq shume i zhvilluar që nga kohet e Rilindasve.Por, besimi fetar dhe kultura jane perjashtime. Vetem në një shkalle të caktuar,nderkaq ka ndodhur kthimi në traditen e kohes parasocialiste, persa i perkettransformimeve politike dhe ekonomike. Keto transformime jane me shume njëpermbledhje e shkurtuar e gjithe historise ekonomiko‐politike shqiptare. Shqiperianuk ka patur ndonjehere histori demokracie. Në më të shumten e historise së saj, ajoka qene e pushtuar nga perandorite e huaja dhe qeverite që ajo ka ushqyer kane qenevasale të ketyre perandorive. Perpjekjet e saj për tu bërë një komb‐shtet e një flamurende s’kane mbaruar dhe sot. Transformimet e para nisën që me perpjekjet e para tëMbreterise së pare të shqiptareve të bashkuar të pakten në një shtet (megjithesekemi historite me mbreter ilire, ato i përkasin jo një mbreterie të organizuar nëkuptimin universal të saj). Me tej keto transformime u bene shume me rrenjesore nëvitet e revolucionit socialist. Por, në kuptimin e fjales “revolucion” c’fare gjejme tëpasqyruar nga gjithe c’po perpiqem të them. A është Revolucioni realizimi i një ciklitë plote dhe kthim në piken nga ku u fillua? Po të marrim shembuj të historiseshikojme se në revolucionin francez, megjithese u bene ndryshime rrenjesore, pasrevolucionaret e pane veten në rikthimin në menyre simbolike prape te monarket,shfaqur me titullin perandor në formen e Napoleonit duke u perpjekur me shume tëshperndanin pushtetin e centralizuar si në kohen e monarkeve sesa të beninndryshimet rrenjesore që mbarte mbi vete revolucioni që bene. Kolonite amerikanebene lufte për t’u shkeputur nga britaniket dhe formuan një sistem ligjor qeverises,që në fakt rrenjet e tij të thella ushqeheshin nga traditat dhe institucionalizmibritanik. Po keshtu, revolucioni shqiptar pervec ndryshimeve rrenjesore që solli nëvend, centralizoi në vetevete pushtet ekonomik‐politik, që në shume reformafillestare ua hoqen me dhune fuqise cifligare drejtuese shumeshekullore në vend.Pra, çdo revolucion (në vetvete jane të medhenj të gjithe kur kryhen) në një menyreose tjeter është rikthyer në piken e fillimit të historise kombetare, duke sjelle mevete kuptohet, si kohen që kane mbartur bashke me reformat dhe antireformat poashtu dhe kostot njerezore brenda tyre. Une atehere shtroj pyetjen: Pse Shqiperiadhe revolucioni qe u be në vitet 1990 duhet të ishte ndryshe?Studiues dhe filozofe të revolucioneve të ndryshem që kane ndodhur në bote thonese revolucioni që kryhet në një vend nuk mund ta ndryshoj dot menjeheretrajektoren shumeshekullore të historise kombetare, por kostua e dhunes së tij ështëe pajustifikueshme dhe e patolerueshme. Parimi kryesor që duhet jete motoja e njërevolucioni është se ligjet dhe parimet jane universale, ndersa institucionet tëtransferueshme. Vetem reformat e bazuara mbi rrenjet institucionale e ligjore qëjane trashegimni e konservuar e tradites historike të vendit mund të sjellin zhvillimdhe zgjerim të rrenjeve të shtetit. Në Shqiperi, nderkohe nuk gjen dot një studiues

96

apo analist te kete studiuar me konseguence mbi transformimet revolucionare tëShqiperise dhe shtrirjen e tyre. Asnjeri nuk ka pare asgje te mire që mund tëshpetohet/j nga gjithe periudha socialiste duke patur tendence shkaterrimin e kompletinstitucioneve të saj, me idene e nisjes së institucioneve sipas ideve të pastudiuara teRevolucionit Demokratik të 1990. Propozuesit perendimore të reformave të shpejta(në fakt tek ne ky tip reformash u zhvilluan me shpejt se në asnje vend tjeter ish‐socialist) kane qene gjithnje prane qeverive shqiptare të pasrevolucionit ’90, mestrategji për zhvillimin e vendit, por e kane bërë këtë në formen e një leksioni meterma taktike, në kushtet laboratorike të tyre, që presupozon të ketë një tregprivat dhe pronesi private të vendosur në vend. Shqiperia dhe sot të dy keto kushtethemelore për ecjen perpara sipas kesaj skeme të perendimoreve nuk i ka. Nderkohe,që asnjeri ose pak analiste mund të kene propozuar apo mbeshtetur zhvillimin gradualtë reformave, të ndertuar mbi bazamentet e tradites historike institucionaleshqiptare. Kritiket e reformave graduale në tranzicion jane të prirur të marrinshabllon modelin social‐demokrat europian, por harrojne që modeli pararendes te neishte pasqyre e një individi apo regjimi, që nuk na la të njejten trashegimni si e kishinketo vende kur filluan reformat e tyre. Kur themi për Shqiperine ish‐socialiste siregjimi me i izoluar dhe vendi me i varfer, krahasimin duhet ta gjejme vetem me vetendhe reformat duhet t’i bejme me të maturat nga gjithe vendet e tjera. Pasi këtë 14‐vjecar, me klasen drejtuese në Shqiperi ka ndodhur si ne historine e atij që vjen ngafshati ne qytet dhe ngaqe syte e mendja e tij nuk kane pare e shijuar gjithe ato tëreja bashke (natyrisht që s’ka opinion të vetin për asgje nga ato që shikon),çorientohet dhe fatin e tij e le në meshiren e rastesise. Ndoshta, kur mendohet tëbehen reforma, që une e kuptoj me ndryshim të kursit drejt zhvillimit ekonomik nëpergjithesi, versionet që duhet të studiohen duhet të jene me shume se një dhembi të gjitha tema të debateve kolektive intelektuale të vendit. Keto jane momentet,kur intelektualet (të organizuar në forume ose individe) duhen gjetur dhe thirrur nëshume forma të prezantimit e ballafaqimit me ta. Është veshtire të gjesh institucioneapo praktike që mund të jete e perdorshme dhe efektive nga Perendimi në Shqiperipa kaluar në disa nga keto filtra të mendimit mbarekombetar. Une u perpoqa tëargumentoj për këtë pike se nese jemi me mendimin së historia nuk ndryshohet aqshpejt sa pelqejme dhe së rrenjet me të forta jane mbi të gjitha vete tradita jone nukduhet të ndihemi në siklet të kthejme koken pas dhe “të shkojme e të marrim” metë mirat e asaj që krijuam vetë nder dhjetevjecare. Por, tek ato që marrim duhet tëperpiqemi të gjejme pergjigjen e pyetjeve të sotme (kujtesa nuk kthehet pas me vitepor ndalon aty ku mendon se fshihet pergjigja).Po prona private?Pare në kuptimin e perspektives afatgjate a mund themi se politika pas viteve ’90 kaqene me e qendrueshme? Shteti shqiptar u “ndertua” në vitin 1912, me shpalljen epavaresise, me disa cilesi dhe tipare që me shume karakterizoheshin nga nevoja përmbijetese, sesa të zhvillohej dhe të perhapej në gjithe vendin qeverisja e tij.Mbreteria, që pasoi me tej në qender të suksesit të saj pati suksesin nepermjetautokracise. Autokracia i dha Mbretit zotesine për të bërë reformat e para në favor të

97

zhvillimit të vendit (me shume të karakterit emancipues, edukues e juridik) dukeperqendruar disa pasuri të vendit të lena në meshire të fatit dhe ndikuan në themelete një shteti për t’u radhitur si gjithe vendet fqinje, në prezantimin e formes se shtetittë bazuar të oligarkia e vet. Kuptohet që qellimi kryesor i tij ishte grumbullimi i sa meshume sherbimeve mbreterore në favor të elites se tij. Kjo elite ishte pergjithesishtklasa ushtarako‐feudale shumeshekullore, që kishte trasheguar shumicen e pronesmbi token në baze të sherbimeve, me se shumti ushtarake, të kryera në favor tëperandorise osmane. Ky grup i vogel shoqeror se bashku me grupin e ndihmesve tëtyre perbenin shumicen e pronareve mbi token në vend, që duhet të kryenin sherbimetmbreterore ndaj mbreterise se pare shqiptare. Nese ndonjeri, refuzonte të kryentesherbimet ndaj mbretit, pronat e tij ishin të parat që shteti i konfiskonte, duke ishperndare për besniket e tjere apo vasalet. Parimi i pronesise se kushtezuar mbipronen u ndie dhe mbi klasen e kapitalisteve industrialiste, e shprehur nga oborrinë politikat e koncensioneve të pasurive kombetare. Korporatat që vepronin në vendlejoheshin të punonin jo mbi parimet universale të funksionimit të korporatave, pormbi marreveshje ligjore individuale të dala në menyre të fshehte nga Mbreti. Ketokane ndikuar në mentalitetin e biznesmenit shqiptar, se sidoqofte varet nga shteti.Keto ishin sherbimet me të medha që i beheshin shtetit deri në kohen e epokessocialiste, ku pronesia mbi token humbi si e drejte dhe keto pushtete i mblodhi shteti.Është e kuptueshme, se pas gjithe ketyre periudhave historike, të deklaroshdemokracine dhe konkurencen e tregut të lire bazuar mbi pronen private nuk mund tëpritet sukses i plote i zbatueshmerise se tyre. Pasi, vete pushteti pas RevolucionitDemokratik 1990, shume shpejt u terhoq në parimet e vjetra, se mireqenien eshtetasve e ka në dore vetem shteti. Një elite e re (që mund t’i quajme “oligarkët”),perqendroi biznese me radhe që thithnin ate pjese të gjalle të ekonomise se trasheguarshteterore që “tretej” perdite. Kompani që merreshin për disa dhjetra milione leke, nëkohen e sotme vlejne në tregun e shitjeve në disa dhjetra milione dollare. Në kohenkur lidershipi i vendit dobesohet, perpjekja e tyre është që në humbje e siper tëfitojne pronesi apo shperblime pikerisht nga keta oligarkë që kane perfituar nga kylidership. Edhe sot është pikerisht lidershipi, ai që jep drejtimin e rrjedhes. Perpjekjete oligarkeve për të futur hundet në jeten politike, mund të kene ndikuar në prishjen estabilitetit politik të vendit. Perqendrimi i tyre vetem në njerin krah politik është mese shumti dhe shkak për prishje të pakteve të politikes, pasi prish balancimin enevojshem të drejtimit të vendit. Sot, Shqiperia është perseri në mes të turbullires, pasika kaluar pak me shume se një dekade të depresionit ekonomik, me kaos, krim dhemungese të venies perballe ligjit të çdo kundravajtesi. Apeli i kohes për lidershipinqë luan rëndë me kundravajtesit e ligjit, mendoj se duhet ta gjeje veten pikerishtnë traditat e thella të popullit tone. Grupi i oligarkeve që duan të kontrollojne shtetinnuk është grupi që interesohet për zbatimin e parimeve të të drejtes mbi pronenprivate, rregullave të shtetit dhe fuqizimit të forcave goditese të tij. Ai grup kerkon tëhyje në politike me çdo forme për të forcuar pasurite që kane grumbulluar nëperandorive të tyre “të semura”.Ngritja e kombit­shtet shqiptar të plotësuar

98

Për here të pare në histori Shqiperia, po i afrohet me shume se asnjehere idese se njëkombi shtet të perbashket të gjithe shqiptareve. Historikisht, shqiptaret kane qene tëorganizuar në vilajete nen një qeverisje (por nen ombrellen dhe emblemenperandorake), që në kohen e perandorise osmane, Nacionalizmi shqiptar megjitheseka qene gjithnje për atdheun, ka qene me shume i percare si jashte kufijve po ashtudhe brenda nga të huajt dhe bindjet. Nacionalizmi është penguar të jete si një partime vete, por është perhapur me shume si një fare nga pak e kudo. Zhvillimet qëndodhen vitet ’90 e me vone kane qene vitet e një nacionalizmi të orientuar për tëfituar kredo politike dhe jo për program strategjik të unifikuar për këtë ceshtje të tëgjitheve. Ceshtja e nacionalizmit, pervec kesaj nuk duhet pare thjesht si ripercaktim ikufijve me fqinjet, por si një ceshtje e forcimit të shteteve shqiptare aty ku ato janengritur. Gabimi fatal i fuqive të medha ndodhi pikerisht në një moment historik tëShqiperise se pamekembur akoma me shtetin e saj foshnje. Do të duhen ndoshta tëkalojme disa momente historike, që e drejta të rikthehet prape sipas trajektoreshistorike që ka qene me pare. Por, detyra që mendoj i ka rene brezit të sotem ështëfuqizimi i shteteve të tyre. Kjo behet vetem duke zbatuar rregullat që shteti kashpallur për të gjithe dhe duke i detyruar ata që keto rregulla nuk duan t’i zbatojne.Duke u kthyer dhe njehere të besimi fetar doja të thoja se a ka rol ajo në këtëdiskutim? Fakt është që shume para jane harxhuar keto vite për restaurime dhendertime të objekteve të besimit fetar. Shume misione e organizata veprojne në vendpër qellime dhe tematika fetare, që në fakt jane ajo pjese e jetes që Shqiperise imungonte që prej nderprerjes prej saj. Mijera të rinj, tashme e kane zevendesuaretiken komuniste me mesimin e etikes fetare. Ndersa shume u jane perkushtuarriteve fetare, shume të tjere jane mjaft të perkushtuar me problemet sociale në vendduke u preokupuar për hallet reale të komunitetit të tyre. Nisur nga gjithe kjo levizjee njerezve dhe ideve të tyre, besimi fetar po ben në vend një revolucion etiko‐shpirteror gradual. Besimi fetar dhe kultura ndoshta mund të pasqyrojne dhe masinme qarte se gjithkush tjeter transformimin shqiptar. Periudha kur kultura fillon elulezon, tregon shenjat e zhvillimit të një vendi.Në mbyllje të kendveshtrimit tim do të doja të thoja se shkaqet e krizave që ndodhinherepashere në vendin tone i kane rrenjet e tyre thelle në mosmarreveshjet historiketë të kaluares, të mbjelle nga keqdashesit e kombit tone si brenda vendit dhe tefqinjet. Forcat antidemokratike, të të dy ekstremeve të kraheve të politikes do tëvazhdojne të perdorin varferine dhe pabarazine ekonomike, për të zbatuar objektivate tyre politike dhe rrezikimin e demokracise. Bashkepunimi i tyre me grupet eorganizuar të krimit dhe ndonje oligarku “të semure”, mosulja e nivelit të korruptimitnë administrate dhe nderhyrja e agjenturave te shteteve historikisht armike tëShqiperise jane rreziku i sigurise se demokracise se vendit dhe zhvillimit ekonomikeuro‐atlantik.Janar 2005

KORRUPSIONI DHE TATIMPAGUESIT E PANDERSHËM

99

Evazioni fiskal në fakt është një problem serioz, jo vetëm për vendet me zhvillimekonomik ende në tranzicion, por dhe për vendet që kanë një sistem fiskal të zhvilluar.Edhe vende si SHBA, Japoni e Gjermani kane nje evazion fiskal qe vleresohet tëjetë në masën 20‐30%. Lufta ndaj evazionit fiskal, megjithese eshte një nga detyratparesore të punes se administrates tatimore duhet pare e nderlidhur me korrupsionine mundshem në radhet e mbare administrates publike, si një oferte qe behet ngatatimpaguesit e pandershem (nuk raportojne të ardhurat), të cilet perpiqen tëkrijojne nje imazh te shtremberuar të figures se administrates që perfshin tekorruptuarit.Pse korruptohen inspektorët tatimorë?Nga një anketim i bërë në Shqipëri kohët e fundit nga FIAS, 25% e kompanive tëpyetura pranojnë se paguajnë rryshfete. Nga studimet e shumta në lidhje mekorrupsionin në radhet e administrates fiskale në vende me zhvillim ekonomik dhenë zona të ngjashme me Shqiperine është pare, se arsyeja më e madhe në fakt mbetetpaga e ulet e inspektoreve tatimorë. Po të shikojme pagen mesatare në administratentatimore shqiptare, ajo është midis €250 ‐ €300. Krahasuar me pagen mesatare tënje punonjesi tatimor në vendet me sistem të zhvilluar tatimor ajo eshte 4 here me evogel. Kurse paga në administrata të vendeve të ngjashme me ne është rreth kufijvetë mesiperm pages. Nga debatet dhe analizat eshte verejtur se keto nivele pagashkane ndikim në krijimin e hapësirave boshe në radhet e inspektoreve me integritet tedobet profesional dhe moral, për pranimin e rryshfeteve nga tatimpaguesit ne kembimte shuma të mëdha të te ardhurave qe i fshihen administrates tatimore. Megjithese, kjoperben një hallke delikate, ku kërkohet nga qeveria ndërhyrje për të përmirësuarsituaten duke zbatuar nje politike ndryshe per nxitjen e motivimin e inspektoreve,harresa per keta punonjes te shtetit deri me sot ka qene me dem per interesat e vendit.Ketyre njerezve u duhet dhene nje shans i barabarte konkurence për të qenë tëndershem me detyren, që në fakt moralisht e kanë marre përsipër duke i nxjerrenga “hambari” i indiferentizmit dhe duke i motivuar per te zbuluar miliardat eevazionit. Nuk mund te nisesh nje lufte ne nje terren ku tatimpaguesit me ofertat dherryshfetet qe u japin disa individeve arrijne te fshihen dhe ti shpetojne detyrimit qekane per te paguar. Nje nder menyrat per te vleresuar punonjesit tatimore mund tëplotesohet duke i dhene inspektorit mundesine e shperblimit, për të ardhurat që aimund të mbledhi nga tatimpaguesit e pandershem apo ata që kanë kosto të larte tëmbledhjes së të ardhurave tatimore prej tyre. Një rruge e tillë, po të hartohet dhezbatohet me transparencen e duhur nuk do t’i zvogeloje të ardhurat e buxhetit, por dote sjelle te ardhura qe do te krijojne standarte te tjera per vendin. Duke ulur masen ekorruptimit të inspektoreve, ajo do të çoje në reduktimin e tatimpaguesve që ushmangen detyrimeve tatimore. Provojeni, ta beni ju drejtues qe i keni kopetence ketovendime...Një arsye tjetër e shfaqjes së korruptimit është rekrutimi në pune i individeve, qëjane te infiltruarit e biznesit ne administrate. Kjo kategori njerezish, që marrin emrinmenaxhere te tatimeve e perqendron fokusin e punes se administrates ne ceshtje qe

100

nuk i sherbejne qellimit tatimor. Ata jane ajo pjese e punonjesve qe edhe pse duhet tebejne shqyrtimin dhe zberthimin e gjithë fenomeneve që ndodhin në aktivitetetekonomike në kompanite shqiptare shumeformeshe, veprojne te kunderten e asaj qekane detyre. Raportet e këtyre menaxhereve ngelen jashte realitetit ekonomik dhefiskal duke perbere nje barre per punen e kolegeve dhe duke mos percjelle asnjeefekt në orientimin e biznesit drejt vullnetarizmit per derdhjen e detyrimevetatimore.Nje arsye tjeter une mendoj se eshte dhe jeta ekonomike shqiptare qe vazhdon mekembengulje te mos tentoje te legalizoje te ardhurat e saj. Mania e krijimit te asetevedhe likujditeteve deri ne kufijte e etheve nuk i sherben idese per minimizimin natyralte korrupsionit si dukuri. Ky bres biznesmenesh jane ata qe dhe u leverdis sipasmendjes se tyre te joshin dhe shpenzojne pak para ne kembim te pjeses se madhe tete ardhurave qe ata fshehin dhe nuk e deklarojne. Deri sa mungon dhe pergjegjesiaqytetare me e vogel per derdhje vullnetare te detyrimeve fiskale nuk mund te thuashse fajin per evazionin e kane tatimoret. Eshte morali i shoqerise ai qe ndikon ne ketedrejtim dhe jo vetem puna e disa inspektoreve qe kane detyren qe te luftojne tevetem drejt keshtjellave te evazionit. Nderkohe, nese zbatohet sa me shpejt deklarimii te ardhurave te cdo individi do te kishim nje zhvvendosje te proves se te ardhuravenga inspektoret te tatimpaguesi. Nese sot eshte inspektori ai qe duhet te provoje sesa jane te ardhurat reale te tatimpaguesit, neser duhet qe tatimpaguesi nepermjetvetedeklarimit duhet ti provoje inspektorit te ardhurat e tij.Administrata ka nevojë të beje dhe llogaritjen e mundshme të korruptimit tëinspektoreve, në mënyrë që të shmanget sa të mundet si fenomen. Njëra do të ishteqë të shikoheshin rezultatet e kontrollit me një fare shkallezimi të mundshem përpenalizimin e inspektoreve nëse pas rishikimit te aktit të inspektimit gjykohet seinspektori e ka fshehur evazionin fiskal. Ndersa tjetra do të ishte shtrirja estandarteve të kontrollit deri në atë mase sa evazioni nuk do të sillte përfitime dhepo të korruptohej inspektori. Varet nga specifikat në praktiken tatimore se cilenforme gjykimi të zgjedhim. P.sh. nëse gjoba për evazion është mjaft e larte apo rryshfetiështë prane kufirit që pranohet nga evadori fiskal, atehere forma e dyte duket si me epreferueshme. Por nëse gjobat janë të vogla dhe rryshfeti është me prane minimumittë pranueshem nga një inspektor atehere forma e pare behet prioritare.Por, gjithsesi duhet theksuar se nga autoritetet me të larta tatimore në bashkepunimme titullaret e finances dhe ekzekutivit shqiptar degjohet shpesh se janë hartuarstrategji dhe po punohet në zbatimin e programeve për ta luftuar evazionin fiskal tëbashkelidhur me korrupsionin. Por fenomenet tranzicioniste të një administratepublike, mund të permiresohen dhe të jenë baza të një administrate dhe sistemitatimor të zhvilluar vetem nese kane shembuj menaxheresh te zote.

101

A mund të parandalohet ndopak ky korruptimi apo jo?!Nese do merrnim si shembull versionin me inspektore të korruptuar, puna ekontrollit tatimor mund t’a pershkruaja shkurtimisht kështu. Ndershmerisht ose jo,tatimpaguesi i deklaron të ardhurat e tij periodikisht gjate vitit. Administratatatimore, ka caktuar inspektoret tatimore, të cilet sipas procedurave të percaktuaraligjore ( Manual Kontrolli, urdhera, qarkore, programe) duhet të verifikojne këtodeklarime, sipas menyres se riskut dhe probabilitetit për perzgjedhjen etatimpaguesve për t’u kontrolluar. Këta tatimpagues që do te jenë shenjestra ekontrolloreve mendohet të jenë dhe evazionistet e mundshem fiskale, nga ku kaburime të ardhurash të padeklaruara. Nisur nga mundesia se keta kontrollore mundtë korruptohen nga ky kontigjent tatimpaguesish të pandershem, organizohen dherikontrolle, të cilet në fakt janë kosto shtese për administraten tatimore.Ketu është momenti që duhet të perdoren menyra për të menaxhuar sa meefektivisht kontrollin tatimor me synim maksimizimin e të ardhurave tatimore dukemos rritur me tej koston e mbledhjes se tyre. Një nga menyrat, që e zgjidhin këtëproblem është vendosja e penaliteteve dhe masave administrative për inspektoret qëautomatikisht duke mos zbatuar detyrat jane ose te paafte, ose te korruptuar.Megjithese, fytyra e te korruptuarit eshte zakonisht e njejte me ate te paaftit, te dy kaneprobabilitete te bien ne rrjeten e kontrollit te brendshem tatimor.Mënyra tjetër nuk e gjen zgjidhjen me marrjen e masave administrative (verejtje derinë pushimin nga puna) pasi çështja në këtë rast komplikohet. Argumentimi i sajmbeshtetet tek ideja, se ryshfetet me vlera të vogla të pranuar nga inspektorët varennga pjesa që zënë evazionistët në totalin e tatimpaguesve me të ardhura të mëdha. Same shumë tatimpagues të tillë, aq me shumë do të rritet numri i inspektoreve qëmarrin ryshfete të vogla. Pikerisht dhenia e shperblimeve në këtë kontekst, u jepautoriteteve tatimore mundesine për të zhdukur edhe korrupsionin me një kosto tëulet. P.sh. në situaten kur çdo tatimpagues i madh kontrollohet nga një inspektor,dhënia e përqindjes sipas të ardhures tatimore që ai ka mbledhur mund të aplikohetpër keto kompani te medha. Pagesat e tyre fiskale përbëjnë bazë për përqindje tëlartë dhe për kontrollorin.Shoqëritë e vogla apo dhe ato që paguajne taksat vendore të biznesit të vogël, përbëjnënjë grup tjetër që është shumë më i përhapur. Tatimpaguesit e ketij grupi i paguajnetaksat në baze të vlerësimit që ata i bëjnë vetë. Ata deklarojnë si të ardhur ate qemendojne se u leverdis per te paguar sa me pak detyrime fiskale, meqe dhedokumentacion nuk para kane deshire te mbajne dhe kontrollohen në mënyrërastësore, për shkak të numrit të madh që kanë në raport me numrin e kontrollorëvedhe nenvleftesimit per rendesine qe ata kane, sipas paragjykimit nga menaxherettatimore.Në vend të rryshfetit...Problemi i stafit menaxherial te administrates tatimore është ai i hartimit të njëmekanizmi optimal, ku çdo pjese e tij të jetë një skeme. Çdo pjese të tij duhet t’ikorespondojë një mesazh i pritshem për tu raportuar vullnetarisht nga

102

tatimpaguesit. Ideja qendrore e ketij shkrimi është pikerisht se si t’i jepet nxitjeinspektoreve dhe të kontrollohet puna që ata bejne, në mënyrë që të realizohetobjektivi qendror, ai i maksimizimit të të ardhurave tatimore.Në kuadrin e nderthurjes se ligjit me praktiken tatimore është e nevojshmerregullimi i strategjise se kontrollit për çdo ndryshim të ligjeve tatimore dhe tarifavefiskale. Kjo ka lidhje me penalitetin që duhet të marre në çdo kohë evazionisti fiskal,që është me i interesuari që mundohet të perfitoje nga ndryshimi i ligjeve.Autoritetet tatimore duhet ta bejne inspektorin t’i ktheje syte nga shperblimi tatimor,si një “ryshfet” që vjen jo nga falja e gjobave, por si një çmim me i larte për punën e tijrezultative, për taksat që ai mbledh. Nëse një forme e tillë perhapet, ajo jo vetem dot’i nxite inspektoret drejt të punuarit ndershmerisht, por ndikon dhe tek tatimpaguesite pandershem për të ulur evazionin që bejne. Arsyeja është se ata do tëndergjegjesohen nga sjelljet e kontrolloreve, që të shperblyer nga autoriteti i tyretatimor do të zgjedhin versionin e vjeljes se penaliteteve në vend të një ryshfeti të vogeltë dhene në kembim nga tatimpaguesi.Prezenca e ketij fenomeni dhe masa e perhapjes se tij, natyrisht që çojne në reduktimine të ardhurave tatimore.Dhe ndoshta madje, dhe sikur inspektorit të arrihej t’i jepej një perqindje e larte egjobes që ai vendos dhe mbledh do të ishte optimale për maksimizimin e tëardhurave tatimore. Kjo do të ndihmonte për të kufizuar korrupsionin dhe te synohejmundesia e arritjes së po atij niveli të ardhurash maksimale, por nderkohe meinspektore që do të karakterizohen nga ndershmeria në punën e tyre.21 Mars 2003

PUSHTETI I DOLLARIT TË “ZI”Dua te bisedoj me ju lexuesa nepermjet nje kendveshtrimi te kohes mbi ate cfare pondodh lidhur me maredheniet midis Euros dhe Dollarit. Me e mira per ti kuptuarceshtjet e monetare eshte analizimi i tyre disa here dhe nga kendveshtrime tendryshme vezhgimi.Une sipas kendit nga ku e shikoj kete ceshtje po e nis keshtu:Mendoni sikur te ishit te mbytur ne borxhe, e megjithate cdo dite leshoni ceqe bankareper para qe nuk i keni duke shpenzuar per nje vile te bukur e luksoze,makine dhe jaht te modes se fundit, nje udhetim neper bote. Ne fakt ceqet tuaja nukdo te vlenin asnje lek, por vazhdojne t’u lejojne te bleni gjera te reja pasi keto ceqenuk arrijne asnjehere ne banke!! Keni marrveshje me pronarin e nje malli qe e duante gjithe, p.sh. nafte dhe ai eshte i detyruar te pranoje vetem ceqet tuaj si pagese. Kjodo te thote qe ata duhet t’i pranojne ceqet tuaj qe edhe ata vete te kene mundesi t’iperdorin per te blere mallra e sherbime te tjera. Leshoni nje cek per te blere nje autodhe pronari i dyqanit kemben cekun tuaj me nafte. Shitesi i naftes e perdor kete cek

103

per te blere mallra ushqimore. Shitesi i mallrave ushqimore e perdor per te blere pijee keshtu vazhdon qarkullimi i tij, pa u ndalur dhe pa u kthyer asnjehere ne banke.Keni nje borxh ne librat e llogarise, por derisa ceku nuk arrin ne banke nuk duhet tepaguani. Ky eshte pozicioni qe SHBA kane jetuar per 30 vite. Kane pranuar kerkesa ngate gjithe, derisa borxhi eshte rritur dhe u eshte dashur te emetojne me shume dollare(njekohesisht me shume ceqe ne qarkullim) per te vazhduar te mbajne bizneset nekembe. Kjo nuk ka pse t’ju habite nisur nga fakti qe SHBA jane fuqia me e madheekonomike.Nje dite shitesi i naftes mund te pranoje dhe ceqe nga te tjere pervec teje. Te tjeretmendojne se mund te jete nje ide e mire. Nese kjo ide gjen terren atehere ceqet ekane humbur magjine e meparshme, pasi tani u duhet te kalojne nga sportelet ebankes. Por ne banke nuk keni aq para gjendje sa per te mbuluar gjithe vlerat eceqeve dhe keshtu laku i borxheve shterngohet fort perreth qafes se borxhliut. Dollarete emetuar dhe ceqet e leshuar do te fillojne te cohen ne sportele per t’u zbardhur, dukeu humbur vleren qe ata kishin me pare.Situata reale ekonomike e SHBA “noton” ne ujera te thella. Jane vendi me debitor netoke. Duhet te paguajne gati 12,000 US.Dollare per secilin nga 280 milione banoret evet. Kjo situate ekonomike eshte me e keqe nga situatat katastrofale te Argjentines apondonje vendi aziatik si Indonezia dhe krizat e tyre te thella.Atëherë, me Euro apo me Dollar...?Ne kete pike nuk duhet shume vizion per te kuptuar se nafta e kuotuar ne burse neEuro eshte shume me e rrezikshme per SHBA se gjithe armet e shkaterrimit ne maseapo armet e tjera kimike, qe do te perdoreshin per terrorizem kunder tyre nga Sadami,sic eshte thene ne media. Perpara pushtimit, Iraku kishte filluar te shiste nafte neEuro qe nga Nentori i vitit 2000. Ne ate kohe 1 Euro ishte baraz me 83 cent. Ne atekohe kjo u quajt nje akt i pazakonte provokimi politik, por ne te vertete ishte nje veprimi zgjuar financiar. Ne vitin 2001, Euro fitonte rreth 25% mbi dollarin.Pas vitit 2003 influenca amerikane e ka kthyer kete vend dhe ekonomine ekarburanteve ne perdorues te dollarit. Qeveria irakene e ngritur dhe mbeshtetur prejamerikaneve i lejon SHBA‐se te infiltrohen ne prodhimet e OPEC‐ut dhe ne cmimet evendosura prej tij. Perderisa Iraku zoteron per nga rezervat e naftes vendin e dytene bote dhe eshte ne gjendje qe me investime te prodhoje 7 milione fuci ne dite, atehereIraku eshte e mira e patundshme me e cmuar e kohes. SHBA mund te rritin prodhimine naftes ne Irak mbi nivelin qe vene kuotat e OPEC‐ut duke ulur dhe cmimin e sajne nivel boteror. Ato mund ta kuotojne kete nafte ne dollare dhe te garantojne vlerene naftadollarit per shume vite duke anashkaluar problemin me Euron.Irani gjithashtu ka prezantuar Euron si valuten me të mundshme per kontratat enaftes. Edhe Venezuela, nje prodhues i rendesishem i naftes, eshte duke adoptuarmasa per te kaluar kuotimin ne Euro. Kjo tendence ka mundesi te perhapet dhe ne

104

vendet e OPEC‐ut. I vetmi kercenim per dollarin do te mbetej nese vendet e OPEC‐ut,te gjitha bashke do ta kuotonin naften e tyre ne Euro.Me zgjerimin e bashkimit Europian dhe me 10 vende te reja konsumi u rrit me rreth33% me shume se SHBA. Nisur nga kjo, per te vendosur raporte bashkepunimireciprok me vendet e OPEC‐ut, europizanet mund te rritin presionet gjithnje e meshume mbi to per te kryer transaksionet ne Euro. Zona europiane do te jetekonsumatori kryesor dhe me nje monedhe me te qendrueshme ne treg per vendet eOPEC‐ut. Dhe kjo per keto vende mund te jete terheqese.Por, kontrolli i SHBA‐se mbi naften irakene do ta zbehte cdo vendim te vendeve tendryshme nga sa thame me lart, pasi nuk do te kishin influence te mjaftueshme per tendikuar mbi pjesen tjeter te botes. Nese, do te humbte kontrolli mbi vendetnafteprodhuese me te medha si sauditet dhe irakenet, atehere per dollarin do te kishteprobleme deri ne renien e tij. Vendet konsumuese te naftes do tezevendesonin gradualisht dollaret qe kane neper banka me euro. Por, dhe nesevendet e OPEC‐ut vendosin te kuotojne naften ne euro, humbja per dollarinmendohet te arrije deri ne 40% per nje vit.Ne driten e ketyre fakteve, ideja me e pare per europianet qe u vjen ne mend eshte seishte nafta ajo qe shtyu Bush dhe Cheney te nisen per ne Irak. A eshte e gabuar kjo,kur familja Bush eshte nje familje trashegimtare e dinastise se naftes dhe Cheney, eka arritur pasurine personale qe zoteron pikerisht nga nafta?!Shkurt 2004

DOLLARI: A PO E “LËNDON” EURON?Te luftosh nje kundershtar nuk do te thote gjithmone, qe t’i tregosh atij forcen tende.Kur ndeshen dy kundershtare te fuqishem dhe me pervoje shpesh perdorin forcen ekundershtarit ne favor te tyre. Duket sikur strategjia amerikane ne kete betejemonedhash nderkontinentale eshte pikerisht dhenia Euros ate qe kerkonte, nje rritjee fuqizim te shpejte me qellim mbingopjen e sistemit monetar dhe kalimin ne kolaps.Banka Qendrore Europiane (BQE) eshte garantuesja e stabilitetit te Euros dukesherbyer si nje institucion drejtues dhe shnderrues i botes financiare dhe ekonomikenga nje ambjent i dollarizuar ne nje ambjent te euroizuar. Por, kjo rruge eshte e gjatedhe nga sa duket dhe mjaft e gjere. Krijimi dhe hedhja e Euros ne qarkullim kishte siqellim kryesor te saj te siguronte nje shkalle shpetimi ne rast te shkaterrimit dherenies se sistemit te dollarit.Bota e gjen veten ne nje rrethane ku SHBA absolutisht u duhet te kene nje Dollar mete dobet per te mbijetuar. Nje Dollar me i dobet ka dy perfitime:- zbutjen e deficitit monetar aktual shume te larte- perkrahjen e eksporteve amerikane duke shpresuar qe te cojne drejt meshume investimeve nga eksportuesit dhe rrjedhimisht te rritin dhe numrin epunesimeve.

105

Administrata e presidentit amerikan George W. Bush e di mire, se synimi final i Eurosduke u nisur nga nevojat e saj eshte ulja e ritmit te investimeve te huaja dhe largimine investitotreve prej Dollarit duke i drejtuar ne tentimin drejt saj. Por ata e dinegjitashtu qe nje Euro shume e forcuar do t’i “semurte” ekonomite europiane dukekrijuar crregullime ne “rrahjet e zemres” se tyre. Si rezultat, loja amerikane eshte telejoje Dollarin te dobesohet pak nga pak dhe me ritme me te pershpejtuara sesa kerkont’ja u imponojne ekonomite e brishta europiane.Strategjia e kesaj administrate eshte ndertimi i nje dollari, ku me nje gur te vrase “3zogj”- rritjen e eksporteve amerikane dhe ne kete menyre rritjen e konkurencesekonomike duke permiresuar ritmet e rritjes ne pergjithesi;- ne te njejten kohe uljen e eksporteve europiane dhe konkurences duke edrejtuar drejt stanjacionit ekonomik bashkimin europian;- zhvendosjen e gjithe barres se deficitit ne kurriz te europianeveMendimi kryesor eshte se BQE do te perpiqet te maskoje nderhyrjet aktuale perparase ata te ulin normat e tyre te interesit.Ne te njeten kohe, Kina dhe shtetet myslimane, po luajne nje loje tjeter se bashku.Cdo here qe Dollari ulet, ato blejne metale te cmuara. Natyrisht qe individeteuropiane nuk kane hyre ne kete radhe blerje, sic nuk kane hyre edhe amerikanet.

Atehere, kush po fiton?A mos po fiton amerika duke lene litarin te terhiqet nga BQE ne menyre qe t’i lere qete behen sa me shume europiane qe e terheqin ate? Apo eshte BQE dhe pjesa tjeter ebotes duke u gajasur me fundmi qe ata po mbajne ne duart e tyre celesin per teshperthyer ekonomine amerikane? Kush e di?!Thenia gjermane qe kam lexuar diku "Wer im Glashaus sitzt, soll nicht mit Steinenwerfen." (Ai qe futet ne nje shtepi qelqi nuk duhet te hedhe gure brenda saj) me vjenne mend në këtë rast.Sa me poshte ta lere monedhen e vet SHBA qe te bjere aq me shume do te jenë te nxituraziatiket te shkarkojne borxhet e tyre aksionere ne US.Dollare, nese ata shikojne seasetet e tyre ne dollare zhvleresohen ne cdo momentqe kalon. Kjo nxitje e tyre do tevije nje moment qe do te jete nje rruge pa kthim mbrapa.Nuk ka rendesi se c’drejtim merr fati i luftes midis euros dhe dollarit, nese juvendosni te investoni ne pasuri te paluajtshme apo ne metale te cmuara. Kjo do t’jubente te ktheheshit ne spektatore. Kushdo prej monedhave fiton apo humbet ju do tejeni (te pakten ekonomikisht) te sigurte nga baterdia e “fushe betejes” monetare.Ndersa Euro rritet ne raport me Dollarin, natyrisht qe i jep atyre qe kane investuarparate te ky i fundit nje mbeshtetje.

106

Pse?Sepse levizja nderkombetare qe bazohet nga Dollari eshte bere nje ceshtjedomosdoshmerie jetike. Nese nuk do te kete me Euro, atehere shtytja e tyre do te jetedrejt Dollarit apo metaleve te cmuara. Nderkohe Euro do te mbetej thjesht si njekujtim i nje perpjekje per t’ju kundervene Dollarit dhe kaq.Megjithate, mos harroni gjithsesi te investoni ne gjera me te sigurta se keto dymonedha. Zotëroni pasuri …?AMERIKA: MBLEDHËSE E TAKSAVE EUROPIANE?Dy vite me pare, politikanet dhe zyrtaret e Komisionit Europian (KE) deklaruan sesynimi i tyre ishte qe ta kthenin Bashkimin Europian (BE) ne ekonomine qe do teorientonte gjithe ekonomine boterore ne 2010. Kjo deri me sot duket e ngjashme mevetem nje thenie. BE e sotme eshte e mbytur nga nje varg rregullash dhe ngarkesashtatimore, qe nuk e lene te eci e liruar, drejt synimeve te deklaruara.Nderkohe, Amerika fale politikave te nisura ne drejtim te uljes se taksave qe ngaadministrata Regan dhe nga ana tjeter e orientuar nga politika te tregut te lire, kabere qe sot mesatarisht, te ardhurat per fryme te jene 50% me te larta se ne Europe.Ritmet e rritjes ne dekaden e fundit kane qene 60% me te larta dhe shkalla epapunesise 50% me e ulet. Politika fiskale eshte avantazhi me i madh amerikan.Taksat konsumojne rreth 29% te prodhimit te brendshem. Kjo ne fakt eshte njeshkalle e larte, por krahasuar me europianet qe shpenzojne 42% te prodhimit tebrendshem nuk duket kushedi c’fare.Atehere, si e mendon Europa ta kaloje SHBA‐ne? Ndoshta me politiken e uljes setaksave, njesoj si beri Amerika ne vitet ’80? Ndoshta...Irlanda, tashme me uljet qe ka bere e ka pare vete se kjo i ka sjelle rritje te prosperitetitekonomik. Krahasuar me stilin e uljes se taksave te administratesRegan, duke perfshire nje tatim mbi fitimin prej vetem 10%, Irlanda eshte kthyer nenje tiger te zones dhe tashme eshte vendi i dyte me i pasur i Europes. Fatkeqesisht,politikanet europiane nuk kane ne planet e tyre politika te ngjashme fiskale. Atamadje tentuan t’a “penalizonin” Irlanden per politiken e saj te zbutjes.Por, nese europianet nuk zbatojne kete politike, atehere si mendojne ti realizojnesynimet e tyre per t’u bere lidershipi ekonomik boteror? Pergjigjen mund ta gjejmevetem ne tentativat per te luftuar kunder politikes fiskale amerikane dhe ne ketemenyre te ngadalesojne ritmet e rritjes ekonomike. Pra, nje synim i tyre eshte jo qe atate perpiqen t’i ngjajne Amerikes, por ta bejne ate t’i ngjaje Europes.Perpjekjet ne kete drejtim jane shfaqur si nepermjet kanaleve te veprimit te OBT‐se,po ashtu dhe nepermjet presioneve direkte per vendosje taksash mbi prodhime dhesherbime qe rendojne mbi konsumatorin amerikan. Por, me e demshmja perekonomine amerikane eshte e quajtura “Direktiva tatimore mbi Kursimet”.

107

Kjo skeme pretendon t’u kerkoje institucioneve financiare amerikane te behenmbledhesit e taksave per shtetet europiane. Bankat amerikane u kerkohet te thyejnerregullin e fshehtesise se te dhenave te klienteve te tyre duke raportuar parate qe tehuajt kane investuar ne ekonomine amerikane.Per vendet europiane, kjo e dhene konsiderohet si nje arme e forte informative neduart e administratave te tyre tatimore per taksimin e europianeve per te ardhurat efituara ne SHBA.Por, ne fakt a mund te quhet kjo nje kerkese e drejte? Nese shqetesimi mund te jete iligjshem, rregullimi mund te kerkohet te ulja e shkalleve te taksimit per te mos lejuarrrjedhjen e kapitalit dhe krahut te punes dhe jo ndryshe. Per Ameriken kjo eshte njehumbje. Te huajt, llogaritet te kene investuar ne ekonomine amerikane rreth 9 triliondollare amerikane. Shumica e ketij kapitali eshte ne institucionet financiare dhe bankatamerikane. Zbatimi i Direktives Europiane nga ana e amerikaneve do te thoshte tehiqte dore nga thithja e nje pjese te mire te ketij kapitali duke u kthyer ne mbledhes tetatimeve ne burim per llogari te BE‐se. Nderkohe, me më pak para ne qarkullim, perfamiljet amerikane do te ishte e veshtire te siguronin kapitalet e lirshme si deri me sote te paguanin mallrat e kredituara e hipotekat. Vete biznesi amerikan do te humbtekapitale, duke i bere me pak konkuruese prodhimet e veta dhe duke rezultuar ngakjo shkurtime te vendeve te punes.Faktikisht, Amerika gjithsesi asnjehere nuk i eshte nenshtruar politikave ofensiveeuropiane.Ne kete drejtim, administrata e sotme e Bushit ka bere nje pune te kujdeshsme nedrejtim te mbrojtjes nga keto sulme. Politikat e ndjekura nga kjo administrate kaneqene kundershtuese dhe me orientim shume te forte te ruajtjes se integritetit fiskalte pacenuar.PIRAMIDAT FINANCIARE INFORMATIKEJetojme ne nje kohe ekonomike, ku kompani te tilla gjigande si Microsoft, IBM, HPjane pjese e nje cikli ekonomik gjithnje e me te madh. Por, le te hedhim nje sy sec’fare po ndodh me to. Kjo eshte si te shikosh dhe anen tjeter te medaljes. Le te marrimsi shembull multinacionalen informatike Microsoft. Ajo eshte nje kompaninderkombetare dhe me nje numer shume te madh punonjesish. E megjithate,perandori te tilla informatike jane dhe piramida financiare qe kane per te shkaktuarkriza mjaft te medha per gjithe ata qe jane perfshire ne to, nepermjet aksioneve qedisponojne. Problemi kryesor sipas te dhenave te publikuara nepermjet bilanceve teMicrosoft tregojne se kjo kompani per vitet 95‐00 kaloi me humbje dhe vetem dukebere “lojra” te llogarive kontabile dhe manipulime me pagat dhe kursimet epunonjesve ka bere te mundur te prezantojne per mbare aksioneret e paditur, njesituate me fitim. A nuk ishte e njejte situata dhe me gjigandin energjitik Elron, qefalimetoi ? Fakti eshte se aksionet e kompanive informatike ashtu si dhe per gjithekompanite e tjera jane ne pronesi te publikut te gjere, te cilet megjithese nuk i dinehollesite e “xhepave” te kompanive, ne rrugen e etheve per fitime te shpejta dhe te

108

medha kane investuar fitimet e punes dhe kursimet per pensionet e tyre ne ketoaksione. Nese 80% e ketyre vlerave eshte pjese e skemave piramidale, duke u maskuarme modifikime te kontabilitetit dhe manipulime per te mbuluar humbjet, kjo do t’usillte ketyre njerezve qe marrin pjese ne to nje humbje te tille, qe do te shkaktoninkriza me te forta se ajo e viteve ’30 ne SHBA.Dy retrospektiva historike amerikane: Samuel Insull dhe Charles KeatingDy situata te tjera pergjate shekullit te kaluar duke perdorur te njejtat teknika si ketote kompanive informatike mund te pershkruhen dhe ato te Charles Keating, i cili nefillim e destabilizoi dhe me pas e permbysi sistemin e Huave dhe Kursimeve dhe atote Samuel Insull, i cili ishte presidenti i kompanise Edison Electric, me teknologjineme te perparuar te viteve 1920. Deri ne vitet ’20, Samuel Insull konsiderohej si njehero, sa pa u njohur si shkaktari i krizes qe shkaktoi depresionin e madh ne 1930.Fatkeqesisht, synimet e tij te mira per te ndihmuar njerezit nuk arriten dot te ruajneintegritetin financiar te kompanise se tij.Shume besojne se falimentimi i burses ne 1929 shkaktoi Depresionin e Madh duketreguar qarte se ai ne fakt erdhi si rrjedhoje e politikave qeveritare te keqia qe ishinte mbeshtetura dhe te manipuluara nga sipermarres lidere si Insull apo Keating.Nderkohe, sot teknologjia informatike eshte kthyer ne nje makine parash, pa qene etille. Dhe keto ndodhin ne nje kohe kur levizjet e shpejta te qarkullimit te kapitalit nekuadrin e globalizmit pervecse krijojne iluzione te prosperitetit per aksioneret,sjellin dhe efekte shtypese per ekonomite e vendeve ne zhvillim. Ndersa, ky kapitalqarkullon me te shpejte, destinacioni perfundimtar i tij asnjehere nuk merret veshqarte se ku ndodhet.Teknikat e piramides financiare te perdorura nga keto kopmani­ Spekullime me aksionet e tyre jane nje metode sa e vjeter, aq dhe efektive perkompani te tilla multinacionale dhe me shume aksionere qe hyjne e dalin. Vetem pernje tremujor, te vitit te kaluar Microsoft shiti nje vlere prej kontratave te aksioneveprej 600 milion dollare, duke u angazhuar perpara aksionereve per nje kujdesadministrimi me ndikimin e saj direkt ne vleren e aksioneve per te mos pesuar ulje.Aksioneret kryesore te kompanise per vete te tyre nuk kishin pse te shqetesoheshin,pasi ata ishin “guzhinieret” e librave te llogarise. Qarkullimi i likujditeteve ne ketekompani eshte nje fakt financiar qe vjen nepermjet disa shifrave. 65% e parase nuk eka origjinen nga shitja e produkteve por nga perfitimet prej lehtesive tatimore tenderthurura me ushtrimet e kryera ne burse, fondet e pensioneve te punonjesve dheshitjen e kontratave te aksioneve.­ Puna per te fshehur shpenzime dhe zbukurimi publicitar i realitetit eshte njetjeter menyre e aplikuar prej kompanive te tilla. Oferta qe u bejne punonjesve te rinjper tu paguar nepermjet opsioneve te aksioneve ne burse eshte nje perpjekje per temos paraqitur realisht ne librat e llogarise, shpenzimet qe ata u duhet te paguajnerealisht. Ne kete menyre rezultati i kompanise del i manipuluar dhe i jep aksionerevenje imazh te nje kompanie me fitim, kur kjo nderkaq nuk eshte ne cdo publikim si

109

reale, pasi keto shpenzime dalin realisht nga llogaria e te gjitheve bashke dhendikojne ne vleren e vertete te aksioneve qe kane ne kete kompani. Nderkohenepermjet publicitetit te bere prej shume personaliteteve te fushave te ndryshme tejetes, qe kompania i perdor me mjaft mjeshteri i shtojne asaj imazhin dhe shkelqiminqe ndoshta nuk e ka. Kjo pune publicitare e shkelqyer shoqerohet dhe me perpjekjeper kontroll te medias apo nese kjo nuk eshte e mundur per nje perpjekje per taperdorur ate si nje elelment sa me pak kundra kompanise. Ne kete drejtim kompanite tilla behen dhe vete pjestare te botes se mediave qofte duke u bere aksionere neshoqerite mediatike po ashtu dhe duke krijuar vete botime qe hyjne ne treg me qellimethjesht mbeshtetese te ketyre bizneseve.­ Blerja e shitjeve te ardhshme nga kompani te ndryshme eshte nje tjeter menyreper te perfituar dhe spekulluar ne treg prej kompanise. P.sh. Microsoft ka bere njeinvestim prej $250 milion tek WebMD per nje sasi prej 11 perqind aksionesh dhenderkohe WebMD ben nje reklame prej $100 milion per MSN network. Ne te njejtenkohe, Microsoft ben marreveshje qe te financoje po te njejten shume per keshillamjekesore per njerez qe perdorin WebMD. Natyrisht, e gjithe kjo skeme funksionimiprezantohet per publikun vetem nepermjet nje marreveshje ku ne fakt qarkullojnevetem ceqe bankare dhe jo shumat reale te shkruara ne to. Ne fakt reklama e berembi to eshte biznesi me i madh. Njerezit i shpenzojne dollaret e tyre duke blerekeshillat ndersa Microsoft blen aksione ne Madison Avenue.Nderkohe, menyra e manipulimit me shpenzimet e bera per kosto blerje e perdorimeshsoftwaresh dhe riqarkullimi i tyre bazuar thjesht ne forma marketimi te rinovuara kabere qe shpenzimet dhe pagesat qe behen per to te mos jete real.­ Pastrimi i dollareve “te mbetur neper xhepa” ka qene dhe eshte nje ndermetodat me te mira per te vazhduar perfitime, sidomos ne hapjen e bizneseve ne formemultinacionalesh apo te nderthurura me organizma te tjere jashte SHBA. Shumat eparave qe jepen nga institucione te ndryshme ne skema ndihme dhe dhurimi janepikerisht shitje e produkteve te kompanive te tilla. Ndersa vendet ku u jepet asistencedhe ndihme me kushte lehtesuese marrin pikerisht produktet, njerezve te ketyrevendeve ju thuhet prej qeverive te tyre qe jane nderkohe dhe kontraktoret per ketomultinacionale, se borxhet e marra i sherbejne zhvillmit afatshkurter dhe interesatbashke me principalet te kerkuara prej institucioneve huadhenese financiare boteroredo te shlyhen per periudha afatgjata. Fakt eshte se kjo teknologji duhet te futur nepershtatje me kushtet reale te cdo vendi dhe nga ana tjeter perfitimi me i madh percdo vend eshte krijimi i aseteve te qendrueshme te tilla qe do tu mbeten per tiperdorur brezat e ardhshem. Kjo eshte nje ndihme e madhe per njerezit ne vend tendihmes se ofruar me asistenca qe ne shume raste jane jo te pershtatshme.­ Përdorja e fondeve të pensioneve në investime aksionesh eshte nje tjeter efektpiramidal. Ajo qe nuk kuptojne dot punonjesit e multinacionales IBM eshte pikerishtfakti qe perfitimet nga fondet e pensioneve jane rrjedhoje e manipulimeve te beraprej Microsoft. Kjo kompani po i perfshin keto fonde ne skemat e veta piramidale

110

duke bere nje mbivleresim te rezultatit te saj, apo thene me qarte duke terhequr njeperqindje te madhe te investimeve ne S&P 500 dhe duke e veshtiresuar konkurencenper kompani te tilla si IBM. Shume nga investimet e reja te Microsoft vijne duke imarre hua nga fondet e pensioneve duke u lidhur me skema te fuqishme tembledhjes se ketyre fondeve si: Fidelity, State Street, Barclays and Janus.­ Përdorja e gogolit te inflacionit dhe llogaritareve si armiq ne pergjithesi peraksionet e njerezve mbetet nje forme tjeter qe perdoret here pas here prejkompanise per te luajtur me fitimet reale te aksionereve. Shumica e inflacionit eshtene SHBA ne fushen e sherbimeve dhe sendet e luksit. Nderkohe monopolet jane negjendje me skemen e organizimit te tyre te ruajne cmimet ne nivelet aktuale. Poratyre nuk u lejohet te luajne me termin e inflacionit duke krijuar iluzione per të teknjerezit ‐ aksionere. Nderkohe, manipulimet qe mund te vijne ne opinionin e njerezveprej perdorjes se ketyre iluzioneve ne librat e llogarise prej llogaritareve eshte nje rriskqe mbetet i pranishem. Ky ndoshta eshte rrisku me i madh dhe eshte ai qe shkaktoiDepresionin e Madh. Ne fakt Roosevelt donte qe profesionin e llogaritarit ta bentekombetar, ne kuptimin e punesimit per llogari te qeverise te gjithe auditoreve nisurnga mungesa e besimit qe ai e humbi qe prej kesaj krize te madhe.SHQIPËRIA BALLKANIKE EUROPIANEKa kaluar më shumë se një dekadë e gjysem që nga rënia e Murit të Berlinit... Ka kaluargoxha kohe tashme nga fillimi i transformimeve në jetën ekonomiko‐politike të ish‐vendeve socialiste. Pasi “meteori” kapitalist ra ne zonen ish‐socialiste te botes ambjentipolitiko‐ekonomik papritur pati nevoje per nje sistem te ri, qe ti pershtatej ketijndryshimi.Krijimi i shteteve të rinj shkatërroi hartën e vjetër politike europiane dhe në vend tesaj u krijua nje harte e re ekonomike dhe politike. Shtetet e rinj, te cilet linden tedobet nga ky ndryshim ishin burimi i vazhdueshem i shqetesimeve ekonomike ësociale per vitet qe kaluam, por ndoshta dhe shume vite te tjere qe do te vijne.Ne vecanti shtetet e Ballkanit kane trasheguar semundjet e prapambetjeve social‐ekonomike te regjimeve nga vijne. Varferia eshte “semundja” me epidemike qe atokane dhe jo vetem nuk eshte sheruar dot nga “vaksinat” e ndihmave te vendeve tezhvilluara, por ne disa vende “u semurën” akoma me keq. Hapja e ketyre vendevendaj botes i molepsi ato me “semundje” infektive te rrezikshme per sistemin e dobet tetyre, te tilla si: korrupsioni masiv, inefiçenca administrative, krimi i organizuar dhe njemoral social i çoroditur. Ato përballen me sfiden per ndryshime thelbesore tepolitikave te ruajtjes se sovranitetit kombetar, te reformimit te jetes politike dheekonomike, por me themele te hedhura ne ekonomine e kaluar.Duke mos patur sigurine e nje baze te forte ekonomike ato nuk jane ne gjendje tupergjigjen shume tendencave komplekse te globalizmit dhe ndikimeve qe vijne prejgjeopolitikes, se vendeve te zhvilluara dhe me interesa afatgjata ne rajonin eBallkanit.

111

Politikat e shteteve te dobta te Ballkanit jane shpesh vazhdimesi e debatevehistorike, por te dala jashte kohe. Ato rikthehen tashme pas çngurtesimit te tyre pas5 dekadash egzistence ne forme te fshehur duke e dobesuar imunitetin ballkanik.Kjo “lengate” e sterzgjatur e shteteve ballkanike vjen si pasoje e:- luftrave civile dhe dhunes brenda vendit;- destabilitetit te zgjatur social, ekonomik e politik- ngjalljeve te debateve te etnicitetit;- integritetit moral te dobet te politikaneve te rinj.Shume shtete kane nisur rindertimet e institucioneve dhe ekonomive te vendeve tetyre, sipas orientimeve te reja globaliste. Por disa prej tyre nuk ka qene te zote terindertojne institucione efektive dhe te afta per te paraprire problemet politike esociale, qe historia ka sjelle ne skene. Ato kane qene te mire vetem per te krijuarprobleme e turbullira sociale, nderkohe qe ekonomia ka ecur ne rruge kaotike.Shtetet ballkanike, megjithese menduan se e hodhen tej autoritarizmin dhe nderhyrjene 1‐shit politik, ende prapa pluralizmit politik kane te fshehur dobesite epushtetit te ripersonalizuar ne individet e rinj lidere te post‐socializmit. Cdo poziteqe eshte ne pushtet ndjek me cfaredo menyre kundershtaret politike, si ben gjahtarime prene, duke riskuar ne kete menyre ne radikalizimin e forcave shoqerore qe janene vend.Nje politike e tille perpiqet te molepse me semundjen e saj te joshjes dhe korruptimitte moralit kolektiv dhe individual cdokend qe nuk e ka molepsur dot ndryshe. Kyperqendrim i gjithe pushteteve dhe monopoleve oligarkike krijon premisa per teprovokuar ndryshime te ketyre ekuilibreve te vendosura mbi baza jo te drejta.Shtetet e dobta po grumbullojne nje bllok problemesh per te ardhmen. Duke qene seato jane bere strehe e qete per trafikantet dhe terroristet; duke qene se nuk kanemundesi per te rindertuar sigurine e tyre kombetare; duke qene pre e spiunazheve teshteteve te tjera ato jane kthyer ne nje ambjent te papershtatshem per konkurencenpolitiko‐ekonomike te rajonit. Nderkohe, Ballkani qendror e jugor vazhdon te mbetetprej vitesh nje ambjent i vrazhde, gri dhe jomikprites i perzier neper luftra dheacarime nderetnike.

...për një Shqipëri ballkanike europiane me zhvillim ekonomik të garantuar.Ne Shqiperi egziston realisht nje bote bipolare politike, madje dhe financiare. Ajo eshteme prezente ne zonat ku secila force politike eshte ne krye te pushtetit lokal. Keto zonakane gjithe karakteristikat e nje bipolarizimi. Mungon nje qender e trete pushteti apodisa qendra te tjera. Ne keto zona te bipolarizimit mungojne kushtet baze perstabilitet dhe zhvillim: ato perbehen nga pushtete lokale pergjithesisht te dobta dhepolitikane lokale militante dhe te paafte per organizim dhe rindertim te zhvillimitekonomik zonal. Gjithashtu, ne to mungon zbatueshmeria standarte e ligjit dherregullave njesoj dhe per te gjithe. Ndikimi politik i jep ngjyrim gjithe jetes socialedhe ekonomike te zones. Megjithe perpjekjet me hope per nje rikompozim te

112

ndryshem te tablose ekonomiko‐politike, ajo ka mbetur e ngurte, duke dhene njeimazh te zymte dhe pa perspektive konkrete e vizionare zhvillimi.Eshte e lehte dhe per me te panjohurin me jeten e vendit per keto 15 vite. Ato i gjente renia e fuqise punetore dhe hyrja e paket e kapitaleve ne vend ne raport me ketatregues qofte dhe me shtetin fqinj ish‐socialist.Ekonomikisht, zhvillimi i Shqiperise pas momenteve te Krizes se Madhe te vitit ’97,ka fituar nje ritem ecje konstant. Drejtuesit e kohes se sotme kane dhene mesazhin eqarte te shkeputjes prej eres se para viteve ’97 duke propaganduar eren e reformavedemokratike dhe ne interes te zhvillimit ekonomik kombetar me moton: per njeShqiperi te ardhme me zhvillim ekonomik te garantuar. Por, duhet pranuar se persa iperket te ardhurave per fryme, ne radhitemi ende ne nivelet e vendeve qekonsiderohen, si te pazhvilluara. Megjithese, shteti ka patur monopolin e mobilizimitte fuqise se lire punonjese per pune ky burim pergjithesisht nuk eshte perdorur. Pordhe grupi i kerkesave sociale te popullsise per shperndarje burimesh qeveritare(pensione, arsim, shendetesi) eshte tretur neper vite si kripa ne uje.Politikisht, shteti e ka dhene kontributin e tij ne jeten shoqerore dhe politike nepermjetdisa nderhyrjeve fragmentare per te ekuilibruar jeten politike te aktoreve historike.Duke qene se deri ne vitet ‘97 ndodhen largime te personelit profesional dheburokratik nga institucionet, me ndryshimin e lidershipit politik u kalua per disa viteme rehabilitim te institucioneve per ti sjelle ne nivelin e pranueshem per te qene nefunksion pune. Nderkohe vitet me pas qe pasuan nuk u shoqeruan me sherbimin eduhur dhe mbeshtetjen politike per venien ne eficencen e nevojshme te tyre. Afersisht,pas gjithe ketyre viteve te reformave institucionale problemet qe ato kane patur nukkane ndryshuar, por vetem jane konvertuar apo zhvendosur ne periudha dukembartur mbi vete dhe problemet e reja qe lind koha. Atehere, c’fare eshte ndertuarne keto vite mbi vlerat institucionale te trasheguara nga e kaluara?Vizioni për të ardhmen?Lufta ndaj fenomeneve difektoze te vjetra duke mos anashkaluar ato te reja do tesherbeje per forcimin e rolit dhe imazhit te shtetit ne syte e shoqerise. Trafikantet,krimi i organizuar, korrupsioni ne gjithe nivelet dhe rrisku per te ardhura te munguaranga mentaliteti per te bere evazion jane prej vitesh elemente mjaft te rrezikshem qepo pengojne rritjen e vlerave institucionale te shtetit demokratik. Keto rreziqebashkohen dhe me plage sociale te hershme te shoqerise shqiptare si: gjakmarrja,mungesa e kultures demokratike dhe tendenca per t’ju shmangur detryimeveshoqerore.Lufta ndaj secilit fenomen, koordinimi i veprimeve prej segmenteve qeveritare, sidhe ndihma e gjithe pjeses intelektuale te vendit, qe eshte detyre patriotike do teishte fronti per cdonjerin nga ne per te nxitur ecjen drejt zhvillimit te konsoliduarekonomik te vendit me vizionet pan europiane.

113

Ne kundershtim te botes bipolare, rritja e ndikimit te gjithsecilit ne vendimet me terendesishme te jetes se vendit duke vepruar me voten dhe fjalen e tij, njesoj si tevendoste e te interesohej per fatin e njerezve te tij te afert do te thote nje hap me tej neformimin e nje bote pa pole “akullnajore” te perjetshem. Keto pole do te kishin me pakndikim ne klimen politiko‐ekonomike te vendit tone, si dhe ne vendet e tjera teBalkanit. Ambjenti pas kesaj do te behet me pak i zymte. Nderkohe, ridimensionimi ikerkesave tona ndaj Perendimit per te luajtur nje rol konstruktiv per te ardhmen duhetbere me te drejten qe na jep te qenit europiane te hershem. Bota europianeperendimore ende vazhdon, here ne menyre te ndergjegjshme e here tepandergjegjshme te ndihmoje mbajtjen e bipolarizimit te jetes se vendeve teBallkanit.MAFIA, KRIMI I ORGANIZUAR DHE PASOJAT EKONOMIKE PREJ TYREÇdo element apo grup elementesh që kercenon Shtetin duhet trajtuar si armik iShtetit. Kuptimi klasik i mafies, e organizuar mbi baza familjesh, me grupe të voglaështë rinovuar në ditet tona. Mafia e dikurshme apo organizatat kriminale si cdogrupim politiko‐ekonomik u detyruan te pershtaten me kohen e re. Megjithate parimii funksionimit eshte i pandryshuar: tentakulat e perhapura te këtij “oktapodi” gjigandperpiqen te fshihen duke aktivizuar pikerisht “tentakulat‐filiale” per kete qellim.Këto filiale të administruara, drejtperdrejt apo nepermjet personave te pajtuar ne punenga kokat mafioze kane krijuar dhe sistemin e tyre pushtetit.Synimi kryesor i ketyre pushteteve kriminale eshte lufta ndaj Shtetit duke tentuar necenimin e legjitimitetit ekskluziv te tij, që ja ka dhene vota popullore për të mbrojturrendin dhe sigurine, per te taksuar dhe sherbyer me taksat e mbledhura per ketavotues, si dhe per te zbatuar ligjet e vendosura nga perfaqesuesit e popullit. Lufta qëmafiozet i bejne funksioneve të shtetit eshte e pashmangshme, pasi ata nukbashkejetojne dot me nje Shtet qe funksionon mbi parimet qe thame. Sidoqofte,klanet mafioze te bashkuara ne nje qellim duke perdorur krimin e organizuar dheelemente te inkriminuar te shtetit ka dhene efektet e veta ne keto vitet e fundit nëtronditjen e sigurise së vendit dhe pengimin e progresit te vendit. Per arritjen esynimeve, mafiozet e sotem perdorin cdo mjet dhe menyre si: korruptimin epolitikaneve, administratoreve publike, punonjesve të policise dhe sistemit gjyqesorpër të mbyllur “syte” per biznese të tyre mafioz‐kriminal.Nje objektiv tjeter i ketyre grupeve eshte perdorimi i fitimeve te paligjshme per tashfrytezuar administraten publike qendrore dhe lokale, që t’i lejoje të perdorinburimet kombetare. Procesi i infiltrimit të tyre në pasurite kombetare ndikon në“semurjen” e Shtetit duke i dobesuar “sistemin imunitar” te mbrojtjes se vetvetes,pasi tashme i janë hequr mjetet për tu fuqizuar dhe forcuar. Mafia (per disa elementeqe perfshihen bashke me elementet e krimit te organizuar) aktualisht nuk jane mënjë organizim që vetem po ndikojne ne prishjen e rendit publik. Ato me krimin që embajne gjalle janë bere një problem politiko‐ekonomik duke shfrytezuar pergjigjen

114

ende te dobet që u ka dhene Shteti me dy “gjymtyret” e tij godites: policine dhe gjykatat.Pasojat politiko­ekonomike nga veprimtaria e krimit të organizuarKrimi i organizuar në vetvete është një fenomen, që bazat ekonomike të tij i ka tekekonomia informale, tek evazionistet fiskale, te kontrabanda, tek ata që kerkojne tepastrojne parate e fituara nepermjet trafikut të droges dhe qenieve njerezore nëbizneset e licensuara në mënyrë ligjore.Parate që krijohen nga krimi i organizuar perdoren here pas here per te krijuar lidhjeme elementet mafiozo‐kriminale, pasi dhe ky grup është në lufte të vazhdueshme meShtetin. Parate që burojne nga evazioni fiskal dhe prej atyre që punojne në treguninformal janë zona ku krimi i organizuar ndihet i qete dhe nuk shihet si një e keqe.Madje në momente të caktuara, kur Shteti ashperson luften ndaj ketyre fenomeneve,kriminelet e organizuar kunderpergjigjen me vendosje gjobash dhe goditje tëbiznesit të ligjshem. Vete krimi i organizuar hap biznese, që bazohen ne financimet mbimashtrimin dhe dhunen. Madje, ai ashtu si dhe cdo organizate tjeter antishtet infiltronnjerezit e tij ne administraten publike apo dhe inkriminon drejtperdrejt drejtues tekesaj administrate. Kështu, skemat piramidale (apo si quhen në gjuhen ekonomikeboterore Skemat Ponzi) ishin dhe janë biznes i krimit të organizuar me efekte neçorientimin e Shtetit në luften kundër tij dhe krijimin e situatave kaotike jashtekontrollit të Shtetit.Shteti dhe lufta e tijShteti shqiptar ish‐socialist ishte mjaft i ashper ndaj ketyre fenomeneve (pasoje epolitikes izolacioniste) duke e lënë këtë fenomen pa terren veprimi apo infiltrimi.Klasat drejtuese që linden ne periudhen e demokracise se brishte, të pamesuara apodhe moskokecarese ndaj eksperiences se luftes ndaj krimit të organizuar, menduanse Shteti kishte shumë te ngutshme garantimin e të drejtave të njeriut, dukemosvleresuar rrezikun e krijimit të krimit të organizuar vendas në bashkepunim memafian dhe terrorizmin e jashtem, qe ne fund te fundit lufton pikerisht vleratdemokratike. Me akuzat ndaj Shtetit qe krijuan apo perfaqesonin sipas rotacionitpolitik, klasat drejtuese e treguan veten si të papergjegjshme, primitive dhe të paaftaperballe armikut të tyre.Gjykimet e bujshme apo maksigjykimet e bizneseve kriminale nuk kanë arritur tiprishin dot rrjetin e mafies dhe krimit te organizuar, që veprojne në vend.Perkundrazi, sa here që Shteti ka ndermarre iniciativa në lufte kundër saj ajo ështëkunderpergjigjur në mënyrë të pameshirshme me veprime terroriste duke goditurstabilitetin politiko‐ekonomik të vendit tonë por dhe të vendeve fqinje.Megjithate, Shteti me iniciativat që po ndermerr po tregon se është akoma i gjalle dhenë gjendje të luaje rolin e tij thelbesor si mbrojtes i shoqerise në një demokraci. Luftae deritanishme ndaj krimit të organizuar, do të behej e frytshme nëse perpjekjet dhesakrificat e jetes se perditshme të shumë punonjesve të Shtetit të vleresoheshin si njëpotencial për të ardhmen. Ndersa hierarkia e orgnizatave antishtet ecen sipas meritavekriminale, administrata duhet qe ne menyre te padiskutueshme te mbaje te

115

lidhur pas vetes elementin qe eshte i evidentuar si luftetar i “homologut” te tij kriminalne sektorin perkates. Pra, krimi i organizuar do të shkaterrohet, nëse klasat drejtuesetë politikes shqiptare do të marrin pergjegjesine politike, si të veprimeve dhe tëmosveprimeve të tyre. Kështu ata permbushin detyren e tyre, te pakten si njerëz me tënjejtat detyra si cdo shtetas per Shtetin e vet.5S­TË E PUNËS DHE JETËS SË JAPONEZËVE

Shpesh mahnitemi me faktin se sa e qendrueshme është filozofia e punes dhe jetesJaponeze. Ajo na jep filozofine globale aq qarte ashtu si e ka në metodologjine e saj. Njënga keto metodologji është 5S, 5 hapat, 5 rregullat baze të miremenaxhimit dhedisiplines. Quhet keshtu pasi të pese parimet e saj nisin me S në japonisht dheshkruhen:Seiri Seiso Seiton Seiketsu ShitsukeTë perkthyera, ato jane:

Sistemimi­ luaji nga vendi i punes gjithe ato që nuk të duhen për prodhimin e radhesVendosja e rregullit‐ vendosi me rregull gjithe gjerat e tua, keshtu mund t’i gjeshkollaj. Ato që perdoren shpesh vendosen prane vendit të punes.Funksionaliteti‐ kij mendjen që çdo gje të jete e paster, funksionale dhe e gatshme përt’u perdorurStandartizimi‐ menyra që ju perdorni për të mbajtur fort tre parimet e sipermeQëndrueshmeria‐ t’ju behet zakon për zbatimin e procedurave të veprimit korrekt.Po c’fare na duhet ne shqiptareve metoda e 5S, kur dihet distanca gjeografike dheekonomike e Shqiperise nga Japonia? Si mund të influencoje ajo kulturimin e ambjentittë punes “duke e bërë metoden e 5S një zakon”? Kushdo që nis një pervoje të re, i kaketo mendime.Filozofia e 5S fokusohet mbi organizimin e vendit të punes ne menyre efektive dhezbatimin e procedurave të standartizuara. 5S thjeshteson ambjentin e punes tone,zvogelon shperdorimet dhe aktivitetet pa‐vlere, duke permiresuar nderkoheefektivitetin dhe sigurine. Teoria e prodhimtarise së 5S, mund të futet në shtepi,shkolla, zyra, fabrika, spitale, vende pune etj. Nuk ka kufizime, se ku dhe kur mund tëzbatohet. Ajo mund të nise me canten tuaj, kuleten ose sirtarin pa shume mundime.Propozimet dhe sugjerimet konstruktive do të plotesohen me venien në jete teparimeve te saj, gje që do të permiresoje standartet e varura nga faktoret e punes dhejetes tuaj.Ne shikojme gjithe ato ndodhi gjate dites, por në të vertete ne “shikojme” ose“njohim” vetem ato gjera, që ne i kemi pare me perpara (perjetuar), ose c’fare fitojme

116

duke germuar te vetja jone (mendja). Më të shumten e kohes punetori e ben punen etij pa e patur mendjen realisht aty. Sado efektiv që të jete ai, 50% apo 70%, kjopasqyrohet në gjithe prodhimet e tij, pa asnje deshire të ndergjegjshme për t’upermiresuar. Edhe në Shqiperi, kur një punetor vjen në pune, ideja e tij është tëmbaroje detyren e asaj dite. Kjo detyre nuk e le të shikoje me tej se kaq, si tek ndotjet,harxhimet ose crregullimet perreth tij, por qellimi i vetem i tij është të mbaroje atedetyre që i kane caktuar. Por, pas asaj që shikon tek kompani te suksesshme siToyota Company, Honda, Mitsubishi dhe në vende të tjera pune, kur metoda e 5S‐vengulet thelle në mendje, punetori arrin vertet te shikoje parregullsite e jashtme,nepermjet lenteve të 5S vendosur në syte e mendjes së tij.Një eksperience e kendshme për tu perhapur ne bizneset shqiptare është puna ekenaqshme në grup. Në një ekip të rregullt, 1+1=2, por në ekipin me të mire 1+1=3.Gjithsesi, në biznes ashtu si në sport, është e mundur që 1+1=1 ose me pak se 1, neselojtaret jane duke u perpjekur të pengojne dhe t’i vene shkopinj nen rrota njeri‐tjetrit. Kjo është pse shume firma japoneze, po punojne fort të promovojne cilesine epjesmarrjes në aktivitete që perfshin cdokend në një pune në ekip. Por ne Shqiperinee sotme kjo nuk është një gje e lehte për tu bërë.Stili japonez i menaxhimit te biznesitNjë tjeter ceshtje interesante per t’u shprehur dhe ndare me ju, eshte stili japonez imenaxhimit të biznesit nepermjet kontrollit ne cdo hap te cilesise dhe menaxhimit tesaj në shume industri. Ka një element njerezor të perzier në keto mjete, c’fare i benato të suksesshme. Kur zbatohen në një vend me kushte të keqija makroekonomikemund të jene ndoshta dhe një deshtim. Duhet të kuptohet se, elementi njerezor luanrolin kryesor në suksesin e zbatimit të ketyre praktikave. Njerezit kane energji tëpashtershme (fuqia e mendjes), por jane në gjendje të transformojne vetem një pjesetë vogel të tyre në energji kinetike (veprimet). Kjo shpjegohet me aftesinetransformuese të vogel, e cila varet nga ndergjegja e tyre (besimi) potecialet e tyre dheefektiviteti i aftesive të të menduarit, të cilat jane të zhvilluara, bazuar nëarsimimin e pervojen e tyre. Aftesia transformuese mund të perkufizohet si një aftesipër të kthyer mendimet në të ardhura. Produktiviteti i një punonjesi apo menaxherivaret në deshiren e tij ashtu si dhe në aftesite transformuese.Edhe pse gjithe punonjesit e kompanise jane të inspiruar në të njejten shkalle,persosmeria do të varet nga aftesia transformuese e secilit. Mjetet e menaxhimitcilesor japonez në dallim nga pervoja e deritanishme, ashtu si 5S dhe Kaizenfunksionojne bazuar mbi parime, të cilet do të permiresojne aftesine transformuesete çdo individi, që i praktikon.PETRODOLLAR APO PETROEURO?!Dua te bisedoj me ju, nepermjet dritares se kohes mbi ate cfare po ndodh lidhur mekrizen e naftes dhe maredheniet midis Euros dhe Dollarit. Me e mira per ti kuptuar

117

ceshtjet e tipit monetare eshte analizimi i tyre disa here dhe nga kendveshtrime tendryshme vezhgimi. Une sipas kendit nga ku e shikoj kete ceshtje po e nis keshtu:Mendoni sikur te ishit te mbytur ne borxhe, e megjithate cdo dite leshoni ceqe bankareper para qe nuk i keni duke shpenzuar per nje vile te bukur e luksoze, makinedhe jaht te modes se fundit, nje udhetim turistik ne Sardenje. Ne fakt ceqet tuaja nukdo te vlenin asnje lek, por vazhdojne t’u lejojne te bleni gjera te reja pasi keto ceqe nukarrijne asnjehere ne banke!!Ju keni marreveshje me pronarin e nje malli qe e duan te gjithe, p.sh. nafte dhe aieshte i detyruar te pranoje vetem ceqet tuaj si pagese. Kjo do te thote qe disa pronaremallrash e sherbimesh duhet t’i pranojne ceqet tuaj qe edhe ata vete te kene mundesit’i perdorin per te blere mallra e sherbime te tjera. Leshoni nje cek per te blere nje autodhe pronari i dyqanit kemben cekun tuaj me nafte. Shitesi i naftes e perdor kete cekper te blere mallra ushqimore. Shitesi i mallrave ushqimore e perdor per te blere pijee keshtu vazhdon qarkullimi i tij, pa u ndalur dhe pa u kthyer asnjehere ne banke.Keni nje borxh ne librat e llogarise, por derisa ceku nuk arrin ne banke nuk duhet tepaguani. Ky eshte pozicioni qe SHBA kane jetuar per 30 vite. Kane pranuar kerkesa ngate gjithe, derisa borxhi eshte rritur dhe u eshte dashur te emetojne me shume dollare(njekohesisht me shume ceqe ne qarkullim) per te vazhduar te mbajne bizneset nekembe. Kjo nuk ka pse t’ju habite nisur nga fakti qe SHBA jane fuqia e madheekonomike.Nje dite shitesi i naftes mund te pranoje dhe ceqe nga te tjere pervec teje. Te tjeretmendojne se mund te jete nje ide e mire. Nese kjo ide gjen terren atehere ceqet ekane humbur magjine e meparshme, pasi tani u duhet te kalojne nga sportelet ebankes. Por ne banke nuk keni para gjendje sa per te mbuluar gjithe vlerat e ceqevedhe keshtu laku i borxheve shterngohet fort perreth qafes se borxhliut. Dollaret eemetuar dhe ceqet e leshuar do te fillojne te cohen ne sportele per t’u zbardhur, dukeu humbur vleren qe ata kishin me pare.Situata reale ekonomike e SHBA “noton” ne ujera te thella. Jane vendi me debitor netoke. Duhet te paguajne gati 12,000 US.Dollare per secilin nga 280 milione banoret evet. Kjo situate ekonomike eshte me e keqe nga situatat katastrofale te Argjentines apondonje vendi aziatik si Indonezia dhe krizat e tyre te thella.Atehere, me euro apo me dollar...?Ne kete pike nuk duhet shume vizion per te kuptuar se nafta e kuotuar ne burse neEuro eshte shume me e rrezikshme per SHBA se gjithe armet e shkaterrimit ne maseapo armet e tjera kimike, qe do te perdoreshin per terrorizem kunder tyre nga Sadami,sic eshte thene ne media.Perpara pushtimit, Iraku kishte filluar te shiste nafte ne Euro qe nga Nentori i vitit2000. Ne ate kohe 1 Euro ishte baraz me 83 cent dhe kjo u quajt nje akt i pazakonte

118

provokimi politik, por ne te vertete ishte nje veprim i zgjuar financiar. Ne vitin 2001,Euro fitoi ne kuotim rreth 25% mbi dollarin.Pushtimi i Irakut po e kthen kete vend dhe ekonomine e karburanteve ne perdorues tedollarit. Qeveria irakene e ngritur dhe mbeshtetur prej amerikaneve po u lejon SHBA‐se te infiltrohen ne prodhimet e OPEC‐ut dhe ne cmimet e vendosura prej tij. PerderisaIraku mban per nga rezervat e naftes vendin e dyte ne bote dhe eshte ne gjendje qeme investime te mevonshme te prodhoje 7 milione fuci ne dite, atehere Iraku eshte emira e patundshme me e cmuar e kohes. SHBA mund te rritin prodhimin e naftesne Irak mbi nivelin qe vene kuotat e OPEC‐ut duke ulur dhe cmimin e saj ne nivelboteror. Ato mund ta kuotojne kete nafte ne dollare dhe te garantojne vleren enaftdollarit per shume vite duke anashkaluar problemin me Euron.Irani gjithashtu ka dhene shenja se do ta pershtase Euron ne valuten e mundshmeper kontratat e naftes. Edhe Venezuela, nje prodhues i rendesishem i naftes, kandermend te adoptoje masa per te kaluar kuotimin ne Euro. Kjo tendence kamundesi te perhapet dhe ne vendet e OPEC‐ut. I vetmi kercenim per dollarin do tembetej nese vendet e OPEC‐ut, te gjitha bashke do ta kuotonin naften e tyre ne Euro.Me zgjerimin e bashkimit Europian dhe me 10 vende te reja konsumi u rrit me rreth33% me shume se SHBA.Nisur nga kjo, per te vendosur raporte bashkepunimi reciprok me vendet e OPEC‐ut,europianet mund te rritin presionet gjithnje e me shume mbi to per te kryertransaksionet ne Euro. Zona europiane do te jete konsumatori kryesor dhe me njemonedhe me te qendrueshme ne treg per vendet e OPEC‐ut. Dhe kjo per keto vendemund te jete terheqese.Por, kontrolli i SHBA‐se mbi naften irakene do ta zbehte cdo vendim te vendeve tendryshme nga sa thame me lart, pasi nuk do te kishin influence te mjaftueshme per tendikuar mbi pjesen tjeter te botes. Nese, do te humbte kontrolli mbi vendetnafteprodhuese me te medha si sauditet dhe irakenet, atehere per dollarin do te kishteprobleme deri ne renien e tij. Vendet konsumuese te naftes do tezevendesonin gradualisht dollaret qe kane neper banka me euro. Por, dhe nesevendet e OPEC‐ut vendosin te kuotojne naften ne euro, humbja per dollarinmendohet te arrije deri ne 40% per nje vit.Ne driten e ketyre fakteve, ideja me e pare per europianet qe u vjen ne mend eshte seishte nafta ajo qe shtyu Bush dhe Cheney te nisen per ne Irak. A eshte e gabuar kjo,kur familja Bush eshte nje familje trashegimtare e dinastise se naftes dhe Cheney, eka arritur pasurine personale qe zoteron pikerisht nga nafta?! A mos jane po ata qeduan te vazhdojne luften ne gjirin persik dhe ne vendin qe quhet Iran…Allahu apo Zoti na ndihmofte

119

NAFTA: DHE SA KOHË NA MBETET?Ne bote, te gjithe e dime se rezervat me te medha te naftes gjenden ne zonen eLindjes se Mesme. Por, nderkohe po te nisemi nga faktet dhe vende te tjera te botesnuk jane mbrapa. Ne tabelen më poshtë paraqiten me te detajuara vendet me rezervatme te medha, prodhuesit me te medhenj si dhe kompanite me te medha nisur ngarezervat qe posedojne si dhe prodhimi qe nxjerrin ne treg.Rezervat e naftës, prodhimi dhe konsumi në botë sotRezervat(në milionë fuçi) Prodhimi(në milionë fuçi/ditë) Konsumi(në milionë fuçi/ditë)

Arabia Saudite: 261,750Kanadaja*: 180,000Iraku: 112,500Emiratet Bashkuara Arabe (EBA): 97,800Kuvajti: 96,500Irani: 89,700Venezuela: 77,685Rusia: 48,573Libia: 29,500Meksika: 26,941Nigeria: 24,000Kina: 24,000SH. B. A: 22,045Katari: 15,207Norvegjia: 9,947Algjeria: 9,200Brazili: 8,465Omani: 5,506Kazakistani: 5,417Angola: 5,412Indonezia: 5,000

Arabia Saudite: 8.528SH. B. A: 8.091Rusia: 7.014Irani: 3.775Meksika: 3.560Norvegjia: 3.408Kina: 3.297Venezuela: 3.137Kanadaja: 2.749E. B. A: 2.550Britania e Madhe:2.540Iraku: 2.377Nigeria: 2.223Kuvajti: 1.838Brazili: 1.589Algjeria: 1.486Libia: 1.427Indonezia: 1.384Omani: .964Argjentina: 825

SH. B. A: 19.993Japonia: 5.423Kina: 4.854Gjermania: 2.814Rusia: 2.531Korea e Jugut: 2.126Brazili: 2.123Kanadaja: 2.048Franca: 2.040India: 2.011Meksika: 1.932Italia: 1.881Britania e Madhe: 1.699Spanja: 1.465Arabia Saudite: 1.415Irani: 1.109Indonezia: 1.063Hollanda: .881Australia*: .879Taivani: .846BOTA: 1,032,132 BOTA: 75.226 BOTA: 75.988* zbulimet e 2003 dhe 2004 kane rritur ndjeshemrezervat e naftes si per Kanadanë, po ashtu dhe perAustralinë. Te dyja bashke mendohet te kene rezervanaftes me shume sesa Iraku apo ne nivele tekrahasueshme me Arabinë Saudite.

Nderkohe, e gjithe kjo sasi nafte perpunohet dhe prodhohet per tu hedhur ne treg.Pikerisht, per kete flet tabela, në të cilën prezantohen kompanitë qe bejne

120

perpunimin e kesaj nafte ne mbare boten. Ne anen tjeter, keto kompani kane krijuardhe zonat e tyre te rezervave te naftes.Kompanitë më të mëdha të naftës janë renditur më poshtë:Renditur sipas prodhimit(fuçi në ditë) Renditur sipas rezervave(milionë fuçi në ditë)1. Exxon Mobil (SH.B.A) 2,542 1. Lukoil (RUS) 17,3602. Royal Dutch Shell (B.M/HOLL.) 2,220 2. Yukos (RUS) 17,2813. Chevron Texaco (SH.B.A) 1,959 3. Gazprom (RUS) 14,9024. British Petroleum Amoco (B.M) 1,931 4. Exxon Mobil (SH.B.A) 12,3125. Yukos (RUS) 1,507 5. Royal Dutch Shell (B.M/HOLL.) 9,4696. Total Fina Elf (FRA) 1,454 6. Chevron Texaco (SH.B.A) 8,7107. Lukoil (RUS) 1,200 7. British Petroleum Amoco (B.M) 8,3768. ConocoPhillips (SH.B.A) 1,019 8. Tyumen (RUS) 7,3009. Surgutneftegas (RUS) 884 9. Total Fina Elf (FRA) 6,96110. ENI (ITA) 857 10. Surgutneftegas (RUS) 6,642Shtetet qe eksportojne me shume nafte ne bote i shikojme ne tabelen 3., ku mund teverehet se jane keto zona ku dhe stabiliteti politik apo makroekonomik,pergjithesisht eshte i paqendrueshem.Shtetet eksportuese më të mëdha të naftës(milionë fuçi në ditë)1. Arabia Saudite: 7.402. Rusia: 4.763. Norvegjia: 3.224. Irani: 2.745. Venezuela: 2.606. Emiratet e Bashkuara Arabe: 2.097. Nigeria: 2.008. Iraku: 2.009. Kuvajti: 1.8010. Meksika: 1.6511. Libia: 1.2412. Algjeria: 1.24Duke pare keto te dhena ( rezervat e naftes vleresohen ne 800 miliard fuci dhe konsumiboteror i naftes 27.4 miliard fuci ne vit) duket sikur botes kjo sasi i mjafton dhe per 27vite te tjere apo ndryshe mund te thuhet se ora ka filluar te punoje mbrapsht dukefilluar nga 10.000, qe mendohet se jane ditet e fundit. Kjo sasi perllogaritet per keteperiudhe nese konsumi nuk peson rritje. Nese konsumi rritet edhe me 1% me shume(2.74 miliard fuci) atehere shkurtohet te pakten me nga 1 vit fundi i rezervave. Ne faktajo qe duhet marre parasysh ne kete rast eshte statistika. Per keto 20 vitet e funditkonsumi mesatar ka qene 4.5 fuci per person ne vit.Shpresa ngelet e fundit

121

Sipas vleresimeve te gjeologeve, ata mendojne se ne bote jane ende te fshehura dhete pazbuluara ende edhe 3 trilion fuci apo tre here me shume rezerva nga sa ne dimeaktualisht sot. Shpresa tjeter eshte ulja e konsumit duke gjetur dhe burime te tjeraalternative energjie. Per kete po perpiqen gjithandej ne bote, por me shume jane teinteresuara dhe konsumatoret me te medhenj, vendet e G7, qe konsumojne 48% tekonsumit te pergjithshem boteror (shih grafikun).Konsumatorët më të mëdhenj

3%3%

3% 2% 3%

9% 35%

3%

8% 4% 4% 3% 20%

SHBA Te tjere SpanjaRusia Korea e Jugut KinaKanada Japonia ItaliIndia France Arabia SauditeAngli

ZILIA E EUROPËSPolitikanet e Europes Perendimore i ka ngacmuar vazhdimisht suksesi ekonomik dhemireqenia ne rritje e vendeve nordike (Finlanda, Suedia, Danimarka dhe Norvegjia).Ajo qe i ngacmon me shume dhe e rrit interesin e tyre per te mesuar se si fqinjetnordike europiane i mbajne te gjalla ekonomite e tyre, kur dihet se pjesa tjeter ekontinentit mezi arrijne te te kene nje zhvillim te vogel.Vendet nordike jane renditur midis 6 vendeve me konkururese ekonomike nga ForumiEkonomik Boteror dhe kane nje pikavarazh me te larte ne krahasim me cdo vend tjeterte botes ne lidhje me standartet e jeteses, edukimin dhe sherbimin shendetesor.Si arrijne ta mbajne kete ritem atehere?Kjo pyetje eshte shtruar nga gjithe vendet europiane dhe pergjigjet jane teshumllojshme. Ato nisin qe me reduktimin e barrierave tregtare dhe te punesimitdhe hapjen e Europes ne nje orientim me te gjere ne tregun boteror. Por nga anatjeter Europa has pengesa te medha mentaliteti, te cilat jane nje peshe me shume nevendimet qe merr BE.Ekonomistet thone se vendet nordike kane nje baze te fuqishme ekonomike pasikaluan nje periudhe rimekembje dhe rindertimi te ekonomise ne vitet ’80‐’90 dukekrijuar premisa per rritjen e konkurences se ekonomive te tyre ne europe dhe bote.Industrite joentabile u analizauan dhe ne rastet qe studimet i konsideronin sijofitimprurese “u shkeputen” nga ekonomia e vendit. Nderkohe, kerkimet dhestudimet u forcuan per gjetjen dhe zbatimin e teknologjive me te perparuara. Sektori

122

i sherbimeve publike u permiresua me futjen e mekanizmave te rinj dhe skemat eperfitimeve per pensionet dhe papunesine u rishqyrtuan per nje orientim mb i bazasa me personale te perfitimit nga individet. Sot, papunesia eshte me emenaxhueshme duke shfrytezuar me efektivisht te dhena dhe tregues ekonomikerajonale. Prodhimtaria eshte nje nga keto tregues qe sherben per matjen e rendimentitte punonjesve dhe per keto vende verhete te eci me shpejt se mesatarja e Europes.Zilia e europianeve per vendet nordike buron pasi ata nuk kane perfitime kaq bujareper te papunet, nje sherbim shendetesor dhe arsimor falas per femijet dhe njeekonomi dhe financa qe rriten e forcohen pervit.Sherbimet sociale, natyrisht qe kane nje kosto. Taksat ne vendet nordike prekin 50%te PBB‐se se vendit, kur ne vendet e tjera europiane ky tyregues eshte rreth 35% ePBB‐se. Por, ne vendet nordike gadishmeria e njerezve per te paguar kete nivel taksashlifdhet pikerisht me nivelin esherbimeve qe kane arritur te perfitojne. Tashme atjeeshte krijuar balanca aq shume e deshiruar per cdo qeveri. Modeli i qeverise dhesektorit te sherbimeve te nje vendi nordik eshte e kunderta e qeverive europiane meqeveri te vogla dhe sektore private te medhenj te sherbimeve.Modeli nordik perfaqeson me se miri pergjigjet per mirefunksionimin dhe reagiminndaj ndryshimeve qe bie koha. Por, politikat nuk jane ato qe bien suksesin, pasimodeli nordik eshte mbi te gjitha i mbeshtetur ne bashkepunimin midispunemarresve dhe punedhenesve.Natyrisht, ka skepticizem qe e lidhin bilancin pozitiv te ketyre vendeve dhe kohes semire qe po punon per keto vende. Kerkesa e vendeve te ndryshme per produkte ngavendet nordike eshte mjaft e fuqishme, sidomos per: naften nga Norvedgjia, celikunnga Suedia dhe fruta e leter nga Finlanda. Erfitime te tjera qe vijne nga kjo zone eEuropes jane teknologjia dhe paisje mjaft precize nga komani te tilla si: Nokia eFinlandes dhe Ericcson i Suedise.Marcus Storch, drejtuesi i fondacionit Nobel dhe ish – drejtuesi i kompaniseprodhimeve kimike suedeze AGA thote se kemi nje varg gjerash fatlume qekombinohen dhe bejne qe punet te ecin perpara, por kjo nuk mund te vazhdojepambarim. Sistemi tatimor ne Suedi, i cili u rishqyrtua ne vitin 1990 eshte nje barre emadhe per kompanite duke stimuluar nje largim te industrive jashte vendit. Fakte qee mbeshtesin kete ide jane kompani te tilla si: Ikea, Tetra Pak dhe Skype, te cilat tashmekane ikur si rezidente nga Suedia, vetem per arsye tatimore. Arsyetime te tillavlejne dhe per vendet e tjera nordike, te cilat kane nje sistem te ngarkuar fiskal dhe njerritje te spenzimeve per kualifikim dhe rritje te mireqenies se familjeve te punonjesve.Perpjekjet ne drejtim te lehtesimit te barres kane filluar. Pas ndryshimeve ne kodintatimor te vitit 1990, ne vitet qe kane ardhur po studiohet mundesia e lehtesimit tetatimit mbi te ardhurat, duke pare dhe mundesite e harmonizimit te shkallevetatimore me ato te pjeses tjeter te Europes.Ndryshimet, po studiohen ne segmentet me te prekshme te taksimit, ate tekontributeve sociale dhe tatimit mbi te ardhurat personale. Ne kete kuader dhe vetedrejtuesit e kompanive po perpiqen qe te mbledhin opinione sa me te shumta nefavor te ndryshimeve qe kerkohen.

123

Dan Rydberg, nje menaxher i nje fabrike po ecen pikerisht ne kete rruge. Cdo te enjte,stafi takohet per te vendosur se sa ore do te punojne per javen e ardhshme. Kur kanje problem furnizmi apo urdherash te dhena me vonese, ata punojne me pak se 40 orene jave. Ne rastet normale punonjesit punojne dhe jashte orarit ligjor duke mospretenduar per pagese te jashtezakonshme.Nisur nga ky shembull, kuptohet qarte se vendet nordike jane me te pregatitur per teperballuar ndryshimet qe vijne nga zhvillimet e kohes dhe kushteve specifike tesecilit. Pak nga pak, njerezit kane filluar te kuptojne se shteti do tu garantoje atyrenje siguri per jeten dhe nuk do te lihen ne meshiren e fatit. Punonjesit kane nje mundesime te gjere te pjesemarrjes ne vendimet per ekonomine dhe politikat sociale, pasiper shekuj me radhe vendimet me te rendesishme jane marre nga nivelet me teuleta te qeverisjes dhe ne kete menyre punonjesit jane ndier shume te perfshire neketo vendimarrje.Per vendet e tjera te Europes, kjo menyre e vendimarrjes dhe komunikimit midisqeverise dhe puinonjesve eshte nje tradite qe egziston pak ose fare.Eshte e veshtire qe kjo tradite te zevendesohet lehtesisht ne vendet europiane.KAPITULLI VI

SISTEMI I TATIMEVE DHE TAKSAVE NE SHQIPERINdryshimet politiko ‐ ekonomike dhe ato sociale qe ndodhen ne vendin tone ne fillimte viteve ‘90, krijuan nevojen e rishikimit total te politikave dhe praktikave tebuxhetit. Ne kete kuader, si pjese e rendesishme e buxhetit te shtetit, kerkohej njereformë e madhe ne praktikat legjislative dhe administrimin praktik te te ardhurave teketij buxheti, ku pjesen kryesore do ta zinin te ardhurat nga tatimet dhe taksat.Sistemi fiskal para viteve ‘90Para ndryshimeve te fillimit te viteve ‘90, shqiptaret ishin plotesisht te bindur se ataishin i vetmi vend ne bote pa tatime dhe taksa. Por kjo nuk ishte realisht kështu. Nepaguanim tatime dhe taksa te cilat kryesisht ishin të “fshehura” ne cmimet ekontrolluara te mallrave dhe sherbimeve qe furnizoheshin nga ndermarrjet shteterore.Çdokush mund ta mendoje sa e veshtire ishte riprezantimi pas nje periudhe 40 vjecarei nje sistemi te ri tatimor dhe krijimi i nje administrate tatimore eficiente. Por, tani pasrreth gjashtëmbëdhjetë vjetesh, mund te pohojme se kemi ndertuar nje legjislaciontatimor modern, te perafert me ate te vendeve te tjera te zhvilluara te rajonit dhe tehartuar me asistencen e organizmave nderkombetare prestigjioze te njohur nefushen e draftimit te ligjeve dhe te hartimit te politikave tatimore.Fillimet e reformes fiskale pas viteve ‘90Konturimi i legjislacionit fiskal dhe percaktimi i llojit, bazes se taksueshme dhetarifave tatimore i perkasin fundvitit 1991 dhe fillimivitit 1992. Nisur nga mungesa e

124

pervojes ne hartimin e legjislacionit fiskal, i cili do të aplikohej ne ekonomine esipermarrjes se lire, ligjet e hartuara ne kete periudhe pergjithesisht ishin te thjeshtedhe jo te kompletuar. Nje tendencë me e mire per hartimin e nje pakete te plotefiskale u duk ne fillimvitin 1993, duke dhene ne menyre me te qarte konturet e njelegjislacioni tatimor bashkekohor. Ne kete periudhe, krahas tatimeve te tilla si: tatimimbi qarkullimin, akcizat, tatimi mbi fitimin dhe mbi biznesin e vogel, filloiimplementimi i tatimit mbi te ardhurat personale, kryesisht tatimit mbi pagat.Periudha 1992 ‐ 1996, per vete nivelin e zhvillimit ekonomik te vendit, dhe nevojenper investime kryesisht nga investitore te huaj, u karakterizua nga tarifa pergjithesishtte nivelit mesatar dhe te ulet, si dhe nga incentiva dhe perjashtime fiskale me qellimstimulimin e ekonomisë në tërësi dhe veprimtarive prodhuese dhe eksportuese nëveçanti. Ketij qellimi i sherbyen masa te tilla si perjashtimi nga tatimi mbi fitimin per4 vitet e para te veprimtarive prodhuese, zbritje nga detyrimi mbi fitimin nëse fitimiriinvestohej ne Shqiperi nga ana e investitoreve te huaj, menjanimi i efektit kaskadene aplikimin e tatimit mbi qarkullimin, mostaksimi i nje sere te ardhurash personale sitë ardhurat nga interesat, nga dividentet etj.Krahas efekteve pozitive qe paten keto masa ne zhvillimin ekonomik te vendit,sigurimin e stabilitetit makroekonomik dhe fuqizimin e sipermarrjes se lire, nukmund te mos permendim edhe faktin se incentiva te tilla filluan te ktheheshingjithnje e me shume ne nje instrument te rrezikshëm per shmangie nga detyrimettatimore dhe evazion fiskal. Nga ana tjeter, nevojat per investime dhe shpenzime tetjera buxhetore e benin te domosdoshme mbledhjen e sa me shume te ardhuravetatimore ne buxhet, te ardhura qe nuk mund te siguroheshin duke ruajtur dhezgjeruar incentivat fiskale.Fillimi i modernizimit të sistemit tatimor shqiptarKthesa e rëndësishme në fillimin e modernizimit të legjislacionit dhe te sistemittatimor shqiptar kane filluar mbas vitit 1995 dhe ne vazhdim. Perpjekjet uperqendruan se pari ne hartimin e ligjit dhe pergatitjen e infrastruktures perimplementimin e Tatimit mbi Vleren e Shtuar, e cila si forma kryesore e tatimeveindirekte do te zevendesonte tatimin mbi qarkullimin. Hyrja ne fuqi e ketij ligji ne 6mujorin e dyte te vitit 1996 u shoqerua ne ate periudhe, por me teper gjate viteve nevazhdim me rritjen e te ardhurave tatimore indirekte nga TVSH‐ja krahasuar metatimin mbi qarkullimin, si dhe me permiresime te dukshme ne fushen e administrimitduke perfshire perpunimin e informatizuar te deklaratave dhe te vleresimevetatimore.Procesi i modernizimit te sistemit tatimor shqiptar i filluar me TVSH‐ne, duhej teshoqerohej edhe me modernizimin e llojeve te tjera te te ardhurave tatimore dhekryesisht te atyre direkte. Mbas vitit 1997, filloi nje pune e madhe per konturimin enje legjislacioni tatimor modern dhe bashkekohor. Puna filloi me miratimin e Ligjit“Per tatimin mbi biznesin e vogel” ne mars 1998. Qellimi i ndryshimeve ne menyrene taksimit te kesaj kategorie tatimpaguesish ishte thjeshtezimi i metejshem i

125

procedurave te llogaritjes, te kontrollit dhe pageses se tatimit mbi biznesin e vogel. Njemase e tille merrej me qellim lehtesimin e ketij biznesi te madh ne numur ngaprocedurat e renduara dhe burokratike te administrates shteterore, duke u dhenetatimpaguesve te vegjel nje frymemarrje me te madhe.Me pas u punua ne drejtim te modernizimit te llojeve te tjera te tatimeve direkte si teatyre mbi te ardhurat e individeve, ashtu edhe te fitimit të shoqërive tregtare. Ky synimu realizua me miratimin ne dhjetor 1998 te Ligjit “Per tatimin mbi te ardhurat”i cili integronte ne nje ligj te vetem te ardhurat e individit dhe ato te kompanive.Ky ligj permbante gjithashtu kushte dhe parime te panjohura me pare, por te aplikuaragjeresisht nga administratat tatimore te vendeve te zhvilluara. Mund te themi seimplementimi i ketij ligji, se bashku me Tatimin mbi Vleren e Shtuar, perbejne arritjetme te dukshme ne fushen e legjislacionit fiskal dhe te administrimit tatimor. Ketoligje, duke mos permbajtur shume perjashtime dhe incentiva kane mbyllurmundesite per shmangie tatimore, duke krijuar njekohesisht terrenin e pershtatshemper nje konkurence te ndershme midis bizneseveJo me pak te rendesishme jane ndryshimet e bera ne fushen e akcizave, duke hartuarnje ligj, i cili nepermjet nivelit te unifikuar te tarifave te parashikuara per prodhimine vendit dhe ate te importit, plotesoi nje nder kushtet kryesore te vendit tone perantaresim ne Organizaten Boterore te Tregtise.Procesi i modernizimit te legjislacionit tatimor shqiptar vazhdoi me miratimin nedhjetor 1999 te Ligjit “Per procedurat tatimore ne Republiken e Shqiperise”, i cili meklauzolat qe permban, ka sanksionuar ne menyre te qarte te drejtat dhe detyrat eadministrates tatimore dhe tatimpaguesve, duke pershkruar ne te njejten kohe tegjitha parimet baze te organizimit dhe funksionimit te hallkave qe perbejne sistemintatimor shqiptar.Rritja ekonomike, investimet dhe efekti qe jep sistemi i taksave mbi toRezultatet e arritura gjate viteve 1998‐2006 ne fushen e mbledhjes se te ardhuravetatimore, na japin te drejte ta konsiderojme pergjithesisht te plotesuar procesin emodernizimit te legjislacionit tatimor shqiptar. Per kete arsye, perpjekjet e Ministrisese Financave jane perqendruar me teper ne modernizimin e administrates tatimoredhe permiresimin e procedurave te deklarimit, mbledhjes, kontrollit dheadministrimit tatimor. Njekohesisht i eshte kushtuar rendesi punes per edukimin etatimpaguesve, rritjen e frymes se bashkepunimit me tatimpaguesit, duke ikonsideruar ata jo si kundershtare, por si partnere.Njekohesisht, duke patur parasysh impaktin e politikave fiskale, sidomos te tarifavembi investimet dhe zhvillimin, gjate këtij harku kohor u punua per hartimin e disandryshimeve ligjore me efekte mbi investimet e huaja dhe kryesisht te sferesprodhuese. Ketij qellimi i sherbyen hartimi i ndryshimeve dhe miratimi i paketavefiskale, të cilat permbanin për cdo vit ndryshime te rendesishme ne drejtim te nxitjes

126

se investimeve dhe lehtësimit të barrës fiskale. Nder ndryshimet me te rendesishmemund te permendim:- uljen e normes se tatimit mbi fitimin nga 30 ne 25 perqind, më tej në 23 dhenëfund në 20 përqind, pa harruar propozimin ë vitit 2007 për taksën e sheshtë prej 10përqind, për tre tatime kryesore;- zbatimin e sistemit te “pageses se shtyre” per importimin e makinerive dhepaisjeve për investime, qe e shprehur ne menyre te qarte do te thote perjashtim ityre nga TVSH‐ja ne import, ulja e afatit te rimbursimit te TVSH‐se per eksportuesitnga gjashte ne nje muaj;- ulja e tarifes doganore per importin e makinerive nga 5 ne 2 perqind;- ulja e tarifes mesatare doganore nga 18 ne 15 perqind;- ulja e akcizes per cigaret e kategorise se trete (qe ne fakt do te thote ulje e akcizesper cigaret qe kryesisht prodhohen ne vend);- ulja e denimeve administrative per rastet e shkeljeve nga 5 ne 1 fishin e shkeljesse kryer dhe nje sere ndryshimesh te tjera me pak te rendesishme te prezantuaranepermjet kesaj pakete.Me ndryshimet dhe uljen e tarifave tatimore te kryera ne fundin e vitit te kaluar,Shqiperia nuk mund te konsiderohet si vend me tarifa te larta dhe barre te madhefiskale mbi investimet, cka e bën mjaft të krahasueshëm dhe atraktive në raport me mevende te tjera te rajonit dhe te Europes.Duke krahasuar te dhenat e Shqiperise me ato te vendeve perafersisht te ngjashme terajonit si Bullgaria dhe Rumania, rezulton se tarifat tatimore si te tatimeve direkte,ashtu edhe te atyre indirekte ne vendin tone jane me te uleta.Nga ana tjeter, barra fiskale ne Shqiperi (raporti i te ardhurave nga taksat me GDP‐ne) eshte nder me te uletat. Ky tregues, per vendet e OECD‐se eshte mbi 38 perqind,nderkohe qe per vende te vecanta eshte: Polonia 41‐43 perqind, Hungaria 39‐41perqind, Cekia 40‐41 perqind. Ndersa ne vendin tone, ky tregues ka variuar nga 18,7perqind ne vitin 1993, 15,3 perqind ne vitin 1996 dhe rreth 23,2 perqind ne vitin2006.TATIMET DHE TAKSAT VENDORE: HISTORIK I SHKURTERNë kuadrin e reformës së ndërmarrë për përmirësimin e sistemit të qeverisjes vendorenë Shqipëri, Strategjia per Decentralizimin dhe Autonomi Lokale e nentorit1999, si dhe Ligji per Organizimin dhe Funksionimin e Pushtetit Vendor percaktuanelementet kryesore te sistemit te taksave dhe tarifave vendore ne te cilat u përfshinë:‐ Lista e taksave vendore‐ Autoriteti i qarqeve, bashkive dhe komunave per taksat e tyre vendore‐ Klasifikimi i llojeve te tarifave vendore

127

‐ Autoriteti i qarqeve, bashkive dhe komunave per tarifat vendore1. Taksa vendore mbi biznesin e vogël u klasifikua si e ardhur e bashkive dhekomunave dhe u ideua te vilej ne formen e nje kuote fikse vjetore per cdovendndodhje ku nje person zhvillon biznes. Subjekt i kesaj takse eshte cdo person qekryen biznes ne territorin e Republikes se Shqiperise ne cdo periudhe te vitit dhe qenuk i neneshtrohet tatimit mbi vleren e shtuar. Pra e thene ndryshe, subjekt i taksesvendore mbi biznesin e vogel jane te gjithe tatimpaguesit te cilet i nenshtroheshintatimit mbi biznesin e vogel.Nje mase e tille u ndermor në kuadrin e decentralizimit të qeverisjes vendore, mesynim rritjen e interesit të organeve të qeverisjes vendore për evidentimin,rregjistrimin dhe pagimin e detyrimeve tatimore nga të gjithë personat qe ushtrojnëaktivitete biznesi në territorin e çdo njësie të qeverisjes vendore. Dispozitat e ligjit teri alokojnë totalisht në buxhetet lokale te bashkive dhe komunave të ardhurat qëvilen nga kjo takse.Mbas studimit ne teresi te veprimtarive te cilat kategorizohen si biznes i vogel dhenë sajë të interesit që do të kenë organet e qeverisjes vendore për vjeljen e këtijtatimi, si dhe në sajë të bashkëpunimit të administratës tatimore me bashkitë dhekomunat për evidentimin, regjistrimin, kontrollin dhe vjeljen e tatimit, numuri itatimpaguesve të regjistruar (sidomos në zonat rurale) dhe për pasojë edhe tëardhurat nga ky tatim do të rriten ndjeshëm krahasuar me vitet e kaluara kurpushteti vendor nuk ishte i perfshire ne procese te tilla.Për thjeshtësi në administrim, si për tatimpaguesit ashtu edhe për administratëntatimore, taksa lokale mbi bisnesin e vogël do të jetë një tatim me kuota fikse. Nëtabelën perkatese qe eshte pjese e Ligjit, jepet masa e kuotave bazë të tatimit sipas llojittë bisnesit, duke i klasifikuar rrethet në tre kategori, bazuar kryesisht (ashtu si dhe nëligjin ekzistues) në nivelin e zhvillimit ekonomik të tyre. Por, në ndryshim nga ligji “Përtatimin mbi bisnesin e vogël”, Ligji i ri “Per taksen vendore mbi biznesin e vogel” i jeptë drejtë organeve të qeverisjes vendore të rrisin ose të ulin masën e kuotave bazë tëtatimit deri në 30%, ndryshim ky që duhet të zbatohet uniformisht për të gjithakategoritë e bisnesit.Sipas ligjit te ri, çdo vendndodhje e bisnesit duhet të tatohet në vehte, dhe kur këtovende bisnesi bien nën juridiksionin e organeve lokale të ndryshme, tatimpaguesiduhet t’i regjistrojë ato veçmas në organin tatimor respektiv përgjegjës për sejcilënvendndodhje. Ky tatim bazohet në parimin e tatimit territorial të vendndodhjes sëbisnesit, që do të thotë se, pamvarësisht nga rezidenca e tatimpaguesit, tatimiderdhet në buxhetin e bashkisë ose komunës ku ndodhet vendi i ushtrimit tëbisnesit.Ne ligjin e ri jane ruajtur procedurat e thjeshta te llogaritjes dhe pageses se ketij tatimi,me qellim minimizimin e procedurave burokratike te cilave duhet tu

128

neneshtrohen tatimpaguesit e vegjel. Po keshtu eshte parashikuar nje sistem ithjeshte i mbajtjes se te dhenave dhe i evidentimit te qarkullimit te realizuar, te cilatlejojne llogaritjen e sinqerte te detyrimit si nga vete tatimpaguesit, ashtu dhe ngaana e administrates tatimore.Pra siç shihet, ligji i ri nuk ka ndryshime thelbësore krahasuar me ligjin ekzistues “Përtatimin mbi bisnesin e vogël Por, siç u theksua që në fillim, synimi i tij ka qenë të rrisëinteresin dhe autoritetin e organeve të qeverisjes vendore për përmbushjen edetyrimeve tatimore nga subjektet që ushtrojnë veprimtari në territorin e tyre, dhe tëkalojë tërësisht në buxhetet lokale të ardhurat e vjelura nga ky tatim.2. Ne ligjin mbi sistemin e taksave vendore u perfshine taksa mbi ndertesat dhembi token bujqesore, si dhe nje sere taksash te tjera te cilat sipas legjislacionit te kaluarkane qene pjese e Ligjit “Per sistemin e taksave ne Republiken e Shqiperise”‐ taksa mbi ndërtesat aplikohet mbi te gjitha kategorite e ndertimeve, pra si perato qe sherbejne per banim, ashtu edhe per ato qe sherbejne per veprimtari apoqellime te tjera. Kjo takse eshte kategorizuar sipas nje ndarje zonale dhe eshte ediferencuar jo vetem sipas zonave, por edhe sipas destinacionit te perdorimit dhevitit te ndertimit. Niveli i takses eshte caktuar me i larte per zonen 1 (Tirane, Durres)ne krahasim me dy zonat e tjera. Po keshtu ka diference ne tarife sipas destinacionit,ku ndertesat e biznesit kane tariga me te karta se ato qe sherbejne per banim.Gjithashtu brenda grupit te ndertesave per banim, ato te ndertuara pas vitit 1993 kanetarife me te larte ne krahasim me ato te ndertuara para vitit 1993.‐ taksa mbi tokën bujqësore mbeshtetet ne siperfaqen e tokes bujqesore ne hektarne pronesi te taksapaguesit. Po keshtu edhe per kete takse eshte bere klasifikimi irretheve, klasiikimi i tokes ne 10 klasa, si dhe eshte percaktuar vlera e takses ne lekeper hektar ne vit per cdo rreth dhe kategori toke. Ne fakt, per taksen mbi tokenbujqesore pushtetit vendor i jane lene ne ligj kompetenca te gjera te cilat synojnekrijimin e fleksibilitetit per ndryshime dhe mundesive per arketimin e kesaj takse ecila ka deshtuar gjate periudhes 1994‐1995.Si per taksen mbi ndertesat, po ashtu edhe per taksen mbi token bujqesore, keshillibashkiak apo ai komunal kane te drejte ta rrisin apo ta ulin nivelin e saj ne kufirin 30perqind.Krahas takses mbi ndertesat dhe takses mbi token bujqesore, pushteti vendormbledh dhe administron edhe nje sere taksash te tjera me karakter lokal si:‐ taksa e fjetjes ne hotel,‐ taksa e ndikimit ne infrastrukture per ndertimet e reja‐ taksa mbi kalimin e se drejtes se pronesise per pasurite e paluajtshme‐ taksa e regjistrimit te pervitshem te automjeteve‐ taksa per zenien e hapesirave publike

129

‐ taksa e tabeles‐ taksa te perkohshmeNga ky grup taksash, taksa e regjistrimit te pervitshem te automjeteve dhe taksa mbikalimin e se drejtes se pronesise para miratimit te ketij ligji kane qene taksa mekarakter nacional dhe administroheshin nga buxheti qendror. Kalimi i tyre nedispozicion te pushtetit vendor jo vetem do te krijoje mundesi per rritjen e teardhurave dhe forcimin e buxhetit te ketij pushteti me mbi 1 miliarde leke, por do tekrijoje mundesi per investime ne infrastrukture, sinjalistike rrugore dhe fusha tetjera.Si konkluzion mund te themi se tashme proceset e decentralizimit fiskal jo vetemkane filluar, por edhe jane materializuar me te ardhura konkrete te cilat do te fuqizojnedhe shendoshin financat vendore. Eshte detyre e pushteteve vendore te punojne permiremenaxhimin e te ardhurave qe administrojne duke perfshire rekrutimin e stafit tekualifikuar, hartimin e procedurave dhe akteve nenligjore per administrimin e tyre sidhe per rritjen e efikasitetit ne mbledhjen e te ardhurave.MARRËVESHJET PËR SHMAGIEN E TAKSIMIT TË DYFISHTË DHE PARANDALIMINE EVAZIONIT FISKAL

Historik i shkurtër mbi marrëveshjet tatimoreMarrëveshjet tatimore kanë ekzistuar që para luftës së parë botërore. Përpjekje përharmonizimin e principeve e krijimin e modeleve kanë filluar që në Lidhjen eKombeve. Në 1928 janë diskutuar disa modele; Në 1943 Modeli i Meksikës; më 1946modeli i Londrës; Me krijimin e OECD‐së puna për zhvillimin e modeleve tëmarrëveshjeve tatimore u përqëndrua aty. Në 1956 u paraqit një studim për tatimete dyfishta ndërkombëtare. Më 1963 doli projekt‐modeli i OECD‐së; në 1977 ështëmiratuar si model duke u përsosur me modelet e 1992, ‘94, ’95, ’96, ’97, 2000 dhe2002. Gjithashtu vlen të përmendet manuali i OKB‐së 1979, modeli i OKB 1980, iazhornuar me modelin e 2001, që edhe keto përgjithsisht bazohen në modelet eOECD‐së.Taksimi i dyfishtë ndërkombëtar dhe nevoja për përfundimin e marrëveshjevepër shmangjen e tij.Sistemet tatimore që aplikohen në vende të ndryshme kanë të përbashkëta por edheshumë ndryshime midis tyre. Por, megjithë veçoritë që mund të kenë, sistemettatimore përgjithsisht mbështeten në disa parime bazë, që janë krijuar me kohë dhe janëpërsosur vazhdimisht nga zhvillimet botërore në teorinë dhe praktikat qindravjeçare tatimore. Në funksion të qëllimit të kësaj teme dy nga parimet më të rëndësishmeku janë mbështetur legjislacionet tatimore në shumicën e vendeve të botës janë:

130

Parimi i rezidencës. Termi "rezident", që në kuptimin e përgjithshëm përdoretsi "banor i përhershëm", në gjuhën tatimore përdoret për të treguar individët aposhoqëritë (personat juridikë) që në bazë të kritereve të përcaktuara nëlegjislacionin e një shteti, konsiderohen subjekte tatimore të atij shteti, mepërgjegjësi të plotë tatimore në atë shtet. Pra në kuptimin fiskal rezidenca e njëtatimpaguesi lidhet me “vendbanimin e përhershëm për efekt tatimi” prandaj nëdisa vende për të shprehur rezidencën tatimore përdoret termi “vendbanimfiskal”. Përcaktimi i residencës tatimore (vendbanimit fiskal) të tatimpaguesve nëlegjislacionet tatimore në përgjithsi bazohet në kriteret e mëposhtëme:i) Për personat juridikë (shoqëritë) :- vendi ku ndodhet selia qendrore apo vendi i drejtimit (menaxhimit) efektiv tëshoqërisë, pra shteti në territorin e të cilit ndodhet administrata qendrore eshoqërisë, ku zakonisht mblidhet dhe merr vendimet e bisnesit bordi drejtues ishoqërisë;- vendi i themelimit apo inkorporimit të shoqërisë, pra vendi në bazë tëlegjislacionit të të cilit shoqëria (kompania, korporata) është themeluar dheregjistruar për të ushtruar aktivitetin si person juridik, etj.ii) Për individët:- vendi ku individi ka një banesë të përherëshme në dispozicion të tij;- vendi ku ka interesat jetike (ku ka interesat personale dhe ekonomike);- vendi ku ai qëndron fizikisht në pjesën më të madhe të vitit (më shumë se 183ditë);- vendi nënështetas i të cilit është tatimpaguesi, etj.Në bazë të këtyre kritereve përcaktohet shteti ku ndodhet "vendbanimi fiskal" apo"rezidenca" e shoqërisë apo e individit për pasojë edhe detyrimi i plotë për të paguartatimet në atë shtet.Në Ligjin tonë një individ konsiderohet resident tatimor Shqiptar nëse ka njëvendbanim të qëndrueshëm në territorin e Republikës së Shqipërisë ose kur qëndronnë Republikën e Shqipërisë për një periudhë që në total i kalon 183 ditë gjatë një vitikalendarik, ndërsa një person juridik konsiderohet resident Shqiptar kur ka selinë evet të përherëshme (qendrore) në Republikën e Shqipërisë.Në bazë të këtij parimi rezidentët tatohen për të ardhurat e realizuara në shkallëbotërore. Në Ligjin Shqiptar “Për tatimin mbi të Ardhurat” ky parim mishërohet nëNenin 7, paragrafi 1 për individët, dhe në Nenin 17, paragrafi 1 për personat juridikë. Parimi i burimit. Sipas këtij parimi të ardhurat apo fitimet e krijuara(realizuara) në një shtet, duhet të tatohen në këtë shtet pavarësisht nësesubjekti (individi ose shoqëria) janë ose jo rezidentë të këtij shteti. Po kështu, nëbazë të parimit të burimit, pasuritë e ndodhura në një shtet (tokë, ndërtesa, etj.)duhet të tatohen në këtë shtet, pamvarësisht nëse pronari i tyre është ose jo

131

rezident i këtij shteti. Pra parimi i burimit i jep përparësi vendit ku "prodhohen",krijohen të ardhurat ose ku janë vendosur pasuritë, pamvarësisht se këto tëardhura mund të përfitohen ose këto pasuri mund të zotërohen nga individë oseshoqëri të huaja, pra "jo rezidente" të atij vendi. Sipas këtij parimi jo rezidentëttatohen mbi baza burimore pra vetëm për të ardhurat e realizuara në atë vend.Në Ligjin Shqiptar për Tatimin mbi të Ardhurat ky parim mishërohet në Nenin 7paragrafi 2 për individët dhe në Nenin 17 paragrafi 2 për personat juridikë.Në këto kushte individët apo shoqëritë rezidente të një shteti, që ushtrojnë aktivitetedhe realizojnë të ardhura në një shtet tjetër, për këto të ardhura tatohen dy herë: njëherë në vendin e rezidencës së tatimpaguesit (individit apo shoqërisë) dhe një herënë vendin e burimit të të ardhurave. (Shëmbuj për individë dhe shoqëri).Siç shihet, "tatim të dyfishtë" kemi kur e njëjta e ardhur, në duart e të njëjtit person,tatohet dy herë: një herë në vendin ku realizohen të ardhurat dhe një herë në vendinku ka rezidencën tatimpaguesi. Tatimi i dyfishtë mund të krijohet edhe kur të dyshtetet pretendojnë që, në bazë të kritereve të legjislacioneve të brendshme (qëmund të jenë të ndryshme), një individ apo një shoqëri konsiderohet rezidente në tëdy shtetet (residencë e dyfishtë) dhe i nënështrohet detyrimit të plotë tatimor në tëdy shtetet.Tatimet e dyfishta bëhen pengesë për lëvizjen e individëve, shoqërive, kapitaleve dheinvestimeve nga një shtet tek tjetri. Duke patur aktivitet në dy ose më shumë shtete,individët apo shoqëritë (multinacionalet) qëndrojnë nën juridiksionin elegjislacioneve tatimore të disa vendeve, gjë që e komplikon dhe vështirësonmbledhjen e tatimeve në sejcilin shtet. Në të tilla raste mund të lindin tatime tëdyfishta, por edhe evazion fiskal gjë që e bën të domosdoshme përfundimin emarrëveshjeve tatimore.Marrëveshjet tatimore shmangin barrierat tatimore ndaj zhvillimeve bisnesorendërkombëtare. Nëpërmjet dispozitave që krijojë për palët kontraktuese eleminohettatimi i dyfishtë, i krijohet investitorëve të huaj siguri në trajtimin tatimor,parandalohet evazioni fiskal, parandalohet diskriminimi tatimor, ofrohen mënyra përbashkëpunim dhe zgjidhje të konflikteve që mund të krijohen midis organeve tatimoretë vendeve të ndryshme në trajtimin tatimor të transaksioneve ndërkombëtare, etj.Të ardhurat që janë objekt i marrëveshjeveMarrëveshjet tatimore e eleminojnë tatimin e dyfishtë duke përcaktuar se cili ngashtetet kontraktuese ka të drejtë të tatojë të ardhura apo kapitale të caktuara, apo endajnë të drejtën tatimore mes të dy shteteve, por pa e rënduar tatimpaguesin me tatimtë dyfishtë. Të ardhurat që janë objekt trajtimi nga Marrëveshjet janë:- Transporti NdërkombëtarE drejta e tatimit të fitimeve të realizuara nga veprimtaria e anijeve dhe avjonëve nëtrafikun ndërkombëtar i takon shtetit kontraktues ku ndodhet vendi i drejtimit

132

efektiv të sipërmarrjes (ku ndodhen zyrat qendrore të sipërmarrjes). Pra në rastin etransportit ndërkombëtar e drejta tatimore i jepet vetëm njerit shtet (ku kamenaxhimin efektiv, ku është rezidente kompania) pamvarësisht nga ekzistenca e njëselie të përherëshme në shtetin tjetër. Pra në bazë të këtij paragrafi kompanitë ehuaja ajrore, p.sh. Olimpiku, Turkish Airlines, MALEV për fitimet nga operimi iavjonëve në aktivitetin e transportit ndërkombëtar me Shqipërinë tatohenrespektivisht në Itali, Greqi, Turqi dhe Hungari pamvarësisht nëse kanë degë (seli tëpërherëshme) në Shqipëri. Ndërsa Albanian Airlines, Albatros, Belle Air (që janësipërmarrje që menaxhohen në Shqipëri – kompani rezidente Shqiptare) tatohen nëShqipëri pamvarësisht se mund të kenë degë në Itali, Greqi, Turqi, etj.Vështirësi në interpretim shpesh krijohen nga aktivitete të tjera që lidhen metransportin ndërkombëtar. Kështu shitja e biletave edhe për kompani të tjera (për linjatë kombinuara), aktivitete reklame që lidhen me transportin ajror, shërbime tranziti(hoteleri restorant brenda çmimit të biletës), transportimi i pasagjerëve për nëaeroport, transportimi i mallrave në depo, etj., konsiderohen aktivitete ndihmëse qëjanë pjesë apo lidhen direkt me transportin ndërkombëtar dhe trajtohen në bazë tëdispozitave të paragrafit 1. Por nëse një shoqëri ajrore apo detare operon njëhotel apo një restorant në një port, aeroport apo në qytet, që pjesërisht mund t’ishërbejë edhe transportit ndërkombëtar (pasagjerëve apo stafit të avjonëve e anijeve),ky bisnes nuk mund të konsiderohet pjesë e transportit ndërkombëtar dhe nukmbulohet nga dispozitat e paragrafit 1, por nga nenet 5 dhe 7 (pra një seli epërherëshme e kompanisë së huaj fitimet e së cilës tatohen në vendin ku ndodhet kjoseli (pra në shëmbullin tonë ku ndodhet hoteli ose restoranti) dhe jo në vendin ku kazyrat qendrore shoqëria ajrore apo detare (siç veprohet me të ardhurat ngatransporti ajror apo detar).- Sipërmarrjet e lidhuraAdministrata tatimore e njerit shtet kontraktues ka të drejtë të ndryshojë (ri‐karakterizojë) llogaritë e një sipërmarrje për efekt të llogaritjes së detyrimit tatimor,për transaksionet me palët e lidhura kur vlera e këtyre transaksioneve nuk përputhetme vlerat e tregut (pra transaksionet nuk janë të bazuara në parimin “arm’s length”dhe përmbajnë “transferim çmimi”). Metodat e ri‐karakterizimit bazohen kryesishtnë parimin “arm’s length” dhe janë: metoda e çmimeve të krahasuara mes palëve tëpavarura, metoda kosto plus, metoda çmimi i rishitjes minus, etj. Duhet patur parasyshqë korrektimet mund të lidhen me të gjitha llojet e transaksioneve për furnizimmallrash e shërbimesh, por edhe me pagesa të interesave, honorareve të paguara përtë drejtën e autorit, për të drejtën e përdorimit të patentave, pagesave për shërbimeteknike, etj.Rikarakterizimi i transaksioneve mund të krijojë tatim të dyfishtë ekonomik, pra enjëjta pjesë e ardhurave në duart e dy personave (mëmës dhe filialit apo dy filialevetë zotëruara nga i njeti person) tatohet dy herë: një herë në vendin ku u bë rregullimi(rikarakterizimi) dhe një herë në vendin tjetër ku ajo e ardhur ka qenë tatuar nëpërputhje me vlerën e transaksioneve para rregullimit. Marrëveshja obligon shtetin

133

tjetër të bëjë rregullimin korrespondues ose siç quhet shpesh rregullimin sekondar(nëse ai është dakort me të ardhurat e ri‐karakterizuara të personit të lidhur në shtetine përmendur në fillim). P.sh. le të supozojmë se administrata jonë tatimore, bënrikarakterizim të fitimeve të një filiali Shqiptar për transaksione që ai ka mekompaninë mëmë në shtetin X dhe në bazë të llogaritjeve të bazuara në parimin “arm’slength” i rrit fitimet e filialit me 100.000 $ dhe i taton ato me 20%. Por, nga anatjetër fitimet e kompanisë mëmë në shtetin X janë llogaritur me vlerat etransaksioneve të deklaruara nga kompania (para ri‐karakterizimit në Shqipëri) dheshuma prej 100.000 $ ka qenë e përfshirë në të ardhurat e mëmës. Në këto kushte,Marrëveshja obligon shtetin X të bëjë rregullimin korrespondues, pra uljen e fitimittë mëmës për 100.000 $ në mënyrë që këto të ardhura të mos tatohen dy herë.Sigurisht, kjo mund të krijojë probleme pasi administrata tatimore e shtetit X mundtë mos bjerë dakort nivelin e fitimit të korrektuar nga administrata tatimore shqiptare.Në këtë rast administratat tatimore bashkëpunojnë nëpërmjet proçedurave tëmirëkuptimit reciprok dhe shkëmbimit të informacionit për ta zgjidhur këtë problem.- DividentëtDividenti është shpërndarja e fitimit nga shoqëritë aksionere të çfarëdo forme, tekpersonat që i zotërojnë aksionet (individë apo persona juridikë). E drejta për tatimine dividentëve nuk i takon ekskluzivisht asnjërit shtet kontraktues. Pra, as vendit tërezidencës (ku është rezident individi ose personi juridik që i përfiton dividentët), poras vendit të burimit ku krijohen dividentët, pra ku është rezidente kompania që bënshpërndarjen e dividentëve. E drejta tatimore në këtë rast ndahet midis të dyshteteve kontraktuese.Dividentët që paguhen nga një kompani rezidente e njërit shtet kontraktues njërezidenti të shtetit tjetër kontraktues do të tatohen në shtetin tjetër, pra në shtetin kuështë rezident përfituesi i dividentëve.Kur një kompani jorezidente (p.sh. Greke) shpërndan dividentë që lidhen edhe mefitime të realizuara në Shqipëri, këto dividentë nuk mund të tatohen në Shqipëri,përveçse kur ato i paguhen personave rezidentë shqiptarë, ose kur kompania grekeka një seli të përherëshme në Shqipëri dhe dividentët e paguar i atribuohen asaj selietë përherëshme.- InteresatTatimi i interesave bëhet në vendin ku është rezident përfituesi i interesave, por kjo edrejtë nuk është ekskluzive. Interesat konsiderohen me burim në Shqipëri kur paguesështë një kompani shqiptare, megjithatë, nëse një kompani e huaj (p.sh. italiane)paguan intersa për një hua të përdorur për bisnesin e një selie të përherëshme qëkompania italiane ka në Shqipëri dhe interesat krijohen nga kjo seli e përhershme,atëhere burimi i interesave është vendi ku ndodhet selia e përherëshme, pra në këtë rastështë Shqipëria.

134

Përkufizimi i termit “interesa” me “divident” është i vlefshëm për efekt të zbatimit tëMarrëveshjes, për të shmangur diferencat që ekzistojnë midis legjislacioneve tëbrendshme në karakterizimin e të ardhurave të ndryshme si dividentë. Ajo që karëndësi është dallimi i dividentit (që merr pjesë në rriskun e bisnesit me të drejtën epjesmarrjes në fitimet e kompanisë) nga kërkesat e borxhit, nga interesi (që ka nivelfiks të ardhure të rënë dakort paraprakisht, pamvarësisht nga rezultati i kompanisë).Ky ndryshim ka rëndësi jo vetëm për trajtimin e ndryshëm tatimor që mund të kenëdividentët me interesat, por sidomos për faktin se interesi është shpenzim i lejuarpër efekt tatimi, kurse dividenti jo.- Honoraret apo të ardhurat nga përdorimi i të drejtës së autoritHonoraret ose të ardhurat nga e drejta e autorit, që janë të ardhurat nga dhënia e tëdrejtës së përdorimit të “pasurisë intelektuale” apo pasurive të pa trupëzuaraindustriale, si: liçensa, patenta, etj., të drejtën e tatimit të honorareve e ka vendi kuështë rezident përfituesi i tyre, por kjo e drejtë nuk është ekskluzive.- Fitimet nga kapitaliFitimet nga shitja e pasurive të paluajtshme, duke mbuluar edhe fitimet nga shitja epasurive të paluejtëshme dhe aseteve të bisnesit, tatohen në vendin e burimit (kundodhen pasuritë e paluajtshme)Fitimet nga shitja e pasurisë së luajtshme që bëjnë pjesë në pasuritë biznesore të njëselie të përherëshme që një sipërmarrje e njërit shtet kontraktues ka në shtetintjetër, apo pasurisë së luajtshme që një individ i njerit shtet ka në shtetin tjetër,tatohen në shtetin ku ndodhet selia e përherëshme.- Shërbimet personale të pavaruraTë ardhurat nga aktivitetet profesionale të pavarura të avokatëve, inxhinjerëve,petagogëve, mjekëve, dentistëve, arkitektëve, etj. tatohen në vendin e rezidencës,përveç rastit kur individi ka një bazë fikse në vendin e burimit. Në një rast të tillë tëardhurat që i atribuohen bazës fikse tatohen në vendin e burimit.- Shërbimet personale të varuraTë ardhurat nga punësimi tatohen në vendin e burimit, ku ushtrohet puna.E drejta tatimore i lihet vendit të rezidencës, por vetëm nëse plotësohen tre kushtet(prezencë më të ulët se 183 ditë; punëdhënësi nuk është rezident i vendit të burimit;pagesa nuk bëhet nga një seli e përherëshme e punëdhënësit në vendin e burimit).- Shpërblimet e drejtuesve të kompaniveE drejta tatimore i takon ekskluzivisht vendit të rezidencës së kompanisë.- Artistët dhe SportistëtE drejta tatimore i takon vendit të burimit. Aplikohet jo vetëm ndaj individit direkt,por edhe ndaj personave juridikë të kontrolluar nga artisti (rent a star company).

135

Eleminimi i tatimit të dyfishtë- Metoda e përjashtimit: Sipas parimit të përjashtimit Shteti i rezidencës nuk taton tëardhurat të cilat në bazë të dispozitave të Marrëveshjes tatohen në shtetin e burimit.Parimi i përjashtimit përmban në vetvete dy metoda: a) “përjashtim të plotë” tëardhurat që mund të tatohen në shtetin e burimit nuk përfshihen fare në bazëntatimore në shtetin e rezidencës, dhe b) “përjashtimi progresiv”: të ardhurat që mundtë tatohen në vendin e burimit nuk tatohen në shtetin e rezidencës, por ky i funditmban të drejtën t’i marrë në konsideratë ato të ardhura kur përcakton tarifën(progresive) të tatimit për pjesën e mbetur të të ardhurave.- Metoda e kreditimit: Në bazë të parimit të kreditimit, shteti i rezidencës llogarittatimin në bazë të të ardhurave globale të tatimpaguesit përfshirë të ardhurat ngashteti i burimit, të cilat sipas Marrëveshjes mund të jenë tatuar në Shtetin tjetër, dhemë pas lejon kreditimin (reduktimin) e tatimit të paguar në vendin e burimit. Parimii kreditimit gjithashtu përmban dy metoda: a) “kreditim i plotë” kur shteti irezidencës lejon kreditimin e shumës totale të tatimit që mund të jetë paguar nështetin tjetër, dhe b) “kreditim i zakonshëm” kur shteti i rezidencës lejon kreditimine tatimit të paguar në shtetin tjetër deri në masën e tatimit të vet për të ardhurat erealizuara në shtetin tjetër.INTERVISTË ME NJË TATIMOR TË RIKTHYER NË ADMINISTRATË

Intervistuesi: Si ndiheni tashme qe jeni rikthyer ne sektorin publik?

Tatimori: Ndihem sikur te jem kthyer ne shtepi. Une jam ne thelb nje njeri qe i perkasshtetit. Mua me duket mjaft natyral ky kthim apo si te thuash nga sektori privat neate publik.Intervistuesi: Sa kohe keni qe punoni ne sektorin privat?

Tatimori: Tre viteIntervistuesi: C’fare ju duket se ka ndryshuar me shume?

Tatimori: Te qenit ne sektorin privat nuk eshte ndonje eksperience qe gjithmone tepelqen ta perseritesh. E gjithe kjo varet nga kushtet qe te rrethojne dhe sa ipermbush nevojat e tua fizike, shpirterore dhe morale puna qe ben.Intervistuesi: C’fare mendoni ne kohen e lire?

Tatimori: Oh, shume gjera. Nje nder gjerat qe jam duke vazhduar ta beje dhe aktualishteshte perpjekja per tu ngritur profesionalisht duke lexuar disa materiale

136

me shume interes nga pervoja e administrates tatimore ceke. Nderkohe, une jam iangazhuar edhe ne nje kurs per standartet e kontabilitetit, materialet e te cilit ivazhdoj ti perpunoj edhe ne kohen e lire. Natyrisht, si gjithe njerezit e tjere uneshikoj dhe reflektoj dhe mbi ngjarjet qe me ndodhin perdite ne jeten time dhe ate terrethit tim shoqeror e familjar.Intervistuesi: Megjithese folem perkohen tuaj te lire nuk folem per momentet egezueshme qe keni?

Tatimori: Eshte nje lehtesim gjithsesi te kalosh kohen e mundshme me familjen dhemiqte. Kjo kohe ne kete periudhen e fundit nuk ka qene aq sa une kam deshire, porme pelqen qe te mendoj se kjo situate do te ndryshoje, pasi une besoj se dita neseorganizohet siduhet mund te shfrytezohet ne shume drejtime dhe preferenca tenjeriut. Gjithsesi, momentalisht kam patur momente gezimi me familjen time vetem nefundjava.Intervistuesi: A mund te na thoni se gjate eksaj kohe qe keni qene ne sektorin privat, ajeni ndjere krenar per punen tuaj dhe kontributin qe keni dhene?

Tatimori: Une mendoj se jane shume gjera per te cilat duhet te ndihem mire me vetentime. Pike se pari jane arritjet e mia ne punen qe kam bere. Megjithese per rezultatetduhet te lasin te tjeret gjithsesi kam bere nje pune qe mendoj se ka patur pakkundershtime aty ku une e kam prezantuar. Pastaj,zakonisht une e kam zakon qe gjeratti dikutoj dhe me shoket e mi te afert si ata te punes dhe te tjere. Mendoj se duke idisktuar ne kete forme vendimet behen me te pjekura dhe kam me pak mudnesi tegaboj. Natyrisht, qe vendimet i marr ne fund vete.Nga ana tjeter, ndihma qe u kam dhene te rinjve qe sa jane diplomuar ka qene dheper mua nje eprvoje e kenaqshme. Njekohesisht dhe ndjen kenaqesi qe meson njerezte tjere, por nga ana tjeter ndihesh si pjestar i asaj moshe, te cilen thelle ne vetentime tashme e kam futur te kapitulli i nostalgjise. Ne anen tjeter, persa i perket punesse re dhe te vjeter njekohesisht, asaj ne administraten tatimore me duket vetja se dime shume se para kohes kur une kam qene. Une besoj se puna e inspektorit tatimorka evoluar dhe kete e kuptova kur u ktheva. Tashme e kuptoj kete rol si me te fuqizuardhe jo si nje kontrollor, por nje punonjes qe ka mision te jete ne sherbim te publikut.Intervistuesi: Jam dakort. Por a keni ndonje brenge nga koha kur ju I perkisnit sektoritprivat?

Tatimori: Une nuk kam brenga. Te pakten persa i takon punes. Une kam kaluarshume mire ne kohen qe kam punuar ne sektorin privat.Intervistuesi: C’fare mendimi keni per misionin e ri relativisht qe ka administratetatimore ne lidhje me sigurimet shoqerore?

137

Tatimori: Po. Mendoj se eshte nje nder misionet me te veshtira dhe ndoshta deri tanika qene si nje detyre e pare jo me vmendjen e duhur. Pasi vertet mendoj se kjo fusheeshte nje pjese nga e cila administrata duhet ti jape kohe te mjaftueshme. Ne ketekuader puna e saj duhet te bazohet ne sa me shume kontrolle per te rriturndergjegjesimin te njerezit per pagesen e kontributeve.Intervistuesi: C’fare doni te thoni me kete?

Tatimori: Pikerisht, tani menyra se si operon sistemi i sigurimeve shoqerore eshte imbeshtetur direkt mbi pagesen e kontributeve, te cilat “sjnderrohen” menjehere neperfitime per pensione dhe perfitime e tjera. Ndermjet kontributeve dhe perfitimevejane politikat qeveritare qe duhet te bejne rregullatorin e qeverise me shtetasin e vet.C’fare mendoj une se duhet bere aktualisht eshte dhenia sa me pare e mundesivereale per krijimin e tregut privat, i cili duhet te jete nje kolone shtese dhe njekontributor me i rregullt ne skemen e sigurimeve shoqerore.Intervistuesi: Natyrisht, qe kjo eshte e vertete...

Tatimori: Madje une mendoj se sa me shume sektore private te fuqizuar te kemi aqme e lehte eshte dhe fusha e bashkepunimit me administraten tatimore. Veshtiresiame e madhe ne nje kontroll apo komunikim aktualisht eshte krijimi i nje klimemirekuptimi dhe bashkebisedimi me sipermarresit private. Deri me sot kjo klime kaqene e ndertuar mbi baza eprsonale dhe jo nje sistem i ngritur dhe i detyrueshem pertu zbatuar pa diskutim ngate gjithe. Le te marrim nje shembull. Ne ato sektore kukemi dhe operatore private te huaj dhe perfaqesues te kompanive me emer, pornjekohesisht kemi dhe operatore private te cilet jane akoma ne nivele anonimatindryshimi midis operatorit te pare dhe atij te dyte eshte shume i dukshem. Ndersaoperatori i pare eshte serioz ne pasqyrimin e transaksioneve dhe derdhjen edetyrimeve, operatori i dyte eshte mjaft i veshtire per tu quajtur bashkepunues mene. Krahasime te tjera mund te gjeni dhe vete.Intervistuesi: C’fare mendoni ne lidhje me deklarimet per uljen e taksave dhe pune eveshtire qe rrite per ju tatimoret, ne momentin kur ju duhet te luftoni akoma me fortevazionin fiskal?

Tatimori: Persa i takon deklarimeve ato kane lidhje me politikanet dhe menyrat qe atazgjedhin te prezantojne veten dhe partine. Nderkohe, une si gjithe shoket e mi jemine zbatim te asaj qe miratohet ne ligj dhe atyre qe shkruhen ne udhezimet qe nadergohen nga Drejtoria e Pergjithshme. Lufta ndaj evazionit fiskal ka qene nje detyreqe eshte zbatuar qe ne momentin qe u krijua administrata tatimore. Por me duhet tethem se permasat e kesaj lufte si dhe fronti i saj jane rritur ne permasa gjigande neketo vite qe une kam munguar. Nderkohe, arritja e objektivave te mbledhjes se teardhurave eshte ne fakt nje beeje e fituar per cdo vit nga administrata ku une punojndaj evazionit fiskal, qe eshte i perhapur gjithandej. Por, une kerkoj qe te terheq dhevemendjen e gjithe atyre qe jane pjestare te administrates, por dhe gjithe njerezve qe

138

ne kete lufte detyrimi qendron per te gjithe te marrin pjese sipas asaj qe kane mundesi.Nuk mundet vetem “ushtria” tatimore te luftoje dhe te fitoje e vetme.Intervistuesi: C’fare dini ju rreth asaj qe quhet korrupsion apo ne gjuhen zyrtaremitmarrje?

Tatimori: Une nuk di me shume nga sa dini ju, dine shoket e mi apo perflet secili sapoulet e rri me nje shok apo mik te vetin. Korrupsioni, ne sistemin e sotem eshte iperhapur njesoj si ajri qe ne thithim. Megjithese ky ajer eshte ”i ndotur” mekorrupsionin qe ne e thithim te gjithe une do te thoja se e rendesishmja eshte moskaloje mbi normat e lejuara te shqoerise dhe te mos behet i rrezikshem per “shendetin”e saj. Nese do te kerkonim nje shoqeri pa korrupsion kjo do te ishte nje ambjen ideal.Megjithate, mundesia per te korruptuar dhe per tu korruptuar eshte nje variant qecdo individ e realizon sipas kultures dhe perfitimit te tij personal. Nuk me rezulton sendonje mund e mburret se nuk eshte i prekur nga kjo semundje edhe pse mund ta ketebere “vaksinen” kunder tij.E rendesishmja ne fund te fundit eshte qe te mos ngaterrohen dhe te perdoren e tediskutohen gjithe rastet qe degjojme si korrupsion. Edhe ai ka shenjat dhe permasate tij relative ne raport me demin e tij ndaj shoqerise dhe qytetareve.Intervistuesi: Kohet e fundit kemi degjuar ne media te thuhet per informatizimin etatimeve. Ç’fare duhet kuptuar me kete dhe si e mendoni ju ndihmen e saj ne punentuaj?

Tatimori: Ne fakt informatizimi ne tatime mund te quhet i kryer nese sot do te kishimnje proces te informatizuar te te gjitha tatimeve qe paguajne tatimpaguesit, si dhe njepasqyrim te gjithe veprimeve neprmjet sistemit si dhe shume situata te tjera te cilatketo te fundit perdoren prej shume vitesh nga inspektoret tatimore. Nderkohe,informatizmi do te ishte edhe ai qe duhet te kishte ne funksion administrata tatimoreper tu lidhur online me administraten doganore si dhe gjithe pjeset e tjera teadministrates publike. Kjo ende nuk egziston si infrastrukture. Nderkohe dhe sistemiinformatik qe funksionon aktualisht eshte me mangesite qe rrejdhion ngamosfunksionimi normal i tij per shkak te mangesive ne marrjen dhe hedhjen einformacionit, menyres se venies ne dispozicion. Nderkohe ka mjaft punonjes qeende kane nevoje te persosin njohurite ne nivel perdoruesi, gje qe eshte epapranueshme me detyren qe ata kane. Megjithate, administrata tatimore mund tequhet si perdoruesja me optimale e te dhenave informatike ne gjithe administratenpublike, nisur nga masiviteti i dokumentacionit qe ajo perdor.Intervistuesi: Ndersa po flisje per inspektoret mendja me shkoi te kushtet e tyre tepunes dhe motivimi i gjithe kesaj administrat. Si ndiheni ju, aq me teper duke mbajturpervoja ne kohe te ndryshme ne kete administrate?

Tatimori: Ne tatime, sipas meje jane duke punuar njerezit me te perkushtuar ne gjitheadministraten publike. Por nderkohe, me ta nuk eshte marre asnjehere si

139

duhet asnje qeveri. Ndersa nga njera ane ju kerkohet te bejne zbulime te parave tefshehura ne vlera te tilla si p.sh. 40 milion leke shperblehen per kete me nje page qemezi arrin bashke me shperblimet ne vleren 40 mije leke. Nuk e di se si mund tequhet ky nje motivim realisht per inspektorin. Ky motivim ne kohe te meparshme kaqene deri diku me realist ne raport me pagat qe perfitonin punonjesit e tjere tesistemit publik. Ne vitet 95‐99 paga e nje tatimori konsiderohej si nje page ekenaqshme ne piramiden e pagave buxhetore, nderkohe qe keto paga qe nga ajo kohenuk jane ripare nga asnje deri me sot me vemendjen qe duhen pare struktura terendesishme si jane midis disa te tjerave dhe tatimet. Mendoj se arsyeja e vetme kaqene paragjykimi i administrates dhe duke njesuar elementet vertet te papergjegjshemdhe me precedente kundravajtjesh me gjithe punonjesit. Nderkohe edhe presioni i veteadministrates per tu marre me shume me te nga ana e titullareve te qeverise ka qene iulet. Nderkohe une shikoj plot shoke te mij, te cilet jane transferuar nga rrethet kukane punuar ketu ne kryeqytet qe jane ne kushte prane minimumit te nevojave bazete jeteses. Nuk mund te quhet nje punonjes i motivuar, kur ai jeton ne nje apartamentme qera sa 2/3 e rroges se tij, me gruan ne shume raste ose pa pune, ose ne punerate lodhshme dhe me femije per tu kujdesur. Ne asnje rast titullari nuk duhet tendihet i qete pa mos i pare dhe keto probleme familjare te punonjesve te tij. Nderkohe,persa i eprket cilesise se tyre ne pune kjo eshte nje politike me vetem, qe duhet te jetene vemendjen dhe pergjegjshmerine e strukturave te burimeve njerezore.Intervistuesi: Si do te reagonit ndaj kritikuesve te punes se tatimoreve, pasi sic degjojmepuna e tyre quhet abuzive dhe joprofesionale. C’mendoni rreth kesaj teme?

Tatimori: Kritikat i kam degjuar dhe natyrisht qe nuk ndihem mire. Ne radhe te parenuk me duket per asnje rast e drejte kur keto kritika behen ne pergjithesi, perprobleme te eprgjithshme dhe duke mos folur as per pergjegjes konkrete dhe as permangesi konkrete. Une mendoj se kjo vjen si nga mosnjohja e problemeve prej atyreqe shkruajne, pasi nje pjese e mire ose jane ata qe nuk kane profesionalizmin enevojshem per trajtim te ketyre problemeve, por nga ana tjeter dhe kur trajtohenduket qe burimi i informacionit ka qene jo i qarte dhe konkluzionet jane pa adrese.Ne keto raste ashtu si postieri ta kthen mbrapsht letren pa adrese, edhe une mendoj sei takon administrates tatimroe t’ja u ktheje mbrapsht keto sajime dhe genjeshtra terrezikshme. Nderkohe, si ne cdo institucion me punonjes do te kete nivele dhe kategorite ndryshme te profesionalizmit. Natyrisht, qe procesi i rritjes se profesionalizmit nukeshte mbyllur. Ai eprsoset bashke me persosjen e shoqerise dhe administrates publikene pergjithesi. Sa per abuzimet, une ju thashe dhe me lart se per disa “dru teshtrember” nuk ka pse te prishet gjithe imazhi i administrates tatimore. Nuk mund tequhet abuzim kur kerkon nga qytetari te te paguaje tatimin qe ai nuk pelqen ta paguaje.Nuk quhet abuzim nese ai fsheh te ardhurat duke kryer ne kete menyre krim ekonomikdhe tatimori detyrohet te kerkoje ate qe ai ka detyre. Nderkohe, quhet abuzim nesekur tatimori te kerkon tatimin t’ja futesh ne xhepin e tij duke te “garantuar” se nukka per te e gjetru asnje e keqe sa kohe te jete ai. Quhet abuzim kur tatimori te kerkonnje favor ne kembim te detyres qe ai ka dhe duke mos

140

e mbaruara detyren e tij. Abuzim quhet dhe kur nje polic tatimor duke mos qene ipergjegjshem se ai nuk duhet te lere asnje individ qe kryen veprimtari pa leje dhe aite le duke prishur keshtu konkurencen midis nje biznesmeni dhe nje tjetri. Raste mundte kete, por nuk mund te gjykosh edhe ata qe nuk jane te perfshire fare ne ketoabuzime, por thjesht kane fatin e keq te te qenit te paragjykuar apo kane fatin e keqse punojne ne nje ndermarrje me keta individe. Thjesht fati i keq dhe ne kete rast unedo te thosha se eshte njesoj si ajo fjala e urte “ me mire syri, se nami”.Intervistuesi: Ju faleminderit per biseden e hapur dhe interesante.

Tatimori: Ju faleminderit juve. Do te kerkoja qe ashtu si ju erdhet tek une, po ashtu tevenin dhe gazetare te tjere tek shoket e mij, pasi te gjithe ne tatimoret kemi nevoje tebisedojme me njerezit, qe te kuptohemi sa me mire me njeri‐tjetrin.MASHTRIMET NË TVSHSipas ligjit “Për TVSH‐në”, nje tatimpagues mund te mbarte TVSH‐ne e blerjeve qenuk e ka perdorur nga njera periudhe tatimore ne tjetren. Nese shuma e TVSH‐se sepagueshme sipas faturave te shitjes eshte e vogel, shuma e TVSH‐se se blerjes mbetete pashfrytezuar dhe do te krijoje fryrje te gjendjes se TVSH‐se te tatimpaguesit apondryshe krijim te TVSH‐se kreditore.Ne fund te 3‐mujorit, tatimpaguesi do te kete nje TVSH kreditore te fryre, e cila lidhetme blerjet me TVSH, qe kane qene te medha ne raport me shitjet me TVSH, qe kakryer tatimpaguesi.Ai duhet te plotesoje formularin tip per te deklaruar kete stok te TVSH‐se (krediti)duke e justifikuar perpara organeve tatimore me detaje historikun e krijimit te ketijstoku.Me poshte jane prezantuar disa raste te perpjekjeve te tatimpaguesve per te mashtruarme situaten debitore‐kreditore te TVSH‐se.Mashtrimi me xhironKy mashtrim ndodh per gjithe ata tatimpagues qe fshehin qarkullimin e tyre mujor teaktivitetit duke mos deklaruar xhiron reale. Ky mashtrim ndodh ne mase tetatimpaguesit qe kryejne transaksione me leke ne dore. Nje perhapje te ketij tipmashtrimi ka dhe me ato shoqeri qe jane te regjistruara ne TVSH, por kryejnetransaksione me leke ne dore me kategorine e biznesit te vogel, duke fshehur ne ketemenyre vleren e transaksioni nga te dy krahet.Fryrja e TVSH­së kreditore

141

Kjo eshte nje forme ne te cilen tatimpaguesi kerkon te gjeje sa me shume faturablerje me TVSH duke perdorur fatura fallso qe pasqyrojne blerje inegzistente teplotesuara vetem si vlera faturimi. Ne rastin kur tatimpaguesi kerkon ti rimbursohetshuma e TVSH‐se kreditore me plotesimin e periudhes 3‐mujore kjo menyrefallsifikimi e TVSH‐se mund te gjendet duke bere kryqezimin e faturave qe dyshohense jane te fallsifikuara.Eksport i TVSH­së apo eksporti i mashtrimitTatimpaguesi aplikon tarifen 0 perqind per eksporte inegzistente dhe kerkon TVSH‐ne per blerjet me TVSH te kryera per keto eksporte, nderkohe qe keto te mira qe aika kryer furnizime i perdor per qellime private dhe jo ne favor te aktivitetit. Mallrat ekonsumit dhe ato te luksit jane pjesa me e madhe qe perfshihet ne skemen mashtruese.Ky mashtrim zbulohet vetem nepermjet inspektimeve per verifikim te dokumentevenga ka lindur kerkesa per rimbursim.Mashtrimi i quajtur “karuzel”(me poshte “mashtrimi karuzel”)Vecanerisht, ky mashtrim perfshin abuzimin ne lidhje me perjashtimet nga skema eTVSH‐se. Per vitin e kaluar jane zbuluar mbi 90 raste te ketij tip mashtrimi dukesjelle nje humbje te ardhurash prej 200 milion leke. Nese kontrolli ndaj ketijfenomeni nuk rritet, atehere tendenca per rritjen e permasave te ketij mashtrimi,sidomos per rastet e tatimpaguesve te vegjel do te rritet.Mashtrimi karuzel ka te beje me kryerjen e transaksioneve te blerje‐shitjeve teperseritura midis tatimpaguesve qe ndryshojne statusin e tyre ne periudha te shkurtrakohore. Ky shkembim transaksionesh do te thote qe TVSH‐ja nuk paguhet nga shitesi(i cili zhduket), nderkohe qe bleresi e dekalron si TVSH kreditore per blerjen e kryer.Zakonisht, nje zinxhir i gjere dhe kompleks transaksionesh ne rrethe te ndryshmeperdoret per te mbuluar kete fenomen qe ndodh. Mashtrimi karuzel perdoret shpeshnga organizata te krimit ekonomik dhe eshte nje humbje e njeshme per buxhetin.Mashtrimi karuzel perfshin levizjen e vazhdueshme te te mirave midistatimpaguesve te regjistruar te rretheve te ndryshme te vendit, duke i sjelle buxhetitte shtetit humbje te ardhurash tatimore te shumfishta.Mashtruesit e zbatojne kete skeme duke futur shoqeri te ndryshme ne zinxhirin efurnizimeve per ta bere te evshtire evidentimin e tyre dke shfrytezuar natyrisht dhedobesi te administrimit tatimor. Mallrat qe jane kontigjent i kesaj skeme mashtrimijane mallrat me vlere te larte dhe kosto transporti te ulet (mallra informatike,komunikacioni). Keto mallra mund te rrine ne nje vend, por transaksionet japin idenee blerje‐shitjeve te vazhdueshme.Nje pervoje per kete skeme mashtrimi e gjejme nga praktika e tregut europian.

142

Mashtrimi do te kryhet ne nje nga vendet europiane. Midis vendeve te BE‐se nukzbatohet TVSH dhe telefonat celulare jane ideale per trafikimi, pasi ka kerkese telarte per ta dhe jane lehtesisht te transportueshem.Mashtruesit perdorin nje shoqeri qe importon telefona (pa TVSH) dhe pastaj i shesinato ne tregun e brendshem me TVSH dhe me pas zhduken duke perfituar ne ketemenyre TVSH‐ne, e cila eshte humbje per te ardhurat. Keto transaksione ndodh qe tejene zinxhir duke perfituar ne kete menyre dhe TVSH‐ne kreditore, ne disa prejhallkave te zinxhirit te qarkullimit.Ky ishte nje shembull qe tregon per sofistikim te mashtrimit me TVSH‐ne, pormashtrimet karuzel mund te ndodhin me cdo lloj malli. Ne kete zinxhirtransaksionesh ka tatimpaguese qe zhduken ashke me parate e TVSH‐se. Pastaj atakthehen, per tu futur perseri ne radhen e zinxhirit te qarkullimit me nje tatimpaguestjeter qe do te zhduket pas ca kohesh. Ne mjaft raste, malli nuk leviz fare ngamagazina ku eshte gjendje. Tatimpaguese te tille quhen “godites”, pasi ata e godasinTVSH‐ne.Lidhje me vendin tone.Shqiperia nuk perballet me kete tip mashtrimi aktualisht, pasi ajo zbaton parimin eTVSH‐se per mallrat e blera nga BE‐ja apo cdo vend tjeter i botes. Ne rastin eimportit, mallrat ngarkohen me TVSH ne momentin e hyrjes ne piken e kalimitkufitar, ku ka sherbim doganor dhe ne rastin e eksportit, mallrat ngarkohen me 0perqind TVSH sipas ligjit ne fuqi.Mosdeklarimet apo ndërprerja e deklarimeveNe rastin e zhdukjes se tatimpaguesit apo mashtrimit te pervetesimit, tatimpaguesiregjistrohet si tatimpagues i TVSH‐se duke aplikuar TVSH‐ne ne shitjet e tij, porzhduket duke mos derguar asnje deklarate apo e nderpret dekalrimin duke mospaguar asnje lek TVSH per buxhetin. Keta mashtruese shfrytezojne dobesiteadministrative.Kjo skeme mashtrimi eshte nje levizje sistematike e krimit tatimor ne sistemin e TVSH‐se, e cila eshte konstatuar ne disa rrethe te vendit. Ne thelb, mashtruesit perfitojneTVSH nga mallrat e blera, duke rritur sasine dhe vlerat e fatures mbi normat erregullta te nevojave te biznesit duke u perpjekur qe ne kontrollin e mundshem tekorruptojne dhe thyejne integritetin e kontrollorit per te mos e prezantuar kete simahstrim te tatimpaguesit. Perfituesit e TVSH‐se e shesin mallin apo sherbimin e tyreme nje cmim tregu dhe me tej zhduken pa paguar TVSH‐ne duke mos deklaruarasnje periudhe. Ky lloj mashtrimi zbatohet per periudha 3‐6 mujore mashtrimi duke umbyllur me zhdukjen e mashtruesve.Mashtrimi klonues

143

Ky mashtrim kryhet duke perdorur NIPT‐in e tatimpaguesve te njohur. Personi qekryen nje mashtrim te tille, pa qene i regjistruar vete perdor NIPT‐in e dikujt tjeter,qe eshte i regjistruar ne organet tatimore. Personi zhduket pa deklaruar asnjehere,pasi eshte e natyrshme qe ai s’ka se ku te deklaroje sa kohe eshte i paregjistruar dhevjedh NIPT‐in e tatimpguesit. Bleresi i pafajshem i mallit apo sherbimit e dekalron siTVSH kreditore vleren qe i perket blerjes se bere te mashtruesi, e cila eshte objekt izbulimit si mashtrim ne te ardhmen kur kjo kontrollohet nga inspektoret. Nderkohedhe tatimpaguesit qe i eshte vjedhur NIPT‐i dhe jane leshuar fatura tatimoreperballet me mungesen e deklarimeve te tyre ne administraten tatimore dhe behetobjekt i detyrimeve dhe denimeve per te paguar sipas ligjit te TVSH‐se.Sistemi i informacionit te TVSH‐se duhet te kete nje mekanizem te pershtatur pikerishtper te monitoruar regjistrimet e reja, vecanerisht ato qe permenden me poshte:- Nga pervoja ne pune, punonjesit e degeve te tatimeve duhet ta dine probleminsipaszonave dhe mallrave te caktuara qe behen pjese e kesaj skeme.- Personat mashtruese qe do te marrin vesh se keto mallra dhe zona pomonitorohen nga administrata dhe do te heqin dore nga zbatimi i skemes nezonat dhe mallrat e zbuluara, qe tashme jane aktivitete me risk dhe do tebejne perpjekje ne zona te tjera. Sistemi i informacionit te TVSH‐se duhet te japealarmin kur dekalrimet e aktiviteteve te periudhes se kaluar jane tendryshme nga deklarimet e ketyre aktiviteteve per regjistrimet e reja.( ketuduhen futur zonat e meparshme te ketij mashtrimi dhe aktivitetet tip).- Sistemi duhet te kryqezoje aktivitete, ne te cilat TVSH‐ja e blerjes eshtedekalruar me e madhe se TVSH‐ja e shitjes per disa periudha me radhe.- Programi informatik duhet te beje kryqezimin e TVSH se paguar me TVSH‐nee blerjeve per aktivitetet e monitoruara.- Sistemi duhet te kete nje mekanizem alarmi te pershtatur per te evidentuarnderprejren e deklarimeve, deklarimet e regjistrimeve te reja qe janejonormale (shitje te medha ne muajt e pare te aktivitetit)- Nga eksperienca, punonjesit duhet te dine qe nje mashtrim i caktuar eshtezakonisht i kufizuar ne nje zone te vecuar apo ne nje aktivitet apo mall asherbim te vecante. Akonisht, funksinimi i ske4mes se mashtrimit zbatohet nezonen ngjutur apo ne zona te tjera nese ky mashtrim ka funksionuar. Keshtu qe,anormalitetet ne cdo proces te funksioneve te administrates (regjistrim, pagesee deklarim) duhet te shikohen me syrin e identifkimit te parregullsive apodevijimeve nga normaliteti.Dega e Tatimeve duhet te kete kujdes ne regjistrimin e nje tatimpaguesi ne TVSH, dukeverifikuar dhe kerkuar per gjithe te dhenat e disponueshme (historike dhe aktuale)pasi ky eshte momenti me thelbesor i maredhenieve administrate – tatimpagues.Tatimpaguesi duhet te jete shume mire i njohur nga administrata per pasojat qe ka nerast mashtrimi apo devijimi nga statusi i tij natyral.

144

HISTORIA E TATIMEVEPer aq kohe sa do te egzistojne qeveri, atyre u duhet te nxjerrin menyra te ndryshmeper te financuar aktivitetet e tyre. Metodat e financimit publik kane ndryshuar mjaftnga nje kohe ne tjetrenTatimet në lashtësiFjala “taksoj” rrjedh nga fjala latine “taxare”, qe do te thote “të rritësh”.Ne civilizimet e lashta te asirianeve, egjiptianeve dhe babilonasve, e drejta mbipronen vetjake nuk egzistonte. Mbreti apo Faraoni ishte zoteruesi i vetem i gjithckajene territorin e tij, duke perfshire dhe njerezit. Keshtu, ne vend te taksimit te individeveper mbeshtetjen e pushtetit mbreteror, mbreti thjesht i detyronte njerezit te punoninper te. Mbreterit e lashte siguronin te ardhura ne formen e ushqimeve dhe metalevete cmuar.Nese keto te ardhura nuk mjaftonin, atehere mbreti pregatiste ushtrine per pushtimene vendet fqinje dhe konfiskonte pronat e tyre. Njerezve qe mposhteshin u kerkohejt’i paguanin tribute pushtuesit, si shenje e nenshtrimit ndaj pushtetit te tij. Nesembreterit ishin te dobet dhe nuk mund te pushtonin mbreteri te tjera, atehere ata uashtonin barren e detyrimeve akoma me shume njerezve te mbreterise se tyre. Ne atombreteri qe nuk egzistone paraja, mbreterit taksonin bujqit duke u kerkuar nje pjesete korrjeve te tyre.Taksimi per koke (njeri) ishte nje burim i madhe te ardhurash ne Egjiptin e lashte. Pokeshtu, me vone qeveria e grekerve te lashte e mbeshteste financimin e saj ne te drejtatmbi pronesine e minierave te argjendit, tributeve nga vendet qe kishte pushtuar, paktaksa doganore dhe kontribute vullnetare prej qytetareve per investime. Ajo kishtevendosur takse per cdo koke skllavi dhe te huaji.Ne periudhat e hershme te republikes romake gjithe qytetaret romake paguanintakse per koke. Megjithate, fitoret ushtarake te romaneve sollen kaq shume tribute saqeveria perjashtoi qytetaret e saj nga kjo takse deri ne shekullin II‐te. Nje shekull mevone, perandori Augustus futi taksen mbi token dhe trashegimnine. Perandoret emevonshem i rriten si perqindjet e taksave dhe numrin e mallrave qe taksoheshin dukeperfshire dhe miellin dhe kripen.Tatimet nga Mesjeta deri më sotGjate Mesjetes, qe nga shekulli V deri ne shekullin XV, numri dhe niveli i taksavevarionte nga shteti ne shtet. Europianet i nenshtroheshin formave te ndryshme tetaksimit duke perfshire taksen mbi token, taksen per koke, taksen mbitrashegimnine, tarifat per perdorimin e urave, rrugeve e porteve si dhe kuotizacionete gjobat e perziera sipas shteteve.Shume njerez i paguanin taksat ne para ose prodhime direkt feudalit te feudit, qeishte pronari i tokes ku jetonin bujqit. Ne sistemin feudal qe mbizoteroi ne Europeduke filluar nga shekulli XI, mbreterit, fisniket dhe perfaqesuesit fetare ishin

145

mbledhesit e taksave. Mbreterit nxirrnin te ardhura nga tokat e tyre, detyrimet ngaimporti dhe eksporti si dhe te ardhura nga detyrime dhe sherbime te ndryshme, qebenin vasalet e tyre. Per pjesen me te madhe te vendeve, fisniket dhe perfaqesuesit efese ishin te perjashtuar nga taksat mbreterore, keshtu qe barra e tyre rendonte akomame shume ne kurriz te fshatareve dhe zejtareve.Kur Mbreti Xhon i Anglise u perpoq te rriste te ardhurat e tij, nepermjet nje seretaksash te renda qe nxorri, fisniket feudale refuzuan t’ia paguanin. Ne vitin 1215 atae detyruan mbretin te firmoste Magna Cart, nje dokument ne te cilin ai binte dakortte mblidhte ato lloj taksash qe do te kishin dhe “miratimin e perbashket” te baronevete tij, duke kufizuar ne kete menyre pushtetin e mbretit. Kisha katolike romane ishtenje grumbulluese gjigande taksash e mesjetes. Nje nga burimet e saj me te medha ishinte ardhurat e kishes te quajtura “e dhjete e kishes” *. Kjo ishte nje pagese edetyrueshme sa 1/10 e prodhimeve bujqesore dhe blegtorale per person. Kishamblidhte gjithashtu dhe kuota, gjoba, tarifa dhe sipas nivelit hierarkik shumica e tyremerrej nga papati i Romes. Me rritjen e numrit te popullsise dhe lindjen e qyteteve pasiato u rriten si qendra zejtare e tregtare, u kthyen ne qendra per mbledhjen e teardhurave ne formen e takses mbi pronen apo ne ndonje mall te caktuar dhe si takseshitje. Prej shekullit XVIII, Anglia filloi te vendoste taksa te ndryshme mbitransaksionet. Taksat mbi importet moren nje rendesi te madhe ne te ardhurat e saj,po ashtu si dhe taksa mbi mallra te caktuara si: sheqer, mish, cokollate, alkool, kafe,qirinj dhe sapun. Me kalimin e kohes, njerezit filluan te shprehnin pakenaqesigjithnje e me shume ne forma kundershtimi per sistemin egzistues te financavepublike. Si rrjedhoje, sistemet tatimore nuk arrinin te realizonin te ardhura te medhasipas kerkesave te klases drejtuese. Perfundimisht, lideret politike dhe ekonomikefilluan te vinin ne jete nje politike ndryshe duke ulur perqindjet e taksave dhe tarifat.Ne fund te shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX, shqetesimi per aplikimin e njesistemi fiskal qe te realizonte te ardhura pa prishur barazine e kontributit te gjithsecilitcoi ne lindjen e tatimit mbi te ardhurat. Ne vitin 1799, Anglia nxorri te parin akt ligjorper aplikimin e tatimit mbi te ardhurat, me qellim financimin e luftrave kunderNapoleonit. Qeveria e hoqi kete tatim vetem kur perfundoi lufta, ne1815, por e vendosi prape ate ne vitin 1842.Tatimi i pare mbi te ardhurat progresiv ishte ai i vendosur ne Prusi ne vitin 1853, icili rriti me shume barren tatimore mbi njerezit me te ardhura me te larta. Vendet etjera e futen kete tatim ne dekadat e mevonshme, duke perfshire Angline ne vitin1907, SHBA ne vitin 1913 dhe Francen ne 1917. Megjithese tatimet sillnin ne fillimete tyre pak te ardhura ne buxhet, sot ato luajne nje rol kryesor ne te gjithe boten.* tithe ne anglisht

146