Upload
eduart-gjokutaj
View
1.105
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Ky liber eshte pjese e setit te librave me te njejtin titull 'PUSHTETI TATIMOR". Libri eshte nje permbledhje e artikujve dhe shkrimeve studimore per periudhen 2001-2010. Tematika e ketij libri perfshin ekonomine, fiskalitetin dhe nderthurjen midis ketyre temave.Per materiale te tjera ju mund te shikoni te www.al-tax.org
Citation preview
1
PUSHTETI TATIMOR 2
KAPITULLI I
POLITIKAT FISKALE DHE QEVERISJA 1. Qeveria kundër Mashtrimit Fiskal 2. Tatimet: A ka ardhur momenti i “dorës së forte”? 3. A mundet harmonizimi i tatimeve të ndihmojë zhvillimin ekonomik? 4. Drejt një ekonomie me taksa të ulta 5. Reformimi fiskal shumëplanësh 6. Pershtatshmeria fiskale, koha dhe integrimi 7. Tatimi mbi të ardhurat e individëve dhe mbi investimet 8. Mbrojtja shoqërore: Si mund të funksionojë më mirë? 9. Amnisti Fiskale, kur ? KAPITULLI II
ADMINISTRIMI FISKAL DHE PUBLIK 1. TVSH‐ja: Sa e thjeshtë, e lirë për tu mbledhur 2. Paralele dhe analiza të mbledhjes së tatimit mbi pasurine nga pushteti qendror dhe ai vendor 3. Tre kolonat e skemës së sigurimeve dhe pensioneve 4. Vëmendje! Sistemi i menaxhimit të informacionit (SMI)në administratën publike 5. Dividenti: Problemet e administrimit të tij 6. Roli i tatimeve në këndvështrimin ë të drejtës së autorit 7. 13 taksat lokale dhe funksionimi i tyre 8. Përmirësimi i shkëmbimit të informacionit dhe përvojave administrativo‐ligjore për qëllime tatimore KAPITULLI III
EKONOMIA DHE FISKALITETI 1. Sistemi aktual tatimor, neutraliteti i të ardhurave dhe Individi 2. Pasojat sociale nga ndryshimet në TVSH 3. Rreziqet nga ndryshimet në skemën e pensioneve 4. Efektet ekonomike nga pavarësia e gjyqësorit dhe Gjykata Fiskale 5. 4 “Stinët” e kostos së qeverisjes 6. Projektet tatimoire dhe efekte mbi tregtinë 7. Cmimet e apartamenteve dhe pronarët e truallit 8. Përmasat e qeverisë dhe performanca ekonomike
2
KAPITULLI IV
ÇËSHTJET FISKALE DHE SHOQËRIA 1. Si e menaxhojnë barrën fiskale taksapaguesit në Shqipëri? 2. Tre hipoteza per korrupsionin dhe tatimpaguesit 3. Tatimet dhe tatimpaguesit e vegjel: Ku qëndron problemi? 4. A e kuptojnë sipërmarrësit shqiptarë ekonominë? 5. Lufta e nisur ndaj korrupsionizmit 6. Multinacionalet ‐ Investimet e Huaja Direkte– Rrisqet 7. Matni temperaturën fiskale të biznesit tuaj 8. Leasing...në të vërtetë qeradhënie KAPITULLI V
ÇËSHTJET EKONOMIKO SHOQËRORE 1. Transformimet shqiptare në këndvështrimin perspektiv 2. Korrupsioni dhe tatimpaguesit e pandershëm 3. Pushteti i dollarit të “zi” 4. Dollari: A po e “lëndon” Euron? 5. Amerika: Mbledhëse e taksave europiane? 6. Piramidat financiare informatike 7. 5S‐të e punës dhe jetës së Japonezëve 8. Shqipëria ballkanike europiane 9. Mafia, Terrorizmi dhe Krimi i organizuar 10. PetroDollar apo Petro€uro? 11. Nafta: dhe sa kohë na mbetet? 12. Zilia e Europës KAPITULLI VI
PAMJE NGA BOTA TATIMORE 1. Sistemi i tatimeve dhe taksave në Shqipëri 2. Tatimet dhe taksat vendore 3. Marrëveshjet e taksimit të dyfishtë. 4. Intervistë me një tatimor të rikthyer në administratë 5. Mashtrimet në TVSH 6. Historia e tatimeve
3
KAPITULLI I
QEVERIA KUNDËR MASHTRIMIT FISKAL Kur njerezit u bejne bisht taksave, ata minojne jo vetem stabilitetin e financave publike, por dhe themelet e sistemit fiskal duke rritur barren fiskale per pjesen tjeter te njerezve. Nisur nga objektivat per nje sistem tatimor te ndershem dhe modern, qe do te thote inkurajim per fronte pune dhe kursime, qe do te thote me tej te ardhura me te medha per shtetin per t’i perdorur per zgjidhjen e kerkesave te njerezve per sherbime. Kjo ne radhe te pare do te thote lufte ndaj mashtrimit fiskal. Zgjedhjet e menyrave dhe formave se ç’fare taton dhe si i taton qeveria bizneset jane sinjale te qarta rreth aktiviteteve qe mendon t’i inkurajoje ose jo. Vitet e fundit, qeveria ka miratuar plane strategjike per zgjidhjen e problemit gangrenizues, bazuar ne vleresime te kujdesshme te natyres dhe madhesise se mashtrimit dhe evazionit fiskal, vendosjes se objektivave te qarta per zgjidhjen e tij, duke identifikuar masat operacionale te pershtatshme per keto objektiva dhe monitorimit te shperndarjes se detyrave dhe rezultateve te arritura. Elementet kriminale, përgjegjës per mashtrime dhe kontrabande si dhe ata qe organizojne shitjet e tyre ne tregun e brendshem jane te perfshire ne vjedhjen e te ardhurave qe nevojiten per sherbimet publike qe ben qeveria. Megjithate, mashtrimet fiskale jane shkaterruese te ketyre politikave. Nuk ka dyshim qe mashtrimet fiskale krijojne fitime te konsiderueshme qe perdoren per te ushqyer krimin e organizuar dhe krijimin e rrjeteve te tjera kriminale ne kundervenie te shtetit. Gjithashtu, shitja e mallrave te ndaluar ose kontrabande ndalon se funksionuari konkurencen e ndershme ne treg duke deformuar ne pergjithesi kerkesen dhe oferten dhe duke stimuluar ne fund te fundit perdorim te ketyre mallrave, jashte skemave ligjore, ne dem te shendetit dhe interesit te shoqerise. Nderkohe, ne luften ndaj kontrabandes dhe mashtrimit fiskal keto objektiva duhet te jene te mbeshtetura ne praktika te suksesshme te meparshme apo te perdorura nga fqinjet tane, si dhe ne strategji qe i kerkon vete koha e tanishme. Mashtrimi fiskal me naftën Pjesa me e madhe e mashtrimit fiskal te naftes vjen si nga kontigjenti i kontrabandes, po ashtu dhe nga mosraportimi i gjithe shitjeve qe kryejne subjektet e regjistruar. Nderkohe nje mashtrim me i fshehur eshte loja e piste midis cmimit dhe cilesise e ketij malli. Shitja me cmim me te larte e nje cilesie me te ulet apo abuzimi me emrin e markave te njohura boterore eshte nje mashtrim qe ka ne baze te tij personalitetin e dhe emrin e biznesit dhe biznesmeneve. Humbja e perafert ne buxhetin e shtetit nga mashtrimet fiskale ne nafte mund te llogariten ne rreth 2 miliard leke ne vit. Shteti e njeh kete fenomen dhe ka ndermarre masat e tij. Megjithese kohet e fundit kur cmimi mbareboteror i saj eshte rritur tek ne kjo shoqerohet me rritjen e
4
spekullimeve dhe cmimit te rritur, qe ecen ne perpjestim te drejte me normen e fitimit qe eshte elementi me stabel ne bizneset tona, pavaresisht se c’fare ndodh. Strategjia antimashtrim Nje risi ne vendosjen e raporteve te drejta midis shtetit dhe biznesit ne praktiken shqiptare do te ishte venia ne jete e strategjise per luftimin e organizuar te kontabandes dhe mashtrimit ne mallrat e forta te akcizes (Cigaret, Alkoolet dhe Nafta). Kete perpjekje une e shikoj te zberthyer ne gjashte komponente: 1. Matja e madhesise se problemit. Matja e aktivitetit te paligjshem eshte e veshtire, por jo e pamundur. Ajo qe duhet bere eshte se mund te angazhohen agjensi qeveritare ose organizma e shoqata studimore joqeveritare. Metodologjia e perdorur do te mund te bazohej ne vleresimin e te ardhurave te humbura nga mashtrimi dhe shmangia nepermjet “analizes se mashtrimit”. Pergjithesisht nje metodologji e tille perfshin: vleresimin e qarkullimit te tregut ne total; minus shumen e taksave te paguara ne dogane dhe tatime; minus shumen e blerjeve te bera peraferisht nga njerezit neper dutty free shop dhe jashte vendit; pjesa e mbetur eshte tregu i paligjshem me efektet e veta negative ne buxhet. Me hollesishem per kete moment analize mund te shfrytezojme literaturen dhe rastet praktike te vendeve te ngjashem me ne rreth temes per matjen indirekte te mashtrimeve dhe shmangieve fiskale. 2. Analizimi i problemit. Problemi ne fjale ka nevoje te studiohet sipas natyres ekonomike duke perdorur investigime dhe kontrolle inteligjente. Harmonizimi sa me mire i strategjise me taktiken e perdorur eshte thelbi i luftes ndaj mashtrimit fiskal. Duhet kuptuar dhe patur parasysh mire natyra e mashtrimit dhe tendenca e zhvillimit te tij perpara se te ndermerret veprimi operacional ne pergjigje te mashtrimit. 3. Veprimet operacionale. Keto veprime kane nje lidhje te ngushte me analizen e natyren e mashtrimit. Nese nuk hartohen plane me detyra operacionale te qarta per secilin pjesmarres, por dhe afate zbatimi konkrete; nese nuk bashkerendohen me institucionet e tjera qeveritare dhe joqeveritare; nese nuk mbahet nje qendrim i ashper ndaj atyre qe nuk zbatojne detyrat perkatese ne operacionin e ndermarre, atehere do te rezultonin efekte negative si ne buxhet dhe ne opinionin publik. 4. Realizimi i te ardhurave. Nese nuk do te kryejme nje vleresim dhe matje te sakte te madhesise se mashtrimit sipas zinxhirit te qarkullimit te mallrave kontrabande, nuk do te arrihet dot te realizohen operacione te suksesshme per te ushtruar presionin dhe mbi te gjitha te ardhurat e pritshme. Operacioni ndaj kesaj lufte duhet te ndahet ne etapa dhe me targete te arritshem ne pjesen me derrmuese te tyre. Efekti financiar i tij duhet te dale i qarte per cdo etape, persa i perket gjithashtu transparences per opinonin publik.
5
5. Kontrolle te forta. Mashtruesit dhe kontrabandistet shpetojne pikerisht neper hallkat e dobeta te zinxhirit te kontrolleve te keqorgaizuara dhe keqdrejtuara. Kontrollet qe kryhen ne rastet qe themi duhet te jene te vecante, sa me konspirative dhe te koordinuar. Kjo eshte pikerisht dhe cilesia kryesore e tyre. Ato duhet te dallohen nga te tjeret pikerisht per nje organizim te ndryshem nga rutina, me detyra te qarta per secilin pjestar, me burime informative te besueshem. Ne rastet e kontrolleve te forta duhet te perdoren metodologji qe kundershtari nuk i ka provuar me pare dhe qe japin efekte te pakundershtueshme. Nderkohe eshte kohezgjatja e tyre nje pike qe duhet patur ne konsiderate nga organizatoret. Sa me i shpejte dhe rezultativ me befasine e momenteve te para, aq me i pakundershtueshem do te jete nga kundershtari. 6. Monitorimi i detyrave dhe konkludimi. Detyrat e dhena duhet te monitorohen ne momente dhe etapa te caktuara te zbatimit te tyre nga efektivat pjesemarrese. Nese do te kishim mangesi ne kete aspekt, strategjia do te rezultonte e manget dhe do te kishte efekt ne rezultatin e operacionit ndaj mashtrimeve fiskale. Kontrolli me saktesi dhe matja e zbatimit te detyrave nga ana tjeter do te ndikonte ne cilesine e punes te secilit pjestar te operacionit antimashtrim. Efekti i luftës antimashtrim në biznes dhe në opinionin publik Ne perpjekjet e administratoreve publike per te luftuar mashtrimin dhe shmangien fiskale, nje rrezik eshte dhe prishja e balances se kontrolleve efektive per ruajtjen e nivelit te te ardhurave si dhe dyshimi per garantim te rritjes se barres fiskale dhe moslenies se hapesires normale per biznesin e ndershem. Ne fillim te viteve ‘90 mashtrimi dhe kontrabanda nisen ne menyre te paorganizuar, por nje dekade me pas kalimi ilegalisht ne pikat kufitare dhe tregtimi informal i tyre eshte i mireorganizuar dhe mbeshtetur mbi strategji dhe treg te organizuar dhe drejt konsolidimit strukturor te tij. Nderkohe, masat e qeverive per te luftuar kete treg informal jane mbeshtetur mbi deshira te mira dhe organizime qe nuk kane mundur dot t’i mbyllin rruget e kontrabandes dhe informalitetit ne vend. Deri me sot lufta ndaj tyre ka patur vetem mesazhe te nje show‐lufte me efekte te humbura ne kohe, njerez dhe kosto. Lufta ndaj organizimit ekonomiko‐kriminal do te ishte po ashtu organizimi i nje fronti publik, i perbere me nepunesa te specializuar nga pjestare te linjes nga cdo dikaster dhe me logjistiken moderne si nje “kavaleri” qe duhet te hyje per fitoren perfundimtare. Dhe mbi te gjitha me nje perkushtim te ndikuar vetem nga ndjenja e sherbimit ndaj vendit dhe shtetit. Propaganda dhe fushatat mediatike te vazhdueshme do te ishin ndihmesat me te mira ne luften e qeverise me boten e krimit ekonomik. Kjo fushate duhet te perfshije gjithkend qe me autoritetin e tij publik ndikon tek njerezit, qe nga figura publike politike e shoqerore deri te figura letrare, artistike, sportive e shkencore. A nuk do t’a bente me te qarte dhe konkret edhe rezultatin e ketij misioni kombetar kjo gje? Vleresimi i rezultatit final te pritshem, qe mendohet te vije ne buxhet prej ketij misioni, do te sherbente si baze ne percaktimin e kostos se tij dhe rritjen e pergjegjshmerise se pjesmarresve ne te. Shpenzime konkrete per rezultate konkrete, apo jo? Nga ana tjeter, pervec rritjes se te ardhurave ne buxhet dhe dhenies se mesazhit se krimi ekonomik do te luftohet me konseguence, kjo lufte e panderprere do te sherbente ne vendosjen e tregut mbi baza
6
legale dhe konkurruese duke eleminuar rrezikun e krimit te organizuar, qe ne radhe te pare armik kryesor te tij ka vete shtetin. TATIMET: A KA ARDHUR MOMENTI I DORËS SË FORTË? Qeveria mbledh tatime nëpërmjet një mekanizmi si vijon. Ajo vendos një grafik tatimor i varur nga të ardhurat e raportuara, një grafik dënimesh i varur nga vërtetësia e deklarimeve dhe mundësia e kontrollit varet nga raportimi në vijimësi i tatimpaguesit. Pak kohë përpara pagimit të tatimit, çdo tatimpagues e deklaron të ardhurën e tij dhe e raporton (jo domosdoshmërisht deklaron të vërtetën), sipas rregullave fiskale në zyrat tatimore. Qeveria nuk e di se sa është e ardhura reale e tatimpaguesit. Ajo mund të kontrollojë një tatimpagues në mënyrë që të verifikojë raportimin e tij të të ardhurave. Një kontroll përcakton gjithnjë vërtetësinë e deklarimit të tatimpaguesit dhe ky proces ka një kosto të fiksuar. Ekonomia shqiptare sot, me pak fjalë, përballet me një dilemë të madhe. Nga njëra anë, ka mjaft arsye të forta (borxh i jashtëm dhe probleme të mprehta sociale) për të rritur shpenzimet buxhetore. Nga ana tjetër, sipas një opinioni të përgjithshëm tarifat tatimore duhet të ulen për arsye se është e pamundur të punohet ndershmërisht me tarifat egzistuese. Megjithë reduktimin e ndjeshëm të tyre në dy vitet e fundit një zgjidhje e mundshme e dilemës lidhet me faktin se një pjesë e madhe e ekonomisë nuk paguan tatime aktualisht. Sipas vlerësimeve të Bankës Botërore dhe ekspertëve të FMN‐së, të ardhurat tatimore aktuale janë afër gjysmës së nivelit që duhet ti korespondojë një qëndrimi të ndershëm të tatimpaguesve. Reduktimi i tarifave në vetvete nuk mund ti rritë të ardhurat. Ata që nuk kanë paguar nuk paguajnë përsëri dhe ata që paguajnë do të paguajnë më pak. E vetmja mënyrë, realisht që mund të zgjidhi dilemën është veprimi në të njëjtën kohë i optimizimit të tarifave tatimore dhe strategjisë së kontrollit. Informacionet jo të plota dhe të qarta midis qeverisë dhe tatimpaguesit çojnë në detyrime të rëndësishme që ndikojnë në zgjedhjen e politikave tatimore. Këto mangësi rriten duke patur parasysh që të ardhurat e individëve nuk arrihet të shqyrtohen. Ato mund të verifikohet vetëm nëpërmjet një procesi kontrolli, që në vetvete ka kosto. Në këtë kuadër, strateghia e qeverisë mund të përfshijë, përveç shkallëve tatimore edhe një strategji kontrolli dhe nje skemë gjobash për mosdeklarim apo keqdeklarim të ardhurash. Kjo skemë hap diskutime të forta lidhur me ndërveprimin midis shkallës tatimore optimale‐strategjisë së kontrollit‐vendosjes së detyrimeve e gjobave.
7
Nisur nga realiteti fiskal shqiptar, tatimpaguesit janë larg të qenit pa rrisk nga çfarëdo lloj politike tatimore. Tatimi optimal në përgjithësi varet nga e ardhura e tatimpaguesit dhe përcaktimi i politikës tatimore nuk është më një detyrë e parëndësishme. Mjaft studiues deklarojnë se problemi i politikave shtërnguese tatimore është njësoj si hartimi i kontratave në teori. Ato marrin në konsideratë rriskun e fshehjes së të ardhurave nga tatimpaguesi dhe e prezantojnë si një problem shqetësues të karakterit ekonomik dhe moral. Modelet e tyre lejojnë tatime arbitrate dhe gjoba të planifikuara, objekt i politikës shtërnguese. Rezultatet e kësaj politike tregojnë që mbajtja e një qëndrimi të tillë ka disavantazhe të tilla si: zbatimi i politikës së gjobave vlen për të gjobitur një evador fiskal me një shumë të barabartë sa e gjithë e ardhura e vetëdeklaruar e tij, që nuk korespondon me shumën e të ardhurës që ai ka fshehur. Këta studiues kanë provuar se mundësitë e kontrollit janë të përcaktuara nga pagesa e detyrimeve tatimore në mënyrë vullnetare. Por, të shikojmë problemin e optimizimit tatimor nën një politikë të zbatimit të gjobave dhe masave shtërnguese. Zakonisht, evadorët tatimorë të identifikuar nga tatimorët i ripaguajnë tatimet e papaguara dhe gjithashtu dhe gjobat bashkëlidhur tyre. Në vende të ndryshme kjo gjobë është proporcionale me tatimin e papaguar, në disa të tjerë është proporcionale me të ardhurën e fshehur. Me aq sa dimë nuk ka rezultate për të vërtetuar optimalitetin e këtyre “kontratave” anti evazion, sipas masës shtërnguese të ndërmarrë. Megjithatë, përvojat më të suksesshme që kanë zbatuar politikat e forta të kontrollit tatimor kanë qenë të tilla kur e kanë mbajtur realisht premtimin e tolerancës zero. A MUNDET HARMONIZIMI I TATIMEVE TË NDIHMOJË ZHVILLIMIN EKONOMIK? Zakonisht, argumenti me i perdorur ne favor te harmonizimit te tatimeve ne nje shkalle te perbashket mund ta beje me eficente ekonomine dhe mund te ndikoje ne rritjen e investimeve private nepermjet rritjes se kursimeve te tyre. Ne vleresimin e ketij argumenti, gjithsesi krahasimet mund te jene te vlefshme nese behen midis sistemit aktual tatimor me sistemin ideal tatimor. Efiçenca dhe sistemi tatimor Efiçenca apo inefiçenca ekonomike e nje sistemi tatimor mund te gjykohet nga ndikimet mbi gjendjen ekonomike. Ne varesi te shkalles se deformimit te situates ekonomike prej sistemit tatimor (pare ne raport me situaten ekonomike, qe do te ishte ne mungese te tij) konsiderohet dhe inefiçienca ekonomike e tij. Ky deformim eshte paralajmerues ne lidhje me alokimin efektiv te burimeve. Keshtu, po te shikojme deformimin, tatimi mbi te ardhurat ndikon ne konsumin e njerezve si ne te tashmen dhe per te ardhmen. Tatimi mbi te ardhurat, me ndikimin e tij ul mundesine per te rritur kursimet e individit dhe ne kete menyre zvogelon mundesine per konsum ne te ardhmen. Ne kete kendveshtrim, tatimi mbi konsumin eshte neutral
8
duke lene te lire zgjedhjen midis konsumit aktual dhe atij te ardhem. Nderkohe, ne rastin e zbatimit te nje tatimi mbi konsumin do te ishte fakti se nese ai do te mbeshtetej mbi tarifa te larta do te nxiste deformim ne politikat per punesimin. Sipas legjislacionit aktual, tatimi mbi te ardhurat zbatohet ne perqindje mesatarisht ende te larta mbi fitimin e shoqerive dhe te ardhurat nga punesimi, po te shihet ne shtrirje lineare te aplikimit te tyre. Nese do te zevendesonim, si tatimin mbi te ardhurat personale dhe tatimin mbi fitimin me nje tatim mbi konsumin do te kishim si rezultat nje shtremberim te tregut te punes sipas sektoreve ekonomike te vendit dhe natyrisht qe kjo do te ndikonte dhe ne te ardhmen e konsumit. Por, mund te kemi nje perfitim te madh nese behet nje levizje graduale te perqindjeve te tarifave drejt uljes se tyre. Kjo ulje graduale duhet te shoqerohet me nje reforme administrative qe i shkon per shtat kesaj ulje te shkalleve tatimore. Ndoshta me e rendesishmja eshte dhe studimi i efektit qe kane ne sjelljen e njerezve keto modele te prezantuara. Kjo te shtyn ne mendimin se shume individe kane arsye te besojne se kursimet e tyre do te jene te varura nga fakti i uljes apo ngritjes se perqindjeve te tarifave tatimore. Si do të ndikohen sektorët ekonomikë dhe struktura e bizneseve? Disa sektore, sidomos ata qe jane pjese e investimeve dhe rritjes me te madhe ekonomike se te tjeret jane perfituesit me te medhenj te politikave reformuese me tendence harmonizimin dhe uljen e perqindjes se tarifave tatimore. Nderkohe, sektoret me rritje te vogel ekonomike jane te humbur. Propozimet per zhvendosje te bazes tatimore nga nje baze tatimore mbeshtetur te konsumi ne ate te mbeshtetur te te ardhurat, ne kushtet e rritjes se investimeve te biznesit, mund te ndikoje ne menyra te ndryshme mbi shoqerite ne dallim nga ndikimet qe kane patur deri me sot. Keto ndikime ndryshojne duke patur parasysh shkallen e rritjes ekonomike te tyre, strukturen e kapitalit dhe strukturat e skemave te perfitimeve te punonjesve deri me sot. Nderkohe, me ndryshimin e tarifave tatimore, apo uljen e tyre eshte e nevojshme pikerisht nderhyrja e menjehershme ne sistemin aktual te sigurimeve shoqerore ne Shqiperi. Kjo do te thote futjen menjehere te operatoreve private, krijimin e fondeve te garantuara te pensioneve dhe investime te ketyre fondeve ne letra me vlere e bono thesari apo dhe ne mbeshtetje te politikave te tjera financiare te qeverise duke sherbyer edhe si skema per punesim me te madh te njerezve dhe rritje te kapitaleve publike ne vend. Natyrisht, qe sektoret ekonomike dhe shoqerite private mund te perballen me veshtiresi te periudhes tranzicionale, ku disa “hallka” mund te keputen ne zinxhirin ekonomik te tyre. Keto “hallka te keputura” do te ishte mire qe pas evidentimit te tyre, te planifikohet edhe shmangia. Autoritetet e larta te finances duhet ta kuptojne njehere e mire se nese kerkojne qe te ardhurat qe planifikohen per tu mbledhur mbeshteten mbi udhezime e rregullore qe nuk i pershtaten organizimit dhe strukturimit te biznesit, atehere do te shnderrohen ne mendjet e tatimpaguesve si struktura publike aspak terheqese per ta dhe ky do te perbente nje problem. Problemi i pare qe une dua te diskutoj ne vazhdim eshte pjesa e sherbimeve publike, e cila vazhdon te jete jashte skemave te bazes per tu taksuar. Keshtu, shume
9
shpenzime qe individet dhe bizneset realizojne ne institucionet publike edhe sot nuk mbeshteten mbi nje dokumentim per te justifikuar parate e harxhuara prej tyre. Natyrisht, qe dhe keto sherbime nuk ka pse te mos jene pjese te bazes se taksueshme dhe te jene hallka te keputura te sistemit tatimor. Sistemi i vetedeklarimit te te ardhurave te shoqerive shqiptare mbeshtetet mbi te ardhurat qe perfitojne sipas faturimeve qe bejne dhe nga to zbresin shpenzimet e biznesit, qe konsiderohen te zbritshme per efekte fiskale. Ne kete skeme nuk perfshihen ato qe quhen biznese te vogla. Sistemi i tatimit te thjeshtuar mbi fitimin nuk zbatohet sipas kesaj skeme. Mirepo, duhet thene se kjo kategori biznesi ze gati 85 perqind te numrit te bizneseve mbi te cilat mbeshtetet sistemi tatimor. Dhe nderkohe, kjo kategori eshte pjesa me tarifen me te ulet te tatimit te te ardhurave te tyre, vetem 3%. Them e ulet, pasi ato ndihen komode ne kete pozicion gjithashtu edhe duke u nisur nga realiteti se keto biznese nuk dokumentojne asnje veprim te veprimtarise se tyre dhe nuk u kerkon njeri llogari per shpenzimet e medha per ambjentet e sherbimit dhe tregtimit qe i kane deklaruar si biznese te vogla. Ende nuk u kerkohet llogari per shpenzimet personale e familjare te tyre. Nderkohe, te ardhurat qe deklarojne me bizneset e tyre te vogla nuk mbulojne as nje tremujor te shpenzimeve te tyre. E pra, nese biznesi i vogel nuk “pastrohet” nga kjo kategori e bizneseve dhe ne biznesin e vogel te qendrojne ata qe me te vertete jane te vegjel, atehere ketu nuk kemi nje, por disa hallka rrjesht te keputura te qarkullimit tatimor. Ne kete “ferre te vogel” fshihet pjesa me e madhe e bazes qe duhet te paguaje TVSH dhe tatim fitimi, pasi realisht ata kane pjesen me te madhe te kapitaleve qarkulluese te vendit. Pjesa e tregtareve te medhenj, qe jane dhe pronaret e kapitaleve me te qenesishme te vendit kane krijuar dhe “gropat e shkarkimit” per pjesen e tyre te majme te te ardhurave, te perfituar nga skemat e evazionit, nga kontrabanda dhe shmangia fiskale. Kjo kategori i ka shperndare ne shume njesi keto te ardhura e kapitale qarkulluese pikerisht neper strukturat e biznesit te vogel. Nese gjithe keta biznesmene, qe vetem de jure jane te vegjel, behen pjese e bazes se TVSH‐se, mund te themi se duhet te ulim taksat per pjesen tjeter qe me te vertete nuk duhen te jene ne te njejtin trajtim tatimor me ta. Por, dhe per kete kategori, qe specifikisht ne Shqiperi jane biznese te vogla familjare apo me prodhime artizanale duhet menduar me tej per nje skeme tjeter te taksimit te tyre, ate te taksimit te te ardhurave neto. Kjo ndoshta do te ishte ulja me e madhe e te ardhurave te tyre dhe njekohesisht dhe nje trajtim ne menyre transparente te bizneseve te vogla. Nderkohe, nga lista e pandershmerise tatimore duhet te ikin dhe ato OJF, qe vetem statusin juridik kane te tille. Me bizneset qe kane krijuar jane mirefilli Organizata Fitimprurese duke devijuar nga statusi per te cilin jane krijuar. Keto hallka te shkeputura te zinxhirit tatimor, prishin konkurencen e bizneseve te tjera qe paguajne tatimet e tyre ne sektoret e arsimit, shendetesise e sherbimeve. E vetmja merite e ketyre OJF‐ve eshte perfitimi nga te qenet te pandershem me shtetin dhe duke bere ne menyre te hapur evazion tatimor. Ndikimi mbi individët dhe bizneset
10
Ekonomia shqiptare nga viti ne vit eshte perqendruar apo si i thone ndryshe ka synuar te perqendrohet ne disa grupe biznesi. Sektore te tille si: telekomunikacioni, karburantet, cigaret, pijet, mallrat kryesore te konsumit, ndertimet, sherbimet financiare dhe prodhime te tjera industriale jane tashme pjese e grupeve dhe ortakerive te fuqishme ne kapitale dhe likujditete. Keto grupe per mendimin tim jane pjesa me e re e oligarkise industriale dhe financiare te vendit tone. Krijimi i pashmangshem i tyre, si pasoje e instalimit te kapitalizmit dhe ekonomise se tregut krijon dhe premisen per vendosjen e sistemit te cmimeve fikse sipas hallkave te qarkullimit te tyre. Secili grup biznesi produktin e tij e shet me nje cmim te fiksuar sipas atij vete ne gjithe territorin qe mbulon. Duke qene se tendenca per ti konkuruar ata ne keto mallra apo sherbime eshte prezente, nderkohe qe mund te kene qene pa konkurente deri me sot do ti detyroje te mos ti rrisin dot cmimet, ashtu si kane qellimin kryesor te tyre cmimet monopol. Duke mbajtur keto cmime te fiksuara, keto shoqeri do ta ndjejne te nevojshme te ulin pagesat per punonjesit, pasi kerkojne te mbajne te larte nivelin e fitimeve te tyre. Ne fakt shume biznese nuk do tu mbetet nje fitim i madh si deri me perpara, nese nuk fiksojne edhe cmimet e tregut te punes, pagat e punonjesve te tyre. Keshtu, qe ne kete moment duhet te nderhyje dhe harmonizimi i shkalleve tatimore per te mbajtur nje nivel te taksimit te kategorive te ndryshme te perfituesve te te ardhurave, por duke zbatuar parimin e taksimit progresiv. Aplikimi i nje tatimi i harmonizuar do te prodhonte disa efekte tranzicionale mbi qarkullimin monetar, te cilat mund te jene me te demshme per pronaret e aseteve, per shkak se ata nuk perfitojne shume nga inflacioni. Nga ana tjeter TVSH‐ja do te rendonte mbi ta pasi ne vetvete ajo eshte e karakterizuar si nje vlere fuqie punetore plus nje shtese mbi vleren e kapitalit te krijuar para inflacionit, qe eshte fitimi. Po marr nje shembull. Nje investitor blen nje godine per 1 miliard leke, duke marre nje kredi ne masen 95% te vleres se godines. Nje vit me vone, cmimi i godines rritet ne vleren e tregut prej 1.1 miliard leke. Investitori ka zbritur si shpenzim nga kjo vlere 50 milione leke amortizim, qe ne fakt eshte vlera per te mirembajtur kete godine. Pas dy vitesh ai vendos ta shesi dhe blen nje fabrike prodhimi qe ka me shume interes ekonomik. Sipas ligjit egzistues ai perfiton nga shitja e godines nje fitim para tatimit te barabarte me 200 milion leke, qe vjen si rezultat nga cmimi 1.1 miliard leke minus koston fillestare pa amortizimin (1 miliard leke minus 100 milion leke amortizim te dy viteve). Duke perdorur logjiken e nje shkalle tatimore prej 20%, atij i duhet te paguaje nje tatim ne vleren 40 milion leke. Nderkohe, ai paguan dhe per kredine ne vazhdimesi plus dhe taksen e paguar dhe ne kete menyre ai ka nje humbje te perkohshme ne likujditete. Ne fakt, pronari i asetit nuk ka humbur ne vlere ne teresi, pasi ai ka nje prone te vleresuar. Megjithate, une medoj se ndoshta pak inflacion, por i kontrolluar nga institucionet monetare te vendit do te ishte menyra me e mire per ti zhvilluar me tej reformat ekonomike. Nese cmimet do te rriteshin, individet do tu duhej te kishin me shume te ardhura per te blere mallra e sherbime me cmime me te larta dhe keshtu, kerkesa konsumatore ne vend nuk do te binte. Por, eshte e veshtire per institucionet
11
monetare te vendit te pranojne kete logjike, ndryshimin e cmimeve. Ato kane pergjegjesine e mbajtjes se monedhes tone kombetare te stabilizuar. E keqja e kesaj situate eshte se edhe qeveria preket ne politikat sociale te saj nese cmimet do te rriteshin. Por, ne kete situate inflacioniste nese do te shihnim anen e mire do te ishte se nivelet e mbledhjes se te ardhurave tatimore do te ishin ndoshta disa here me te larta se me pare dhe ne kete menyre do te mund te financoheshin me efiçence dhe politikat sociale ne shendetesi dhe arsim, si dhe investimet ne sektoret e programuar te ekonomise. DREJT NJË EKONOMIE ME TAKSA TË ULTA Filozofia e qeverisjes kuptohet nga menyra sesi i takson shtetasit. Ajo, si monopoliste e sherbimeve publike eshte e interesuar te zbatoje sa me mire dhe funksionin monopol te mbledhjes se taksave, qe ne fund te fundit eshte garancia per rritjen e permiresimin e sherbimeve publike aq te kerkuara nga ta. Nga ana tjeter, presioni i grupeve te interesit dhe grupeve te tjera shoqerore e politike, qe monitorojne pikerisht zbatimin e ketyre monopoleve kerkon veprime transparente per kontrollin e shpenzimeve administrative. Ndersa mjaft njerez duan taksa te ulta, ekonomia publike kerkon sa me shume te ardhura per te krijuar ambientin ekonomiko‐financiar per vazhdimesine e rritjes ekonomike te vendit. Kostua e taksave Taksat jane nje kosto. Qeverisja aktuale beson ne perfitimin ekonomik prej taksave te ulta. Eshte e drejte qe njerezit te kursejne me shume nga ajo qe ata prodhojne. E megjithate, per cdonjerin nga ne ato jane nje kosto qe e paguajme, sipas personalitetit te gjithsecilit. Sa me e larte taksa, aq me e larte dhe kostua per tu paguar. Kjo kosto e taksave ka nje efekt te trefishte mbi ekonomine, që do te thote: Ulje te efektivitetit te ekonomise, qekurse sektori publik karakterizohet nga nje efektivitet i ulet, c’fare do te thote qe taksat e mbledhura nga sektori konkurues privat shpenzohen ne sektorin publik me aktivitete me produktivitet te ulet, qe do te thote ne vetvete nje produktivitet ekonomik i ulet.
Ulje e interesit per te punuar, pasi nese njerezit ndihen te mbitaksuar atehere ata natyrisht qe u duhet te ndryshojne qendrimin e tyre ne raport me krijimin e te ardhurave dhe dekalrimin e tyre. Nese do te paguanin me pak taksa, kjo do ti ndihmonte per te rritur nivelin e standartit te jeteses se tyre.
Rritje te kostos se mbledhjes, meqenese administrata qe ka detyren per ti mbledhur taksat eshte ne mjaft raste e pamotivuar dhe e keqmenaxhuar per te shfrytezuar kohen, parate dhe burimet e tjera administrative me nje kosto sa me te lire per qeverine.
12
Per keto arsye, ekonomite me taksa te ulta paraqesin nje tendence te fuqishme per te persosur funksionet monopoliste te shtetit per nje qellim kryesor, qe eshte rritja ekonomike e panderprere. Nje ekonomi qe ka taksa te ulta dhe shpenzime administrative qeveritare te kufizuara do te thote ne vetvete me shume sherbime publike dhe me teper njerez qe jane te prirur te konsumojne e te besojne te qeverisja, qe ja u ka lejuar kete te mire. Te ardhurat tatimore te vitit 1999 perfaqesojne gjysmen e te ardhurave tatimore aktuale. Sistemi ishte i karakterizuar nga nje tatim fitimi ne nivel te larte, tatim mbi te ardhurat personale i larte dhe nje TVSH qe ende eshte ne nivele te larta. Status Quo‐ja e nje TVSH‐je ne nivele te tilla, pervec efektit te nje niveli te kenaqshem te te ardhurave tatimore ka dhene nje ndikim negativ nga ana tjeter ne deformimin e funksionit kryesor te saj, vetekontrollin. Nese shkalla standarte do te ishte ne nivelin e shkalles optimale (TVSH 17%), si dhe zbatimi i skemes ne nje baze shume me te gjere tatimpaguesish do ti jepte mundesi skemes se TVSH‐se te zbatohet akoma me efektivisht, duke tentuar sa me pak perjashtime. Nese krahasojme statistika mbi te ardhurat tatimore (bashke me kontributet) dhe doganore ne raport me PBB‐ne e vendit (sot arrijne ne nivelin e 24%) dhe duke e krahasuar me vende si Kroacia, qe tashme jane perpara nesh ne rrugen per ne BE, mund te themi se buxhetit i mungojne cdo vit te ardhura fiskale afer 1 miliard dollare. Natyrisht keto jane perllogaritje te cilat behen per qellime te prezantimit te nivelit te performances asdministrative, por sido qe te jene llogaritjet nje konkluzion eshte i padiskutueshem: sa me pak taksa te mbledhura, me pak leke per sherbime sociale e publike. Treguesit e realizimit te te ardhurave kane ecur ne nje rruge te kenaqshme, po te kemi parasysh nje tradite antitaksa dhe nje varferi mjaft e madhe e trasheguar e individeve nga dekadat e shekullit te kaluar, mund te thuhet me plote gojen se pas 15 vitesh jane krijuar kushtet per nje taksim te gjithe individeve ne menyre te bararbarte ne raport me te ardhurat qe perfitojne, apo zabtimin ne praktike te taksimit progresiv. Te ardhurat tatimore, qe mblidhen nga administrata deri me sot duhet thene se nuk zbatohen mbi parimin e barazise, pasi shumica e popullsise jane te perjashtuara nga kjo barre, kur nderkohe ata kerkojne sherbime publike ndoshta me shume se tatimpaguesit qe jane mbartesit e kesaj barre. Ndryshimet aktuale dhe objektivi i politikës së re fiskale Me shume taksa te mbledhura, tarifa me te ulta per tatimpaguesit eshte pak a shume slogani qe mund te perdoret per politikat e deklaruara dhe qe po behen gati per zbatim nga qeveria. Perdorja e monopolit te taksimit, duket se po zbatohet ne kete rast ne menyre me te drejtperdrejte ne favor te interesave te individeve. Ky monopol i qeverise po shihet prej tyre, si nje e drejte qe do tu jape mundesi per te rritur kursimet dhe standartin e jeteses se tyre, por duke ndikuar me pikatore ne rritjen e nivelit te te ardhurave buxhetore. Shqiperia ka nevoje ne menyre shume te prere per drejtim te ekonomise me taksa te ulura. Por kjo nuk eshte zgjidhja komplete e ketij procesi revolucionarizues. Po ashtu,
13
ne menyre te prere eshte e nevojshme qe politika e uljes se taksave te shoqerohet me modifikime te mekanizmit administrativ per efektivizimin e sistemimit. Ky mekanizem duhet te funksionoje per kalimin gati automatik ne skemen e TVSH‐se te bizneseve qe kryejne evazion duke u fshehur si biznese te vogla. Nga ana tjeter, skema aktuale e taksimit te bizneseve te vogla mbi te ardhurat bruto duke mos u njohur shpenzimet e tyre te biznesit ndikon qe nje pjese e ekonomise private te behet automatikisht e nxitur per te fshehur pjese te aktivitetit te saj. Futja e skemes se taksimit te te ardhurave neto, si te ardhura personale te tregtarit te vogel do ta bente konfliktin e interesit mjaft prezent midis tregtarit te shumices dhe atij te pakices, midis prodhuesit dhe konsumatorit te produktit, midis ndertuesit dhe klientit te ndertimeve e keshtu me radhe. Nderkohe, kjo do te rriste deklarimin e transaksioneve si pasoje e nxitjes per te deklaruar sa me shume shpenzime, per tu taksuar sa me pak. Ne perfundim mund te thuhet se, ulja e taksave nxit regjistrimet e bizneseve, qe deri me sot jane te strukur ne informalitet dhe i kane derdhur parate qe duhet ti paguanin shtetit ne “burimet” e korruptimit te punonjesve qe kane detyre funksionale regjistrimin e ketyre bizneseve pa leje. Rritja e numrit te te taksuarve do te nxiste nje pjesmarrje me te madhe te tyre ne krijimin e grupeve te interesit per te ushtruar presionin normal ndaj qeverise ne nje demokraci, per sa kohe ata jane kontribuesit aktive te buxhetit te shtetit. REFORMIMI FISKAL SHUMËPLANËSH Shpenzimet publike, deficitet buxhetore dhe gjithe borxhet e tjera u rriten me shpejt sesa PBB‐ja ne vendin tone per dekaden e fundit. Bashke me rritjen e shpenzimeve per gjithe kete periudhe jane rritur edhe tatimet. Nga ana tjeter administrimi fiskal ka patur permiresime me reformime te efektshme dhe reduktime te deficitit ne keto vitet e fundit. Shpenzimet shoqerore te pergjithshme ishin ekuivalente me ¼ e mesatares se PBB‐se vitin e kaluar. Reth ½ e tyre llogaritet se ka shkuar per programet e pensioneve dhe shendetit publik. Shpenzimet per pensionet jane rritur ashtu si dhe ne Shqiperi ne shumicen e vendeve bazuar ne planet e pensioneve. Ne disa vende kane pesuar rritje te qenesishme shpenzimet per kujdesin shendetesor dhe ne disa vende te tjera europiane sigurimi per papunesi dhe perfitimet e asistences, duke reflektuar ne kete menyre strukturen e papunesise ne rritje. Ne pergjithesi, efekti i sektoreve publike ne performancen ekonomike eshte i veshtire per tu vleresuar. Nga njera ane, qeveria mund ti alokoje burimet dhe performancen ekonomike ne te tjera menyra se taksimi dhe shpenzimi. Nga ana tjeter, nga qeveria pritet qe nepermjet shpenzimeve publike qe kryen te nxite performancen ekonomike te vendit. Ne vecanti, investimet qe po behen ne infrastrukture mund te ndikojne ne faktore ekonomike qe ndihmojne rritjen e prodhimtarise se sektorit privat.
14
Megjithe ndryshimet mbetet i rendesishem perqendrimi ne faktoret qe duhet te konturojne politiken tatimore per vitet ne vazhdim. Reformimi fiskal shumëplanësh Reformimi fiskal eshte prezantuar si nje sfide ambicioze per te permiresuar kapacitetet administruese ne Shqiperi. Qellimi per efektivizimin e administrates fiskale nga viti ne vit ka kaluar neper rrugen e permiresimit administrativ e shoqeruar me punen per rritjen e edukimit fiskal dhe qartesimit te procedurave te zbatimit te funksioneve. Ne keto vite krahas efektit te rritjes se performances se administrimit kane ecur ne favor te shtetasve dhe nje varg lehtesirash fiskale, te tilla si: uljet dhe eleminimet e tarifave doganore, heqjet e disa tatimeve per sektore ekonomike dhe aktivitete sociale (heqja e TVSH‐se per arsim jopublik, per tregtimin e barnave mjekesore, per paisjet dhe makinerite per investime), zvogelimet e shkalles tatimore per tatim fitimin ( nga 25% deri ne vitin 2004, ne 23% per vitin 2005 dhe ne 20% per vitin 2006), zvogelimet e shkalles tatimore per tatim e thjeshtuar mbi fitimin ( nga 4% e xhiros vjetore u ul ne 3% tatim te xhiros vjetore dhe ne 1.5% 6‐muajt e fundit) si dhe lehtesira tjeter fiskale per heqjen e akcizes se karburantit per aktivitetin e peshkimit. Ne vazhden e reformimit fiskal pervec lehtesirave per sektoret prioritare si arsimi dhe shendetesia jane dhe lehtesimet e funksionimit te skemes se rimbursimit tatimor per aktivitetet qe i japin jete ekonomise se vendit, ato qe eksportojne prodhime vendase dhe ato qe rieksportojne. Te dyja keto kategori biznesesh jane qendra e gravitetit te politikes se rimbursimeve duke i bere me konkuruese ne tregun rajonale nepermjet “kreditimit” duke u rimbursuar TVSH‐ne e blerjeve qe kane paguar gjithe keto vite dhe duke mos blere me tej me TVSH per furnizimet qe do te bejne ne Shqiperi, qe nga viti 2005 e ne vazhdim. Transparenca me tatimpaguesit eshte drejtimi tjeter i politikes reformuese fiskale per qeverine. Kjo transparence eshte e dukshme ne veprimet bashkepunuese me biznesin duke lidhur marreveshje per ti prere rrugen evazionit fiskal per me tej si dhe duke mbyllur te carat ne administrate per mundesine e korrupsionit duke abuzuar me detyren. Marrëveshjet tatimore E mira tjeter e madhe e tyre ka qene rritja e te ardhurave tatimore ne raport me te kaluaren. Faktet jane pasqyra ku reflektohen te mirat e administrimit. Te ardhurat tatimore nga sektori i ndertimit te banesave ne raport me vitet para nenshkrimit te marreveshjes me Shoqaten e Ndertuesve jane rreth 2 here me teper. Eshte fakt! Nderkohe, duhet kuptuar se roli i marreveshjeve me komunitetin e biznesit eshte nje “fryt” qe del me shume mundime. Organizimi dhe menaxhimi i situatave specifike dhe problematikes fiskale te sektorit te ndertimeve te banesave ka qene nje proces i lodhshem. Dhe vazhdon ende me problematikat e reja qe dalin nga koha. Por, roli i ketyre veprimeve transparente me tatimpaguesit, por dhe me publikun e interesuar
15
nxit ne menyre te padiskutueshme debate qe ndikojne ne kulturen fiskale me mungesa te ndjeshme. Ky ambjent fiskal i krijuar dhe zhdukja e “mjegulles” informative te trasheguar nga zhvillimi historik dhe ekonomik i vendit nuk eshte detyre vetem e administrates fiskale. Kontributin e munguar prej te gjitheve nuk e zevendesojne dot gjithsesi puna e palodhur e punonjesve te administrates fiskale. Pervec fakteve te mesiperme te ardhura si rrjedhoje e ideimit te politikave me tendenca pozitive per sistemin fiskal mund te themi se treguesi tjeter, ai i shperndarjes se barres fiskale ne menyre te barabarte e progresive ne raport me te ardhurat qe perfiton gjithsecili, mbetet ende nje sfide. Madje, nje lufte qe administrata fiskale i duhet ta programoje per nje periudhe te gjate. Beteja te tilla jane bere dhe vazhdojne te behen, por arritja e suksesit te pritur mund te kerkohet, pervec fiskalisteve edhe gjithe atyre qe duan shtetin dhe vendin e tyre te eci ne rrugen e zhvillimit ekonomik dhe mireqenies. PËRSHTATSHMËRIA FISKALE, KOHA DHE INTEGRIMI Erozioni i bazes tatimore mund te kete forme e shmagies ligjore apo te evazionit te fshehur. Shembuj te shmangies jane te shumta dhe fillojne me individe qe perfitojne te ardhura ne forma qe jane te perjashtuara nga tatimi mbi te ardhurat (perfitime sigurimesh, perjashtime ligjore nga taksa e tatime te caktuara) fitimet nga kapitali qe jane realizuar neper vite fiskale, te ata individe qe deklarojne te ardhurat e tyre nen nivelin e tatueshem, apo aktivitete te ndrthurur apo integruar ne strukturat organizative te kompanive te medha, me qellim perfitimet qe vijne nga qarkullimi i transaksioneve mes njera‐tjetres duke shfrytezuar mangesite ne administrimin fiskal ne kohe te tyre nga agjensia tatimore shteterore. Tatimet mund te fshihen apo te mos paguhen ne rastet kur kemi te bejme me evazion. Shembuj te tille jane, te ardhurat e paraportuara sa jane realisht apo quajtur ndryshe nenraportimi i tyre duke sherbyer si nje baze me e vogel per llogaritjen e tatimeve dhe si rrjedhoje me pak detyrime tatimore per te paguar. Shembull tjeter, per tatimet se si mund te shmangen apo te fshihen edhe duke zhvendosur vendodhjen e biznesit nga nje zone gjeografike ne nje tjeter. Motivet e shmangieve jane te qarta, por ajo qe eshte e paqrate mbetet llogaritja e kostos ekonomike qe ajo i kushton mireqenies se vendit dhe njerezve te tij. Shmangia ligjore mund te shkaktoje pasoja ne menyren e organzimit te punes duke orientuar zgjedhje ineficiente organizative. Per te shmangur shtremberimet qe mund te kene lindur ndermjet aktiviteteve ekonomike ne raport me njera‐tjetren, nisur nga ritme zhvillimi te ndryshme te tyre dhe nga nje ndryshim shume i madh i mireqenies se krijuar nga njeri sektor ekonomik ne tjetrin, si pasoje e ndryshimit infrastrukturor te skemes se bizneseve, ndoshta do te mund te funksiononte taksimi progresivisht i diferencuar i njerit sektor dhe nensektor ekonomik nga tjetri. Per evazionin ky do te ishte nje “prodhim” qeveritar qe do ta luftonte perhapjen e tij. Evazioni tenton te zbutet nga ky reduktim apo dhe diferencim i harmonizuar taksave ne teresi, qe duhet te paguaje secili nga ne. Ky evazion nuk do te kerkoje te rrije gjithnje i varur nga mundesia e te
16
qenurit i ndjekur dhe i denuar. Gjithashtu, ndergjegjesimi i individeve per rritjen e mundesive te mosperfitojne prej sherbimeve publike( perfitime nga sigurimet shoqerore e shendetesore, pensione etj) ne rast evazioni te vazhdueshem eshte nje moment qe duhet kapur nga qeveria, si faktor per ta perdorur ne reformimin e agjensive te saj te te ardhurave fiskale. Natyrisht, qe egzistenca e zonave te varfera dhe me mungese te sherbimeve publike: si inffrastrukturore dhe sociale eshte ende nje vater e mbartjes se elementeve evazioniste.Padyshim, qe erozioni i nje baze tatimore implikon rritje kostoje qeveritare ne pergjithesi, si ne drejtim te rritjes se te ardhurave, po ashtu dhe ne drejtim te kufizimit te furnizmit me sherbime publike zonat e ndryshme te vendit. Nuk mund te themi se jemi afer ketij objektivi, per sa kohe mund te jemi akoma larg te qenit te krahasueshem me tregeusit e mbledhjes se te ardhurave ne raport me PBB‐ne te fundit te viteve ’80. Ndersa ne ato vite mblidheshin e ardhura per cdo vit fiskal ne masen e rreth 46% ne raport me PBB‐ne, sot jemi akoma sa gjysma e ketij raporti. Pikerisht, kjo mund te quhet nje kosto qe vjen nga erozioni tatimor. Politikat dhe fjalet e referuara nga shume analiste i merr era dhe nuk ndikojne ne arritjen e treguesve qe duhen per zhvillimin kapitalist te vendit, nese nuk kontribuon cdo punonjes dhe menaxher publik qe e ka per detyre funksionale, por dhe cdo punonjes qe lidhet indirekt me luften dhe goditjen e elementeve qe perbejne erozionin fiskal. Nje erozion i bazes se tatueshme qe ka perhapje te konsiderueshme dhe qe terheq vemendjen eshte levizshmeria e bazes se tatueshme. Ndryshimet ne teknologji, te hyra me ritme te medha dhe ne Shqiperi, sidomos ato qe kane lidhje me teknologjine e telekomunikacionit dhe te perpunimit te lendeve te para, duke u ndjekur nga liberalizimet e kostove fiskale per transaksionet financiare qe kane lidhje me to kane shtuar mundesine e tendencave per shmangie nga tatimet. Funksionet e kryerjes se biznesit qe kane hyre ne vendin tone nga jashte – brenda ne formen e kompanive perfaqesuese te shumekombsheve apo dhe levizja e brendshme e tyre, ne formen e perqendrimit te bizneseve vendase ne si struktura organizative te tipit holding kane rritur mundesite e copezimit te bazes se tatueshme te tyre duke fshehur neper boshlleqet e administrimit fiskal, pjesen e te ardhurave qe duhet ta kene te prezantuar si baze e te ardhurave per tu tatuar. Taksimi ne vendin tone ka qene nje faktor, qe deri me sot ka ndikuar ne rritjen e investimeve, pavaresisht se jo gjithe studiuesit mund te mendojne ne kete drejtim. Por ato duhet te jene pjese e nje informimi te vazhdueshem dhe transparent per publikun shqiptar, ne menyre qe gjykimi i grupeve te shoqerise shqiptare te kete me shume informacion per ta perpunuar dhe ne kete menyre te arrije e beje presionin e duhur ne varesi te interesave te ndersjellta grupe shoqerore‐ parlament e qeveri. Levizja dhe ndryshimi i vendndodhjes gjeografike te hartes se bizneseve shqiptare eshte nje dukuri qe po ndikon ne synimet dhe perpjekjet e administrates per zgjerimin e bazes se tatueshme. Ky zgjerim, ne te cilin pushteti tatimor ende nuk ka perfituar ne rritjen ne permasa te medha te te ardhurave tatimore ka ndikuar ne tkurrje te shfrytezimit te burimeve njerezore sipas levizshmerise se biznesit. Me fjale te tjera, kjo do te thote qe organizimi strukturor i burimeve njerezore tatimore jane
17
te perqendruara me se shumti ne zonen metropolitane perreth Tiranes, nderkohe qe harta e shtrirjes se bizneseve ka shkuar prane burimeve natyrore apo zonave me burime njerezore tatimore te vakta apo te patrajnuara si duhet per kontrolle dhe velresime tatimore potenciale. Menyra qe te pershtatej administrimi ne funksion te levizshmerise aktuale, por dhe te ardhme te bizneseve do te ishte perqendrimi i administrates mbi baza prefekturash dhe jo si deri me sot. Nderkohe, deget aktuale te tatimeve, me nje baze te tatueshme te vogel do te mund te jene me funksionale per administrimin e taksave te pushtetit lokal dhe tatimit per te ardhurat personale qe jane te lidhura ngushtesht me kontributet e sigurimeve duke tentuar te ofrohen sherbime me cilesore, qe vijne nga pervoja e fituar ne administraten tatimore e ketyre punonjesve. Kercenimi qe i ka ardhur bazes se tatueshme ka sjelle ne keto vite dhe shtremberime te zbatimit te politikave administruese akoma me efektive se c’jane. Jo gjithe bazat e tatueshme jane te levizshme njesoj dhe rasti i mostaksimit te disa prej ketyre bazave te taueshme jane pjeset e shtremberuara te administrimit fiskal. Mosaplikimi i tatimit te konsumit mbi transaksionet e instrumentave financiare kane bere te “avulloje” nje pjese te te ardhurave tatimore, qe nuk kane sherbyer per fuqizimin e sistemit bankar ne drejtim te funksionit te tij kryesor, kredidhenien ne nivelet e kerkuara nga tregu dhe rritjen e fleksibilitetit te sistemit te kredidhenies. Faktoret me te rendesishem qe sqarojne perqendrimin e tatimpaguesve me te ardhura te larta ne zona te vecanta gjeografike jane infrastruktura e sistemuar dhe nje sherbim publik cilesor i orientuar ne ndihme te ekonomise lokale dhe si rrjedhoje dhe kombetare. Megjithese, taksat dhe tatimet jane mjeti qe ndikon ne kete perqendrim nuk mund te themi se eshte faktori me i rendesishem. Ne kete periudhe te rritjes ekonomike ne nje ambjent tranzicioni, rekomandimet e bera nga monitoruesit e orgnizatave te huaja ka dhene ndihmesen e vete duke ndihmuar qeveritaret qe te bejne zbatim te tyre ne nje menyre te koordinuar te tyre dhe duke ngritur mbi kete bazament, sistemin e monitorimit te aplikimeve te ketyre rekomandimeve. Sfida per politikeberesit do te jete tu pergjigjen ketyre zhvillimeve per te siguruar qe shpenzimet e nevojshme qeveritare mund te jene te garantuara dhe natyrisht duke minimizuar deformimet e trasheguara te administrimit fiskal. Duke e pare ne kendveshtrimin e tendences globaliste dhe kercenimit qe vjen nga kjo, nje pergjigje e forte ndaj ketij zhvillimi te kohes do te jete perfshirja e administratave ne nje bashkepunim me te madh dhe duke rritur shkembimin e informacionit, qe ka munguar ne gjithe keto vite. Te vetmit qe kane fituar kane qene individet qe sot ndihen te fuqishem dhe te pasur, ata qe kane humbur jane shtetet te cilet i kane sherbimet e papermbushura me standartet qe kerkon koha dhe integrimi. TATIMI MBI TË ARDHURAT E INDIVIDËVE DHE MBI INVESTIMET: EFEKTET E NJË POLITIKE FISKALE GJITHPËRFSHIRËSE
18
Tatimi mbi të ardhurat personale (TAP) aplikohet mbi të ardhurat bruto te perfituara prej rezidenteve kudo qe ndodhen pergjate nje viti fiskal. Gjithashtu, TAP aplikohet mbi te ardhurat bruto te perfituara nga jorezidentet ne territorin e vendit tone pergjate nje viti fiskal (nese ata rrine me shume se 6 muaj me ose pa nderprerje). Shume vende te tjera e aplikojne TAP mbi te Ardhurat Neto, e cila rezulton nga e ardhura bruto minus shpenzimet e njohura ligjore te lidhura me individin. Kush ndikohet nga tatimi mbi të ardhurat personale? E ardhura personale eshte matësja e pershtatshme e potencialit te konsumit dhe kursimit personal per cdo shtetas. Efekti me i rendesishem qe rrjedh nga TAP eshte lidhja e ngushte ndermjet ketij potenciali me mundesine personale per te mbeshtetur dhe kontribuar ndaj shtetit. Ne kete lidhje ndikon padiskutim zgjerimi i bazes se shtetasve qe marrin dhe rolin e tatimpaguesit. Nese qeveria synon te permiresoje mireqenien e individeve te vet nepermjet ndryshimit te menyres se jeteses, zakoneve dhe traditave, ajo nuk mund ti beje keto ndryshime pa patur parasysh ndjeshmerine e individeve nga efekti i zbatimit te tatimit mbi te ardhurat personale. Eshte ky tatim, i cili nga njera ane duhet te jete “kolona” me kryesore ne te ardhurat e qeverise dhe nga ana tjeter duhet te jete dhe promotorri i depolarizimit te te ardhurave ne shoqerine tone. Pervoja nderkombetare per TAP‐in tregon se nje vendosje e sakte e detyrimit dhe nje matje e kujdesshme e te ardhurave nga bizneset, profesionet dhe investimet individuale eshte nje problem me shume te panjohura, delikat dhe mjaft i rendesishem per TAP. Por, administrata tatimore ka hasur veshtiresi ne vleresimin e te ardhurave prej bizneseve dhe investimeve, pasi nje pjese e konsiderueshme e transaksioneve behen ne rruge ilegale ne forme evazioni apo shmangie fiskale. Por, pervec veshtiresive elemente si: kostua per magazinat, amortizimet e aktiveve dhe raporti i qarte midis shpenzimeve te biznesit dhe atyre personale duhet te luajne nje rol qendror ne matjen e kujdesshme dhe korrekte te te ardhurave nga biznesi, profesionet dhe investimet. Bizneset individuale dhe bashkimet e profesionisteve jane zakonisht ndermarrje te vogla e te mesme dhe ky sektor ka rendesine kryesore ne ekonomine moderne te tregut, nisur nga kontributi i fuqishem ne zhvillimet e reja ekonomike, elasticitetin e veprimit dhe rritjen e kapacitetit per punesime te reja si efekt social. Ne shqyrtimin dhe trajtimin tatimor te sipermarrjeve te tilla, administrata tatimore duhet te marre ne konsiderate shpenzimet dhe humbjet e mundshme te tyre, ne po te njejten menyre qe perpiqet te zvogeloje mundesite per shmang’je ndaj tatimeve dhe kryerjes se evazionit. Teorikisht, zbritja 100% e vleres se investimeve te kryera, qe eshte realizuar nga individi, nga te ardhurat ekonomike te te njejtes periudhe (apo thene ndryshe zbatimi i nje sistemi amortizimi ekonomik) ndihmon ne moskrijim te
19
shtremberimeve te tipit dhe formes se biznesit. Per sa kohe qe perqindja e amortizimeve, sipas ligjit te tatimit mbi te ardhurat do te jene jo ne perputhje me interesat ekonomike te kohes, ato do te jene ndikuese direkte ne vendimet per investime, si vendase dhe te huaja. P.sh., nese do te mbajme perqindje amortizimi te ulta do te orientonte tendencen per te perdorur gjeresisht makineri, paisje e teknologji te perdorura dhe do t’i jepte zhvillim me te madh shitjes me shumice, ne vend te prodhimit, bizneseve te vogla dhe sipermarrjeve qe perdorin teknologji te perdorur per te prodhuar mallra. Tatimi i të ardhurave mbi investimet Ne gjithe vendet industrialiste, ku te gjitha palet kane nje pjesemarrje te vazhdueshme ne tregjet e kuotuara, vleresimi vjetor i fitimit nga investimet nuk eshte problem. Tatimi i ketyre te ardhurave i lidhur me tregun e kembimit valutor dhe ate te sigurimeve krijon nje qark te mbyllur midis te ardhurave qeveritare dhe atyre prej tregut financiar. Kjo do ta ndihmonte dhe shtetin te rregullonte dhe te mbikqyrte tregjet financiare me mjaft eficence duke ushtruar presion spekulimeve ne keto tregje. Dhe keto tregje natyrshem do te pasqyronin me mire realitetet ekonomike. Ne praktiken shqiptare ka shume tipe tregjesh sigurimesh dhe instrumente financiare, te cilet nuk kane nje cmim korrekt tregu. Tatimi i te ardhurave mbi investimet e individeve eshte ceshtja me e rendesishme por dhe me e diskutueshme ne TAP. Tatimi i te ardhurave nga investimet e individeve e ben TAP te ngjashem me tatimin mbi kapitalin. Ne shume vende ky lloj tatimi trajtohet vecmas, duke patur parasysh efektin e tij ne shumen dhe strukturen e investimeve ne vend. Ne praktike ky trajtim i vecante vjen nga fakti se tatimi i te ardhurave nga investimet kerkon nje treg te zhvilluar sigurimesh, pronash te patundshme dhe kembimi valutor. Por, gjithashtu duhet dhe nje burse aksionesh dhe pjesmarrje masive ne kete treg aksionesh. Kjo burse duhet te mbeshtetet mbi disa “kolona”, te tilla si nje regjister kombetar i gjithe shtetasve, nje kadaster fiskale e lidhur me vleresimin e pronave, funksionimin sa me efektiv te sistemit bankar dhe kryerjen me cikel te plote te reformimit fiskal, i cili lidhet me politikat fiskale ne nxitje te zhvillimit ekonomik te vendit. Tatimi mbi të ardhurat e individëve dhe reformimi fiskal Ambjenti ekonomiko‐shoqeror, qe favorizon fenomene te regresivitetit fiskal egziston ne vendet, qe kane te ardhura te ulta per fryme, kulture fiskale te paket, moskoordinim te qarte te ligjeve ekonomike me ato fiskale, nje ambient shoqeror rrethues informal dhe nje patronazh politik me mentalitet antishtet. Efektet qe vijne nga keto faktore jane mjaft negative si ne jeten politike, po ashtu dhe ne ate ekonomiko‐sociale te vendit dhe e mbajne shtetin te dobet duke na shfaqur nje pasqyrim te ciflosur te ketij ambjenti.
20
Per shmangjen e ketij realiteti ne shume vende kane aplikuar nje menyre tjeter te TAP. Administratat tatimore lejojne tatimpaguesit te zbresin nga te ardhurat totale te tyre shpenzimet e njohura te biznesit, kontributet e sigurimeve shoqerore, shpenzimet mjekesore, interesat e paguara, taksat lokale, sigurimet e jetes, shpenzimet per femijet, shpenzimet e jashtezakonshme (demet nga zjarret, permbytjet, grabitjet etj.), shpenzimet per arsimim dhe edukim, kontributet per mireberesi dhe ndonje shpenzim tjeter. E ardhura Neto qe mbetet tatohet me perqindjen tatimore per kete lloj tatimi dhe derdhet ne buxhet sipas kerkesave ligjore. Efekti i arritur nepermjet kesaj politike fiskale ka arritur te ndikoje ne qendrimet personale dhe ka perhapur frymen e shperndarjes se barabarte te te ardhurave dhe shpenzimeve ne shtresa e grupime te ndryshme te popullsise. Jo se kjo menyre e TAP nuk krijon shtremberime, por qellimi i saj kryesor eshte zgjidhja e problemeve sociale nepermjet perjashtimeve. Por kjo nuk eshte menyra me e mire! Ne te ardhmen, per te qene nje TAP sa me i qendrueshem, me nje perfeksionim ne rritje roli i reformimit fiskal ne te gjitha hallkat dhe faktoret ndikues e percaktues te tij duhet te jete objektivi qendror i politikes ekonomike te shtetit tone. Nje reformim fiskal i tille do te varej nga kerkesa te tilla si:
- Oferta publike. Duhet te behen gjithe perpjekjet qe te ndryshoje filozofia ekonomike dhe ambjenti ekonomik, ku oferta publike te ndihmoje ne zvogelimin e barres fiskale dhe rregullimin e shpenzimeve publike (si ne shume dhe ne strukture). Ne kete aspekt duhet shfrytezuar dhe ndihma nderkombetare.
- Vullneti politik. Nuk ka rruge tjeter per suksesin e reformimit fiskal nese lideret politike me te fuqishem te vendit ( si ne parlament dhe ne qeveri) nuk do te jene mbeshtetesit dhe avokatet e tij. Kjo ka te beje dhe me konsensusin qe duhet te kene lideret e politikes per reformimin fiskal si brenda qeverise dhe midis qeverise dhe parlamentit, pasi nuk do te kishte efekt nese cdo fushate elektorale do te kishte programe partiake, qe prekin thelbin e politikave fiskale.
- Pregatitje serioze. Tatimet jane nje zone shume komplekse, nisur nga efektet ekonomike e shoqerore qe sjellin. Keshtu qe, autoritetet tatimore duhet te kene hartuar drafte paraprake te studiuar mire, qe t’i detyrojne dhe politikanet t’i mbrojne ato sipas programeve te tyre. Pastaj jane praktikat e biznesit qe pasqyrojne sistemin fiskal ne realitet dhe shnderrojne privilegjet fiskale dhe perjashtimet qe perfitojne ne investime kapitale dhe vlera monetare. Keshtu, roli i administrates ne pregatitjen e mire te drafteve per reformimin fiskal do te conin ne fitime kapitale apo humbje, qe kane kostot e tyre respektive politike, ekonomike e shoqerore.
- Publiciteti. Reformimi fiskal kerkon gjithashtu dhe nje mbeshtetje te madhe publikuese e propaganduese. Qeveria duhet te tregoje aftesite e saj reklamuese per te bindur individin per synimet e politikave fiskale te saj. Ne kete menyre do te uleshin shpenzimet direkte dhe indirekte administrative dhe komunitetit i biznesit qe eshte sqaruar ne vazhdimesi do t’a kete me te
21
qarte maredhenien e tij me administraten dhe orientimin e pozicionimin ne jeten ekonomike te vendit. Seminaret, konferencat, programet radio‐televizive dhe shperndarja e materialeve edukuese e informuese do te ndihmonte ne bashkepunimin dhe realizimin sipas objektivave te hapave reformues ne tatime.
- Momenti i duhur. Ndertimi i nje politike te reformimit tatimor duhet te gjeje dhe kohen e vet kur duhet te jete gati te dale ne publik. Eshte e rendesishme per reformimin fiskal qe propozimet ne forme “paketash fiskale” te pasqrojne kerkesat e individit dhe te kene gjetur mbeshtetje politike te nevojshme per te patur suksesin qe eshte planifikuar.
Çdo reformim tatimor duhet te prezantoje ne menyre te qarte se cdo forme tatimi, sidomos tatimi mbi te ardhurat personale kerkon nje pershtatje te rregullave te pergjithshme te tij me kushtet ekonomiko‐shoqerore vendore. Keshtuqe, dhe legjislacioni tatimor duhet te orientohet sipas nevojave te “klienteve” (tatimpaguesit) per tu kompletuar ne percaktimet e tij, qe permbajne brenda tyre kompromiset ndermjet grupimeve politike dhe atyre te interesit, ndermjet politikaneve dhe individeve (votuessve), ndermjet teorise dhe praktikes e realitetit ekonomik e shoqeror. MBROJTJA SHOQËRORE: SI MUND TË FUNKSIONOJË MË MIRË? Garantimi i burimeve kapitale për gjithë programet e mbrojtjes shoqërore Gjithe programet ne sistemin e mbrojtjes shoqerore duhet te jene te pershtatura ne funksion te kerkesave baze te te siguruarve. Burimet e fondeve, gjithsesi variojne nga nje program te tjetri. Ne SHBA, p.sh. Sigurimet e Pensioneve jane te financuara nga kontribuesit, si punedhenes dhe punemarres, ndersa shume programe ndihme shoqerore (te tilla si programet per te pastrehet dhe ndihmes ushqimore) jane te financuara nga qeveria nepermjet te ardhurave fiskale. Pergjithesisht, mbrojtja sociale perfshin sigurimin shoqeror dhe ndihmen sociale. Sigurimi shoqeror eshte baza e sistemit te mbrojtjes sociale. Ai perfshin sigurimin e pensioneve dhe kujdesin shendetesor. Nepermjet legjislacionit, gjithe punonjesit jane te detyruar te paguajne sigurime shoqerore duke garantuar me kete kontribut nevojat jetike baze per vete dhe per pjestaret e familjes. Fondet kryesore per fondet e sigurimeve garantohen nga kontributet, ndersa pjesen e mbetur e mbulon qeveria nepermjet financimit nga buxheti fiskal. Ndihma shoqerore eshte grupi i dyte i sistemit te mbrojtjes sociale. Ajo perfshin ndihmen shoqerore ne forme asistence, ndihmen per njerezit e paafte per pune dhe pjestaret e tyre te familjes dhe ndihmen sociale per zonen rurale. Nevoja per ndihme sociale varet nga situata dhe vendbanimi. Ndihma sociale grumbullon te ardhura kryesisht nga buxheti federal dhe ai lokal nepermjet programeve fiskale te mbedhjes se te ardhurave. Per te siguruar fonde te ngjashme edhe te ne, qeveria duhet te specifikoje pergjegjesite ne menyre te qarte per grupet e ndryshme te shoqerise shqiptare. Eshte e rendesishme per qeverine qe te percaktoje burimet afatmesme dhe afatgjata te
22
garantimit te fondeve te mbrojtjes sociale, sipas tipeve te tyre. Per disa programe te ndihmes sociale, te tilla si sigurimi i pensioneve perfitimet duhet te jene ne ate nivel qe ka qene masa e kontributeve. Nje person mund te perfitoje pension me te larte dhe kujdes shendetesor me te mire nese ai ka paguar kontribute me te medha per kete tip te mbrojtjes sociale. Per te inkurajuar kete menyre te funksionuari duhet te veprohet nepermjet nxitjeve fiskale per kontribuesit. Per te vetepunesuarit kontributet duhet te jene shpenzime fiskale te zbritshme nga te ardhurat e tatueshme. Forma te tjera nxitje mund te funksionojne akoma me mire kur te studiohen dhe prezantohen te detajuara gjithe mundesite e burimeve dhe menyrat e nxitjeve per ti bere ato pjese te skemave te programeve te ndihmes sociale. Krijimi i një sistemi mbrojtje jete minimum Sistemi i mbrojtjes se jetes minimal merr kuptim ne sensin qe qeveria siguron ndihme sociale per njerezit qe jane te varfer dhe ata qe nuk perfitojne nga skema e sigurimeve shoqerore ne menyre qe ata te mund te perballojne nevojat baze jetike. Ne SHBA, qeveria nisur nga niveli i zhvillimit ekonomik dhe nevojat baze jetike percakton kufirin zyrtar te varferise. Vecanerisht, qeveria vlereson nje buxhet minimumi ushqimor per cdo tip familje dhe shumezojne buxhetin ushqimor me 3 per te gjetur kufirin zyrtar te varferise. Ne vitin 1999, kufiri zyrtar i varferise ishte $ 7780 per cdo person te nje tipi familje. Nje familje me te ardhura me te ulta se kufiri zyrtar i varferise konsiderohet e varfer. Ne 2004 rreth 14% e amerikaneve jane konsideruar te varfer. Sigurimi i nje minimumi ndihme sociale per njerezit qe jetojne nen kufirin zyrtar te varferise eshte nje nga politikat me te rendesishme te mbrojtjes sociale. Ata qe jane percaktuar, nepermjet inspektimeve dhe verifikimeve te dokumentacionit te jene nen kufirin zyrtar te varferise perfitojne ndihme sociale. Ndihmat jane te shumllojshme duke perfshire ndihme ne para, subvencion, furnizime materiale, ndihme ne ushqime, ndihme shendetesore falas apo me cmime te reduktuara, ndihme per te pastrehet, trajnime per specializime dhe ndihme per punesim. P.sh. per te perfituar nga programi i ndihmes ushqimore, familjet duhet te mos kene me shume se $ 2000 gjendje monetare ne llogari bankare dhe nje te ardhur vjetore deri ne $ 20280. Nje familjeje i jepet nje kupon mujor per te marre ushqime ne nje sasi sa masa maksimale e perfitimit duke zbritur 30% te te ardhura neto te familjes. Ne Shqiperi mbrojtja sociale nuk eshte e zhvilluar. Mbulimi prej ketij sherbimi eshte ende i kufizuar. Me zhvillimin ekonomik ne kete fushe pritet te behet me shume. Ne kuptimin e gjere te mbrojtjes shoqerore ne kete drejtim mund te veprohet si me poshte: ‐ perfitues te programeve minimum te mbrojtjes se jetes jane njerezit qe nuk perfitojne nga sistemi i sigurimeve shoqerore. Ne rast fatkeqesish natyrore, sociale apo nga faktore te tjere, kjo kategori njerezish jane komplet te ekspozuar dhe te pafuqishem per ti bere balle pasojave. Mbetet pergjegjesi e qeverise per ti ndihmuar keta njerez.
23
‐ fondet per te perballuar ndihmat shoqerore pergjithesisht duhet te vijne nga buxheti i pushtetit lokal. Ne disa raste kur pushteti lokal mund te perballet me veshtiresi fiskale, qeveria duhet te behet garantuesja e perballuesja e ketyre fondeve. ‐ standarti i ndihmes per programet e mbrojtjes se jetes minimum duhet te vendosen ne raport me situaten aktuale te cdo qarku. Ndihma duhet te jete e mjaftueshme per nje person per te plotesuar nevojat minimale jetike. ‐ format e ndihmes duhet te jene te shumta. Ato mund te perfshijne ndihme ne leke, ushqim te gatshem, veshje, apo materiale te tjera qe mund te ndihmojne per rritje te aktiviteteve. Krijimi i një Komisioni për fondin e Mbrojtjes Shoqërore Ne SHBA ka agjensi me emrin Fondet e Kujdesit te Sigurimeve Shoqerore e drejtuar nga Bordi i Fondeve te Kujdesit. Kontributet e sigurimeve shoqerore mblidhen nga punedhenesi per vete dhe punemarresit dhe depozitohen ne Fondet e Kujdesit. Perfitimet paguhen pikerisht nga keto depozita. Bordi i tyre menaxhon dhe investon keto fonde te Administrata e Sigurimeve Shoqerore. Cdo dollar qe nuk shkon per perfitime korente jepet hua qeverise, e cila ne kembim u leshon bono thesari. Per bonot paguhet interes. Interesat e fituara, te cilat nuk shkojne ne favor te perfitimeve investohen ne bono te tjera. Ne vitet e ardhshme, kur sigurimet shoqerore nuk do te jene ne gjendje te perballojne volumin e pagesave te perfitimeve gjithe interesat dhe fitimet nga shitjet e bonove te thesarit do te perdoren per te paguar perfitimet. Investime te tilla do te prodhojne dhjetra miliarde dollare te ardhura nga qindra miliarde dollaret qe jane ne fondet e kujdesit cdo vit. P.sh. ne vitin 2002 nje fondi i kujdesit per pensionet perfitoi interesa ne vleren 35 miliard dollare dhe fondet e grumbulluara arrinin vleren e 470 miliard dollare. Mendimi im thote se dhe ne Shqiperi do te ishte mire te ngrihej nje skeme organizimi e tille. Qellimi dhe objektivi kryesor i kesaj skeme do ti sherbente funksionimit me te mire te sasise se kontributeve ne favor te kontribuesve duke nxjerre perfitime nga perdorimi i tyre nen skemen e kontrolluar qeveritare te qarkullimit te tyre. Investimi i fondeve te kontributeve i bazuar mbi parimet e sigurise, krijimit te te ardhurave te larta per kohe te shkurtra dhe ne interes te kontribuesve do te ishte pjesa me kulminante e skemes se organizimit. Pervecse, skemes se sigurte te investimit te kontributeve ne blerjen e bonove te thesarit ato mund te investohen dhe ne fusha te tjera me fitime te mira dhe te sigurta si: pasurite e patundshme dhe investimet infrastrukturore te medha. Per ti kthyer keto investime sa me efektive, qeveria shqiptare duhet te siguroje nje ambjent sa me te mire per keto investime duke trajnuar stafin qe do te merret me kete skeme qe me perpara se te behet funksionale. Unifikimi i menaxhimit të programeve të Mbrojtjes Shoqërore Zemra e programeve te mbrojtjes shoqerore jane veprimet e qeverise ne mbrojtje te shtetasve. Mbulimi me keto programe duhet te jete gjithperfshires dhe i garantuar. Gjithsesi, programet e mbrojtjes shoqerore kane nevoje per nje kordinim te planeve dhe programeve te ndryshem administrues.
24
Ne Shqiperi, programi i mbrojtjes shoqerore eshte permbushur nga agjensite ne varesi te Ministrise se Punes. Menaxhimi dhe administrimi i programeve te mbrojtjes shoqerore eshte i fragmentuar midis personelit‐administrates‐instituteve te sigurimeve dhe programeve te vecanta jashte skemes qeveritare. Ne teresine e tij, sistemi i mbrojtjes shoqerore eshte inefektiv dhe pazhvilluar. Po te mbeshtetemi mbi pervojen amerikane ne mund te shikojme disa rekomandime qe mund te gjejne perdorim dhe per vendin tone. ‐ reformimi i sistemit te mbrojtjes shoqerore ne menyre graduale ‐ zgjerimin e fushave te perfitimeve prej skemes se mbrojtjes shoqerore ‐ inkurajimin e krijimit ne nje kohe te afert te sigurimeve private ‐ krijimin e nje sistemi te mbrojtjes shoqerore me disa shtresa ‐ sigurim te burimeve te fondeve per secilin nga programet ‐ krijimin e skemes se fondeve te kujdesit ‐ unifikimin e menaxhimit te programeve te mbrojtjes shoqerore Une mendoj se nese sugjerimet nuk jane nje plan zbatimi, por thjesht opinione qe nje vend i zhvilluar sipas kushteve specifike te tij i aplikon me sukses programet e mbrojtjes shoqerore. AMNISTI FISKALE, KUR ? Ç’farë është një Amnisti Fiskale (AF)? AF jane gjeresisht te perdorura per rehabilitimin e mekatareve fiskale. Amnistia nenkupton idene e faljes me mesazhin qe na percjell. Por, cfare fal ne fakt ajo? Nje qeveri kur shpall amnisti nuk eshte se shfaq nje dobesi te saj ne vetvete. Amnistia del e nevojshme te shpallet ne rastet kur evazioni fiskal, mosdeklarimi i te ardhurave dhe mosderdhja vullnetare e detyrimeve fiskale eshte ne nivele te larta, apo kur ekonomia e fshehur (informale) eshte e perhapur ne nje shkalle te larte. Amnistia shpallet edhe kur bashkepunimi i tatimpaguesve me administraten eshte ne nivele te ulta dhe korrupsioni ne eshte bere nje semundje kercenuese per shoqerine dhe vendin. Nisur nga keto tregues, por dhe te tjere qe mund te njohe secili lind nje nevoje e menjehershme qe ta orientohet ky evazion fiskal ne rrugen e formalizimit dhe te taksimit nga qeveria. Te gjitha amnistite fiskale kane kusht themelor te tyre pagimin prej taksapaguesve te gjithe detyrimeve te papaguara apo te dala nga auditimet fiskale. Ne keto raste, detyrimet e papaguara lejohet te paguhen me tarifat e kohes kur detyrimet fiskale kane lindur. Puna e administrates fiskale per t’i ndergjegjesuar tatimpaguesit me detyrimet e tyre duhet te jete pararoja e shpalljes se AF, duke mbushur boshllekun informativ qe mund te kete munguar. Sidomos kjo vlen per ne Shqiperi, ku kultura fiskale eshte ende ne nivele te ulta, apo nje trashegimni e munguar. Kur shpallet AF? Shpallja e AF nuk eshte nje deshire per te falur kundravajtesit fiskale dhe as lejim i hyrjes se parave te pista ne superstraden e ekonomise formale. Ajo vjen ne radhe te
25
pare, pasi organizatoret e saj i njohin ne detaje te metat e trasheguara te sistemit ekonomik dhe politiko‐shoqeror dhe mbi kete njohje kane parashikuar rezultatet e pritshme nga shpallja e saj. Autoriteti vendimmarres nepermjet instrumenteve te tij duhet te kqyre me verejtje mangesite e sistemit fiskal egzistues, shkallen e bashkepunimit me tatimpaguesit ne pagimin e tatimeve ne menyre vullnetare, cilesine e momentit te administrates fiskale. Nese keto tregues nuk jane egzaminuar dot saktesisht, atehere AF mund te sjelle me shume efekte negative sesa pozitive. Tatimpaguesit do te mendojne se problemet, qe ata kundershtojne per sistemin fiskal nuk jane perfshire ne programin e AF. Si rrjedhoje, ata do te mbajne shpresen se do te shpallet nje AF tjeter qe do t’i trajtoje ato. Natyrshem po ngre disa pyetje, qe do tu pergjigjem me poshte. Ne c’fare rrethanash specifike mund te shpallet AF? Per c’fare do t’i sherbeje vendit tone nje AF ? C’fare efektesh do te kishte nga pikpamja sociale? Zakonisht, vende te ndryshem i kane shpallur amnistite ne ate kohe kur kane evidentuar se nje numer masiv qytetaresh jane ne rrugen e kundravajtjeve te legjislacionit fiskal egzistues. Konkretisht, ato jane bere te nevojshme atehere kur eshte verejtur se: ‐ evazioni fiskal eshte bere i pakontrollueshem; ‐ ekonomia e fshehur ecen ne perpjestime te larta; ‐ qarkullimi monetar kryesisht leviz ne kete ekonomi te fshehur; ‐ korrupsioni politik eshte bere i rrezikshem per ekonomine formale, duke u kthyer ne mbrojtje politike te kundravajtesve dhe evazionisteve fiskale; ‐ niveli i tarifave fiskale eshte i larte; ‐ sistemi fiskal konstatohet te mos jete neutral; ‐ kultura tatimore eshte ne nivele te ulta; ‐ burimet njerezore per auditim te aktiviteteve ekonomike jane joefektive dhe; ‐ strategjite e shpallura per realizimin e te ardhurave per vite me radhe nuk jane arritur. Natyrshem, qe ka dhe faktore te tjere, te cilet jane pjese e specifikave dhe zhvillimeve ekonomiko‐shoqerore te cdo vendi. Shqiperise, qe eshte e orientuar prej mese 15 vitesh nga ekonomia me prioritet tregun e lire, AF do t’i sherbente si nje shkundje dhe pastrim i dekades halucinante ekonomiko‐shoqerore qe ka kaluar. Pika fokusimi, ku AF mund te merrte ne konsiderate do te ishin te ardhurat e rezidenteve dhe jorezidenteve nga vetepunesimet apo perfitimet nga burime te fshehta te ardhurash te qarkulluara ne fushen e investimeve : ‐ te paisjeve teknologjike; ‐ ndertimore e prodhuese; ‐ financiare . Si ilustrime mund te permenden ndertimet e shumllojshme ne zonat rurale dhe periferite e qyteteve e me gjere, apo shitblerjet e tokave dhe trojeve te ndryshme ne
26
tregun shqiptar. Per rastet e te ardhurave te individeve rezidente (shtetasve shqiptare) te perfituara nga punesime jashte Shqiperise do te ishte nje moment tjeter ku AF mund t’a fokusonte ne programin e saj. Evidentimi dhe venia perballe kerkesave te legjislacionit ne kuadrin bashkepunues dhe harmonizues te gjithe ligjeve qe kane te bejne me luften kunder qarkullimit te parase me burim te paidentifikuar do te ishte hapi i pare ne rrugen drejt shpalljes se AF. Kur nje ligj fiskal dhe aktet nenligjore jane mjaftueshmerisht te kundershtuar ne praktike ( nuk eshte zbatuar), “de facto” ai eshte kthyer ne jolegjitim. Ne disa raste ligji dhe mund te modifikohet, por kur ai ka qene i kundershtuar qe ne fillim per t’u zbatuar, shansi i tij i vetem i mbetet AF ( rast ilustrues eshte ligji per akcizat ). Efektet e nje AF ne jeten ekonomike dhe sociale te vendit do te ishin pozitive, me te ardhura shtese ne buxhet, kur te mund te plotesoheshin ne pikat e programit te saj periudha qe ajo do te preke, mbi ke do te aplikohet dhe sa kohe do te zgjase. Përfitimet dhe humbjet që vijnë nga një AF. a. Ç’farë përfitohet nga shpallja e një AF?
- Nje AF mbledh te ardhura per buxhetin e shtetit, duke sherbyer ne balancimin e pjeses se shpenzimeve qe kane ngelur pa mbuluar dhe duke sherbyer ne ngushtimin e deficitit buxhetor. Te ardhurat qe mbledh jane te shpejta dhe vijne nga detyrime fiskale qe praktikisht nuk jane te mundshme te mblidhen apo kerkojne nje kosto te larte administrative.
- AF inkurajojne derdhje vullnetare te asaj pjese njerezish, qe nuk kane pelqyer apo kane qene te paidentifikuar nga administrata fiskale per te paguar taksat. Ky eshte per ta momenti kur u hapet “porta” per te hyre ne zonen e ligjshme te aktivitetit ekonomik, si nje mundesi e rralle dhe e paperseritshme ne te ardhmen. Kjo nxitje behet efektive kur keta kundravajtes te kuptojne qarte nepermjet fushates publicitare te bere me kete rast, se forca e ligjit per ta do te jete e pameshirshme, ne rast se ata do te ngeleshin jashte “portes” se hapur perkohesisht, per aq kohe sa do te zgjati AF.
- AF me shpalljen e saj jep edhe mesazhin se mund te jene bere gabime ne te kaluaren politike e ekonomike te vendit, por tani eshte vendosur te behen korigjime. Reformat fiskale qe zakonisht jane pjese e AF jane sinjale treguese te kesaj rruge te nisur nga ana e qeverise. Kjo lidhet dhe me vete atmosferen te permiresuar ne jeten politike e sociale ne vend. Qeveria ka fituar besimin e tatimpaguesve, se jeta e tyre po shkon drejt barasvleresimit te qytetarise europiane perendimore.
- Nje AF shpesh ndikon ne marrjen e funksioneve kontrolluese per te ardhmen. Ajo me masat e rrepta ndeshkuese qe vendos, ndan nga njeri‐tjetri grupet e tatimpaguesve qe jane pjese e ekonomise formale dhe informale. Ne menyre figurative per nje “ushtri” qe dorezon armet pas thirrjes qe i behet, ajo perfiton lehtesira. E kunderta dihet.
- AF eshte gjithashtu dhe nje faze finale permbyllese e tranzicionit politiko‐ekonomik duke hyre tashme ne stilin e ri te menaxhimit te fondeve publike nepermjet nje sistemi masash shternguese ligjore per gjithe kundravajtesit e ligjit, me parimin e nje trajtimi fiskal neutral nga ana e qeverise te
27
tatimpaguesve. Kjo shpie ne shperndarjen e barres fiskale ne menyre te barabarte, si nje kontribut personal ne arken e shtetit ne kembim te te mirave ne rritje qe i mirepresim te gjithe dhe i marrim si pjestare te “familjes” se re shqiptare.
b. Por ç’farë humbim në një AF ? ‐ Problemi me i madh qendron ne faktin, se shpesh i bejne te ndihen te pakenaqur tatimpaguesit e rregullt. Keta tatimpaguese kane mbajtur pjesen me te rende te barres fiskale duke perfituar te mira materiale nga shteti po aq sa dhe ata qe nuk e kane ndjere kete barre. Ne fakt ata jane pjesa qe duhet te ndihen me te stimuluarit nga shteti, por ne fakt stimulimin e marrin kundravajtesit nepermjet faljes qe jua jep AF. ‐ AF dhunon barazine, nje nder cilesite kryesore, qe duhet te kete nje sistem i mire fiskal duke zbehur autoritetin e administrates fiskale si e paafte ne zbatimin e ligjit qe ka detyre ta zbatoje. ‐ Ne rast te mosmarrjes se masave te forta shternguese per te ardhmen dhe denimin pa meshire te cdo kundravajtesi, amnistia jep mesazhin e gabuar se AF do te behen ne vazhdimesi ne te ardhmen duke luajtur dhe vene ne rrezik ne kete menyre autoritetin e administrates fiskale dhe qeverise.
Ne cdo rast AF duhet te jete e hapur per te gjithe, pasi rritja e bazes se pjesemarresve do te ishte nje shans i barabarte per te hyre ne rrugen e legalizimit te tyre ne ekonomine formale. Dhenia e te drejtes qytetareve te saj, qe te deklaronin asetet e paligjeruara ka qene me rendesi per rezultatin e amnistive ne Indi dhe Kolumbi. Deklarimi i aseteve nxiti taksapaguesit ne keto vende te jene shume te interesuar. Lufta ndaj evazionit fiskal si nje lufte e vazhdueshme, me masa konkrete duke u nisur me shume nga analiza e shkaqeve qe e stimulojne ate sesa ne penalizimin e tij duhet te jete nje pjese thelbesore e gjithe kuadrit te punes se qeverise si para dhe pas AF. Lufta ndaj tij ka nisur. Kjo lufte mund te fitohet duke marre nje nga nje betejat duke filluar me shperndarjen e pushtetit dhe barazpeshimin e tij duke krijuar shumllojshmeri te institucioneve ne sferen politike, si tregues te nje demokracie te konsoliduar, permiresimin e ligjeve dhe akteve nenligjore jofunksionale, rritjen e pavaresise dhe aftesise se gjykatave, efektivitetin dhe bashkepunimin ndermjet gjymtyreve qeverisese, permiresimin e punes statistikore, racionalizimin e shpenzimeve publike, permiresimin e cilesise se sektorit publik, perpjekjet ne inkurajimin e punesimit dhe masa te tjera qe jane pjese programative per zhvillimet e vendit. Roli organizativ dhe menaxhues qe ka ndermarre qeveria, te perkrahura dhe nga kasta e re politiko – financiare ne vend ka ndikuar jo aq sa duhet ne rritjen e besueshmerise tek tatimpaguesit me mendimin se keto levizje europianizuese po ndikojne ne gjallerimin e vendit dhe koncentrimin e investimeve vendase dhe nga jashte ne kete dekade te dyte te demokracise shqiptare . 22 Shtator 2002
28
KAPITULLI II TVSHJA: SA E THJESHTË, E LIRË PËR TU MBLEDHUR Po, eshte e vertete! TVSH‐ja eshte e thjeshte, me kosto te lire ne mbledhje dhe nuk ka kompleksitet ne funksionimin e saj. Ajo e paraqet strukturen e cmimit me nje transparence te larte, gje qe inkurajon efektivitetin ekonomik. Vlera e Shtuar ne vetvete nuk eshte gje tjeter vecse shuma e gjithe pagave, interesave te paguar per kapitalin e vene ne pune, qerate e ndryshme te paguara per pronen e shfrytezuar si dhe fitimi qe rezulton nga aktiviteti. Te kater keta elemente te shperndare ne tatimpaguese ne menyre jouniforme perbejne ate qe quhet vlere e shtuar dhe qe tatohet direkt, sipas ligjit per TVSH‐ne. Pervoja e shume vendeve ka treguar ne vazhdimesi se ky lloj tatimi garanton me shume te ardhura tatimore ne buxhetin e shtetit dhe ndikon me pak ne ciklin e aktiviteteve ekonomike.
29
Bizneset jane mbledhesit e TVSH‐se per llogari te administrates. Ata jane pergjegjesit per paisjen me fatura nga furnitoret e tyre. Ata do te perfitojne nga ky veprim kredi te TVSH‐se dhe kjo eshte goxha nxitje per te vazhduar te veprojne ne kete menyre. Pasi ata duhet tu paguajne periodikisht autoriteteve tatimore diferencen midis TVSH‐se se shitjeve te tyre dhe TVSH‐se se mbledhur nga furnitoret e ndryshem, sipas faturave qe ata kane mbledhur. Nese kjo diference eshte negative ata do te marrin nje rimbursim (ne disa vende kjo gje kryhet automatikisht nepermjet llogarise bankare). Kostua e administrimit të TVSHsë Pershkrimi i thjeshte i konceptit te mbledhjes se TVSH, nga ana tjeter duhet te perfshije dhe koston e tij te administrimit per mijera biznese qe operojne ne vend. Ne vitin fiskal 2005 ne Shqiperi kjo kosto ishte 2%. Kjo do te thote se qeveria shpenzoi afro 20 qindarka per cdo lek tatim te mbledhur. Persa i perket TVSH‐se, kostua e administrimit te saj kushtoi per qeverine rreth 400 milion leke ( perfshihen periudhat dhe punonjesit qe jane angazhuar me kete tatim). Kjo do te thote se te mbledhesh 1 lek TVSH kushton per administraten 6 qindarka apo 2.02%. Nderkohe, kjo kosto e mbeldhjes se TVSH‐se ne Belgjike eshte 1.09%, ne Norvegji 0.32% ne nje mesatare qe shkon afersisht 0.6%. Ky tregues do te thote se TVSH‐ja ne fund te fundit nuk ka nje kosto te larte per administraten, madje dhe ne raport me tatimet e tjera. Por, c’fare eshte e mire per qeverine nuk eshte domosdoshmerisht e tille dhe per tatimpaguesit. Kostua e mirekuptimit midis tatimpaguesve dhe administrates eshte nje nder treguesit qe e provojne kete fakt. Kjo kosto, nga njeri vend ne tjetrin varion midis 45 Euro – 230 Euro. Kostua e mirekuptimit eshte me larte ne vendet e vogla dhe me e ulet ne vendet e medha, sidomos ato te zhvilluara ekonomikisht. Nderkohe, ajo eshte e ndryshme dhe midis grupeve te biznesit dhe rendon me shume per bizneset me qarkullim te vogel dhe me pak per ato te medha. Kjo kosto eshte mesatarisht 40 here me e larte per bizneset me qarkullim te vogel ne raport me industrialistet e medhenj dhe tregtaret e prodhuesit e medhenj. Ne kete menyre eshte e pashmangshme perjashtimi i biznesit te vogel nga pagesa e TVSH‐se. Por, ketu flasim per ata qe jane realisht biznes i vogel, dhe jo pervoja shqiptare e te ashtuquajturit biznes i vogel te ketyre viteve. Aktualisht ne vendin tone, 75% e numrit te tatimpaguesve jane ne biznes te vogel. Nese nga numri total i tatimpaguesve, qendrojne vetem nje sasi prej 50% biznese te vogla (rreth 28 mije ne raport me numrin total), atehere kostua e mbledhjes se TVSH‐se ulet me 15% (shfrytezim me efektiv te burimeve egzistuese), ndersa te ardhurat e saj mund te rriten deri ne 10% nga ky kontigjent shtese prej 25% ne skemen e TVSH‐se. Eshte fakt, qe dhe ne vendin tone vetem 10% e tatimpaguesve ne total paguajne 80% te tatimeve ne buxhetin e shtetit. Ne Britanine e Madhe po keshtu, 10% e bizneseve paguajne 70% te tatimeve. Shembuj te ngjashem ka ne cdo vend. Megjithate, bizneset e vogla e paguajne TVSH‐ne ne rolin e konsumatorit, pasi gjithe furnizimet kryesore te tyre presupozohet ti marrin me fatura me TVSH nga tatimpaguese qe jane pjese e skemes se TVSH‐se. Shume nga ata do te kishin me teper interes te regjistroheshin ne TVSH ne rastin e funksionimit te mire te skemes.
30
Ky eshte nje handikap per sistemin tatimor dhe zvogelon ne menyre te konsiderueshme produktivitetin. Ne rast se bizneset e vogla do te perfshiheshin ne ate mase qe thame me lart atehere problemet qe mund te lindin per nivelin e perpunimit te raportimeve te kesaj kategorie te biznesit do te behej per periudha 3‐mujore, po ashtu si behet aktualisht ne vendin tone per deklarimet e sigurimeve shoqerore dhe te ardhurave nga punesimi. TVSHja dhe konflikti i interesit Nje sistem ideal i TVSH‐se eshte ai qe bazohet vetem mbi nje shkalle, pa perjashtime te asnje sektori ekonomik, ekonomikisht neutral dhe i aplikuar mbi te gjithe. Por, jeta e perditshme nuk eshte ideale dhe mbi te gjitha eshte e populluar dhe nga politikanet dhe interesat e tyre. Ne komunitetin e fushes fiskale ka nje hezitim per efektivitetin e TVSH‐se ne lidhje me idene e diferencimit te shkalleve te TVSH‐se duke zgjeruar bazen e tatueshme. Megjithese cdo ide e hedhur ka dhe argumentet e saj, ende ky moment i rendesishem dhe me efekte eshte i padiskutuar si duhet ne grupet e interesit te interesuar per te llogaritur rezultanten nga efektet pozitive dhe negative qe do te bjere ky aplikim. TVSH‐ja ne aplikimin e saj ka dy ndikime qe shkaktojne konflikt interesi: ajo rrit cmimin e pergjithshem nepermjet aplikimit te tarifes se saj ne gjithe hallkat e qarkullimit te mallit dhe sherbimit. Nga ana tjeter ajo sherben si nje nxites ne uljen e konsumit. Nese ajo do te influencoje rritjen e cmimeve apo thene ndryshe inflacionin, efekti i saj duhet te rregullohet duke indeksuar pagat dhe duke e lidhur kete indeksim me Indeksin e Cmimeve te Konsumit. Po te veprohet keshtu rezultantja e efektit te saj do te ishte zero. Pavaresisht se nepermjet politikes se taksave cdo qeveri kerkon te zhvilloje edhe politiken sociale, nuk eshte e thene se zgjidhja mund te vije vetem nga lehtesirat fiskale. Nje shembull ne kete rast do te ishte domethenes. Perjashtimi apo reduktimi i shkalles standarte te TVSH‐se per “mallrat e konsumit” ngre shume pikepyetje, qe kur eshte prezantuar si nje opsion per tu zbatuar. Aq me teper qe kerkesat e biznesit per perjashtime nga TVSH‐ja vijne ne rritje. P.sh. nese ushqimet do te jene me TVSH te reduktuar a nuk do te ishte kjo nje subvencion edhe per te pasurit? A nuk hane edhe ata ? Mbi te gjitha kush e percakton se c’fare eshte ushqim dhe c’fare nuk eshte? A eshte kaviari ushqim? A jane produktet per mbipeshen ushqime? Natyrisht qe po te vazhdojme me pyetje nuk eshte se do ta gjejme pergjigjen kaq lehte. Nese shkalla e TVSH‐se per keto produkte do te ulej, atehere do te kerkohej shtrirja e aplikimit mbi produkte dhe sherbime te tjera, te cilet duhet te taksohen per te ruajtur te njejtin nivel te ardhurash. Por disa sektore ekonomike jane te perjashtuar, sipas nje praktike mbareboterore. Atehere, nje menyre tjeter per te “kompensuar” te varferit per situaten e tyre te keqe ekonomike do te ishte transferimi direkt i fondeve te buxhetit ne projekte sherbimesh publike. Apo nje forme subvencioni do te ishte
31
dhenia nga qeveria e “bonove” (voucher), te cilat ne shume vende te botes kane gjetur zbatim ne perdorimin e tyre per te patur zbritje cmimesh per arsimim, shendetesi, ushqime etj. Nje sistem qe ngjason ne permbajtje tashme zbatohet nga Instituti i Sigurimeve te Kujdesit Shendetesor ne lidhje me rimbursimin e nje shporte ilacesh per qytetare, qe perfitojne sipas skemave te miratuara nga Ministria e Punes. Thelbi i zbatimit te ketyre masave synon ne mosdeformimin e vendimarrjes se bizneseve. Ndersa, tatimpaguesit te pakten do te kene mundesine e transparences se sa fonde do te paguhen per kete kategori qytetaresh. Ne nje sistem te TVSH‐se me disa shkalle eshte e lehte te behet deklarim fallco per nje shkalle e reduktuar te mallrave apo sherbimeve me klientet qe ben biznes apo te fallsifikoje hyrjet qe ben per biznesin e tij. Ne kete rast skema antievazion (krahasimi i hyrjeve me daljet) mund te mos dallonte asnje gje te dyshimte. Natyrisht, qe keto do te jene raste dhe jo fenomene, por veshtiresia ne administrim do te behet edhe me e madhe se c’eshte aktualisht. TVSHja lufton ekonominë joformale Ekonomia joformale e ka nje kundershtar te deklaruar, TVSH‐ne. Per ta luftuar sa me efektivisht gjithsesi duhet te dime se si eshte kundershtari. Ky krah ilegal i ekonomise perbehet nga tre elemente: 1. Transaksionet e padeklaruara te mallrave dhe sherbimeve qe jane pjese e
sistemit ligjor; 2. Transaksionet e padeklaruara te mallrave dhe sherbimeve kontrabande; 3. Pastrimi i parave ne aktivitete ligjore. Ne rastin e planifikimit te ndonje biznesi per evazion, per ti shpetuar pageses se TVSH‐se mbi nje produkt apo sherbim i nevojitet bashkepunimi i disa klienteve, furnizuesve dhe konsumatoreve. Nje skeme e tille evazioni eshte shume me rrezik. Pikerisht, vendosja e TVSH‐se ne cdo faze dhe cikel prodhimi e qarkullimi e ben te rrezikshem kete plan evazioni. Ne gjithe sa shprehet me lart mendimi qendror eshte se aplikimi i nje mekanizmi te ri te funksionimit kerkon te prezantohen sa me shume opinione me sens kritik, per te konkluduar ne nje qellim final, qe permbush si objektivat buxhetore te qevrise, po ashtu dhe kerkesat e qytetareve ne rolin e klientit te saj. PARALELE DHE ANALIZA TË MBLEDHJES SË TATIMIT MBI PASURINË NGA PUSHTETI QENDROR DHE AI VENDOR Tatimi mbi pasurine perben tatimin mbi ndertesat dhe tatimin mbi token bujqesore. Tatimi mbi token bujqesore eshte aplikuar deri ne Maj te vitit 1996 dhe me pas u abrogua nga Parlamenti shqiptar me akt ligjor. Ndersa tatimi mbi ndertesat eshte aplikuar gjate gjithe periudhes. Deri ne Maj te vitit 1998 tatimi mbi ndertesat ishte nje takse e ndare nacionale ndermjet pushtetit
32
qendror dhe atij lokal. Raportet e ndarjes se te ardhurave te realizuara nga ky tatim ishin: 60 % kalonin ne buxhetin lokal dhe 40 % kalonin ne buxhetin qendror. Me ligjin Nr.8344, date 13.05.1998 tatimi mbi pasurine u konsiderua tatim lokal dhe 100 % e te ardhurave te realizuara nga ky tatim kalojne ne buxhetin e organeve lokale. Nga te dhenat e publikuara vihet re se te ardhurat e realizuara nga tatimi mbi pasurine kur ishte takse nacionale ishin te konsiderueshme per buxhetin lokal pavaresisht se vetem 60 % e tyre derdheshin ne buxhetin lokal. Ndersa, me kalimin e tatimit mbi pasurine ne nje takse lokale ku ndryshoi edhe institucioni pergjegjes per mbledhjen dhe administrimin e tatimit mbi pasurine vihet re se te ardhurat e realizuara nuk jane te konsiderueshme pavaresisht se 100 % e tyre derdhen ne buxhetin e organeve lokale. Arsyetime dhe argumenta per administrimin e tij Masa e tatimit mbi ndertesat llogaritet ne leke per m² te siperfaqes se ndertimit. Me poshte paraqitet masa e tatimit sipas llojit te nderteses.
NIVELET TREGUESE TË TAKSËS MBI NDËRTESAT
Bashkitë
Zona 1 Zona 2 Zona 3 Kategoritë minimale të ndërtesave
TiranëDurrës
VlorëFier Sarandë Pogradec Korçë Elbasan Berat Lushnjë Gjirokastër Shkodër Kavajë Lezhë
Të gjitha bashkitë e tjera të vendit
Lekë/m2 në vit I. Ndërtesa banimi ‐ ndërtuar para 1993‐shit 15 10 5
‐ ndërtuar gjatë dhe pas 1993‐shit 30 12 6
II. Ndërtesa të tjera ‐ për tregti dhe shërbime ‐ të tjera
200 50
150 30
100 20
Shënim 1: Nivelet treguese të taksës, dhënë në tabelë, janë të vlefshme për ndërtesat në zonat urbane (bashkitë). Shënim 2: Në zonat rurale (komunat), niveli tregues i taksës për çdo kategori minimale të ndërtesës është sa një e dyta e nivelit tregues përkatës të kategorisë minimale të ndërtesës në bashkitë qendër rrethi, në të cilat ndodhet komuna.
33
Siç vihet re, masa e tatimit per ndertesat per tregeti dhe sherbime te tjera, si dhe ndertesat per veprimtari prodhuese eshte mjaft i madh ne krahasim me llojet e tjera te ndertesave. Kjo ka ndikuar ne te ardhurat e realizuara nga tatimi mbi pasurine kur ky tatim mblidhej nga Deget e Tatimeve ne rrethe. Duke qene se subjektet qe ushtronin veprimtari “skanohen” nje here ne vit nga administrata tatimore behej me e lehte mbledhja e ketyre detyrimeve te subjekteve te ndryshme, shumica e te cileve kishin ne pronesi ndertesa per tregeti apo per veprimtari prodhuese. Percaktimi i Ministrise se Pushtetit Lokal si institucioni pergjegjes per mbledhjen dhe administrimin e tatimit mbi pasurine nuk eshte ekonomik, pasi Ministria e Pushtetit Lokal nuk ka struktura te ngitura ne nivel lokal. Por edhe nese do t’i ngreje, duke qene larg problemeve dhe njohjes se duhur ne kete fushe ato nuk mund te jene struktura efiçente. Me poshte paraqiten te tjera arsye, te cilat influencojne negativisht punen e bashkive dhe komunave ne mbledhjen e tatimit mbi pasurine. Bashkite dhe komunat moren persiper pergjegjesine per mbledhjen dhe administrimit e tatimit mbi pasurine. Pavaresisht deshires se mire te tyre per ngritjen e strukturave te tatim‐taksave ne bashki dhe komune, kalimi i personelit te Degeve te Tatimeve ne rreth, pergjegjes per mbledhjen e tatimit mbi pasurine nuk u be asnjehere. Kjo ndikoi negativisht ne punen e bashkive dhe komunave pasi ishte i veshtire mbulimi i kostove te nje strukture te re shtese nga te ardhurat te cilat nuk ishin realizuar ende nga tatimi mbi pasurine. Gjithashtu, bashkite dhe komunat u ndeshen edhe me mungesen e dokumentacionit te nevojshem per evidentimin e taksapaguesve dhe te detyrimit te tyre. Zyra e Regjistrimit te Pasurive te Paluajtshme ka pergjegjesine te paraqese ne bashki dhe komuna listen e subjekteve shteterore dhe jo shteteror, fizik dhe juridik, vendas ose te huaj qe kane ndertesa te regjistruara, ne te cilat tregohet siperfaqja e ndertimit dhe destinacioni i perdorimit te nderteses. Fakti qe jane rregjistruar vetem 60 % e ndertesave ne shkalle kombetare eshte nje argument tjeter i cili ndikon negativisht ne punen e bashkive dhe komunave. Mungesa e autoritetit liçensues te bashkive dhe komunave lidhur me subjekte te ndryshme taksapagues te cilet deri dje ishin te detyruar te paguanin tatimin mbi pasurine dhe shume detyrime te tjera nacionale per te marre lejen e ushtrimit te profesionit, perben nje firo per te ardhurat lokale. Pavaresisht perpjekjeve per nje raport bashkepunimi mes Zyrave te Tatimeve e Taksave vendore ne bashki dhe komuna dhe Degeve te Tatimeve ne rreth, ne pergjithesi nuk eshte arritur ne nivel te duhur institucionalizimi dhe rregullimi i raporteve te bashkepunimit. Arsyet e permendura me lart jane shoqeruar edhe me mungesen e asistences se nevojshme nga pushteti qendror lidhur me ngritjen e strukturave efiçente fiskale ne nivel lokal si dhe mangesite ne trajnimin e administratave lokale fiskale ne drejtim te
34
menyrave dhe metodave te matjes se detyrimeve dhe mundesive te arketimeve nga indikatoret ekonomike dhe sociale. TRE KOLONAT E SKEMËS SË SIGURIMEVE DHE PENSIONEVE Sistemet publike tradicionale te sigurimeve per pensionet kane qene dhe jane nje element i perkryer i sigurise per te perfituar pensionet per moshat e vjetra. Po te marresh ne konsiderate rreziqet nga inflacioni dhe investimet e fondeve te pensioneve (per ata qe veprojne me fondet) pjesa e perfitimeve ne raport me kontributet e paguara ne vite nga kontribuenti jane te krahasueshme. Problemi qendron ne mostrajtimin njesoj te gjithe kontribuesve, pasi perfitimet nuk jane te lidhura ngushtesisht me kontributet e paguara. Keshtu, disa perfitojne nivele me te larta perfitimesh ne raport me kontributet e paguara prej tyre apo disa te tjere nivele me te ulta. Mbeshtetesit e skemes se privatizimit te skemes se pensioneve e argumentojne vendosmerine e tyre per te nderhyre ne skemen e sigurimeve me idene se zbutja e varferise nuk mund te financohet me kontributet, pasi ato jane derdhje te punonjesve nga te ardhurat mujore te tyre, megjithese dhe punedhenesi eshte kontribues dhe pergjegjes per destinacionin e tyre ne buxhet. Kontributet qe shkojne per skemen e pensioneve perfaqesojne kursimet e individeve(te hequra nga paga mujore), pavaresisht nga fakti se ku ruhen apo perdoren keto investime. Punonjesit do te donin natyrisht qe keto kursime te rriteshin ne vlere sa me shume te ishte e mundur, pa asnje rrisk ne marrjen e tyre ne te ardhmen. Privatizimi me nderhyrjen e investitoreve private premton te permbushe kete funksion automatikisht, por ky premtim mund te permbushet duke perfshire edhe reformimin e skemes aktuale te sigurimeve shteterore (publike). Pavaresisht, nese zgjedhim skemen e bashkegzistences se skemes private me ate publike, apo duke reformuar skemen publike dhe ne kete rast investitoret private do te kene nje rol te dores se dyte, gjithsesi pika me e forte mbetet roli i qeverise ne shoqeri. Mbeshtetesit e idese se privatizimit e vene theksin gjithashtu edhe ne perfitimet e paprekshme qe do te kene individet nga keto kompani, duke qene se sensi i pronesise private dhe pergjegjesia e individeve te zgjedhin lirshem eshte e lidhur me mundesine e tyre per kursim. Ata besojne se qeveria ka nje program te sajin, i cili asnjehere nuk le asnje punonjes te jete i rrezikuar nga nevojat baze te jeteses, duke nderhyre me programet e shumta sociale te saj. Mbeshtetesit e skemes se pensioneve publike e vene theksin te kostot e larta administrative te pensioneve private, rrisqet qe vijne nga investimet e fondeve te pensioneve dhe pamundesia e investitoreve private qe te garantojne perfituesit ne lidhje me indeksimin e vleftes se kontributeve te tyre sipas normes se inflacionit. Por ata kembengulin dhe ne te mirat sociale te kesaj skeme, te tilla si: rishperndarja e ketyre te ardhurave nga kontribuesit tek perfituesit.
35
Megjithate, privatizimi i sistemit te pensioneve, krijimi i llogarive individuale mund te garantoje qe gjithe kontribuesit apo pjesemarresit ne skemen e saj te trajtohen ne te njejten menyre. Qeveria mund te shterngohet te krijoje programe sociale nga te ardhurat e buxhetit sesa te perdoren te ardhurat nga kontributet qe ne pjesen me te madhe mblidhen nga individe qe kane te ardhura ne nivele te ulta. Tre kolonat e skemës së sigurimeve Sistemet e sigurimeve shoqerore ne bote jane te mbeshtetura mbi tre kolona. Kolona e pare perbehet nga jokontribuesit. Sistemi gjithsesi u garanton nje ndihme sociale ne minimumin jetik per gjithe ata qe jane te moshuar me synimin per te shmangur varferine. Kolona e dyte perbehet nga kontribuesit aktive dhe jep perfitime te medha ne raport me sasine ekontributeve te paguara. Kolona e trete perbehet nga kontribuesit, por qe paguajne vullnetarisht dhe qe duan nje perfitim shtese per kohen kur te dalin ne pension. Nga nje studim i bere ne disa nga vendet e Europes perendimore per krahasimin e te ardhurave qe merr mesatarisht nje 65 vjecar me te ardhurat e nje 55 vjecari, ato rezultojne te jene ne nivelin e 80% te te ardhurave. Ndersa, persa i perket periudhes pas daljes ne pension perfitimet nga sigurimet per nje 65 vjecar ne raport me te ardhurat e nje 55 vjecari qe eshte ende ne pune luhaten nga 30% e tyre ne Itali e Angli deri ne 70% ne Suedi e Norvegji. Duke patur parasysh perfitimet nga keto skema njerezit ne keto vende perpiqen te sistemojne situaten e pensioneve per te ardhmen duke marre pjese me kontribute ne skemat private, duke kursyer apo duke punuar me shume. Pensionet e skemave shteterore qe garantojne shuma te vogla perfitimi per pensionistet mund te ofrojne alternativa me te medha per kontribuesit duke u hapur rruge stimulimit te konkurences private. Reformimi i kolonës së dytë Pjesa me e madhe e debatit per reformimin e kolones se dyte eshte i kuadrit ideologjik, ku nga njera ane kemi mbrojtesit e idese se privatizimit duke reduktuar rolin e shtetit dhe mbrojtesit e idese se pensioneve publike duke reklamuar solidaritetin social dhe idene e transferimit te te ardhurave nga nje grup shoqeror ne nje tjeter. Ne shume vende ne zhvillim dhe ne shume vende te tjera te pazhvilluara kolona e dyte mbetet si plani i financimit te sigurimeve me me perfitime ne raport me kontributet e derdhura. Pensioni qe perfitohet bazohet mbi numrin e viteve te kontributeve dhe nje moshe mesatare e caktuar e individit. Kjo eshte ne kundershtim me skemen qe baziohet ne perfitimin e asaj shume qe ai ka derdhur minus perfitimet qe ka marre ne vite, si pasoje e semundjeve e rasteve te tjera. Punonjesit dhe sindikatat e tyre kane favorizuar histiorikisht planet per perfitime te percaktuara dhe ne mbeshtetje te tyre do te jene dhe planet e fondeve private per perfitime ne te ardhmen. Keto prezantime jane ende te paqarta, keshtu qe egziston gjithnje rreziku qe fondet e premtuara te mos jene te afta te plotesojne ate qe premtohet. Suedia, gjithsesi ka filluar te eci drejt kesaj rruge, te bazuar ne nje sistem kombetar. Ne sistemin suedez, cdo punonjes ka nje llogari personale qe kreditohet me kontributet e individit plus dhe interesat e rrjedhura nga llogaria dhe te te indeksuar
36
ne prag te pensionit sipas mesatares korente vjetore. Per perfituesit qe dalin aktualisht ne pension perdoret skema aktuale e pensioneve. Sistemi i ri suedez. p.sh. vazhdon te kreditoje punonjesit per vitet e universitetit, vitet e kujdesit per femijet dhe vitet e papunesise, por pergjithesisht keto kreditohen nga te ardhurat e buxhetit, keshtu qe pensionet e ketyre punonjesve nuk jane te ndikuara ne kete menyre. Te njejten politike po zbaton dhe Italia. Nje politike e tille ka synim te forcoje akoma me tej lidhjen midis kontributeve dhe perfitimeve. Ne nje plan perfitimesh te percaktuar, si privat dhe publik, perfitimet ndryshojne nga nje perfitues te tjetri. Pensionet private kane fonde te garantuara pothuajse gjithnje. Ato veprojne keshtu pasi se pari kompanite private kane si kercenim te perhershem rrezikun e falimentimit dhe egzistenca e nje fondi sigurie eshte garanci per paprekshmerine e pensioneve nga kreditore te tjere. Nga ana tjeter, shpesh legjislacioni fiskal ka lehtesira tatimore per fondet e pensioneve. Kjo politike ndiqet per nxitjen e krijimit dhe konsolidimit te ketyre fondeve. Nderkaq, keto argumente nuk mund te perdoren me te njejten logjike per pensionet publike, pasi qeveria nuk paguan taksa dhe nuk falimenton. Perfitimet e shoqerise nga keto fonde jane me te medha dhe te sigurta nese akumulimi ne nivel kombetar rritet duke i dhene ekonomise nxitje per tu rritur dhe duke e bere me te lehte te ardhmen per pensionistet. Kur nje vend me sistemin e pageses se pensionit menjehere kur mbushet mosha per te perfituar pensione dhe zevendesohet me sistemin me shume kolona, akumulimi i kapitaleve ne nivel kombetar rritet nese perfitimet hiqen ose tatimet ulen. Vendosja e pjeses se kontributeve ne llogari individuale kursimi mund te jete me shume e pranueshme politikisht, sesa te kete ndikim ne rritjen e kapitaleve ne vend. VËMENDJE! SISTEMI I MENAXHIMIT TË INFORMACIONIT (SMI)NË ADMINISTRATËN PUBLIKE Sistemi i menaxhimit të informacionit mund të percaktohet si sistemi i informacionit qe siguron raporte qe ndihmojne funksionet organizative të kontrollit dhe menaxhimit të informacionit. Megjithese fillimisht u zhvillua në vitet 1950‐1960 ai erdhi në qender të vemendjes shume me vone. Në këtë diskutim qellimi është një kuptim me i thelluar i proceseve menaxhuese të sistemit të kontrollit dhe monitorimit. Sistemet e kontrollit dhe menaxhimit të monitorimit Një sistem i pergjithshem i sistemit të kontrollit dhe monitorimit mund të paraqitet në forme grafike me mire kështu. Hyrje Procesi Dalje
37
Kontroll Krahasim Monitorim Plane Objektiva/ Standarte Ky sistem i kontrollit dhe monitorimit konsiston ne kater elemente: ‐ Nje proces. Ne zemren e sistemit eshte nje tip procesi qe kthen hyrjet ne dalje. Le te marrim shembullin e nje procesi trajnimi ne sektorin publik qe synon te aftesoje punonjesit e rinj ne kuadrin e luftes ndaj evazionit. Ky projekt kthen hyrjen e parave dhe te paisjeve e mjeteve didaktike per trajnimin ne sigurimin e rritjes se aftesive te punonjesve te rinj per punen e re. ‐ Mekanizmi i monitorimit. Ky mekanizem mbledh se bashku informacionin rreth daleve prej nje procesi. P.Sh. ai mund te mbledhe informacion rreth nje numri njerezish te trajnuar dhe zjgerimin e njohurive te tyre nga procesi trajnimit. ‐ Mekanizmi i krahasimit. Ky mekanizem krahason informacionin e mbledhur rreth performances me informacionin e mbledhur me pare, pragjet e vendosura, objektivat etj. Keto dy tipe informacionesh perfaqesojne nevojat per informacion te sistemit te monitorimit dhe kontrollit. P.Sh. ky mekanizem mund te krahasonte informacionin mbi cilesite e reja te fituara nga punonjesit e rinj me ato qe ishin vendosur si objektiva. Kjo pjese e sistemit shpesh eshte quajtur “mekanizmi i vleresimit”. ‐ Mekanizmi i kontrollit. Ky mekanizem vepron duke u bazuar mbi konkluzionet e mekanizmit te mesiperm dhe ndermerr zbatimin e veprimeve korigjuese. P.Sh. aty ku cilesite e punonjesve jane konstatuar nen ato qe kane qene si objektiva, ndryshimet ne metodologjine e kursit duhet te jene ne programin e trajnuesve. Natyrisht, sistemi i siguron zbatuesve te tij mekanizmin me te cilin:
- arrijne te konstatojne nese jane arritur objektivat dhe - realizojne objektivat duke zgjdhur problemin.
Duke pritur qe te ndodhin keto, duhen ndjekur keto hapa: ‐ daljet qe duhet te maten
38
‐ mekanizem monitorimi qe mat daljet ‐ mekanizem monitorimi qe prodhon informacion mbi daljet dhe ky informacion duhet te jete i qarte, ne kohe, i lidhur me tematiken dhe i plote ‐ mekanizem krahasimi ‐ objektiva qe duhet te arrihen ‐ mekanizem kontrolli dhe zbatimi dhe ‐ nje mekanizem reagues gjithperfshires qe duhet te zbatohet ne nje kohe sa me efektive dhe optimale per procesin. Modeli i Sistemit te Menaxhimit te Informacionit (SMI) Nje model me i sterholluar garfik i Sistemit te Menaxhimit te Informacionit (SMI) mund te paraqitej keshtu: Sistemi i Mbledhjes Te dhenat e te te Dhenave Baze administrates
Sistemi Raporte qe Menaxhimit kerkohen Informacionit Online
Raporte Raporte Periodike te shpejta
Veprime Dalje Natyrisht, njerez te ndryshem e kuptojne ne menyra te ndryshme Sistemin e Menaxhimit te Informacionit. Megjithate, kjo gje nuk ka pse te sherbeje si argument per diskutime rreth emrit dhe kuptimit te tij. Cdonjeri qe i gjen dicka te mire ne menyren e funksionimit te ketij sistemi eshte nje gje e mire. Megjithate, duke u nisur nga gjithe ato qe thashe me lart do te doja te perqendrohesha ne mbyllje ne disa pika qe me duken thelbesore.
39
1. Monitorimi dhe kontrolli jane mekanizma qendrore. Fokusimi duhet te jete ne ate se si perdoret informacioni i mbledhur dhe si kontrollohet me tej ai. 2. Raportimet jane gjithashtu ato qe jane produkti i shkruar i gjithe ketij procesi. Ato nuk duhen nenvleftesuar asnjehere dhe jane gjurma e funksionimit te sistemit. 3. Ky sistem pavaresisht nga te dhenat e grumbulluara bazohet ne vendime te njeriut. Si te tilla ato duhen strukturuar dhe te zbatohen te bazuara mbi afate e periudha te percaktuara sipas objektivave te vendosura. 4. Shfrytezimi me efektiv i tyre do te ishte ai i bazuari mbi te dhena ne menyre informatike dhe shfrytezimi i raporteve qe prodhon informatika si produkt. Vete raportet jane matesi me i mire dhe i sakte per ecurine e nje sistemi. DIVIDENTI: PROBLEMET E TATIMORËVE NË ADMINISTRIMIN E TIJ Sipas, kerkesave te ligjit te tatimit mbi te ardhurat, nëqoftëse tatimpaguesit nuk e depozitojne vendimin e organit vendim‐marrës, persa i perket destinacionit te fitimit pas tatimit në protokollin e Deges Tatimore deri më 31 Korrik, atëhere i gjithë ky fitim, pa përfshirë rezervat e domosdoshme ligjore konsiderohet divident për t’u shpërndarë dhe do të tatohet me 10%. Po ashtu, çdo zvogëlim kapitali, që nuk ka për qëllim mbulimin e humbjeve dhe që nuk përbën kontribut në para të pronarëve konsiderohet dividend i tatueshëm. Në këtë rast, tatimi duhet të mbahet në burim dhe derdhet nga shoqëria në favor të Deges Tatimore perkatese brenda 30 ditëve nga data e marrjes së vendimit për zvogëlimin e kapitalit. Por, në të vërtetë ç’është dividenti dhe tatimi që zbatohet mbi ata që e përfitojne atë? Dividenti eshte fitimi qe i mbetet pas taksimit dhe krijimit te rezervave ligjore te cdo tatimpaguesi qe eshte objekt i tatimit mbi fitimin. Nje shoqeri paguan nga fitimi qe i rezulton 23% te tij si tatim fitimi. Pasi ka zbritur nga fitimi 23% ben dhe nje zbritje deri ne 10%, e cila eshte rezerva ligjore qe duhet te krijoje cdo shoqeri, por qe nuk ka fuqi detyruese mbi te nese eshte plotesuar me pare kjo rezerve. Atehere, pjesa prej 67% eshte ai qe quhet divident. Nese ai do te shperndahet midis ortakeve (ose ortakut te vetem) per nje pjese te tij apo do te shperndahet i gjithi atehere, te ardhurave do tu zbritet nje 10% tatim mbi dividentin. Ky tatim do te mbahet ne arken e shoqerise ne momentin e shperndarjes dhe do te derdhet ne llogarine e organeve tatimore.Duke qene se:
o gjithe tatimpaguesit, qe jane subjekt i tatimit mbi fitimin, pas pagimit të tij, brenda gjashtëmujorit të parë të çdo viti (brenda datës 30 Qershor) jane te detyruar nga ligji i tatimit mbi te ardhurat të miratojnë rezultatet financiare të vitit paraardhës.
40
o gjithe tatimpaguesit, qe jane subjekt i tatimit mbi fitimin duhet të depozitojnë pranë organeve tatimore, deri ne daten 31 Korrik, vendimin e organit kompetent vendim‐marrës të shoqërisë, për përdorimin e fitimit pas tatimit të vitit paraardhës. Në cdo rast te zakonshëm te miratimit per shperndarje te dividentit, tatimi perkates duhet te derdhet nga shoqëria në favor të organeve tatimore brenda datës 30 Gusht të periudhës tatimore në vazhdim.
Ne rastet e vizitave fiskale qe u kryhen shoqerive tregtare, tatimorët kanë objektiv te konstatojnë nese:
- fitimi pas tatimit ka shkuar ne favor te kapitalit te shoqerise (ne kete rast duhet ta justifikojne kete veprim juridik me vendim te gjykates per shtim kapitali)
- fitimi pas tatimit eshte ne zerin e aktiveve te shoqerise ne formen e aktiveve te qendrueshme, aktiveve qarkulluese, e provuar nepermjet llogarise perkatese per shtim aktivesh.
- fitimi pas tatimit eshte shperndare midis ortakeve te shoqerise (ose aksionereve)dhe eshte llogaritur tatimi mbi fitimin e shperndare
Shuma fitimit te pashperndare per ushtrime te meparshme mund të gjendet në postet e bilanceve te viteve te kaluara gjendet e pasqyruar. Pas shqyrtimit me kujdes tatimorët kanë detyrë të krahasojnë shumën e fitimit te pashperndare me situaten reale te vendndodhjes se tij fizikisht, sipas pasqyrimit ose jo ne kontabilitetin e shoqerise. Në varësi të konstatimit zbatohet pjesa perkatyese ë ligjit te tatimit mbi te ardhurat. ROLI I TATIMEVE NË KËNDVËSHTRIMIN E TË DREJTAVE TË AUTORIT Natyrisht, që tatimet kanë interes të përbashkët me gjithë të interesuarit për mbojtjen e të drejtës së autorit, pasi nga periudha e kaluar është vërejtur se aty ku ka mosrespektim të legjislacionit për të drejtën e autorit, ka gjithashtu edhe informalitet dhe evazion tatimor. Organet tatimore në kuadrin e luftës ndaj evazionit fiskale dhe zbatimit të detyrave sipas këtij ligji kanë punuar për evidentimin dhe verifikimin në mënyrë të veçantë të të dhënave për programet e transmetuara: si kostot e blerjes ose shuma e harxhuar për programet origjinale, të dhëna për autorësinë e reklamave të transmetuara ose veprimtari të tjera të nagjashme duke kërkuar të ardhurat përkatëse, sponsorizimet, si dhe lista e financuesve apo dhuruesve me shumën përkatëse dhe çdo shpërblim tjetër në favor të subjektit radioteleviziv publik ose privat.
41
Nga ky këndvështrim organet tatimore janë duke bërë një punë të kujdesshme në njohjen e detajeve praktike të përdorimit të të drejtës së autorit dhe në analizimin e masave organizative për parandalimin dhe goditjen e fenomenit të evazionit të mundshëm. Ku duhet ndërhyrë? Megjithëse rastet e ndërhyrjes së inspektorëve tatimorë për respektimin e të drejtave të autorit nuk kanë qenë të shumtë gjithsesi një punë që duhet përkrahur ka qenë kontrolli te disa përdorues apo aktivitete informale, që kryenin pirateri ndaj autorëve shqiptarë dhe të huaj. Në ato raste të kryerjes së punëve të koordinuara brenda strukturës tatimore është vërejtur se kanë çuar në evidentimin e evazionit tatimor, si dhe detyrimin për të vepruar ligji edhe te përdoruesit informalë, që mbeten një sfidë e madhe edhe aktualisht e për të ardhmen. Natyrisht, rolin më të drejtpërdrejtë e ka patur policia tatimore, e cila ka patur mjaft detyra funksionale në drejtim të evidentimit të kundravajtësve të të drejtës së autorit, si dhe ekzekutimit të masave të vendosura nga institucionet e ngarkuara për mbrojtjen dhe zhvillimin e të drejtave të autorit. Ku shfaqet evazioni? Nga studimi i rasteve të përdorimit të autorit dhe bashkalidhur dhe shfaqjes së evazionit është parë se e drejta e autorit shfrytëzohet dhe përdoret në formate dhe mënyra të ndryshme, në varësi të veprës artistike. Kështu, një shfrytëzues i paligjshëm i një vepre muzikore (p.sh. opera) përveç të ardhurave që përfiton duke e riprodhuar dhe shitur veprën muzikore si një e tërë nxjerr të ardhura shtesë duke e copëtuar në pjesë dhe shitur edhe në këtë format. Duke qenë se ky është një aktivitet informal sipas optikës së ligjit për mbrojtjen e veprës së autorit, i tillë konsiderohet dhe është dhe për organet tatimore. Të njëjtat probleme si rasti i mësipërm për organet tatimore janë dhe rastet e përdorimit të autorësisë në vite, që ka konseguenca nën optikën e fiskalitetit, apo tendenca aktuale e autorëve që kanë pak ose aspak njohuri fiskale lidhur me të drejtat e detyrimet që kanë artistët dhe përdoruesit e veprave artistike për cdo rast që përfitohen të ardhura nga tregtimi apo shkëmbimi i tyre në tregun e hapur. Aktivitetet e vazhdueshme të këngëtarëve, orkestrantëve, kompozitorëve, shkrimtarëve, valltarëve apo cdo shfaqje apo vepër që është subjekt i trajtimit nga ligji për të drejtën e autorit përbën një rast për tu tatuar sipas legjislacionit fiskal. Aktivitete të tilla organizohen masivisht në salla të mbyllura apo ambiente të hapura, ku megjithëse organizatorët realizojnë të ardhura ato nuk deklarohen apo konsiderohen si të ardhura të patatueshme brenda kuadrit të aktivitetit të OJF‐ve, pavarësisht se aktiviteti i tyre është i përcaktuar në një kuadër të ngushtë dhe me
42
qëllim shërbimin pa pagesë ndajk një komuniteti antarësht që janë anëtarë të OJF‐së, apo grupi aktivistësh që të ardhurat i përdorin për qëllime të brendshme të anëtarësisë së OJF‐së. Një problem tjetër që përbën kundravajtje është fshehja e të ardhurave nga përdoruesit e të drejtës së autorit, veçanërisht pë të drejta transmetimi audio‐viziv. Përdorues të tillë janë radio dhe TV që transmetojnë vepra te artistëve shqiptarë si: këngë, melodi, teatro, filma, emisione artistikë, dokumentarë etj., që pavarësisht se në cdo rast kanë autorësi ajo nuk respektohet e në jo pak raste mund të jetë dhe ne kundershtim me legjislacionin fiskal. Regjistrimi fiskal dhe detyrimet tatimore Çdo veprimtari e regjistruar në organet tatimore zgjedh njërën nga dy kategoritë e regjistrimit me certifikatë tatimore, nga organet tatimore:
- Regjistrimi si tatimpagues në biznesin e madh apo që i nënshtrohet skemës së regjistrimit për TVSH‐në. Kjo kategori tatimpaguesish, pavarësisht nga forma juridike që regjistrohen në regjistrin tregtar në Gjykatë (katër format juridike të shoqërive tregtare që janë shoqëria kolektive, komandite, me përgjegjësi të kufizuar apo anonime) duhet patjetër të provojnë te organet tatimore se kanë një qarkullim mbi 8 milion lekë në vit.
- Kjo kategori tatimpaguesish paguajnë detyrimet si gjithë shoqëritë e tjera fitimprurëse përvec përjashtimit nga TVSH‐ja për shërbime të caktuara. Tatimet që ato janë të detyruara të paguajnë janë:
- Tatim fitimi në masën 20 % të fitimit vjetor; - Nëse shoqëria shpërndan fitim paguan Tatim mbi dividentin në masën 10% të
shumës së mbetur pas pagesës së tatim fitimit; - Tatim mbi të ardhurat personale për cdo pagë apo shpërblim që shoqëria u
jep punëmarrësve të saj. Ky tatim sipas tabelës që ndodhet në ligjin e tatimit mbi të ardhurat është i shkallëzuar në 5 nivele pagesash dhe tatohet nga 1 – 20% plus një shumë fikse që varion sipas niveleve të pagës nga 1 – 200 000 lekë e më tepër.
- Për cdo punëmarrës të shoqërisë paguhen nga punëdhënësi kontribute të sigurimeve shoqërore në total në masën 35.5% të pagës që deklarohet në listëpagesat që depozitohen në degët e tatimeve.
Në këtë kategori tatimore janë të regjistruar si përdorues të të drejtës së autorit mbi 100 studio muzikore dhe përdorues të,të drejtës së autorit si trupa artistike profesioniste etj. Në këtë kategori nuk përfshihen përdoruesit e të drejtës së autorit, që janë të regjistruar për të kryer aktivitete kryesore të tjera dhe shfrytëzojnë dhe të drejtën e autorit në funksion të aktivitetit të tyre kryesor.
43
Regjistrimi si të vetëpunësuar apo me statusin tatimor të biznesit të vogël është grupi më masiv i të regjistruarve që kryejnë veprimtari që kanë të bëjnë me përdorimin e të drejtës së autorit. Kjo kategori tatimpaguesish paguan taksat lokale, që janë në administrim të pushtetit vendor, që maksimalisht arrijnë deri 1 200 Euro në vit duke paguar për cdo tremujor një shumë që mund të arrijë deri në 300 Euro. Përvec detyrimeve të mësipërme cdo i vetepunesuar paguan kontribut për sigurimet shoqërore dhe shëndetësore në masën 35.5% të pagës që vetëdeklaron në organet tatimore, për një pagë jo më të vogël se 14 000 lekë në muaj. Në organet tatimore janë regjistruar si të vetëpunësuar në total mbi 290 tatimpaguesë që janë autorë apo përdorues të të drejtës së autorit në profesionin e artistit. Në këtë kategori nuk përfshihen përdoruesit e të drejtës së autorit, që janë të regjistruar për të kryer aktivitete kryesore të tjera dhe shfrytëzojnë dhe të drejtën e autorit në funksion të aktivitetit të tyre kryesor. Kjo kategori e artistëve dhe përdoruesve të të drejtës së autorit është një grup i madh në vendin tonë. Përgjithësisht edhe pse ato realizojnë të ardhura, ato janë pjesë e aktiviteteve të organizuara nga OJF, të tilla si organizatatqë zhvillojnë aktivitete të bukurisë shqiptare apo festave të ndryshme. Në cdo rast ligji fiskal përcakton se kjo kategori e tatimpaguesve duhet ti nënshtrohet pagesës së tatimit në burim të të ardhurave që përfitojnë nga përdorimi i të drejtës së autorit në masën 10%. Kështu, nëse një artist përfiton 100 lekë nga një e drejtë autorësie, organizatori apo ai që jep të ardhurat, i cili mund të jetë një kompani tregtare apo shërbimi e regjistruar në tatime i mban 1/10 e shumës dhe i derdh për llogari të degës së tatimeve në rrethin ku ka rezidencën. Në të njëjtën mënyrë veprohet dhe për aktivitete që organizohen nga institucione publike qëndrore apo vendore. Ky tip tatimi është i përhapur dhe mjaft rezultativ për buxhetet e administratave tatimore të vendeve të zhvilluara. Këndvështrimi tatimor për të ardhmen e të drejtës së autorit Në drejtim të përmirësimit të veprimeve të organeve tatimore si dhe rritjs së bashkëpunimit me Zyrën shqiptare për të drejtat e autorit pikat më kryesore të bashkëpunimit lidhen me ata përdorues që:
44
- Prodhojnë, shesin, japin hua ose me qira videokaseta, audiokaseta ose çdo lloj mbajtësi tjetër, që përmban fonograme ose videograme të veprave kinematografike ose audiovizuale apo sekuenca të pamjeve të lëvizshme, të cilat nuk janë të pajisura me pullën artistike të Zyrës Shqiptare për të Drejtat e Autorit, në përputhje me dispozitat e këtij ligji, në bazë të një lejeje për ushtrimin e veprimtarisë tregtare; - Kryejnë veprime si ndërmjetës ose si agjenci për administrimin kolektiv të të drejtave të autorit ose të artistëve të tjerë, kur nuk janë i pajisur me licencë për ushtrimin e kësaj veprimtarie nga MTKRS. Natyrisht, në këtë drejtim do të punohet akoma më tepër në rrugë operative për evidentimin dhe mënjanimin e elementëve korruptivë dhe pëunonjësve që i mbartin ato duke kërkuar për këtë qëllim dhe ndihmën e gjithë të interesuarve për të vënë në zbatim të plotë kapacitetin e ligjit pët mbrojtjen e të drejtave të autorit dhe veprës së tij. Ndërkohë, rritja e bashkëpunimit në drejtimet e forcimit të korrespondencës, krijimit të bazës së të dhënave dhe rritjen e numrit të përdoruesve të autorësisë dhe autorëve në regjistrin kombëtar të tatimpaguesve duke e bashkëshoqëruar me veprime më efektive në ambjentet ku operohet me autorësinë dhe pronësinë artistike, si dhe goditjen pa kompromis të evazionit tatimor dhe korrupsionit që pengon luftën ndaj tij. Bashkërendimi i veprimeve me interes të përbashkët do të thotë që ajo që deri dje nuk ka funksionuar duhet të kthehet sot e në të ardhmen një faktor në ndihmë të rritjes së zbatimit të kërkesave të ligjit për mbrojtjen e të drejtave të autorit dhe pronësisë artistike. Disa nga fushat me interes të dyanshëm për të ardhmen, mendoj se do të jenë: - Kryerja e kontrolleve, sipas masës së rriskut të identifikuar tek përdoruesit e pronësisë intelektuale prodhues, importues, shitës apo dhënës me qera të formateve që mbartin veprat artistike dhe verifikimin për pajisjen e tyre me pullën e zyrës së mbrojtjes së të drejtave të autorit, si dhe nëse këto subjekte kanë nënëshkruar kontratat për zbatimin e të drejtave të autorit. - Kontrolli dhe ndalimi i zhvillimit të spektakleve,shfaqjeve kinematografike etj., kur nuk kanë lejen e autorëve të shoqërisë që autoritetet i kanë kaluar mbrojtjen e të drejtave të tyre. - Ngritja e disa pikave të reja të kontaktit për ta rritur nivelin e përgjegjësisë për zbatimin e detyrimeve ligjore Me rritjen e numrit të të regjistruarve në organet tatimore si përdorues të drejtpërdrejtë të autorësisë së veprave artistike do të ndikonte pozitivisht në përmirësimin e formalizimit të kësaj kategorie aktiviteti, si dhe do të ishte një
45
tregues i dukshëm i funksionimit të të drejtës së autorit, ligjit të ri, si dhe tregues i suksesshëm i bashkëpunimit ndërinstitucional. Vetëm nëse kemi kuptuar si duhet nga mangësitë dhe mosveprimet e së kaluarës, por dhe nëse rritim kapacitetet profesionale dhe organizimin e punonjësve që do të angazhohen në këtë sektor mjaft delikat dhe deri diku dhe abstrakt si natyrë aktiviteti ekonomik atëherë do të mund të themi se kemi ecur një hap më tej në drejtim të integrimit të administratave tona drejt standarteve të kërkuara për integrimin në Bashkimin Europian. 13 TAKSAT LOKALE DHE FUNKSIONIMI I TYRE Per vjeljen e administrimin e tatim taksave per organet e qeverisjes vendore si dhe per funksionet dhe strukturat e administrates tatimore vendore bashkite dhe komunat bazohen te: ♦ Kushtetuta e Republikes se Shqiperise ♦ Ligji nr.8652, date 31.07.2000 “Per organizimin dhe funksionimin e organeve te
qeverisjes vendore” ♦ Ligji nr.8560, date 22.12.1999”Per procedurat tatimore ne Republiken e
Shqiperise” ♦ Ligji nr.7805, i ndryshuar me ligjin nr.8344,date 13.05.1998 ”Per tatimin mbi
pasurine” ♦ Ligji nr.8435, date 28.12.1998 “Per sistemin e taksave ne Republiken e
Shqiperise” ♦ Aktet nenligjore ne zbatim te ligjeve te mesiperm ♦ Rregullore e brendshme e organizimit dhe funksionimit te organit vendor Ne cdo bashki e komune jane ngritur si struktura ne vete deget ose zyrat e tatim taksave lokale, te cilat kane keto funksione: ♦ Funksion planifikues ♦ Funksion administrues dhe i vjeljes se tatim taksave lokale ♦ Funksion kontrollues ♦ Funksion edukues ♦ Funksion trajnues Deget ose zyrat e tatim taksave ne organet e qeverisjes vendore kryejne keto detyra ne lidhje me vjeljen dhe administrimin e tatimit mbi pasurine, qe normalisht duhet te zeje nje perqindje shume me te madhe ne te ardhurat e pushtetit vendor (tani per tani nuk ka ndodhur kjo gje), si dhe te tatim taksave te tjera lokale. Administrata tatimore vendore: ♦ Kerkon zyrtarisht nga zyrat e rregjistrimit te pasurise se paluajtshme ne rreth
listen e personave fizike a juridike, vendas e te huaj, qe kane ne pronesi ndertesa, si dhe siperfaqet dhe destinacionin e perdorimit;
46
♦ Kerkon nga personat juridike, publike dhe institucionet shteterore te dhena per ndertesat dhe siperfaqet e ndertimit qe ato kane ne administrim;
♦ Merr pjese ne perberje te komisionit te ngritur nga kryetari i bashkise per evidentimin dhe azhornimin ne terren te ndertesave ne pronesi apo ne perdorim te personave fizike e juridike, vendas dhe te huaj qe ndodhen ne territorin e juridiksionit te bashkise, per te cilet nuk ka te dhena te dokumentuara
♦ Kerkon nga Dega e Tatimeve te Rrethit te dhena suplementare per subjektet qe jane objekt i tatimit mbi ndertesat dhe taksat e tjera lokale
♦ Evidenton te gjithe subjektet qe i nenshtrohen taksave lokale ♦ Rregjistron te dhenat ne kompjuter per cdo subjekt si me siper ♦ Perllogarit masen e tatimit mbi pasurine dhe te taksave te tjera lokale dhe
ploteson akt detyrimin perkates ne tre kopje, nga te cilat nje ja dergon tatimpaguesit, nje agjentit tatimor dhe nje ne dosjen perkatese
♦ Rakordon ne fund te cdo muaji me degen e llogarise se bashkise, degen e thesarit, degen e tatim taksave te rrethit per detyrimet e subjekteve, arketimet e tyre dhe vlerat e kaluara ne favor te bashkise.
♦ Kontrollon subjektet nepermjet informacioneve, vezhgimeve te drejtperdrejta ne terren, nepermjet dokumentacionit
♦ Edukon publikun tatimpagues, qe ky i fundit te behet i pergjegjshem per zbatimin me korrektesi te legjislacionit tatimor
Legjislacioni shqiptar percakton taksat lokale ne llojet dhe ne nivelet e percaktuara ne ligjin nr.8435, date 28.12.1998 “Per sistemin e tatim taksave ne Republiken e Shqiperise”. Taksat lokale te cilat percaktohen me ligj jane 13. Taksa e regjistrimit –nje here ne momentin e regjistrimit Taksa e pastrimit dhe e largimit te mbeturinave – eshte vjetore Taksa e fjetjes ne hotel te te huajve – çdo muaj pasardhes Taksa e 1 % te xhiros – çdo tremujor Taksa e reklames – vjetore, çdo fillim viti Taksa e tabeles – vjetore, çdo fillim viti Taksa per bageti te therrur mujore Taksa per mbajtjen e qenve te luksit – vjetore, çdo fillim viti Taksa e regjistrimit per vendbanimin e ri – per çdo regjistrim Taksa e parkimit te automjeteve – ditore ose me prenotim Takse gjuetie dhe peshkimi amator – vjetore, çdo fillim viti Taksa per ndertime te reja – me marrjen e lejes se ndertimit Taksa vendore e biznesit te vogel‐dy here ne vit Per taksat e mesiperme keshilli i bashkise apo komunes ka te drejte brenda mases se takses se miratuar si me siper te beje ndryshime me masen +/‐ 30%, ne vartesi te kushteve social‐ekonomike te popullsise, nivelit te bizneseve qe zhvillohen dhe te nevojave per fonde te bashkise apo komunes.
47
PËRMIRËSIMI I SHKËMBIMIT TË INFORMACIONIT DHE PËRVOJAVE ADMINISTRATIVOLIGJORE PËR QËLLIME TATIMORE
Nje nga objektivat e ardhshme per administraten tatimore eshte venodsja e standarteve te marrjes se informacionit bankar, direkt apo indirekt, per qellime tatimore. Ne kete menyre autoritetet tatimore mund te shkarkojne pergjegjesite per rritjen e te ardhurave tatimore ne angazhimin per nje shkembim efektiv te informacionit me partneret e tyre bankare. Masat për inkurajimin e formimit të standarteve Per arritjen e ketij objektivi, duhet filluar me identifikimin e nje numri masash, qe inkurajojne levizjet ne drejtim te formimit te standarteve. Keto masa ne menyre te permbledhur do te ishin: ‐ Ndalimi i llogarive anonime ‐ Kerkese per institucionet financiare per te identifikuar dhe klasifikuar klientet e tyre te zakoshem nga ata rastesore, si dhe per ata persona, te cilet kane hapur llogari rrjedhese dhe kryejne transaksione ne vazhdimesi. ‐ Rishqyrtim i politikave dhe praktikave qe nuk lejojne autoritetet tatimore te kene lirshmeri hyrje ne informacionet bankare, direkt apo indirekt, per qellime te shkembimit te informacionit ne raste te tilla ku perfshihet maredhenie nderkombetare, te cilat jane objekt per investigimin e evadoreve fiskale, duke perfshire dhe rregullimet dhe pershtatjet e ligjit dhe akteve nenligjore. ‐ Ndermarrja e iniciativave te pershtatshme per te patur leje hyrje per verifikimin e aftesise tatimpaguese dhe per qellime te tjera tatimore duke perfshire ndoshta dhe nevojen e berjes se ndryshimeve te nevojshme ligjore. ‐ Permiresimin e kapaciteteve administrative dhe rritjen e aftesise perpunuese te sistemit te informacionit. ‐ Hapja e diskutimit se si te zhvillohet vullnetarizmi sipas strategjise per pajtueshmeri me fiskun, per te mundesuar dhe tatimpaguesit jo‐vulnerabel te deklarojne te ardhurat qe ata kane fshehur ne te kaluaren duke perfituar nga statusi i bankave ne ruajtjen e sekreteve bankare per klientet (projekt – amnistite). ‐ Inkurajimi per te permiresuar proceduren e lejehyrjes ne informacionet bankare per cdo qellim te administrates tatimore. Vende te zhvilluara dhe ne zhvillim, tashme i kane zbatuar nje sere kerkesash te tilla. Keshtu, asnje vend anetar i OECD‐se* nuk lejon hapjen e llogarive anonime. Kerkesat per identifikimin e klienteve jane praktika te perhapura ne cdo vend dhe kerkohen ne menyre strikte nga autoritetet dhe institutet financiare e bankare ne keto vende. Shembuj te tille gjen ne vende si Austria, Republika Çeke dhe Hungaria, te cilet kane ndermarre disa masa per ndalimin e perdorimit te llogarive anonime. Ndersa ne kerkesen per identifikimin e klienteve ne vende te ndryshme masat e marra jane zbatuar ne nivele te ndryshme, sipas performances qeveritare qe ka cdo
48
vend ne pergjithesi ne zbatimin e kerkesave reformuese dhe integruese me standartet europiane. Disa vende, ne pergjithesi aplikojne parimin e “inkriminimit te dyfishte” per te siguruar ndihmen e nevojshme ne hetimet mbi elementet dhe grupimet kriminale duke perfshire ne kete kontekst dhe hetimet per krimet fiskale. Ky parim nuk eshte nje pengese per shkembimin e informacionit, kur problematikat e krimeve fiskale jane te njejta ne prezantimet dhe kerkesat per informacion te vendeve te rajonit dhe me gjere. Por dhe nese keto problematika do te ishin te ndryshme, atehere ky parim do te duhej te gjente menyra te tjera te peraferta te shkembimit te informacionit duke gjetur zbatim ne nje baze me te gjere institucionesh, qe kane objektiv evidentimin dhe luften ndaj kriminalitetit fiskal. P.sh. ka vende qe ne kuadrin e luftes per inkriminimin e dyfishte perfshijne dhe mashtrimet fiskale. Megjithese, ky orientim nderhyn ne standartin e termit “inkriminim i dyfishte”, gjithsesi qellimi i sherben objektivit kryesor, luftes ndaj personave qe kane nje skede kriminale fiskale te dyshimte. Nen parimin e informacionit sipas specialitetit, informacioni i siguruar mund te kerkohet te perdoret vetem per qellime te hetimit kriminal. Kjo ne fakt ndikon ne nje perdorim joefektiv te tij nga vendi qe merr informacionin duke mos e pershkallezuar shfrytezimin e informacionit nga gjithe infrastruktura e administrates. I vetmi justifikim do te ishte ruajtja e sekretit per qellime te sigurise kombetare apo hetimore...Megjithate, ky dikutim mbetet nje sfide e hapur gjithsesi, per vende si Shqiperia dhe vende te tjera ne zhvillim. Efektivizimi i shkëmbimit të informacionit në kuadrin e Marrëveshjeve për eleminimin e taksimeve të dyfishta E mira e shkembimit dhe shfrytezimit te gjithe informacionit, qe merr nje vend do te ishte nese ai do te perdorej dhe nga administrata tatimore per te nxjerre “ekstraktin fiskal”, qe individi i inkriminuar apo mashtruesi fiskal i detyrohet buxhetit per te pastruar skeden e tij fiskale. Kjo sherben dhe per institucionet e tjera te interesuar, si prove e qarte e nje veprimi kriminal, me pasoja ndaj buxhetit te shtetit evazionin fiskal. Ne kete drejtim ky veprim do te ishte ne ndihme te efektivizimit te metesjshem edhe te paketes ligjore antimafia, te miratuar para disa muajsh ne parlamentin tone. Informacioni nga vendet e tjera ne drejtim dhe ne interes te buxhetit te shtetit do te sherbente ne favor te: ‐shfrytezimit te informacionit bankar, sipas hapesirave qe lejojne legjislacionet respektive te ketyre vendeve. Ne kete kuader Marreveshjet e eleminimit te taksimit te dyfishte, permbajne pika e vecanta per shkembimin e informacionit. Por, deri me sot praktikimi i shkembimit te informacionit ka qene i paperfillshem. Kjo eshte nje fakt i qenesishem, sidomos persa i perket mureve te informacionit ne kete kauder qe kemi me vendet fqinje. Ka nje hendek te madh informacioni, jo vetem bankar por dhe fiskal per administratat fiskale midis vendit tone dhe vendeve te tjera te rajonit dhe me gjere. Marreveshjet e ketij lloji jane detyre e instancave me te larta te institucioneve qeveritare per te kerkuar venien ne jete te ketyre pikave te marrveshjeve. Ne keto marreveshje, te ndertuara sipas modelit standart te OECD‐se
49
sanksionohen detyrimet e organeve tatimore te vendeve qe lidhin marreveshjen, për të shkëmbyer informacione të nevojshme për zbatimin e dispozitave të marrëveshjes. Në shumë marrëveshje palët bien dakort të shkëmbejnë informacione edhe për persona qe nuk cilesohen ne marreveshje. Ajo sanksionon detyrimin për përdorimin konfidencial dhe ruajtjen e sekretit të këtyre informacioneve, njëlloj siç veprohet me informacionet e brendshme, në përputhje me dispozitat e legjislacionit të brendshëm. Nje rendesi te vecante, per efektivizimin e pikave te Marreveshjeve eshte dhe mirekuptimi i konceptit te mashtrimit tatimor, njesoj per gjithe ata qe kerkohet shkembimi i informacionit. Nevoja e standartizimit të konceptit të mashtrimit fiskal për vendet e interesuara Ne pergjithesi, vendet e zhvilluara perdorin te njejtat percaktime per krimet fiskale apo mashtrimet fiskale. Ne percaktimet e ngjashme qe kane standartizuar vendet e OECD‐se, mashtrimi fiskal perfshihet ne keto pika, gjithsesi pa u kufizuar vetem ne to, si me poshte: ‐ Moszbatimi ligjor i dekarimit dhe pagimit te detyrimeve qe percakton legjislacioni fiskal; ‐ Mosdhenia e informacionit te sakte dhe te plote ligjor, qe realizohet me ane te deklarimeve periodike dhe qe perfaqeson gjithe transaksionet e te individeve, pavaresisht nga burimet e ndryshme te te ardhurave; ‐ Organizimi i rezistencave dhe mashtrimeve te dnryshme duke i bere rezistence autoriteteve fiskale ne mbledhjen e te ardhurave fiskale; Ajo qe duhet kerkuar te behet nga instancat e larta qeveritare eshte negociimi ne krijimin e barrierave te strukturuara ne forma te ngjashme organizative, nga te gjithe vendet qe kane shprehur tashme interesin per zbatimin e parimit te “inkriminimit te dyfishte”. Kjo do te ndikonte per lehtesimin ne shkembimin e informacioneve te ngjashme dhe efektivizimin e tyre ne kohe optimale nga administratat qe do i perfitojne keto informacione. Nje gjykates apo prokuror i angazhuar zyrtarisht ne procedimet kriminale apo penale fiskale per persona te inkriminuar dhe qe kane llogari bankare jashte vendit, ne kuadrin e shkembimit te informacionit dhe ndihmes se ndersjellte midis vendeve mund te kerkoje te paiset me informacionin qe qarkullon ne kushtet e sekretit dhe konfidencialitetit sipas nje marreveshje te nenshkruar qe me pare. Ndjekja dhe zbatimi i ekstraktit qe rezulton nga shkembimi i informacionit do te ndiqet me tej nga oficere te policise gjyqesore, qe kane detyre zbulimin dhe luften e kriminalitetit fiskal. Ne zbatim te marrveshjeve, midis shteteve antare te OECD‐se, ndermjet institucioneve te tyre vendase te autorizuar dhe krijuar per zbatimin e kesaj skeme, sipas parimeve te reciprocitetit kane krijuar urat e bashkepunimit qe te shkembejne dhe te kene mundesi per te hyre ne te dhenat bankare, per huara, grante, garanci bankare dhe shkembime monetare nderkombetare duke ndertuar skema funksionale bashkepunimi efikase qe kane sherbyer ne shendoshjen e buxheteve te vendeve te tyre ne kete drejtim.
50
Shembuj nga vende të zhvilluara rreth praktikave ligjore për nxitjen e vullnetarizmit të deklarimeve fiskale (Amnistitë Fiskale segmentare) Ne shtator te vitit 2001, qeveria italiane miratoi vendimin per fillimin e programit per riatdhesimin e kapitaleve jashte vendit si dhe te aseteve per individet rezidente italiane. Ky program me synim rritjen e te ardhurave tatimore kishte objektiv:
a. Riatdhesimin ne Itali te vlerave te aseteve qe ndodheshin jashte vendit dhe; b. Deklarimin e ketyre aseteve, pa nevojen e riatdhesimit.
Sipas programit kerkohej prej individeve nje pagese e barabarte me 2.5% te vleres se asetit te deklaruar (ne kembim te pageses prej 2.5%, shteti do ti jepte ne bono thesari sa 12% e totalit te vleres se asetit te deklaruar). Individi duhej te plotesonte gjithashtu, nje deklarate te vecante konfidenciale dhe ta dorezonte ne nje banke italiane apo ndermjetese, duke legalizuar ne menyre perfundimtare per autoritetet fiskale asetin individual. Megjithese, ky program nuk vazhdon ende dhe pati jete nga Nentori 2001 deri ne Maj 2002, ai rezultoi me efekte disa miliardeshe per buxhetin duke legalizuar ne kete menyre dhe shume asete te individeve dhe nxiti vullnetarizmin ne deklarim nepermjet menyrave te qarta dhe praktike ligjore. Masa te ngjashme jane ndermarre dhe per deklarime te individeve me aktivitet brenda vendit. IRS‐ja amerikane (agjensia per mbledhjen e te ardhurave ne SH.B.A) shpalli ne Dhjetor 2002, se ajo kishte rishikuar dhe azhornuar nje praktike standarte qe ndihmon agjensite hetimore ne percaktimin e rasteve per individe te caktuar, nese jane objekt per ndjekje penale apo jo. Ne keto kritere per percaktimin e perzgjedhjes se rastit do te ndikonin faktore te tille si: derdhja e detyrimeve tatimore sipas afateve ligjore, zbulimi dhe deklarimi vullnetar i detyrimeve shtese per te paguar, si rrjedhoje e mosraportmit te gjithe te ardhurave. Ne kete procedure vleresuese dhe perzgjedhese sipas analizes se riskut, modernizimi i teknologjise ka dhene ndihmen me te rendesishme ne rritjen e standarteve kualifikuese dhe ekzekutuese te veprimeve te administrates. Shembuj te shumte ilustrojne standartet e reja, qe po ndihmojne ne zhdukjen e çoroditjes per vleresimet e periudhave te volitshme te deklarimit vullnetar te te ardhurave te paraportuara apo aseteve individuale. Masat ndeshkuese te publikuara ne media apo internet kane shperndare mesazhe te qarta se kjo eshte nje proces ne ndihme te individeve per deklarime vullnetare. Ashtu si dhe me pare, praktika kerkon qe tatimpaguesi te kete nje besim te palekundur ne zbatimin korrekt te marreveshjeve nga administrata. Keto praktika, gjithsesi nuk perfshijne ata individe qe kane burime ilegale te te adhurave te tyre. Ata jane objekt i ndeshkimit sipas gjithe akteve ligjore per personat e inkriminuar ku perfshihen dhe kriminelet fiskale. Ne Dhjetor 2002, Kancelari gjerman Gerhard Schroeder deklaroi planet per te tatuar me 25% interesat bankare, ashtu si dhe planet per amnisti fiskale ne ndihme te rezidenteve gjermane, qe do te deklaronin asetet jashte vendit. Ne qershor 2003,
51
qeveria propozoi nje draft ligjor i cili u ofronte tatimpaguesve nje “urë drejt pastërtise tatimore”. Oferta per te kaluar ne kete “ure” do te kishte disa kushte: ‐ tatimpaguesit duhet te deklaronin prej fillimit te vitit 2004, deri perpara fillimit te vitit 2005 shumen totale te gjithe te ardhurave tatimore, qe mund te jene objekt i tatimit. Keto te ardhura do te perfshinin nje periudhe deklarimi nga viti 1992 deri ne vitin 2002. ‐ tatimpaguesit duhet te paguanin brenda 10 diteve pas deklarimit te bere, nje shume te barabarte me 25% te shumes se deklaruar. Nese shuma e deklaruar do te ishte pas mbarimit te afatit zyrtar si me siper, shuma e paguar do te ishte e barabarte me 35% te te ardhurave te deklaruara. Nese kjo e ardhur kishte te bente me nje forme te evazionit tatimor, shuma per tu paguar do te ishte sa 60% e te ardhurave bruto te paraportuara dhe 60% te gjithe shpenzimeve, te cilat jane zbritur si shpenzime te zbritshme nga te ardhurat e tatueshme. Rregulla te ngjashme u vendosen dhe per raste evazioni ne TVSH dhe tatimin mbi pasurine. Per te ndihmuar funksionalitetin e ketyre parime ne te gjitha vendet, qe kane objektiva te njejta jane organizuar dhe nje sere seminaresh dhe jane botuar materiale te ndryshme, ne menyre qe shume vende te natyralizohen me idene e lejehyrjes dhe shkembimit te informacioneve, ne funksion te qellimeve reciproke te administratave te vendeve te tyre. Keshtu, ne nje seminar te organizuar ne funksion te ketij qellimi nga OECD, pjesmarresit e disa vendeve ballkanike dhe vendeve ish‐socialiste nga europa qendrore e lindore deklaruan se sipas legjislacionit vendas, ata mund te marrin te dhena nga bankat dhe mund te shkembejne informacion me nje shtet tjeter, me te cilin kane lidhur marreveshje. Ne Rusi, egziston nje raportim automatik i bankave per administraten tatimore rreth transaksioneve te personave dhe individeve per vlefta transaksionesh me te medha se US$ 10,000. Hapja e numrave te llogarise eshte i lirshem te kryhet nga cdokush, por mbajtesi i llogarise duhet te prezantoje ne banke karten e identitetit dhe NIPT‐in e tij. Nderkohe, Rusia mund te shkembeje informacion per te permbushur kerkesat e nje pale tjeter, me te cilen ka bere marreveshje. Por dhe ideja e nje amnistie fiskale per riatdhesimin e kapitaleve te investuara jashte Rusise ka gjetur popullaritet te madh. Ne keto propozime jane perfshire dhe ministra dhe presidenti, ne menyre qe te krijojne kushte te favorshme per kthimin e kapitalit. Debati mbi kete teme ka vite qe behet ne Rusi, por deri me sot ka qene vetem ne kuadrin hipotetik. Ky debat duket se ka marre rruge te mbare, qe pas nje raporti qe lidhte rritjen e PBB‐se ne vend me riatdhesimin e kapitalit jashte vendit. Ne zbatim te ketyre pervojave, dhe ne vendin tone jane miratuar ligje te tilla qe luftojne ne menyre te organizuar elementet kriminale fiskale. Nga ana tjeter vendosja e kufijve dhe masave shternguese per kryerje transaksionesh jashte kanaleve bankare, ka ndikuar ne zyrtarizimin ne rritje te te ardhurave te individeve nga nje vit
52
ne tjetrin. Megjithate, raportimi i bankave, si automatik apo dhe me kerkese eshte ne nivele te kufizuara dhe nuk eshte bere akoma nje faktor ndikues ne rritjen e te ardhurave tatimore. Persa i perket debatit te nje amnistie fiskale ai eshte mjaft i vaket dhe i paperkrahur ne pergjithesi nga asnjera pale e politikes apo nga pjesa inteklektuale e shoqerise civile. Ndoshta, vete shqoeria civile nuk eshte e gatshme apo e pergatitur te ndeze brenda saj nje debat te tille. Ky debat, ka gjetur perkrahje per tu kthyer ne nje debat popullor, vetem ne disa deklarata perkrahese te ish‐presidentit Meidani per zgjidhjen e problemeve te shumta qe merr persiper kryerja e kesaj amnistie ne vendin tone. Mendimi im eshte se koha me e pershtatshme do te ishin ndoshta 2‐3 vitet e ardhshme, kur disa treguese makroekonomike do te jene te prezantuar ne menyre me te sakte. Koha eshte i vetmi faktor mbeshtetes, qe ka aleat aktualisht debati fiskal ne vend...
53
KAPITULLI III SISTEMI AKTUAL TATIMOR, NEUTRALITETI I TË ARDHURAVE DHE INDIVIDI Kompleksiteti dhe kostua e sistemit aktual tatimor eshte nje nga temat me te preferuara per tu perdorur nga perkrahesit e reformave tatimore. Ne debatet midis specialisteve dhe analisteve te rastit konsiderohet se nje nder faktoret ndikues per kryerjen e evazionit tatimor eshte edhe kompleksiteti i sistemit tatimor. Por, sa e vertete eshte kjo? Ndoshta ka dhe faktore te tjere? Le te shikojme disa fakte e analiza...
Kostua e tatimpaguesve Sistemi aktual pershkruhet nga individet si i paqarte dhe i pakuptueshem per ta. Nga ky kendveshtrim, ata mendojne se u vijne gjobat dhe detyrimet e shumta, qe ata detyrohen ti mbartin me mundime te medha. Ketyre individeve, qe perbejne shumicen e bizneseve te regjistruara u kerkohet nga administrata tatimore te mesojne volume te tera ligjesh, udhezimesh, rregulloresh dhe shkresash, te cilat u hane nga koha qe ata e cmojne se u duhet per te nxjerre te ardhura. Dhe mbi te gjitha kete kohe, atyre u duhet ta harxhojne per te llogaritur e paguar ato taksa e tatime, qe i paguajne me shume pakenaqesi, megjithese kane detyrimin ligjor, si qytetare per ti paguar. Sipas nje studimi te bere nga studioja fiskale Al‐Tax, nje tatimpaguesi te biznesit te vogel i duhet nje mesatare prej rreth 200 ore pune ne vit (25 dite pune) per te plotesuar formularet e deklarimit dhe librat fiskale, qe kerkohen per dokumentimin e transaksioneve te aktivitetit te tij. Kostua e kesaj kohe per keta tatimpaguese mund te llogaritet ne nje mesatare prej 60 mije leke ne vit. Po te llogaritet kjo kohe per gjithe tatimpaguesit e vegjel te regjistruar ne organet tatimore kjo kohe do te rezultonte ne nje mesatare prej 9 milione ore pune ne vit (1.12 milione dite pune) dhe me nje kosto te kohes se tyre prej 2.7 miliard leke apo rreth 22 milione Euro. Nese flitet per kompleksitet ne sistemin aktual, ajo priret te rendoje me shume mbi biznesin e vogel, pasi kjo kategori biznesi nuk arrin dot te perceptoje menyrat e llogaritjes dhe rezultatin e detyrimeve qe duhet te paguaje. Nderkohe, bizneset e medha qe kane gjendje financiare me te mire jane ne gjendje te punesojne eksperte per ti shpetuar ketyre telasheve e praktikave dokumentare tatimore. Por, sido qe te jete dy jane pyetjet me te rendesishme qe u kerkohet prej tatimpaguesve per ti dhene pergjigje. Sa eshte barra tatimore ne sistemin aktual dhe mbi ke shtrihet me shume kjo barre apo si eshte e shperndare ajo?
54
Cila është barra aktuale tatimore? Shume nga ligjet aktuale tatimore jane ende te paqarta per qytetaret qe duhet ti zbatojne. Ata shpesh ndihen te pasqaruar per detyrimet qe u takon ti paguajne. Mos ndoshta ka shume ligje? Mos valle ato jane shume te gjata? Apo jane te hartuara ne nje gjuhe te pakuptueshme per ta? Fakt eshte se tatimpaguesit, shpesh ndihen te lodhur dhe nuk kane kohen e ndoshta dhe edukimin e nevojshem per te kuptuar dhe mbajtur mend gjithe c’fare u duhet per te qene korrekt me administraten. Me pak se 50% e bizneseve jane ne dijeni te gjithe ndryshimeve dhe çeshtjeve tatimore. Me pak se 40% e tyre jane ne gjendje te plotesojne dhe raportojne ne kohe korrekte detyrimet e tyre. Nderkohe barra fiskale mesatare per nje biznes te vogel llogaritet te jete ne nje mesatare prej 160 mije leke ne vit. Kjo barre fiskale per bizneset e medha eshte mesatarisht 5 milione leke ne vit. Dhe per bizneset me te medha te vendit barra fiskale eshte mesatarisht 80 milione leke ne vit. Natyrisht qe kjo shperndarje e barres fiskale provon se sistemi tatimor aktual eshte progresiv. Ai taton me shume ate qe perfiton te ardhura me shume. Por, sigurisht qe kjo shperndarje e barres fiskale midis individeve ka shume hapesira per tu sistemuar, nisur nga shume kategori qe jane te perjashtuara ende. Ne fakt, sistemi aktual eshte nje sistem me disa shkalle tatimore, te cilat tatojne ne menyre mikse si konsumin dhe te ardhurat e individeve. Te pakten, me shume se 50% e individeve tatohen ne baze te te ardhurave qe ata i vetedeklarojne dhe tarifa e zbatuar mbi ta eshte 5% deri 10% e te ardhurave te tyre. Nese pjesa me e madhe e ketyre individeve do te futeshin nen nje sistem TVSH‐je, qe do te thote futja e nje mekanizmi per te lehtesuar barren tatimore te me individeve me te ardhura te pakta nepermjet sistemit te kreditimit per ta do te kishte prape nje barre te madhe, ajo burokratike apo oret per te pergatitur dokumentet. Po kostua administrative? Administrata aktuale tatimore kryen me te vertete nje pune voluminoze dhe te pakompensuar si duhet. Megjithe kohen qe harxhojne tatimpaguesit per dokumentacionin ne nje pjese tjeter kohe ndihmohen falas nga punonjesit e tatimeve, kohe e cila i redukton kostot e tatimpaguesve ne menyre te konsiderueshme. Fjala eshte per ndihmen qe u jepet duke i ndihmuar ne sqarimin dhe ne konsulencen per te plotesuar dhe korigjuar gabimet ne deklarimet e tyre. Vete administrata tatimore nuk i kushton shtrenjte buxhetit, po te kemi parasysh koston qe kane administrata tatimore ne vendet e zhvilluara. Ne keto vende per cdo dollar te mbledhur kemi mesatarisht nje kosto administrative prej 20 centesh. Nderkohe ne vendin tone, nga 66 miliarde leke te mbledhura nga administrata per vitin 2004 me nje buxhet shpenzimesh administrative prej 1.6 miliard leke na rezulton nje kosto administrative prej vetem 20 qindarka per cdo lek tatime te mbledhura. Shumica e kesaj kostoje shkon per pagat e shperblimet e tatimoreve dhe vetem 30% e saj per qellime investimesh apo kosto te tjera operative. Ne kete mes nuk llogaritet kostua e punes se tyre per edukimin e vazhdueshem fiskal te qytetareve, detyre qe ata e bejne vullnetarisht. Kete detyre qe duhet ta beje cdonjeri ne shoqeri, i eshte lene vetem tatimeve. Megjithate tatimpaguesit shqiptare nuk kane ndonje nivel te kenaqshem te derdhjeve ne menyre vullnetare te tatimeve. Ky
55
konstatim mbeshtetet ne disa studime e deklarime te eksperteve fiskale vendas per informalitetin dhe evazionin fiskal shqetesues per vendin. Vetem nepermjet forcimit te punes te strukturave te saj, administrata tatimore mund te reduktoje ate pjese te evazionit, qe jane transaksionet jashte sistemit tatimor. Kjo varet nga fakti se sa pjese te ekonomise informale, apo sa pjese te evazionit dhe aktiviteteve ilegale do te behen pjese integrale e tarifave tatimore. Po propozimet për ulje tarifash tatimore? Oferta per ulje te ketyre tarifave eshte nje perpjekje per te zgjeruar bazen e tatueshme, me qellim perfshirjen ne te edhe te asaj kategorie qe jane evadoret e djeshem, te cilet sot hyjne per here te pare ne sistemin tatimor. Nje politike e tille mund te reduktoje numrin e atyre qe veprojne te fshehur dhe kjo do te ishte nje beteje e fituar ndaj evazionit. Por, kjo ulje e tarifave tatimore duhet te kete parasysh dhe baza mbi te cilen gjen zbatim sistemi aktual. Ne kete sistem perfshihen si ato biznese qe jane baza e TVSH‐se, po ashtu dhe pjesa e bizneseve qe jane te perjashtuar nga TVSH‐ja. Keshtu, ata qe jane te perjashtuar nga TVSH‐ja nuk paguajne as TVSH dhe as tatim fitimi, ndersa furnitoret e tyre po. Nderkohe, tatimpaguesit qe jane te regjistruar ne TVSH e paguajne ate kur mallrat e tyre i shesin ne treg. Por, ne fakt ketu ndikon vete tarifa e TVSH‐se prej 20% qe detyron tatimpaguesin e perjashtuar tu shmanget tatimeve. Per nje tregtar pakice me nje norme fitimi deri 20%, perfitimi nga shmangia e tatimit eshte afersisht sa 1% e vete fitimit. Kjo eshte arsyeja pse ata qe jane te perjashtuar nga skema e TVSH‐se duhet te jene pjese integrale ne skemen e saj dhe te perdorin kreditimin e TVSH‐se se faturave te blerjes, si pjese e nje sistemi kompleks qe ka nevoje per cdo mekanizem te tij, qe te funksionoje ne rregull. Efektet te të ardhurat Pergjithesisht, propozimet e bera nga reformuesit e sistemit synojne realizim te ardhurash neutrale. Por, asnjehere nuk eshte bere ndonje vleresim i studiuar, se cila do te ishte shkalla tatimore me e pershtatshme per te arketuar te ardhurat e mundshme optimale me kete nivel zhvillimi shoqeror dhe kete nivel kualifikimi dhe edukate ne pune te administrates tone. Sipas mundesive qe na ofron sistemi aktual tatimor, duke mare parasysh dhe perjashtimet tatimore (duke perfshire perjashtimet nga tatimi mbi te ardhurat, TVSH‐ja, akciza) shkalla optimale tatimore do te ishte 15%, te pakten 5% me poshte se tatimi mbi fitimin dhe TVSH‐ja. Natyrisht, qe nje shkalle e tille nuk eshte pjese e nje mendimi apriori, por duhet te perllogaritet dhe provohet me se miri ne kushtet praktike te administrimit tatimor. E them kete pasi kjo shkalle tatimore duhet te perfshije dhe bazen e atyre tatimpaguesve qe deri me sot nuk deklarojne dhe paguajne. Keta jane gjithe individet qe ne nje menyre apo tjetren perfitojne te ardhura dhe nuk i deklarojne dhe te paguajne detyrimin tatimor. Duke patur parasysh kete, natyrisht dhe vete sistemi aktual i kontabilitetit duhet te kete parasysh pershtatjen me kete shkalle te njejte tatimore, per te bere azhornimet e nevojshme ne lidhje me shpenzimet e pazbritshme dhe me amortizimin e aktiveve.
56
Eshte e rendesishme te themi qe nje numer tatimesh bazohen mbi konsumin. Cdo ndryshim i shkalles tatimore ka nje efekt te dukshem edhe ne shperndarjen e te ardhurave sipas klasave shoqerore. Ne kete kuader edhe ky ndryshim qe permendem me lart ka efekte te ndryshme ne shperndarjen e te ardhurave ne tipin e familjes shqiptare dhe brezave te saj, po ashtu si dhe ndryshimi qe egziston sipas klasave shoqerore. Nese kemi parasysh te ardhurat sipas klasave shoqerore kjo ka te beje kryesisht me tatimin mbi te ardhurat qe aplikohet mbi to. Po te bazohemi mbi shkallen tatimore prej 15% dhe ta perdorim ate ne raport me te ardhurat ne dispozicion si nje mase matese, individet e varfer do te perjetonin nje ulje te te ardhurave nga 3% deri 5%, ndersa individet e klases se mesme do te perjetonin nje ulje te te ardhurave ne nivelin e 2% deri 4%. Nderkaq, klasat e pasura me te ardhura te medha do te perfitonin te ardhura deri ne nivelin e 10%. Ky efekt do te ishte me i dukshem nese neutraliteti i te ardhurave do te arrihej nepermjet perjashtimeve te vogla sesa duke aplikuar shkalle ne perqindje te larta. Nese kemi parasysh te ardhurat te shperndara sipas brezave te shoqerise, propozimi per te zhvendosur barren tatimore nga tatimi mbi konsumin ne tatimin mbi te ardhurat do ta kalonte kete barre ne fakt ne shtresat e ndryshme shoqerore. Shkalla tatimore e perbashket prej 15% megjithese do te kishte nje baze te tatueshme bazuar mbi konsumin, ajo gjithashtu do te jete dhe nje baze per tatimet mbi te ardhurat e individeve. Barra tatimore do te zhvendoset me ngadale nga konsumi individual te paga dhe kapitali. Duke qene se individet e pasuruar rishtazi zoterojne tashme kapital, barra do te tentoje te zhvendoset mbi keta individe. Zakonisht, individet ne moshe te re, te cilet fitojne te ardhura dhe krijojne kursime dhe kapital me shpejt se te tjeret mund te kene perfitime relativisht me teper se te tjeret nga tatimet, ndersa kapitalistet me te vjeter dhe klasa e mesme u duhet te mbajne nje barre me te madhe. Megjithate, dhe individet e pasur nuk do te kene nje barre tatimore te larte, nese do te arrijne te realizojne qarkullim te kapitalit te tyre ne shume sektore te ekonomise dhe mundesive qe ofron shoqeria civile duke bere ne kete menyre nje zinxhir qarkullimi per te perfituar nga mundesite ligjore per sa me shume lehtesira. Sa me teper mundesi te krijojne per te hyre neper labirinthet e mundesive ligjore tatimore, aq me te lidhur ngushte do te behen me mundesine per te perfituar te paret. Cdo brez individesh krijon mundesite e tij te perfitimit te lehtesirave fiskale, te lidhura ngushte dhe me zhvillimin ekonomiko‐shoqeror te vendit. PASOJAT SOCIALE NGA NDRYSHIMET NË TVSH Nga fundi i viteve ’60 TVSH‐ja është bërë taksa kryesore e konsumit në mbi 120 vende të industrializuara dhe në zhvillim. Futja e TVSH‐se në mesin e vitit 1996 edhe në Shqiperi mund të konsiderohet si ngjarja me e rendesishme në evolucionin e struktures tatimore shqiptare.
57
Megjithe arsyet specifike te cdo administrate në pershtatjten e TVSH‐se, të ardhurat nga ajo janë të ndryshme nga njeri vend në tjetrin. Argumenti kryesor për këtë ndryshueshmeri është se një TVSH e hartuar në mënyrën e duhur për kushtet e zhvillimit ekonomik të vendit i rrit të ardhurat tatimore duke mbajtur një kosto ekonomike dhe administrative të ulet në raport me koston për arketimin e të ardhurave nga taksa të tjera mbi konsumin. Ne një nder studimet e FMN‐se mbi efektin qe vjen nga aplikimi i perqindjes se shkalleve të TVSH‐se është verejtur se mund të grumbullohen mesatarisht rreth 0.4 % të PBB‐se të ardhura tatimore për cdo 1% shkalle tatimore. Në vendet e industrializuara pjesa e të ardhurave nga TVSH‐ja kap 20% ‐ 40% të totalit të të ardhurave tatimore apo 5% ‐ 8% të PBB‐se. Ndersa në vendet në zhvillim edhe pse ajo nuk është në këto nivele perqindje zë një peshe të konsiderueshme të të ardhurave tatimore. Një TVSH e pershtatur mbi kushtet specifike ekonomike kombetare siguron gjithashtu një neutralitet në fushen e tregtise se jashtme nepermjet mostaksimit të eksporteve dhe trajtimit të importeve mbi një mesatare te prodhimeve brenda vendit. Shtrirja e TVSHse në “zonat e thella” Ka një mendim të perbashket se një TVSH është bërë “e mirë” kur ajo mbulon një numer sa me të gjere tatimpaguesish dhe aktivitetesh apo thene ndryshe eshte nje piramide me baze sa me te gjere. Me thjesht, kjo do të thote që prodhuesit, shitesit me shumice dhe shitesit me pakice duhet të jenë në pjesen derrmuese të tyre aplikues të ligjit të TVSH‐se. Duke hedhur nje veshtrim ne vendin tonë, zbatimi i TVSH‐se nisi kryesisht për subjektet prodhuese te medhenj, si dhe importuesit dhe tregtuesit e mallrave me shumice. Perpjekjet e metejshme të administrates tatimore u shtrine në zgjerimin e bazes se subjekteve që duhet të regjistroheshin në TVSH nga permbushja e kriterit te realizimit të xhiros mbi 8 milion leke (mbi 63,000 €uro) brenda një viti fiskal. Ky kriter është i zbatueshem për cfaredo lloj aktiviteti që nga prodhuesit deri te shitjet me pakice. Disa vende të tjera që e kanë nisur me zbatimin e TVSH‐se si në rastin shqiptar e kanë zgjeruar aplikimin e tij dhe në shitjet me pakice. Këto vende perfshijne Argjentinen, Perune dhe vendet frankofone të Afrikes (që filluan me taksimin e tipit francez mbi prodhimin). Në këto vende u verejt se aplikimi i TVSH‐se vetem tek tatimpaguesit me aktivitete prodhuese po shtremberonte politiken e neutralitetit tatimor dhe favorizonte aktivitete të tilla si: produktet e luksit dhe akcizes, importuesit dhe furnizuesit e medhenj të sherbimeve të ndryshme. Kjo shkaktonte një shperndarje të pabarabarte të barres fiskale dhe efekte regresive të TVSH‐se në lidhje me konsumin. Si pasoje, krijoheshin dhe probleme të mprehta (kur prodhuesit shisnin direkt të shitesit me pakice apo te konsumatoret perfundimtare ose krijonin kanalet direkte te tyre të shperndarjes). Në dallim nga zgjerimi i zbatimit të TVSH‐se, kur perfshihen dhe shitjet me pakice, probleme si ato të mesipermet minimizohen. Neutraliteti fiton terren, pasi taksa në
58
këtë mënyrë zhvendoset sa me afer konsumatorit perfundimtar. Prodhuesit apo shperndaresit nuk mund të jenë të percaktuar dhe vlerat e tatueshme janë gjithnje të njejta me cmimet aktuale. Ne kete menyre nuk është shkalla në të cilen TVSH‐ja është vendosur ajo që percakton numrin e tatimpaguesve, por masa e perjashtimit të subjekteve te biznesit të vogel. Për me teper, ky perjashtim nuk është i kushtueshem në kuptimin e të ardhurave të humbura, pasi bizneset e vogla të perjashtuara do të vazhdojne të paguajne TVSH‐në për blerjet që kryejne. Nese për shtrirjen e TVSH‐se deri te shitjet me pakice ka me shumë debatime mendimesh dhe opinionesh te ndryshme, per zgjerimin e TVSH‐se në sektoret e sherbimit publik ka pak mendime apo debat. Fakt eshte se shumë vende europiane nuk i taksojne aktivitetet që kryejne organizmat e shtetit me mendimin se nuk ka kuptim të ngarkohen me TVSH aktivitete të tilla (të perjashtuara nga pagesa e TVSH‐se) kur kjo do të kerkoje vetem rritje fondesh, pra rritje të shpenzimeve buxhetore. Por, praktika për ato vende që nuk i perjashtojne nga pagesa e TVSH‐se këto lloj furnizimesh ka qene e shoqeruar me rritje të pergjegjesise dhe transparences se veprimeve të organizmave shteterore. Kohet e fundit në disa nga vendet europiane ka nisur një praktike e re e taksimit të sektoreve të sherbimit publik. Një sektor, në te cilin po zbatohet një politike ndryshe jane sherbimet postare, të cilat në fund të fundit futen në konkurencen e perditshme si konsumatore te letres, gazetave apo periodiket e blere nga private apo kur kryejne shperndarjet e postes me transportues që vijne po nga sektori privat. Aplikimi i TVSH‐se në sektorin publik (i nderthurur me subvencione) ka avantazhin e konfrontimit të politikëbërësve më drejtperdrejt me koston e nderhyrjes se shtetit. Une vleresoj mendimin se nese TVSH‐ja nuk administrohet fuqishem mund të degjeneroje në një takse që deformon sistemin tatimor, që frenon rritjen e ekonomise dhe specializimin e sektoreve të saj duke u kthyer në një takse (peshe) mbi xhiron e grumbulluar në zinxhirin e qarkullimit. RREZIQET NGA NDRYSHIMET NË SKEMËN E PENSIONEVE Punonjësit që janë kontribuesë aktivë, si te skemes se pensioneve publike edhe private gjithsesi duhet te kene kujdes nga rreziqe qe mund tu kanosen perfitimeve nga pensionet. Rreziqe te tilla mund te jene: ‐ Ndryshimet politike. Mundesia e ndryshimit te rregullave te lojes mund te sjellin ndryshime ne nje menyre te tille ku perfitimet mund te behen me te vogla nga sa ishin premtuar. ‐ Kontribute te pakta. Kjo mundesi egziston nga ngushtimi i bazes se kontribuesve dhe pagesa ne nivele te ulta te kontributeve. ‐ Jetegjatesia e perfituesve eshte nje rrezik tjeter, kur perfituesim mund te jetoje duke marre perfitime mbi nivelin e kontributeve apo mesatares se llogaritur per te perfituar.
59
‐ Inflacioni eshte nje tjeter rrezik duke prishur dhe cbalancuar gjithe fondin e perfitimit te pensioneve. Ndoshta ka dhe rreziqe te tjera, por une mendoj se sadoqofshin ato dhe sado te paralajmeruar te jemi per rreziqet qe na kanosen asnje skeme pensionesh nuk i shmang dot gjithe rreziqet qe mund te dalin. Megjithese skemat e pensioneve publike mbulojne perfitimet e atyre qe jetojne (nje lloj tip sigurimi jete), ne rastet e pensioneve per paaftesi dhe raste te tjera qe jane objekt per perfitime jane pjese e skemes se pensioneve publike. Nese merret nje vendim per te privatizuar pensionet duhet te merret parasysh qe punonjesit duhet te jene te mbuluar me sigurim per jeten, paaftesine dhe ndihmen sociale per papunesine. Mbrojtesit e skemes se pensioneve private thone se pjesmarresit e saj do te perfitonin me shume nese kontributet e tyre do te investoheshin ne bono thesari, obligacione shteterore apo letra te tjera me vlere, qe jane ne qarkullim ne tregjet financiare. Nje argument qe ngrihet shpesh per favorizimin e idese per privatizimin e pensioneve eshte dhe mendimi i zhvillimit te tregjeve te kapitalit ne vendet ku ai eshte i dobet apo inegzistent.Por, investimi i fondit te pensioneve ne keto vende me tregje te pastabilizuara do te sillte me shume pasiguri. Per kete arsye, operatoret e kesaj fushe shpesh i kufizojne investimet e fondit te pensioneve vetem ne bono thesari. Ne Kili, ne vitin 1981 u reklamua nje eksperiment per privatizimin e skemes se pensioneve dhe investimi i fondit te tyre u realizua vetem ne bono thesari afatshkurtra dhe me pas nje pjese e mire e fondeve eshte kliente e fuqishme e bonove te thesarit afatgjata. Ne Meksike, para disa kohesh u krijuan disa fonde private pensionesh qe u investuan ne favor te uljes se borxhit te brendshem. Investimet nderkombetare jane te ndaluara gjithsesi, si ne Meksike po ashtu dhe ne Kili. Por, a duhen orientuar kursimet e individeve te nje vendi ne kete menyre? Megjithese, fondet private premtojne perfitime te medha, pasi ato investojne fondet e pensioneve ne aksione ne bursa financiare, rreziqet e falimentimit te tyre egzistojne. Gjithsesi, eshte e nevojshme qe nga shuma totale e fondit te grumbulluar te zbriten dhe kostot administrative, te cilat jane me te larta per skemat private sesa per ato publike. Ne Holande, shpenzimet administrative vjetore jane te vbarabarta me 1% te shumes se kontributeve. Keto kosto jane shume me ndryshe per vende te pazhvilluara apo ne zhvillim e siper. Rreziqet politike Llogarite individuale qe hapen nga individet sipas skemes se privatizimeve jane pergjithesisht te mbrojtura nga rrisqet politike, por privatizimi nuk mundet ta eleminoje fare kete rrisk. Qeverite ndonjehere vendosin taksa mbi fondet e pensioneve, miratojne akte nenligjore qe ndikojne mbi vlerat e obligacioneve dhe bonove te thesarit dhe rregullojne fondet ne ate menyre qe ato mund te mos jene gjithnje ne interesin e kontribuesve. Ne sistemin aktual te sigurimeve nuk mendohet se ka rrezik, pasi punonjesit e sotem mbeshtesin financiarisht nepermjet
60
kontributeve pensionistet me mirekuptimin e te ardhmes qe ata do te ripaguhen nga punonjesit e te nesermes. Por, per punonjesit e sotem nuk ka asnje menyre efektivisht per te bere marreveshje dhe te kontraktojne me brezat e ardhshem, keshtu qe nje frike egziston. Frika behjet akoma me e forte nese raporti i atyre qe dalin ne pension rritet mbi mesataren, si nga shkaqe ndryshimesh demografike, po ashtu dhe nga politikat e nxitjes per pensione te parakoshme per moshat e mesme. Nga njera ane, nje rritje ne numer te pensionisteve dhe punonjesve ne moshen prane pensionit shkakton nje rritje te numrit te atyre qe mbrojne sistemin e pensioneve egzistues. Nje rrezik tjeter politik mund te jete si pasoje e ndryshimit te rregullave te zbatimit te skemes duke rritur shumen e kontributeve per te paguar te nje grupi ne favor te nje grupi tjeter perfituesish. Kjo mund te ndodhe ne ato raste kur nuk ka rregulla te percaktuara qarte per ndarjen e raportit kontribut‐perfitime. Ky rregull nuk do te thote se shkalla e perfitimeve te punonjesve me te ardhura te pakta do te jete e njejte me te punonjesve me te ardhura te lart. Punonejsit me te ardhura te pakta pergjithesisht nuk jetojne shume vite dhe keshtu si kompensim pensionet qe perfitojne duhet te zevedndesojne nej pjese te mire te kontributeve te pagura nga ta. Sigurimet dhe inflacioni Kur punonjesit dalin ne pension dhe fillojne te terheqin kursimet e grumbulluara, ata kerkojne me shume se sa nje kthim normal te vleres se parave qe kane derdhur si kontribute. Ata kerkojne gjithashtu garanci qe kontributet qe ata kane derdhur te jene te mbrojtur nga zhvleftesimi si pasoje e inflacionit. Pensionet publike e garantojne kete automatikisht, ndersa llogarite individuale te sigurimeve private mund ta bejne kete vetem nese ato transformohen se pari ne pensione vjetore reale. Nje pension vjetor eshte nje seri pagesash te bera ne intervale te rregullta qe vazhdojne derisa ngjarja specifike ndodh. Kjo ngjarje specifike eshte p.sh. vdekja e kontribuesit. Nje shembull tjeter mund te qatesoje akoma me tej diskutimin. E zeme sikur, nje punonjes qe del ne pension ne moshen 65 vjecare, me nje rroge prej 1.000.000 leke ne vit ne vitin fundit dhe qe ka grumbulluar nje shume kontributesh prej 10.000.000 leke ne nje llogari private pensioni. Perpara daljes ne pension, ai ose kompania private e sigurimeve i zhvendos fondet e tij ne investim afatshkurtra obligacionesh apo dhe ne bono thesari. Supozojme se keto bono kane nje siguri te perfitimit te 1% ne vit te shumes duke mbajtur konsideruar ne nivele konstante, si indeksin e cmimeve te konsumit, po ashtu dhe inflacionin. Individi ne shembullin tone i perket grupit shoqeror qe ka nje jetegjatesi rreth 20 vite mbi moshen 65 vjecare qe del ne pension. Megjithate, kjo eshte nje mesatare jetegjatesie, pasi ner kete grup ka individe qe jetojne 70 vite e ka te tjere qe kalojne 80, 90 e madje dhe 100 vite jete. Cdonjeri nga keta individe jetegjate do ti duhet te perballet me rrezikun e kalimit te shumes se kontributeve te derdhura prej tij ne vitet e punes. Nje individ mund ta kufizoje kete rrezik duke zgjedhur nje nivel jetese me standart te ulet. Punonjesi i shembullit tone, qe ka grumbulluar nje shume prej 10.000.000 lekesh mund te bleje nga ofertat e skemes private nje pension vjetor te perjetshem, i cili eshte i pagueshem ne fillim te cdo viti ne shumen 540.000 leke, duke zbritur vleren e
61
kostos se administrimit. Me inflacionin zero perqind, fuqia blerese e shumes se pensionit vjetor mbetet konstante. Nese niveli i inflacionit do te ishte 4 perqind ne vit, pagesa nominale do te behej 760.000 leke, por fuqia blerese do te binte. Ne vitin e 10‐te ajo do te arrinte ne nivelin 530.000 leke dhe ne vitet e ardhshme akoma me poshte. Pensionisti eshte me mire me nje pension vjetor nominal sesa ti indeksohet pensioni sipas normes vjetore te inflacionit per 10 vitet e para. Por, nevoja per mbrojtje kunder inflacionit eshte nje mundesi qe duhet te zbatohet e lidhur me shkallen e rritjes se prodhimit te brendshem. Nese do te kete rritje te prodhimit te brendshem me te madh se rritja e indeksit te cmimeve, kjo do te ndikonte ne rritjen e fuqise blerese per cdo perfitues te ardhurash, por per pensionistet qe zakonisht perfitojne te ardhura te pakta kjo do te ishte akoma me pozitive. Blerjet e paketave te pensioneve vjetore perballn nje rrezik tjeter dhe kjo do te ishte mundesia e nje situate te pazakonte ne tregun e vleres per asetet, normat e interesit. Kjo do te mund te zgjidhej me pranimin e nje perqindje mesatare te perfitimit qe nuk varet nga viti i daljes ne pension. Forma te tjera kombinimi e bashkepunimi mund te gjenden dhe te zbatohen me sukses, duke reduktuar rreziqet qe ndeshen shpesh ne zbatimin e skemave te pensioneve. EFEKTET EKONOMIKE NGA PAVARËSIA E GJYQËSORIT DHE GJYKATA FISKALE Nese gjykatesit do te jene te varur nga titullaret e institucioneve publike zbatimi i ligjeve do te vazhdoje te jete i pamundur dhe ne vend te tij do te vazhdojme te kemi ligjin e personave. Nje sistem gjyqesor i pavarur eshte kushti kryesor per realizimin e skemes universale te zbatimit te ligjeve nga te gjithe dhe ne menyre te barabarte. Por, faktor i nje rendesie mjaft te madhe mbetet, qe nder faktore te tjere dhe pavaresia e gjyqesorit te ndihmoje per rritjen e zhvillimit ekonomik, sidomos per traditen dhe kulturen aktuale ne vendin tone. Gjykates te pavarur jane jo vetem nje faktor kyc per zbatimin e ligjit, por nga ana tjeter ata jane dhe nje themel ne sigurine e ruajtjes se ligjshmerise se gjithe jetes ekonomiko‐shoqerore. Vendimet e gjyqësorit janë shpesh vendime kolektive të tre apo më shumë gjykatësve. Këto vendime zakonisht janë subjekt i apelimeve në shkalle me te larta. Nese njera nga palet nuk gjen realizimin e kerkeses se saj ne shkallen e pare, ajo i drejtohet nje shkalle me te larte, e cila ka kopetence per kthimin per rishqyrtim te ceshtjes. Supozohet qe gjykatesit ne shkallet e larta jane shume me te kualifikuar dhe objektive se ata ne shkallen e pare e gjykimit. I gjithe ky proces gjykimi duhet te zbatohet nen kushtet e nje transparence te plote. Nese transparenca ne gjithe keto vite do te kishte qene ne nivelet e saj normale cdo shtetas do te kishte mundesine te krahasonte vendimin e dhene me ate c’fare ligji e quan te vlefshme. Por, nese kjo nuk eshte bere atehere, kjo transparence duhej te gjente pasqyrim ne relacione shpjeguese te lidhura me ceshtjet per gjykim. Te gjitha keto te gjithe ne nuk i kemi
62
ndjere apo konsatuar. Ne fakt, kjo do te ishte hapja e nje rruge te re per rritjen e pavaresise se gjyqesorit. Nese e konsiderojme pavaresine e gjyqesorit si nje kuptim per te realizuar zbatimin sa me korrekt te ligjeve, atehere do te duhet qe gjykatesit te garantohen nga cdo mundesi varesie dhe ndikimi, qe i ve perballe presionit, duke filluar nga konfliktet partiake e duke vazhduar deri tek ato midis institucioneve qeveritare. Qellimi i gjyqesorit duhet te mbetet zbatimi i ligjit dhe jo interesi i personave te tjere apo imponimi i vullnetit te autoritetit te qeveritareve. Ky qellim duhet te kete lidhje me faktorin e ruajtjes se integritetit te tyre per te mos patur pasoja qe kane si shkak vendimet e dhena prej tyre (te pezullohen nga detyra, te paguhen me pak apo te ngarkohen me gjykime te ceshtjeve te dores se dyte). Ajo qe kerkohet nga ta eshte gjykimi i paleve me respekt, duke ndare argumentet e pershtatshme nga te papershtatshmet dhe dhenien e vendimit ne nje kohe te arsyeshme ne lidhje me nenet e ligjit. Por, asnjehere standarti i vendimeve te tyre nuk duhet te preket nga preferencat personale apo nga simpatite dhe antipatite ndaj paleve ne gjykim duke qene te pergjegjshem per ligjin qe zbatojne. Natyrisht qe ketu nuk flitet per gjykates qe marrin vendime, te cilat nuk jane ne perputhje me misionin e tyre te shqyrtimit. Liria e veprimit qe ka ne dispozicion gjyqesori eshte e lidhur me reformen institucionale konkrete qe ben ndarjen e kopetencave midis segmenteve te sistemit gjyqesor. Ky moment duhet te jete pjesa me e sinqerte e procesit ne kerkim te gjetjes se balancave. Nese flasim per segmentin e gjyqesorit qe ka te beje me problemet fiskale, atehere gjykimi shkon me tej se nje ceshtje civile e zakonshme. Pergjithesisht, gjykatat fiskale zgjidhin kerkesen e paleve qe e kane te nevojshme justifikimin apo sqarimin e nje sjellje te kaluar. Kjo zgjidhje kerkohet nga vendimet e gjyqtareve, qe zakonisht jane gjyqtare te vetem. Ne kete kendveshtrim qendrimi i gjyqtarit eshte boshti thelbesor per ceshtjet e kerkuara nga palet per tu zgjidhur. Ky gjykim i veshtire ka momente, qe duhen mbajtur ne konsiderate, nder te cilat me kryesorja do te ishte baza me e gjere e pregatitjes fiskale, per te qene ne korent te situatave me te fresketa ligjore. Keshtu, ne nje gjykim per ceshtje qe kane te bejne me problemet fiskale interpretimi juridik i problemit eshte pjesa e zakonshme e punes. Nderkohe, nese nje ceshtje e tille gjykohet pa largpamesine ekonomike te situates atehere do te thoshim se gjykimi ka deshtuar se qeni i drejte. Ne shume vende, efektet ekonomike e nje gjykate fiskale jane ato qe diktojne gjithe logjiken e proceseve. Natyrisht, qe kete logjike gjyqtaret e perdorin dhe per situata te tjera civile, por problemi i konflikteve administrate‐tatimpagues eshte i nje natyre te vecante. Ne nje kohe kur mashtrimi fiskal eshte nje semundje masive e te vepruarit nga sipermarresit dhe kur korrupsioni eshte nje forme kolektive joshjeje nuk mund te thuhet se te gjykosh sipas ligjeve e ke kryer misionin e gjyqtarit fiskal. Te gjykosh sipas ligjeve eshte padiskutim qellimi kryesor, por c’fare mbetet te gjykosh kur ligji nuk zbatohet ne menyre masive dhe aq me teper si mund te pritet te zbatohet drejt nga nje administrate me problemet e saj te zhvillimit dhe permiresimit te cilesise dhe e pandihmuar nga segmente te tjera te administrates publike ne ndihme te mbledhjes se tatimeve me sa me shume informacion dhe objektivitet. Ne kete kontekst do te ishte shume me mire qe mekanizmat ligjore per gjykaten fiskale te fillonin te pershtateshin per ato “hallka te dobeta”, qe ndikojne ne rastet e
63
gjykimit te saj. Kjo do te thote se legjislacioni juridik, per raste te konflikteve fiskale duke qene se nuk ka asnje tradite interpretimesh dhe ceshtjesh te trajtuara, duhet te filloje ne krijimin e stafit te fiskalisteve me te pergatitur ne ndihme dhe bashkepunim te ngushte ne fazat fillestare me gjykates te kualifikuar ne trajtimin e ketyre ceshtjeve. Marrja persiper e nje reforme te tille kerkon nje studim te hollesishem mbi efektet ekonomike te saj. Gjykatesit e kesaj kategorie duhet te dine ne menyre te detajuar se c’fare mbikosto do te kishte nese gjykimi do te ishte thjesht mbi bazat juridike te studiuara nga literatura, kur konfliktet fiskale kane shume me teper nderthurje me elemente te shumte dhe te komplikuar te te shkuares ekonomike. Gjykimi i ketyre ceshtjeve, ne rastin kur individet nuk jane vene asnjehere ne menyre te barabarte perpara ligjit per te deklaruar te ardhurat e perfituara ne gjithe keto vite do te ishte nje gjykim qe nuk do te merrte ne konsiderate barazine e shtetasve para ligjit njesoj, qe eshte boshti i nje gjyqesori ne cdo vend. Pyetja qe une shtroj eshte kjo: A ka ndonje instrument qe ti beje gjykatesit te punojne sipas kerkesave te drejtuesve te tyre? Nese do te benim ndonje anketim me njerezit, per te dhene mendimin e tyre ne lidhje me korruptimin e sistemit gjyqesor, rezultati me i mundshem do te ishte nje opinion negativ. Por, nese do te benim nje anketim per te pare se sa eshte niveli i mitdhenies nga biznesi per gjyqesorin, per te ndikuar ne vendimet gjyqesore ne lidhje me ta, atehere opinionet do te ishin ne masen me te madhe pro idese se cdo firme kerkon te korruptoje gjykatesit e ceshtjeve qe ato kane ne gjykim. Ky vleresim i opinionit shpreh ate tregues te matshem nga qytetaret, qe ndihet nga vendimet qe gjykata jep ne ceshtjet midis sipermarresve dhe administrates. Ka patur shume pak raste, ku gjykata eshte thelluar ne verifikimin dhe vleresimni real te problemit duke mos e pare te lidhur ngushte me momentin apo rastin, por te lidhur dhe me evazionin e perseritur, por dhe me te ardhurat e padeklaruara qe vihen si garanci nga keta biznesmene per fitimin e ceshtjes. Natyrisht, qe korrupsioni i gjyqtareve eshte rezultat i shkalles se funksionimit te mekanizmave gjyqesore. Megjithese ka mungese te dhenash ne kete drejtim supozohet se korrupsioni i gjyqesorit shenon nje nivel te larte, po te marresh per baze mosfunksionimin e tij si duhet. Nese thellohemi ne analizimin e ketyre treguesve, te cilet kane lidhje me njeri‐tjetrin do te mund te gjenim dhe instrumentat, qe duhen perdorur per funksionimin e gjykates fiskale. Problemet qe karakterizojne periudhat neper te cilat ka kaluar dhe kalon vendi jone jane elementet qe nevojiten per ti bere sa me efektive keto instrumenta ligjore. Megjithate, praktika boterore ka provuar se mbi te gjitha nevojitet nje pavaresi reale e gjyqesorit. Kjo pavaresi mund te nxite rritjen ekonomike nepermjet kanaleve te ndryshme, nje nder te cilet eshte reduktimi i korrupsionit. Nderkohe, krijimi dhe funksionimi i nje gjykate fiskale nuk duhet te jete thjesht nje deshire dhe produkt i reformave te nxituara, por nje rrjedhoje logjike, qe duhet ngritur mbi nje gjyqesor te pavarur dhe me standarte te qendrueshme te punes se tij.
64
4 “STINËT” E KOSTOS SË QEVERISJES Prelud Ka dy rrugë për individët të grumbullojnë mirëqenie dhe pasuri: ose të prodhojnë, ose të grabitin. Qytetërimet më të zhvilluara kanë ecur përpara duke prodhuar apo kryer shërbime dhe i kanë shkëmbyer ato me të ardhura. Kjo mënyrë e grumbullimit të të ardhurave ndihmon si partneritetin e sipërmarrjen, po ashtu dhe mirëqenien e shoqërisë. Por, ndonjëherë rregullat e ndonjë kohe i lejojnë njerëzit të ecin përpara duke “grabitur” ç’farë kanë prodhuar të tjerët. Kjo mënyrë jo vetëm nuk gjeneron të ardhura shtesë, por konsumon burimet dhe si rrjedhojë ul mirëqenien e shoqërisë. Në botën moderne ka ndodhur të përdoret vetë qeveria për grabitje nga individët që janë pjesë e saj. Sasia e burimeve që u jepen lobingjeve qeveritare, fushatave të zgjedhjeve dhe favore të formave të ndryshme që bëhen nga zyrtarët e qeverisë janë të lidhura direkt me lehtësimin që u bën qeverisja fitimeve personale (apo grupeve të interesit) duke rritur shpenzimet e grupeve të tjerë. Akoma më tej, kur qeveria dështon në dhënien e projekteve publike përfituesit të parë pa shkelur rregullat e vendosura, njerëzit do të nxiten të harxhojnë më shumë kohë duke u përpjekur të organizohen dhe lobizohen, sesa të rritin prodhimin e të mirave matëriale. Qeverisja e mirë duket nëse është në funksion të rritjes ekonomike dhe mirëqenies së individëve, kur ajo inkurajon prodhimin dhe çkurajon “grabitjen”. Akoma më e qartë kjo duket, kur ajo qëndron më shumë si forcë neutrale duke mbrojtur të drejtat e pronësisë dhe zbatimin e kontratave ligjore. “Pranvera” Burimet qeveritare Kostua e çdo produkti është ajo që duhet të jepet për t’u prodhuar. Qeveria nuk bën përjashtim nga kjo. Por, sektori privat ka humbje përsa i përket burimeve që janë të angazhuara me shërbimet dhe furnizimet e sektorit publik. Burimet që shkojnë per ruajtje rendi, programe sociale, ushtri, shëndetësi, edukim ose ndonjë “produkt” tjetër qeveritar, në fakt kanë përdorues të grupeve shoqërorë dhe sektorëve ekonomikë të ndryshëm. Nëse këto burime nuk do të ishin të lidhura me “produktet” qeveritare, atëherë do të ishin të lira për sektorin privat. Kostua e këtyre produkteve, pavarësisht nëse burimi i financimit të tyre vjen nga taksat e mbledhura të vitit sjell në vetvete rritje të borxhit apo hedhje të parasë së tepërt në qarkullim. Po jap një shembull nga fusha fiskale. Mbledhja e tatimeve e taksave dhe detyrimi i njerëzve për të zbatuar legjislacionin është një kosto burimesh njerëzore. Deklaratat tatimore duhen përgatitur dhe monitoruar; ndërkohë ligjet fiskale duhen zbatuar. Megjithatë, burimet e përdorura në këtë fushë nuk janë të majftueshme për asnjerin nga sektorët, si atë privat, por dhe atë publik. Në SHBA, nga studimet e kryera vërehet se për përgatitjen e plotësimin e formulareve për tatimet e taksat, shoqërive dhe individëve u nevojiten për çdo vit fiskal rreth 5.5 miliard orë pune ose sa 2.7 milion punonjës me orar të plotë. Ndërkohë, po e njëjta kohë i duhet dhe administratës tatimore amerikane dhe madje pak më tepër për përpunim, selektim dhe më tej administrim të tyre. Por, shumë mirë këtë punë tashmë kanë kohë që e bëjnë sistemet e integruar informatikë. Kjo ka sjellë një shfrytëzim racional të kohës
65
së punës, rritje të efektivitetit të shërbimeve ndaj tatimpaguesve dhe zgjerim të hapësirave kohore për studim të bazës së tatimpaguesve për një shpërndarje të ngarkesës fiskale sa më progresive në raport me të ardhurat e përfituara prej gjithsecilit shtetas. Dhe kjo u ideua po nga administrata publike duke ndërtuar strategji kombëtare afatgjata dhe për gjithë segmentet administrative publike. Nisur nga politikat tatimore aktuale, te ne nëse do të vazhdojmë të mbajmë një ngarkesë fiskale të pashpërndarë drejt në të gjithë grupet e shoqërisë shqiptare (pjesa e bujqësisë nuk jep asnjë kontribut për shërbimet publike që përfiton nga qeveria) dhe mangësi në shfrytëzimin efektiv së burimeve të administratës do të rezultojë me vazhdimësinë e deformimit të çmimeve të tregut. Si rrjedhojë, kjo situatë do të bënte të painteresuar njerëzit dhe bizneset të bëjnë më shumë shkëmbime nga frika se nuk do te kenë po të njëjtat përfitime, si kompensim. Aktiviteti i munguar nga ky fakt është një kosto për ekonominë në tërësi. Nga ana tjetër, kjo do të sjellë dhe largimin e individëve nga jeta formale ekonomike duke synuar të derdhin mundin e tyre në aktivitete informale, që është një kosto apo peshë e shtuar për ekonominë dhe qeverinë. Ky është fakti pse kostot e blerjeve qeveritare peshojnë më shumë se fatura fiskale apo niveli i shpenzimeve. Çelësin e burimeve më të mëdha për një buxhet të vogël si ky joni, e gjejmë te mirëadministrimi dhe mirëorganizimi. “Vera” Taksat dhe defiçiti buxhetor Kur shpenzimet qeveritare kalojnë të ardhurat që mblidhen rezulton defiçiti buxhetor. Për vitin 2003 ai ishte sa 10% e PBB‐së. Burimi i defiçitit nuk është aq i kollajtë për t’u zbuluar. Kështu, parlamentarët pëlqejnë të shpenzojnë lekë për programe qe kenaqin zgjedhesit e tyre. Nga ana tjeter ata nuk parapelqejne t’i taksojne ata. Kjo per ta do te thote vendosje e nje kostoje te dukshme mbi votuesit. Defiçiti eshte nje alternative drejt tatimeve aktuale. Ai shtyn koston e dukshme te qeverise ne nje te ardhme. Por, ç’farë efekti ka financimi i defiçitit për ekonominë? Argumentimet aktuale thone se financimi i defiçitit jep efektin e shtyrjes se tij per te ardhmen duke mos renduar keshtu vetem mbi qytetaret e sotem, por dhe per qytetaret e ardhshem. Megjithate, duke vërejtur praktiken boterore per kete fenomen mund te thuhet se zhvendosja e borxhit ne te ardhmen eshte i kushtezuar nga realitetet specifike. Nese brezi i sotem arrin t’u lere pasardhese te tij, apo femijeve te sotem shume fabrika, makina, shtepi, dije dhe shume asete te tjera prodhuese, atehere mund te themi se u kemi lene brezave te ardhshem nje potencial prodhues qe konsiderohet i larte. Nga ana tjeter nese do t’u lihen me pak nga keto asete dhe me shume bono qeveritare atehere dhe potenciali prodhues do te zvogelohet. Keshtu, duke pare se si ndikon borxhi qeveritar te brezi i ardhshem ne fakt arrijme te njohim efektin e tij mbi kapitalin e krijuar ne vend. Per vendin tone ka shume pune per t’u bere ne kete pike, pasi duhet t’a nisim se pari me inventarizimin e gjithe kapitalit te mbetur nga e kaluara dhe atij te krijuar ne keto 15 vite demokraci tranzitore.
66
A do të mundte rritja e taksave të ulte defiçitin buxhetor? Apo thjesht a do të mundte të rrinte në këto përqindje sa është pa u rritur mirëadministrimi? Studime të kryera për këtë temë, nga fiskalistë në vende të tjera, prezantojnë se kjo gjë nuk do të ishte e mundshme. Arsyeja gjendet te realiteti. Rritja e taksave mund të krijojë të ardhura më të mëdha, por nga ana tjetër çon në rritjen e shpenzimeve. Një studim i bërë disa vite më parë në SHBA, nga Kongresi, tregonte se për çdo US.dollar shtesë nga rritja e të ardhurave tatimore, shpenzimet u rritën me 1.6 US.dollar, pra 0.6 US.dollarë defiçit. Regani e trajtoi problemin taksa‐deficit ne mase te gjere në kohën kur ishte president i SHBA. Ai pranoi të ulte taksat, nëse Kongresi do të ulte shpenzimet. Taksat u ulën, por shpenzimet dështuan me zbatimin në praktikë dhe nuk u ulën?! Në të njëjtin “kurth” ra dhe presidenti Bush ( babai i presidentit aktual) ne kohen kur ishte ne krye te shtetit amerikan. Dhe realisht është e vështire të ndodhë e kundërta. Ai që ka në dorë paratë do t’i shpenzojë ato që i janë dhënë, madje në mos kërkoftë dhe të tjera. Në vendin tonë nisur dhe nga të mësuarit nga gabimet e të tjerëve, por dhe nga këshillat e partnerëve ndërkombëtarë është iniciuar nga qeveria politika e uljes së shpenzimeve pa rritur taksat. Madje, viti që vjen do të hyjë me ulje si në asnjë vit më parë me ulje të përqindjeve tatimore. Thjesht, detyra kryesore për dy agjensitë e të ardhurave në vend mbetet rritja e nivelit të kapaciteve e burimeve të administrimit dhe rritja e shkallës së zbatimit të ligjeve dhe rregullave njësoj për të gjithë. Megjithatë, këto llogari merren në konsideratë kur bëhet analiza e meritave të programit qeveritar. “Vjeshta” Varfëria dhe programet qeveritare për t’a luftuar Kur u deklarua lufta ndaj varferisë në SHBA, në mesin e viteve ’60 u përhap një mendim se varfëria mund të eleminohej, nëse qytetarët me më shumë të ardhura do të ishin të gatshëm të derdhnin vetëm pak nga kursimet e tyre në drejtim të pjesës së qytetarëve të pafatë të shoqërisë. Programe të hartuara mbi këtë mentalitet që u perhap u zbatuan anembanë nëpërmjet transferimit të fondeve me projekte qeveritare subvencionimi e ndihme për zhdukjen e varfërisë. Pas disa dekadash lufte ndaj varfërisë të qeverisë amerikane, por dhe të qeverive të vendeve më të industrializuara deklarojnë se varfëria nuk është zhdukur ende. Analiza ekonomike te bera nga studiuesit, theksojne se eshte e veshtire te transferosh te ardhura nga nje grup që i jep te ardhurat, te një grup tjeter, që i pret me etje këto të ardhura, ne menyre qe te permiresoje mireqenien e vet ne nje perspektive aftagjate. Te ardhurat nuk jane si nje “shi magjik” qe bie nga qielli dhe mund ta bejne te mrekullueshem vendin ku ato bien. Gjithashtu te ardhurat kombetare nuk jane nje torte, te cilen qeveria mund ta prese ne pjese dhe t’ju a servire njerezve anembane. Perkundrazi, te ardhurat jane nje gje qe njerezit e prodhojne dhe fitojne. Ajo fitohet nga individe qe sigurojne te mira materiale dhe sherbime per individe te tjere qe jane te gatshem te paguajne per to.
67
Persa i perket shperndarjes se te ardhurave, e rendesishme per qeverine eshte vendosja e kritereve ne raport me aftesine përthithëse optimale të grupit ku transferohen te ardhurat. Kjo shperndarje të ardhurash duhet përcaktuar në raport me rentabilitetin e tyre, me kohen dhe me nevojat imediate dhe perspektive të rajonit ku qeveria transferon të ardhura. Po perdor nje shembull per t’a konkretizuar këtë mendim. Supozojme sikur qeveria vendos te jape nje shume te ardhurash prej 20 leke çdo njeriu, qe i duhet të rrije në radhe ne sportelet e bankes per të marre secili pjesen e vet, prej ores 8 te mengjesit deri ne oren 4 mbasdite. Radhe e gjate do te krijohej sa hap e mbyll syte me të marrë vesh njoftimin. Por sa e gjate do te ishte radha dhe sa te gatshem do te jene njerezit te rrine gjithe diten ne radhe duke marre nga koha e punes dhe aktivitetit te tyre? Nje personi, te cilit nje ore pune i kushton me pak se 2 leke, ai e mendon se ja vlen te rrije 10 ore ne radhe per te fituar shumen prej 20 leke. Te tjere, te cileve ora e punes u kushton me shume se 2 leke ne ore mendojne se si mund te bejne ndryshe per t’a rritur vleren e tyre dhe te mos rrine duke pritur. Nisur nga ky shembull, mund te themi se kur njerezit duan te bejne diçka duke pritur per te plotesuar kriter pas kriteri per t’u kualifikuar, nje pjese e madhe e energjive dhe potencialit te tyre humbet duke rendur pas plotesimit te kritereve. Vendet qe kane aplikuar subvencione për të ndihmuar njerëzit në nevojë dhe për të luftuar varfërinë dhe mjerimin, përveç ndonjë efekti të kufizuar pozitiv, efektet dytesore qe rrjedhin nga ky fakt kane rezultuar me shume negative. Realitetet e ketyre vendeve kane treguar se eshte shume veshtire te subvencionohen njerezit ne nevoje ne periudha afatgjata. Pasi njerezit jane te prirur qe aty ku ata mund te perfitojne dicka per te cilen nuk lodhen per ta prodhuar direkt, por e marrin ne forme subvencioni nepermjet programeve te ndihmes, ata qendrojne pasive dhe nuk perpiqen per rritjen e te ardhurave personale dhe persosjes se ambjentit ku jetojne. E pra, kjo nuk ka pse te stimulohet me tej atehere. Subvencioni i projekteve te punes e zhvillimeve zonale do te ishte “shiu magjik” per banoret e zonave te varfëra. “Dimri” Zbatimi i rregullave kushtetuese çelësi drejt zhvillimit ekonomik Është marrëzi intelektuale e kohës tonë këndvështrimi se zgjedhjet në vetvete do të krijojnë një ambjent stimulues drejt progresit ekonomik. Si historia dhe teoria politike n’a tregojnë se ky këndvështrim është i rremë. Nëse qeverisja qëndron si nje force pozitive ne favor te zbatimit te rregullave kushtetuese, rregullat e lojes politike duhet te “luhen” te tilla, qe te vetesjellin interesat e votuesve, politikaneve dhe zyrtareve ne harmoni me progresin ekonomik. Nese do te kishim shnderrimin dhe largimin prej ketij funksioni te saj, atehere gjithshka do te ishte nje proçes se kush te rrëmbente më shumë për vete duke krijuar dy lloj aktivitetesh kryesore: përçarjen dhe grabitjen. Individët do të fillonin të harxhonin më shumë kohë dhe energji për të marrë copat e “tortës” dhe më pak kohë për t’a prodhuar “tortën”. Si rrjedhojë, produkti i brendshëm bruto do të bëhej realisht gjithnjë e më i ulët. Armiqësia, mungesa e besimit, madje dhe urrejtja do të fillonin të rriteshin, duke nisur periudha e një stanjacioni, apo ndryshe koha e parakrizës. Jeta në një ambjent të tillë, të tejpolitizuar nuk është e kënaqshme për asnjë arsye, apo jo?!
68
Ç’farë kushtesh duhet të ketë një program dhe një vend demokratik për të promovuar dhe zhvilluar progresin ekonomik dhe stabilitetin e vendit? Analistët e vendeve te zhvilluara industriale nuk kanë qene te rezervuar te shprehen ne kete drejtim me propozime qe ndihmojne direkt kete analize dhe une po i permend me poshte. ‐ Asnje qeveri përgjithësisht nuk duhet të mbaje për shume kohe pronesi private, si pjeserisht dhe teresisht me mendimin qe ta perdore per sherbime publike. Te pakten, kur eshte e detyruar te eci ne kete rruge ajo duhet t’a realizoje me cmimet e tregut dhe pa prekur asnje te drejte te shtetasve te vet qe ju garantohen me kushtetute. Veprime qe nuk zbatohen ne kete menyre duke u justifikuar me pretekstin e interesit publik perbejne nje dere te hapur per abuzime, qe duhet mbyllur sa me shpejt. ‐ E drejta e njerezve per te blere dhe shitur legalisht mallra dhe sherbime nuk duhet kufizuar apo dhe penguar nga qeverisja qendrore dhe lokale me pretekste te ligjit. Liria e shkembimit eshte guri i themelit te progresit ekonomik. Kontrollet e çmimit, kufizimet e liçensimeve me motive profesionale dhe territoriale si dhe pengesa te ngjashme (nuk duhet keqkuptuar rasti i çertifikimit të aktivitetit me kriteret e liçensimit) jane pengesa ne rrugen per zhvillimin ekonomik. Ndërkohë, vendosja e autokufizimeve brenda segmentit te kopetencave te çdo zyrtari, vetë qeverinë do t’a lehtesonte nga kostot e tepërta dhe do t’a ndihmonte në realizimin e targeteve për zhvillimin ekonomik dhe limitimin e përzierjes së politikanëve në afera të atilla, qe jane per t’u sherbyer interesave të një grupi të caktuar shoqëror. Krahasimin me realitetin shqiptar mund t’a bëni vetë. Në mbyllje unë do të thosha se...Sa më efektivisht dhe racionalisht në kohë t’i zbatojmë këto pika të rëndësishme, më të suksesshem do të jemi drejt rritjes ekonomike, mirëqenies dhe ecjes me kokën lart nëpër rrugët e botës. PROJEKTET TATIMORE DHE EFEKTET MBI TREGTINË Sistemi tatimor aktual me shkallezimet e tij per tatimin mbi te ardhurat, tatimin mbi konsumin dhe sistemin e vecante te taksimit per te ardhurat nga punesimi dhe kontributet e sigurimeve shoqerore dhe shendetesore ka hasur ne kete kohe shume kritika. Thuhet se gjithe keto shkallezime e ndarje i kushtojne vendit ineficience ekonomike, humbje kohe, frenim te nxitjes se tregtise dhe pengese ne rritjen e administrimit te tyre. Reformimet e propozuara kane dimensione te ndryshme duke filluar me transformimin ne nje sistem me baze te gjere ne nje sistem qe synon drejt shkalleve tatimore sa me te te harmonizuara midis tyre, ne favor te qarkullimit te brendshem dhe konsumatorit shqiptar. Ndryshimet e politikave tatimore jane ne cdo vend nje debat i vazhdueshem duke marre parasysh jo vetem permiresimin e kapacitetit te administrimit fiskal, por edhe tendencen per nje harmonizim te tatimeve baze te sistemit.
69
Tre tatimet kryesore te sistemit tatimor Nje sistem tatimor mund te ndertohet duke shfrytezuar alternimin e tre tatimeve kryesore: tatimit mbi te ardhurat, mbi pagen dhe mbi konsumin. Tatimet e bazuara mbi te ardhurat dhe pagen jane te thjeshte dhe te lehte per tu kuptuar nga individet. Me nje tatim mbi te ardhurat gjithperfshires, gjithe te ardhurat, si ato ne lidhje me punen apo dhe kapitalin mund te permblidhen ne nje baze tatimore. Natyrisht, qe te ardhurat nga punesimi perbejne nje baze me te vogel tatimore sesa te ardhurat nga burime te tjera dhe mund te duhen tarifa tatimore me te larta qe te tatohen te njejtat te ardhura si baze tatimore dhe per kategorite e tjera te te ardhurave. Menyra me e thjeshte per te kuptuar thelbin e tatimeve mbi konsumin apo tatimeve qe nuk rendojne vetem mbi biznesin (TVSH, akcize, taksa doganore) eshte ne radhe te pare te kuptohet koncepti ekonomik i te ardhures. Ne kutpimin e gjere, e ardhura eshte nje mates i burimeve te perfituara prej nje individi gjate nje periudhe te caktuar. Nje individ ka dy mundesi ne lidhje me te ardhurat e tij. Ai, ose mund ti konsumoje, ose mund ti kurseje. Kjo lloj maredhenie do te thote se te ardhurat perfshijne konsumin dhe kursimin. Kjo na ben te kuptojme se sa gjithperfshirese dhe sa mbeshtetet mbi konsumin nje tatim qe duhet te aplikohet ne nivelin individual. Ne sistemin e ardhshem aktual individi duhet te deklaroje te gjithe te ardhurat e tij dhe llogaritjet per tatimin mbi keto te ardhura behet mbi te ardhurat bruto. Nderkohe, ne nje sistem tatimor te hedhur per diskutim tjeter nje individ mund te permblidhte gjithe te ardhurat por duke zbritur gjithe kursimet e tij neto apo duhet te shtoje huate dhe borxhet e tij neto. Produkti fiskal sipas ketij sistemi eshte nje tatim i bazuar mbi konsumin ne nivel individual. Ne rastin e sistemit tone tatimi mbi konsumin mund te mblidhet ne cdo nivel te qarkullimit te produkteve dhe sherbimeve ne formen e tatimit mbi vleren e shtuar, por nese baza e tatimpaguesve eshte sa me e madhe e mundshme. Me TVSH‐ne, tatimpaguesit perballin nje tatim mbi faturimet minus blerjet e materialeve, te mirave per rishitje dhe kapitalin qe perdoret per biznes. Nje TVSH qe te jete realisht nje tatim mbi konsumin gjithperfshirese duhet te ndaje ne menyren me racionale dhe efikase te mundshme TVSH‐ne midis shoqerive dhe individeve. Perspektiva ekonomike e vendit dhe individit Kur analizojme efektet e ndryshimeve te politikes tatimore mbi bilancin tregtar eshte e rendesishme te dallojme perspektiven ekonomike te vendit dhe perspektiven e shoqerive tregtare dhe individeve te tij. Nje vend kryen maredhenie tregtare pasi nepermjet kesaj tregtie mund te garantoje gjithe te mirat materiale dhe sherbimet, qe kerkohen dhe u nevojiten njerezve, me kerkesen kryesore qe ti perfitojne me nje kosto sa me te ulet sesa kostua qe do te rezultonte nese do ti prodhonin apo realizonin vete sherbimet dhe mallrat. Nje vend eksporton prodhimet apo sherbimet e tij si nje menyre e pageses per importet e kryera. Nga ana tjeter, shoqerite dhe individet qe kryejne biznes kane si qellim final te shesin gjithe produktet dhe sherbimet dhe te maksimalizojne fitimet.
70
Eksporti garanton menyren per ti permbushur keto qellime. Perceptimi i njerezve lidhet me reflektimin e perspektives se bizneseve ne kete shkembim. Shume njerez ne Shqiperi, tashme besojne, madje dhe e kane treguar se mund te prodhojne te mira me nje kosto te krahasueshme apo dhe me poshte se sa te mirat e prodhuara jashte kufijve te vendit. Kjo perkthehet se eksportet ne kete menyre mund te rriten dhe ashtu si ne nje ene komunikuese kjo do te pasonte ne uljen e volumit te importeve. Kjo kthese e shkembimeve tregtare do te permiresonte performancen e tregtise sone dhe natyrisht do te zvogelonte deficitin tregtar. Megjithate, Shqiperia nuk mund manovroje aq lehte ne kete treg global dhe te hyje ne keto tregje nderkombetare me kosto me te ulet se te huajt per shume nga prodhimet shqiptare. Eshte momenti, qe te permendin se nese biznesi shqiptar nuk do te perthithe sasi te pranueshme te kapitalit te huaj, apo pa marre kredi dhe huara, atehere ekonomia jone do te ngelej e mberthyer brenda “mureve” te kufizuara te kapitalit dhe kredive te limituara te vendit. Qarkullimi i kapitalit dhe bilanci tregtar jane gjithnje imazhe qe pasqyrojne njeri‐tjetrin: nje hyrje kapitali prodhon nje deficit tregtar, ndersa ne dalje kapitali prodhon nje suficit tregtar. Megjithese politikat qeveritare ne keto aspekte kane qene mjaft sensibile dhe jane duke u hartuar politika qe jane ne funksion te uljes se kostos se produkteve shqiptare ende efekti i tyre per permiresimin e deficitit tregtar eshte i pandjeshem. Nje tregti e jashtme, qe funksionon sipas skemes dhe rregullave te OBT‐se, nisur nga specifikat ekonomiko‐shoqerore te vendit per tatimet indirekte, te tilla si: TVSH apo taksat doganore duhet qe te vazhdoje te ndiqet politika fiskale e pa ndryshuar, qe konsiston ne zbritjen e ketyre tatimeve ne eksporte dhe vendosjen ne importe. Ne kete menyre bilanci i tregtise se jashtme do te kishte shprese te balancohej. Megjithate, bilanci i tregtise se jashtme eshte ne funksion te investimeve te kapitalit te huaj me shume sesa te qarkullimit te mallrave dhe sherbimeve. Efektet e politikës tatimore mbi tregtinë Ndryshimet ne strukturen tatimore jane te ndjeshme ne influencen ndaj nivelit dhe instrumentave te tregtise. Ndryshimet ne politiken tatimore, te cilat ndikojne ne faktoret makroekonomike (p.sh. duke rritur sasine e depozitave ne banka, qe do te shoqerohej nga nje ulje e normave te interesit ose duke i bere investimet ne Shqiperi me terheqese per investitoret) mund te ndikojne gjithashtu edhe ne bilancin tregtar. Nese normat e fitimit te kapitalit do te ishin me pak fitimprurese, te huajt qe kane investuar ne vend do te ishin nder te paret qe do te modifikonin politikat e tyre investuese. Ne keto rrethana, politika tatimore, qe pergjithesisht orientohet per te nxitur rritjen ekonomike nepermjet zbatimit sa me te pershtatshem me kushtet ekonomiko‐shoqerore te vendit mund te pritet te kete nje efekt pozitiv ne tregtine e vendit. Ne fjale te tjera, tregtia ne kete rast do te reflektonte shumen e burimeve te brendshme qe jepen ne kembim te nje sasie te caktuar te te mirave materiale. Nese ky bilanc permiresohet, do te thote me pak burime te brendshme ne dispozicion, per te njejten sasi te mirash materiale. Tatimet, jane ato qe duhet te mos e shtremberojne kete ekuacion tregtar, pasi ne variantin e keq te tyre ato mund ta shtremberojne alokimin e burimeve ne ekonomi. Nese, ky efekt rregullohet nepermjet politikes tatimore, atehere alokimi i burimeve do te behej me eficient, qe do te thote rritje te
71
mireqenies ekonomike ne vend, nepermjet prodhimit te te mirave materiale me më pak burime. Perfundimisht, politika tatimore ndikon si mbi strukturen, po ashtu dhe ne shperndarjen e tregtise. Kjo do te thote, se nese barra tatimore nuk shperndahet ne menyre te barabarte ne raport me te ardhurat, atehere bizneset nuk do te ndihen te barabarta ne treg dhe ne kete menyre edhe ato eksportueset do te jene te ndikuara ndaj rriskut te renies se aktivitetit te tyre. Nga ana tjeter, ato biznese qe nuk mbajne barren tatimore si analoget e tyre do te ndiheshin te privilegjuar dhe me agresive me eksportet e tyre. Por, kjo ne vetvete do te thote nje zhvendosje te maredhenieve import‐eksport mbi nje strukture irreale te bizneseve. ÇMIMET E APARTAMENTEVE DHE PRONARËT E TRUALLIT… Nga c’faredo kendveshtrimi sektori i ndertimit të banesave është një shembull perfekt i konkrurences. Nëse do të ndiqte teorine do të kishim një sasi të madhe produktesh (apartamente) dhe natyrisht me koston me të ulet të mundshme. Por dukshem teoria dhe praktika perplasen keqas me njera‐tjetren në këtë rast. Në pamje të pare, nuk ka asgje gabim me industrine e ndertimit. Në treg janë një numer i konsiderueshem shoqerish, qe janë në konkurence të forte me njera‐tjetren. Pengesat shteterore per të krijuar një shoqeri ndertimore janë minimale. Fuqia punetore është një shembull klasik i larmise se ofertave. Shumllojshmeria e formave nenkontraktore si brigada ndertimore apo grupe të vogla ndertimi kanë një konkurence akoma e me te forte brenda tyre. Ndertuesit dhe pronaret e truallit Nisur nga sinjalet e kërkesave të tregut, ndertuesit janë teper efektive. Ata e modifikojne shpejt dhe me shkathtesi situaten e tyre në varesi të rrethanave. Ata prodhojne c’fare kerkojne klientet e tyre, por jo me cmimet qe ata do të paguanin per të plotesuar kerkesat qe do të kishin. Shkoni tek ndonje ndertues banesash në qender apo perreth saj dhe ju do të gjeni se dyqanet me të mira dhe apartamentet me të gjera do ti kene pronaret e tokes. Trashegimtare të hershem banesash te amortizuara ne maksimum si dhe trashegimtare te vjeter tokash apo bleres të zgjuar në fillimin e viteve ’90 janë celesi per perfitime nga kjo industri. Toka‐banke është aseti i tyre me i qendrueshem. Toka është elementi i qendrueshem qe krijon bazen per rritjen e kapitalit të ndertuesit. Deri me sot, kjo kategori nuk paguan detyrimet tatimore per pjesen qe perfiton ne nje ndertim, megjithese ky perfitim arrin deri afer gjysmes se pallatit. Megjithese, kjo eshte e trasheguar nga e kaluara dhe eshte lene “ne harrese” te administrimit fiskal, duhet theksuar se koha duhet tu vendose mbi shpatulla pronareve te trojeve, barren fiskale qe u perket.
72
Ndryshe eshte cenuar rende parimi me kryesor i sistemit fiskal: barazia e tatimpaguesve. PËRMASAT E QEVERISË DHE PERFORMANCA EKONOMIKE Shpenzimet publike filluan të rriten qe kur filluan lufterat më të mëdha të njerezimit dhe me këtë rast u perhapen dhe u prezantuan nga qeverite e kohes për publikun e gjere edhe programet për shpenzime, si para dhe pas ketyre lufterave. Pas shpalljes se ketyre programeve nga ekonomistet më në zë të kohes, skepticizmi ka ardhur në rritje lidhur me faktin se c’fare bejne dhe mund të bejne qeverite për lehtesimin e problemeve ekonomike dhe sociale të shtetasve të vet. Madhesia e qeverisë dhe prodhimi i të mirave publike Një nga pergjigjet me të shpejta dhe bindese për të treguar anet pozitive të treguesve ekonomike dhe shoqerore në varesi të madhesise se qeverive do të ishte krahasimi midis tyre. Nisur nga të dhenat e Bankes Boterore, grupet e shteteve në varesi të madhesise se qeverive janë të grupuara në kater kolona. * Qeveri e Madhe (Belgjika; Italia; Holanda; Norvegjia; Suedia ) Qeveri Mesatare (Austria; Kanadaja; Franca; Gjermania; Irlanda; Zelanda e Re; Spanja ) Qeveri e Vogël (Australia; Japonia; Zvicra; Britania e Medhe; SHBA ) Qeveri Mjaft e Vogël (Kili, Hong Kongu, Kina, Korea, Singapori )
Madhësia e Qeverisë*
E Madhe Mesatare E Vogël Të porsa industrializuarit
Shpenzimet Publike në total (% e PBB) 55.1 44.9 34.6 18.6
Konsumi 18.9 17.4 15.5 9.1 Investimet 2.4 2.0 2.2 2.7 Shpenzimet sipas Funksionit Shëndetësi 6.6 5.9 5.2 1.8 Arsim 6.4 5.6 5.0 3.3 Efiçienca Administrative Pikët (10= sh.mirë, 0= sh.keq) Sistemi gjyqësor 9.3 8.6 10.0 8.3 Burokracia 8.1 7.8 9.0 8.9 Korrupsioni 8.2 8.2 8.1 7.2 Arsimimi Shkalla e analfabetizmit 1.2 1.2 1.0 5.9 Regjistrimi në arsimin parauniversitar (në %) 96 100 92 85 Kushtet e jetesës Jetëgjatësia (vite) 67 77 77 75 Vdekshmëria foshnjore ( per 1000 lindje) 6.7 7.1 6.4 8.6
73
Shpenzimet publike ne vendet me qeveri “te madhe” luhatet te 55% e PBB‐se, ndersa ne vendet me qeveri “te vogel” keto shpenzime publike luhaten te 35% e PBB‐se, dhe akoma me tej per vendet e porsa industrializuara ajo eshte rreth nivelit te 20% te PBB‐se, qe ato prodhojne. Por kriza aziatike per vendet e porsa industrializuara zbuloi difektin se shpenzimet publike ne keto vende nuk mbuluan gjithe sektoret publike.
Gjithsesi, nga ndonje rast i shkeputur vendet me qeveri të vogla dallohen per efektivitet me të larte të gjyqesorit dhe me me pak korrupsion në administrate. Korrupsioni është i kufizuar në shumicen e vendeve të industrializuara. Megjithate, vendet e industrializuara në vitet e fundit prezantojne shenja me të vogla të shfaqjes se pengesave burokratike, por kanë me teper tregues të korrupsionit dhe mugeses se eficiences se gjyqesorit.
Madhësia e qeverisë dhe rishpërndarja e të ardhurave Është vene re se vendet me qeveri të medha shperndajne mbi 30% të PBB‐se per subvencione e programe per politika sociale. Kjo është sa dyfishi i asaj qe shperndajne vendet me qeveri te vogla. Pothuajse, një në çdo tre dollare të fituar në vendet me qeveri të medha shperndahet nëpërmjet sektorit publik në formen e subvencioneve dhe politikave në ndihme të eleminimit te varferise. Keto forma ndihme janë të pranishme në shumicen e vendeve të industrializuara. Nderkohe në vendet me qeveri të vogla vetem 6% e PBB‐se rishperndahet nëpërmjet sektorit publik. Duke pare rishperndarjen e të ardhurave në 5 dekadat e fundit vihet re se rishperndarja është bere me e barabarte me kalimin e viteve. Por në vendet me qeveri të medha kjo dukuri është shfaqur me e theksuar se në vendet me qeveri të vogla. Keto konkluzione janë vene re pas anketimeve të bera per të ardhurat qe zoterojne njerezit në diszpozicion të tyre. Por nderkohe duhet thene se kjo rishperndarje e të ardhurave publike ka qene me efektive në prekjen e shtresave në nevoje në vendet me sektore publike të vegjel. Per qeverite e medha kjo rishperndarje e të ardhurave ka humbur efektivitetin e saj gjate rruges deri të grupet shoqerore të interesuara per to. Kjo ka çuar ekspertet në konkluzionin se shkurtimet e shpenzimeve publike dhe taksave mund të ndikoje në një mase të gjere mbi qytetaret e vendeve të industrializuara. Shperndarja e të ardhurave, gjithsesi nuk është e percaktuar vetem nga taksat dhe politikat sociale. Rishperndarja e burimeve njerezore midis grupeve shoqerore është pare gjithashtu si një katalizator, ndoshta me i rendesishem se vete të ardhurat. Por nderkohe kjo rishperndarje e burimeve njerezore është deklaruar se ndikimin me të madh tek ajo e ka politika e pagave dhe sigurimeve shoqerore qe ben qeveria. Kështu, per vendet e industrializuara është quajtur e pasuksesshme politika e mbajtjes se nivelit të pagave minimale të larta per punonjesit e pakualifikuar, pasi vetvetiu kjo ka rezultuar me një rritje të nivelit të papunesise në vend. Kjo kategori e burimeve njerezore duke perfituar nga skemat shoqerore per papunesine, ka humbur interesin dhe nxitjen per të punuar duke
74
deformuar politikat qeveritare të ketyre vendeve. Papunesia në vendet me qeveri me sektore publike të vegjel është rreth 7%. Nderkohe në vendet me sektore të gjere publike ajo vjen në rritje nga 9% deri në 12%. Por është befasuese shkalla e papunesise në vendet e porsa industrializuara me nivelin prej 3%. Është ky fakt tregues per t’u marre si shembull per vendet e ngjashme me to, qe keto vende kanë ritme të larta të efektivizimit ekonomik dhe një kosto qeveritare të ulet. Sherbimet publike të tyre kryhen me kosto të vogel. Përmasat e qeverisë dhe performanca ekonomike Nje nga justifikimet kryesore per rritjen e shpenzimeve publike qysh nga kriza e viteve ’30 dhe publikimit te ideve te Kejnsit ka qene nevoja per politika stabilizimi te drejtuara drejt rritjes ekonomike. Ideja per rritje të shpenzimeve publike në ndihme të performances ekonomike ka qene në qender të programeve qeveritare per pjesen me të madhe të vendeve të industrializuara. Nderkohe, transformimet ekonomiko‐sociale në mjaft vende të tjera ne vitet qe vijuan deri ne fundin e shekullit XX ka prekur këto raporte dhe i ka dhene një pamje tjeter mendimit per rritje të performances qeveritare nëpërmjet rritjes se sektoreve publike dhe taksave qe ushqejne ato. Po ti hedhim një sy tabeles se meposhtme mund të arrijme të shikojme me syrin e fakteve se si variojne treguesit kryesore makroekonomike në varesi të madhesise se qeverive.
Madhësia e qeverisë dhe performanca ekonomike në vende të ndryshme në vitet e fundit
Qeveri e madhe
Qeveri mesatare
Qeveri e vogël
Të porsa industrializuara
Rritja e PBB‐së 2% 2.6% 2.5% 6.2%
Të ardhurat për frymë ( në US.$) 18,280 17,290 20,440 16,670
Inflacioni 3.9% 3.7% 3.7% 15.3%
Borxhi publik ( në % të PBB) 79% 59.9% 53.3% 13.5%
Treguesi i Lirisë Ekonomike (10 = mirë) 6.6 7.2 7.6 7.5
Madhësia e ekonomisë informale (në % të PBB) 16% 12% 10% 7%
Burimi i informacionit: OECD Economic Outlook (të ndryshme); UN, Human Development Report (të ndryshme)
Treguesi me efektiv per të pare performancen ekonomike të vendeve të ndryshme në vitet e fundit ka qene treguesi i lirise ekonomike. Ky tregues paraqet një situate ku vendet me qeveri të vogla dhe vendet e porsa industrializuara po renditen gjithnje e më mire në këtë klasifikim. Tregues të tille prezantohen çdo vit per me shume se 150 vende të botes në baze të vezhgimit per: politikat ekonomike, madhesia e ekonomise informale, politikat fiskale, inflacioni, gjendja e sistemit bankar, gjendja e sistemit gjyqesor, situata e prones dhe respektimit te te drejtave etj. Duke vrejtur dhe
75
kryqezuar tregues të caktuar të mesiperm ekspertet e ekonomise percaktojne dhe performancen e qeverise në raport me madhesine e saj. Vihet re një lidhje e dukshme midis shpenzimeve të larta qeveritare dhe madhesise se ekonomise informale. Rreth 16% e ekonomive me qeveri të fryra veleresohet të jete informale duke perdorur metodat e mesiperme. Kjo është e krehasueshme me rreth 10% qe ze ekonomia informale në vendet me sektore publike të vegjel.
Tendencat për qeveri të vogla dhe reforma qeveritare Nje numer i gjere studimesh ka ngritur problemin e performnces qeveritare dhe reformes qe duhet te kaloje. Shume ekonomiste polemizojne rreth dilemes, se nese do te ishte me mire te zgjerohej tregu i sherbimeve private apo publike? Konkluzionet e ketyre debateve prezantojne ndryshime te dukshme te menyres se si reformimet po kryhen nga qeveri te ndryshme. Nje numer vendesh kane prezantuar reforma themelore fiskale dhe ekonomike duke zvogeluar rolin e madhesine e qeverise ne ekonomi. Disa vende te tjera te industrializuara kane filluar dhe jane duke kryer reforma institucionale duke shkurtuar sektoret publike dhe reduktuar deficitet fiskale. Vendet e porsaindustrializuara dhe ato ne industrializim jane ne procesin e kryerjes se reformave dhe po i vazhdojne ato me sukses. Privatizimi i ndermarrjeve publike, reformat e sigurimeve shoqerore me skema te plota te fondeve te pensioneve jane pjese e proceseve reformuese per keto vende. Kjo tregon se secili vend mund te arrije tregues te performances ekonomiko‐shoqerore te arsyeshem pa kaluar kufirin e 40% ‐ 50% te perthithjes se fondeve publike.Vendet me qeveri te vogla apo dhe ato qe porsa jane industrializuar me treguesit e tyre te shfrytezimit te fondeve publike ne nivele te ulta dhe rritje te cilesise se sherbimeve publike te alternuara me ato private eshte nje shembull dhe mesim qe nevojitet per vendet qe nuk i kane keto treguese. Gjithsesi, ekspertet e politikave ekonomike nderkombetare mendojne se kufiri prej 30% i PBB‐se, si nivel i shpenzimeve publike mund te jete nje prag per shume vende qe perpiqen te shkurtojne shpenzimet publike. Megjithate, jane rrethanat e vendit ato qe ndikojne ne vendimet per efektivizimin e sektorit publik ne nivel optimal me sa me pak fonde publike dhe sipas preferencave te shprehura prej votuesve. Perdorimi i fondeve buxhetore prej sektorit publik duhet pare sa rezultativ eshte nisur nga kendveshtrimi, se si ato fonde do te menaxhoheshin po te ishin te administruara nga sektori privat. Eshte kjo “nyja” qe duhet te zgjidhe nje qeveri ...
76
KAPITULLI IV SI E MENAXHOJNË BARRËN FISKALE TAKSAPAGUESIT NË SHQIPËRI ? Një nga faktoret e të paturit sukses në biznesin e viteve ‘90 ka qene dhe vazhdon të jete aftesia e sipermarresve shqiptare në menaxhimin e Detyrimeve Fiskale (DF = detyrimet doganore, taksat lokale dhe nacionale, tatimet e ndryshme, sigurimet shoqerore dhe shendetesore). Administrata tatimore ka kaluar ne keto vite në trajektoren e vet të stabilizimit dhe aplikimit të funksioneve të saj te plota. Në këtë rruge, prezantimi i saj me tatimpaguesit ka qene si te perballesh me një “miniere” te mbushur me shkarkime te problemeve te gjithe tranzicionit ekonomiko‐politik të vendit tone. Nxjerrja e “mineralit” të kerkuar (detyrimet fiskale) ka qene një detyre mjaft e veshtire duke patur parasysh raportet e pabarabarta të perballjes se saj me komunitetin e biznesit gjithnje ne rritje dhe një mbeshtetje te paket nga ambjenti politik si ne potenciale njerezore po ashtu dhe ato teknologjike. Duke verejtur realitetin e prekshem të mireqenies se taksapaguesve në raport me ate c’fare shteti grumbullon nga kjo mireqenie (PBB) mendon se lidhjet e tij me keta taksapagues (çdo shtetas shqiptar që krijon të ardhura) jane si ato me një bote tjeter, të paegzaminuar ende !!! Vetëm biznese të suksesshme? Trajtimi i kesaj pike, niset nga fenomeni dhe nuk ka parasysh rastet perjashtuese. Nese do të tentonim t’i pergjigjemi pyetjes, natyrshem do të mbeshteteshim në disa pika kyçe që lidhen me rriskun dhe suksesin. Një nga keto pika jane detyrimet fiskale dhe menaxhimi i ngarkeses se tyre. Në fakt, po të nisesh nga analiza e kategorive të
77
biznesit sipas fushave të ekonomise ku operojne shikon se menaxhimi i detyrimeve fiskale (shmangja) është një fenomen që e aplikojne shumica e tatimpaguesve shqiptare. Një konkluzion tjeter që arrin është zbatimi i legjislacionit fiskal nga tatimpaguesit, jo sipas menyres progresive ashtu si është ndertuar sistemi fiskal në vend, nepermjet menyres europiane të vetdeklarimit të bizneseve dhe të ardhurave dhe pageses se tatimeve sipas fitimeve reale. Pra, nese në vendet fqinje ballkanike dhe ne ato europiane perendimore sistemi fiskal është eficient bazuar mbi vullnetin e shumices se shtetasve për të qene mbeshtetes të shtetit të tyre nepermjet kontributeve fiskale, në vendin tone tatimpaguesit, te nisur nga arsyetime të ndryshme, por me te shumtat subjektive, shtetin dhe detyrimet e tyre fiskale si shtetas i shikojne si diçka që s’ka të beje direkt me boten e tyre, si haraçet qe u paguheshin nga halli te huajve qe na kishin pushtuar . Një nder format e menaxhimit të ngarkeses fiskale për tatimpaguesit është mosraportimi i të ardhurave (xhiros) që ata realizojne. Në këtë grup të mosdeklarimeve perfshihen:
- ata kontrabandiste që kalojne mallra pa paguar detyrimet doganore, apo dhe sherbimet nepermjet lehtesirave teknologjike e rajonale të kohes;
- ata që kane të ardhura ilegale me shumice nga veprimtari të paligjshme si: droga, prostitucioni, armet, trafikimi etj. dhe i qarkullojne parate e tyre me kreditime në aktivitetet gjigande, si ndertim etj. duke shfrytezuar mangesine e sistemit të kreditimit të sistemit bankar shqiptar;
- ata që trafikojne dokumentacion pa levizje reale malli apo sherbimi nga një tatimpagues të tjetri (jane regjistruar në organet tatimore dhe shesin NIPT‐in), pa patur aktivitet, apo duke fallsifikuar dokumentacion, të quajturat ndryshe dhe firmat fantazem;
Një forme tjeter e menaxhimit që ata bejne është mosdeklarimi i gjithe aktiviteteve të ndryshme, të cilet i fshehin nepermjet shkarkimeve të xhiros për tregun e lire (tregjet e perqendruara si ato te Medreseja, Qyteti i Nxenesve etj. ne Tirane apo tregjet e shumices ne rrethe) apo biznesin e vogel, që është në pergjithesi me i parregullti në dokumentimin e të ardhurave të tyre. Në këtë grup të mosdeklarimeve perfshihen:
- ata që kryejne aktivitete të mirefillta me qellime fitimi ne ambjente te padeklaruara ne organet tatimore dhe jane kontigjent i drejtperdrejt i kryerjes se krimit ekonomik;
- artistet, sportistet dhe organizuesit e aktiviteteve kulturore dhe sportive (OJQ, shoqata te ndryshme, individe etj.) që megjithese perfitojne të ardhura, ato nuk i deklarojne si të ardhura të tatueshme. Keto të ardhura nuk perjashtohen nga deklarimi si nese realizohen brenda Shqiperise (çdo ambjent, qofte ky si në festa familjare‐private, po ashtu dhe të organizuara nga institucione apo organizata të vendosura në Shqiperi), por edhe nese mund të perfitohen jashte saj (shitjet e sportisteve, aktivitetet artistike‐kulturore në ftesa të ndryshme të bashkatdhetareve, etj.);
78
- sherbimet dhe konsulencat e ndryshme të kryera jo vetem të çdo tipi, por dhe nga çdo person që për sherbimin që kryen në Shqiperi, kujtdoqofte i merr në kembim vlere monetare apo sherbim tjeter në kembim;
- gjithe perfituesit e të drejtes se autorit dhe që për këtë nuk paguajne asnje detyrim qofte shoqatave perkatese, po ashtu dhe buxhetit të shtetit. Ajo që nuk është krijim i shtetasit, por shfrytezohet prej tij në cfaredo forme prezantimi është një shfrytezim i të drejtes se krijuesit që duhet paguar për emrin që i ka vendosur asaj që shfrytezohet.
Raste të tilla, apo dhe te tjera në jeten e perditshme ka me shumice, ndersa pikat e mesiperme kane kuptimin me shume të grupimeve të ketyre rasteve, që gjithsesi jane objekt i trajtimit nga organet fiskale si krim në ekonomine e vendit. Të paguash apo të mos paguash taksa nuk është dëshirë, por detyrim ligjor. Pagesa e detyrimeve fiskale nuk eshte njesoj si pagesa e një malli apo sherbimi për nevojat e jetes se perditshme. Pagimi i detyrimeve fiskale është kontribut direkt për shtetin dhe është ekskluzivitet mbi cfaredo detyrim tjeter, që një sipermarres apo shtetas ka vendosur me mendje të tij për ta paguar. Pagesa e taksave eshte një sherbim ndaj atdheut ashtu si janë detyrat e tjera te shenjta, qe qytetaret i njohin me mire. Mosmbledhja e detyrimeve në mënyrë progresive Diferenca në efektivitetin e mbledhjes se detyrimeve sipas deges se ekonomise ka lene për të deshiruar për një dekade ne administraten tatimore. Keshtu, nese e shembullzojme kete per shoqerite që kryejne aktivitet në fushen e sherbimeve, pergjithesisht shihet se ato mbartin ngarkese fiskale me te vogel se te tjerat. Shperndarja e ngarkeses fiskale jo ne menyre progresive, vjen me se shumti nga mospatja e informacionit per shume tregues te aktiviteteve te tyre, qe nevojiten per një vleresim progresiv te ngarkeses fiskale. Nga një llogaritje e bërë për ngarkesen midis sherbimeve dhe prodhuesve, për të njejten vlere qarkullimi ( 1 US$ = 105 leke) një sipermarres në fushen e sherbimeve fiton afersisht 20 Cent (21 leke) me shume se sipermarresi analog në fushen e prodhimeve. Shembuj të diferencave të ngarkeses fiskale në varesi të fushes se aktivitetit ka për cdonjeren fushe aktiviteti. Megjithate, trajtimi i tyre eshte veshtire te bëhet realisht sipas tipit te aktivitetit që kryejne, pasi edhe pse mund të shtohet ngarkesa fiskale për një tip aktiviteti, madje dhe brenda një dege ekonomie, fitimet neto të saj nuk ndikohen nga kjo. P.sh., ne fushen e sherbimeve megjithese mund të kemi dy aktivitete sherbimesh, ku njeri kryen sherbim familjar dhe tjetri në njesi, edhe nese vendosim të njejten ngarkese fiskale për vlere të njejte të ardhurash, fitimi i tyre pas taksave nuk do të rezultonte njesoj, pasi marzhet e fitimit te tyre nuk jane nejsoj. Diference tjeter në efektivitetin e mbledhjes se të ardhurave është dhe mosmbajtja e të njejtes ngarkese fiskale në varesi të zones ku operohet. Keshtu, p.sh. e njejta ndermarrje transporti për njesi krahasimi të njejta mban ngarkese fiskale jo të njejte, ne zona te ndryshme te vendit. Të tille fenomen nuk e ka vetem aktiviteti i transportit, por dhe sherbimet apo prodhimi. Kjo ndoshta nuk ka të beje shume me ngarkesen tatimore në vendin e duhur/gabuar dhe në kohen e duhur/gabuar.
79
Megjithe lehtesirat tatimore të bera për sektoret prodhues në vitet e para (në forme ligjore) apo për ngarkesa fiskale me të ulta në deget rajonale në vitet e kaluara (spontane) normat e fitimit në keto aktivitete apo dhe zona nuk kane rezultuar të jene ndikuar nga keto lehtesira. Madje, lehtesirat tatimore jane keqperdorur nga bizneset për të abuzuar me to jo për zhvillimin e fushes që kerkon të stimuloje shtetit, por për të rritur fitimet personale të sipermarresve kundravajtes. Keshtu, të quajturat “tax holiday” kanë sherbyer me shume si favore për rritje të fitimeve personale dhe jo ne ndihme te zbutjes se jetes sociale. Me tej po perdor një shembull aktual për lehtesirat fiskale. Qeveria dhe parlamenti miratuan perkatesisht lehtesimin e aktiviteteve me arsimin publik dhe privat nga TVSH‐ja. Megjithese, ligji ka hyre në fuqi asnje nga aktivitetet nuk ulen cmimet apo të rezultonin me permiresim të cilesise në aktivitetin e tyre. Perkundrazi, kontributet që buxheti heq nga “goja” e vet, për të stimuluar biznesin e sferes edukative, nuk rezultojne me kunderpergjigjen e pritshme te uljes se cmimeve, sipas rezultateve që ka dhene në Europe kur është aplikuar e njejta skeme veprimi nxites i politikes fiskale ne favor te komunitetit. E njejta dukuri është dhe me barnat mjekesore, apo sherbimet financiare. Zgjidhja që u ngelet organeve tatimore është rritja në cilesi e kontrolleve tatimore dhe aplikimin e denimeve te pakomromise me evazionistet, të cilat duhet të jene mjetet për vendosjen e disiplines fiskale tek ata që në pergjithesi jane një grup që shtetit nuk i pergjigjen me bashkepunim, por me evasion karshi kerkesave të tij normale: Mbledhjen e të ardhurave për t’ua kthyer te konvertuar ne sherbimet që kerkojne, por me cmime të ulta. Ne fund te fundit pagesa e taksave eshte cmimi qe ne u ofrojme partnereve europiane, per te blere qyteterimin e tyre. Epo, nese jeni dhe ju dakort, qyteterim me çmim te ulet nuk n’a duhet, pasi dihet nga te gjithe c’fare cilesie do te merrnim atehere. 15 Shkurt 2004 TRE HIPOTEZA PËR KORRUPSIONIN DHE TAKSAPAGUESIT Nga studime te ndryshme eshte pare se ka nje lidhje midis korrupsionit dhe pagimit te taksave ne menyre vullnetare, elementet e se ciles kundershtojne njeri‐tjetrin. Ne keto studime verehet se per nje rritje prej 1 pike te nivelit te korrupsionit pjesa e taksapaguesve qe reflektojne si pasoje e tij eshte pak me shume se 1.7 pike. Treguesi i korrupsionit gjithashtu qendron i forte nese perfshijme ne te dhe pershtypjen qe eshte krijuar te taksapaguesit nisur nga sjellja e punonjesve publike dhe sistemit politik. Nese taksapaguesit shikojne se shume zyrtare publike jane te korruptuar dhe shume taksapaguese te tjere u shmangen taksave, ata mund te mendojne se qeveria nuk e meriton vullnetarizmin e tyre ne pagimin e taksave. Taksapaguesit mendojne se rruga me e mire per ta do te ishte te vepronin ne oportunitet me rrethanat. Nisur nga keto rezultate po prezantoj 3 hipoteza, te cilat diskutojne rreth korrupsionit dhe taksapaguesve.
80
Hipoteza 1. Sa me i madh besimi i qytetareve per qeverine dhe sistemin ligjor, aq me e madhe nxitja e tyre per te paguar taksat. Pervec besimit per qeverine qe duhet te jete ne nivele te konsoliduara te taksapaguesi, po ashtu dhe permbushja e detyrimeve te politikes ndaj premtimeve qe i ben atij duhet te percoje efektin pozitiv mbi moralin e tij tatimor. Nese sistemi politik funksionon mire dhe qytetaret jane te kenaqur me zyrtaret e tij, atehere motivimi i tyre per pagimin e taksave do te rritet. Taksapaguesit jane te ndjeshem rreth menyres sesi qeveria i perdor taksat qe ata paguajne. Ne kete mes ka nje lloj maredhenie te tipit “hyrje‐dalje” midis asaj qe individi paguan nepermjet taksave te tij dhe asaj c’fare ai merr si kompensim nga qeveria. Ne kete menyre, qendrimi mirekuptues i taksapaguesve mund te ndikohet nga perfitimet e marra prej qeverise ne formen e te mirave publike duke e krahasuar gjithmone te mirat qe taksapaguesi merr me cmimin qe i duhet te paguaje per to. Keshtu, taksapaguesit e perceptojne maredhenien e tyre me shtetin jo vetem si nje maredhenie nga halli dhe te detyruar ti pergjigjen nga forca e ligjit, por edhe si nje moment shkembimi te takses qe paguajne me mallra apo sherbime publike. Taksapaguesit jane me te prirur te bashkepunojne me ligjin nese jane te bindur se ky shkembim midis taksave te paguara dhe sherbimeve qeveritare te perfituara eshte kryer ne menyre te barabarte. Hipoteza 2. Sa me i madh besimi i qytetareve ndaj zyrtareve publike dhe sistemit politik, aq me e madhe nxitja e tyre per te paguar taksat. Transformimi i ekonomive socialiste ne ekonomi kapitaliste ishte nje nga arsyet e nje bumi te tille te korrupsionit, i cili u rrit per shkak te mungeses se zbatimit te ligjit dhe qeverisjes. Vendet me me shume korrupsion kane nje shkalle te larte te ekonomise joformale. Studime te shumta kane zbuluar se korrupsioni ndikohet nga mungesa e shpenzimeve te qeverise per trajnimin dhe kualifikimin e njerezve te saj. Nga ana tjeter, mosrespektimi i te drejtave mbi pronesine bashke me korrupsionin kane nje ndikim negativ mbi moralin tatimor te taksapaguesve. Korrupsioni eshte bere tashme nje pjese integrale e ekonomise shqiptare dhe ka nje pasoje negative mbi besimin e qytetareve ndaj shtetit dhe autoritetit te tij. Nga disa studime te bera ne disa nga vendet tranzicionale me nivel te madh korrupsioni eshte konstatuar se shkalla e korrupsionit ka qene me e larte se totali i shpenzimeve per shkence, edukim, shendetesi, kulture dhe art. Ne disa nga sektoret industriale grupet kriminale shpenzojne me shume se 50% te te ardhurave te tyre per te korruptuar zyrtaret. Korrupsioni zakonisht minon moralin tatimor te qytetareve duke shkaktuar deri irritim te tyre ndaj shtetit ne momente te caktuara. Taksapaguesit ndihen te tradhtuar kur perceptojne se ka nje korrupsion masiv dhe taksat e tyre nuk shpenzohen si duhet nga qeveria. Nje burokraci e korruptuar nuk operon me prodhuesin me eficient te te mires publike, por me ate qe ofron bakshishin me te madh. Keshtu, korrupsioni pakeson mundesite e rritjes se sherbimeve dhe zgjat
81
tranzicionin duke rritur kostot e taksapaguesve me nje barre fiskale shtese. Tendenca te tilla natyrisht qe kane ndikim te padiskutueshem ne moralin tatimor. Hipoteza 3. Sa me i madh korrupsioni, aq me mosbesuese behen taksapaguesit duke u ulur morali tatimor i tyre. Nje menyre per te luftuar korrupsionin eshte hartimi i një mekanizmi, ku çdo pjese e tij të jetë një skeme. Çdo pjese të tij duhet t’i korespondojë një mesazh i pritshem për tu raportuar vullnetarisht nga tatimpaguesit. Në kuadrin e nderthurjes se ligjit me rutinen zyrtare tatimore është e nevojshme rregullimi i strategjise se kontrollit për çdo ndryshim të ligjeve tatimore dhe tarifave fiskale. Kjo ka lidhje me penalitetin që duhet të marre në çdo kohë evazionisti fiskal, që është me i interesuari që të perfitoje nga ndryshimi i ligjeve. Autoritetet me te larta tatimore duhet ta bejne inspektorin t’i ktheje syte nga shperblimi tatimor, si një “bakshish” që vjen jo nga toleranca e tyre ndaj evaizonit, por si një çmim me i larte për punën e tij rezultative, për taksat që ai mbledh. Nëse një forme e tillë perhapet, ajo jo vetem do t’i nxite inspektoret drejt të punuarit ndershmerisht, por ndikon dhe tek tatimpaguesit e pandershem për të ulur evazionin që bejne. Ndoshta, nese inspektorit të mund te arrihej t’i jepej një perqindje e larte e gjobes që ai vendos dhe mbledh do të ishte optimale për maksimizimin e të ardhurave tatimore. Kjo do të ndihmonte për të kufizuar korrupsionin dhe te synohej mundesia e arritjes së po atij niveli të ardhurash maksimale, por nderkohe me inspektore që do të karakterizohen nga ndershmeria në punën e tyre. TATIMET DHE TATIMPAGUESIT E VEGJËL: KU ËSHTË PROBLEMI? Ka dy arsye pse duhen tatuar tatimpaguesit e vegjël (biznesi i vogël). Së pari ata duhet të rritin kontributin e tyre në të ardhurat tatimore deri në nivelin e 10%‐15% duke rritur numri i atyre qe duhet te tatohen ne kete grup. Ndersa së dyti, nëse do të rritej niveli i mbledhjes së të ardhurave nga ky grup tatimpaguesish kjo do të ishte në funksion të rritjes ekonomike të vendit. Tatimpaguesit e vegjël: Thjeshtësia në të kuptuar dhe në zbatim Perceptimi publik për këtë grup tatimpaguesish ka ndryshuar qe nga fillimi i viteve ’90 e deri me sot. Pas dekades se pare tranzicioniste, sektori i sherbimeve, tregtise dhe i prodhimit filluan të zgjerohen dhe të prezantonin realisht një pjese në rritje të Prodhimit të Brendshem Bruto (PBB). Ky zgjerim ka perfshire brenda tij dhe një pjese të konsiderueshme të fuqise punetore dhe karakterizohet nga një perdorim mjaft efektiv i kapitalit të vendit. Ndersa rritja e aktivitetit dhe zgjerimi i tyre po shnderrohet ne një motorr ekonomik efektiv, shume analiste fiskale mendojne se bashkepunimi i administrates tatimore me këtë grup tatimpaguesish eshte i dobet dhe ne menyren me natyrale te komunikimit duhet të kete një rritje.
82
Qeveria ka nevoje, qe tatimet te realizohen pasi duhen kryer sherbimet publike qe ka planifikuar. Megjithate, tatimet jo me shume per faj te tyre, konsiderohen ende ne opinionin publik si organ konfiskimesh dhe marrje tatimesh me force sesa si nje institucion ne sherbim te te mires se pergjithshme. Atehere, natyrshem per qeverine nevojitet nje sistem fiskal qe te mund t’i tatoje qytetaret e vet nisur nga nje tipar kryesor: thjeshtesine ne te kuptuar (transparencen) dhe nje zbatim te ndershem njesoj mbi te gjithe (barazine). Thjeshtesi dhe rritje të bashkepunimit mes tyre. Rritja e bashkepunimit për administraten duhet të konsistoje në rritjen e sherbimeve qe duhen bere për keta tatimpagues dhe kjo nuk duhet të zbatohet vetem brenda kornizave të administrates. Jo! Koha po therret në këtë sherbim pjesemarrjen e agjenteve fiskale private, edhe vetem thjesht si nje fillim tjeter në mbartjen e barres ne fushen e konsulences dhe ndihmes, si për plotesimin e dokumentacionit qe duhet të prezantoje çdo tatimpagues në zyrat e administrates, po ashtu dhe ne drejtim te edukimit fiskal te tyre. E pra, atehere keta tatimpagues duhet të orientohen si te perfitojne nga lehtesirat fiskale ligjore dhe minimizimin e burokracise administrative joligjore. C’fare nuk kuptohet, por qe duhet nenvizuar eshte fakti se administrata tatimore nuk duhet te perqendrohet vetem mbi disa tregues makro te biznesit te vogel, por nepermjet infrastruktures se saj te pozicionohet ne ato kategori te biznesve ketij grupi qe kane dhe sasine me te madhe te te ardhurave, natyrisht pa harruar te tjerat. Konkluzionet e mia nuk jane te mbeshtetura vetem ne supozime te momentit, por nisen nga vrojtime mbi sjelljen dhe qendrimin midis administrates dhe tatimpaguesve te vegjel. Tatime vizionare në shërbim të tatimpaguesve Eshte interesante se gjithnje e me shume administrata tatimore perpiqet t’a kryeje punen e saj duke punuar sipas linjes funksionale: regjistrim, pagese, vleresim, kontroll, apelim, sanksione e denime. Eksperte per politikat fiskale ne administraten tatimore qendrore tashme po merren me thjeshtimin e procedurave te metejshme per biznesin e vogel. Megjithate, viti fiskal 2005 mendohet se po shkon me ne fund drejt rruges me tipare te tilla. Megjithese teorikisht ne shenjestren tatimore duhet te jene gjithe kategorite e bizneseve dhe grupet e tatimpaguesve, ne praktike kjo nuk mund te gjeje dot zbatim te plote. Objektivi per t’u shenjestruar nga tatimoret duhet te jene rrjedha e qarkullimit te te ardhurave, qe perfundojne ne biznesin e vogel. Por ato kane nje burim dhe ky gjendet te tatimpaguesit e medhenj. Per kete grup tatimpaguesish po mendohet qe ngarkesa tatimore te jete nje “mantel” sipas mases se cdonjerit tip biznesi. Nen kushtet aktuale, rruga e ndjekur per sistemin e nje takse vendore, te perfituar nga pushteti lokal dhe aplikimi i shkallezimeve te perqindjeve ne raport me aktivitetin duket si nje rruge qe tregon nje moment progresiviteti te shperndarjes se ngarkeses fiskale dhe te nje unifikimi te praktikave ne trajtimin sa me te thjeshtuar tatimor per ta.
83
Megjithate, administrata tatimore duhet qe te rrise teknikat e kalkulimeve te te ardhurave te gjeneruara nga biznesi i vogel dhe orientimin e tendencave drejt nje prezantimi dinjitoz te ketij grupi tatimpaguesish, vetem nepermjet kanaleve te dokumentacionit. A E KUPTOJNË SIPËRMARRËSIT SHQIPTARË EKONOMINË? Natyrisht, qe disa nga sipermarresit me te medhenj shqiptare nuk jane pjesemarres ne te gjitha kompanite me te fuqishme te vendit, por aty ku ata nuk marrin pjese jane miqte e tyre. Keta sipermarres ndoshta jane njerezit më me influence ne ekonomine e sotme shqiptare. Secili nga ne mund te permende figura te arrira sipermarresish te suksesshem, te pasur. Ata jane njerezit qe praktikojne pa ndrojtje gjithe c’fare nje ekonomist mund ti kete si njohuri teorike. Nga aktiviteti tregtar, ata jane zgjeruar te prodhimi i nje malli te kerkuar, e me tej per tu bashkuar ne tregun e ndertimeve dhe shtrirja e tyre vazhdon me tregun e sigurimeve dhe ate bankar. Gjithnje duke shikuar me nje veshtrim ambicioz per shkrirje e bashkime biznesesh me synimin ambicioz per te dale tashme ne “ujrat nderkombetare” te sipermarrjes. Ne pamje te pare, keta njerez jane menaxhere dhe se dyti kapitaliste duke u perpjekur te balancojne brenda qenies se tyre sa me mire te dy rolet. Ne fakt, ideja per te shkruajtur mbi dicka te tille me erdhi nga nje debat i mbremshem me nje mik, i cili eshte ekonomist i njohur. Ne biseden qe patem, ai mendonte se keta sipermarres jane duke e vrare kapitalizmin qe ende eshte i parritur si duhet ne vendin tone. Ideja e tij ishte se kapitalizmi shqiptar eshte i kercenuar nga papergjegjshmerite e vetvetes, i keqkeshilluar ne shume raste apo nje drejtim i organizuar ne rrjet nga sipermarresit dhe drejtoret ekzekutive, keshilltaret e tyre juridike dhe fiskale, bankieret dhe gjithe bashkepuntoret e ngushte, te cilet me orientimin qe po i japin sipermarrjes ne vend po “sabotojne” sistemin qe e krijuan ata vete. A është e vërtetë kjo? Sipermarresit e medhenj mendojne se kapitalizmi radikal, qe ata po perpiqen te zbatojne duke ndjekur rregullat e sistemit kapitalist nuk eshte nje kercenim per te, por perkundrazi nje zhvillim natyral i fazave te ecurise te tij. Politikanet nuk e kuptojne ekonomine dhe nderhyrjet e tyre “ligjore” nuk mund ti ndihmojne dot keto zhvillime ekonomike te vendit. E vetmja shprese per nje orientim te drejte ne “rrugen” kapitaliste do te ishte zbatimi i normave morale dhe etike per nje shoqeri civile normale dhe marrja e pergjegjesive per mbarevajtjen e kesaj shoqerie. Me kete mendim, te harmonizuar me karakteristikat kombetare keta sipermarres duhet te kerkojne nga thellesia e tradites intelektuale shqiptare per te ashtuquajturin “shpirt te solidaritetit” me qellim garantimin e mbrojtjen e kapitalizmit qe ata po ndertojne ne vend. Kjo gje kerkon me pak oportunizem dhe me shume cilesi te secilit. Per politikanet duhet shume me teper kohe per ta kuptuar kete dhe per rastin shqiptar ndoshta do te duhet shume – shume kohe. Por, te pakten a po ecin
84
sipermarresit ne drejtimin e duhur per ta kuptuar ekonomine? Nese po, duhet te na e tregojne kete me vepra, qe ta kuptojme. Veset dhe shkurtpamësia Shkurtpamesia eshte nje nga zakonet e keqia qe po karakterizon zhvillimin kapitalist ne vend. Nese do te behej fjale vetem per nje pjese te sipermarresve do te konsiderohej nje rastesi dhe shqetesimi do te largohej. Por, ne fakt fitimet reale te padeklaruara nga pjesa derrmuese e sipermarresve, kontributet fiskale ne nivelet me te ulta historike te ekonomise kapitaliste, maredhenie punedhenes‐punemarres te ngjashme me fazat fillestare qe pershkruan Marksi ne librat e tij, por dhe investitore qe kryejne investime pa prezantuar me perpara radiografine fiskale te tyre, te gjithe keta tregues te bejne te reagosh dhe ti thuash vetes se ekonomia e tregut ne vendin tone nuk po ecen ne rrugen e duhur. Kompanite e sipermarresve me te medhenj jane kandidatet e pare per bursen shqiptare, por kjo mjegullnaje e sterzgjatur e deklarimit te te ardhurave nuk na premton gje tjeter vecse te vazhdojme sakrifikimin e metejshem te te ardhmes sone ekonomike, thjesht per faktin se mendimi per fuqizim nuk ecen paralel me vizionin per nje vend te zhvilluar ekonomikisht. Bursa eshte vendi ku “farketohen” idete afatgjata te kapitalizmit ne vend. Por, te thuash burse duhet te kesh plotesuar me perpara kriteret qe ajo kerkon, si nje faltore e kapitalizmit. Kjo do te thote se pjesemarresit e saj duhet te kene te drejten e hyrjes ne po te njejten mundesi, qe ka nje individ, i cili i ka deklaruar me se pari gjithe pasurite apo te ardhurat e perfituara. Kjo logjike na sugjeron disa ide. Bursa shqiptare do te funksionoje vetem nese kompanite do te duan te pasqyrojne gjithe titujt e pronesise qe zoterojne realisht si kapital te tyre. Cdo investitor duhet ta provoje veten vetem nepermjet kalimit neper “korridoret” e kesaj burse. Tregu shqiptar qe eshte ende i ngushte, por mund te ngushtohet akoma me shume me shkurtpamesine dhe pangopesine per te fituar nepermjet spekullimeve dhe perpjekjeve per fitime vetem nga levizje mekanike te cmimeve nderkombetare. Ngritja e nje industrie dhe keqesimi i nje tjetre do te ndikonte ne reflektimin ne treg te cmimeve qe nuk do te tregonin nje qarkullim te kapitalit ne menyre natyrale, nga nje sektor ekonomik ne tjetrin. Analistet ekonomike jane te pozicionuar ne gjithe kete proces ne krahun e gjykuesve te dobet. Ata e kane kohen e tyre te zene se si te bien ne sy te sipermarresve per te sistemuar ekonomite e tyre personale. Ne vend te kesaj, ata duhet tu tregojne sipermarresve se ne shume raste ata nuk e luajne dot rolin e menaxherit dhe do te ishte me mire te mbanin rolin e kapitalistit. Sipermarresit e dine vete kete gje dhe nuk ka nevoje t’ua tregoje asnje keshilltar apo analist ate c’fare u thote instikti. Por, ata i jane futur nje rruge qe mendojne se do t’ja dalin mbane ashtu si bene ne momentet e para te zhvillimit te sipermarrjeve te tyre. Per deshtimet e tyre ja hedhin fajin kohes dhe situatave politike ne vend, por ne fakt te gjitha keto jane thjesht mangesi menaxheriale te tyre. Por, ne kete mes pikerisht analistet fiskale dhe juridike kane nje pergjegjesi te madhe historike, qe nuk mund ta justifikojne dot. Pa ata investitoret dhe sipermarresit e medhenj do te zhyten akoma me thelle ne
85
erresiren qe vete shkurtpamesia dhe aftesite menaxheriale te cojne, ashtu si ndodh ne rastin e verberimit. Koha e spekullimeve Asnjeri nuk duket spekullant nga pamja e jashtme. Madje ndonje analist i ekonomise mund ti mbroje ata, ne vend qe ti akuzoje duke vene ne dukje cilesine e sipermarrjes qe po gjeneron sipralin e kapitalizmit ne vend. Nje spekullator qe nxjerr fitime nepermjet rritjes jonormale te cmimeve dhe lojrave evazioniste me deklarimin e fitimeve te tij mendon se eshte koha te fitoje sa me shume dhe kete mendim perpiqet ta ktheje ne mentalitet ne te gjithe sipermarresit e tjere. Madje kete kerkon ta reklamoje dhe nga analistet qe ai i mban prane. Mendimi i tij i vetem ne mengjes eshte te shese me sa me shume fitime ate c’fare ka blere mbreme dhe riblerjen perseri per te rishitur perseri, pa menduar me gjate se kaq. Nese, ka bere llogarite sakte ai do te behet me me shume para dhe ansjelltas. Sigurisht, se nese ka arritur te beje para gjithnje e me shume duke bere te humbase sipermarresi ne krah te tij, ai do ti kete hequr mundesine konsumatorit per te marre mallra me cmime me te ulta. Tashme, komanden e cmiemve e ben ai. Por, nje treg me spekullante aktive dhe te suksesshem do te jete shume pak i dobishem per ekonomine dhe konsumatorin. Ashtu si ka thene dhe Nicholas Kaldor, nje kritik i kapitalizmit spekullant, “spekullatoret jane nje semundje kanceroze nese ata do te jene te suksesshem dhe te demshem per ekonomine nese ata egzistojne, por nese ata nuk do te jene ky dem nuk egziston me”. Asnje nuk e vret dot kapitalizmin Mund te kete opinione qe mendojne se galeria me personazhet e mesiperme, ku gjen spekullatore, sipermarres e menaxhere te suksesshem dhe te deshtuar, kapitaliste, investitore, analiste, oportuniste, rrufjane politike, keshilltare fiskale e juridike dhe shume specie te tjera normale te rraces njerezore po perpiqen ta vrasin kapitalizmin. Megjithate une mendoj se nuk do t’ja arrijne dot. Megjithese e kane demtuar reputacionin e tij kjo nuk eshte ndonje humbje e madhe, pasi kapitalizmi ne mentalitetin shqiptar nuk ka ne fakt ndonje imazh te pelqyeshem. Por, nisur nga kjo kerkohet pikerisht nje shembull qe te percoje nje imazh te ndryshuar te tij, sesa te vazhdoje te mbahet imazhi qe ka. Megjithate, kjo kerkon nje spastrim prej personazheve te demshem per te. Cdo sistem pjell dhe elemente qe e demtojne ate. Do te ishte mire nese gjithe sipermarresit e medhenj do te punonin per imazhin e ri dhe te perpiqeshin ta mbanin sa me aktiv sistemin e krijuar prej tyre duke qene me kopetente, por dhe shume me teper te pergjegjshem per rolin qe kane marre. Te gjithe do ta uronim kete. E rendesishme eshte qe ata te kuptojne se sa me shume pushtet te grumbullojne neper duar, aq me shume pergjegjesi te medha do tu bien mbi supe. Dhe kete u duhet ta perballojne sipermarresit, qe deri dje ishin te vegjel dhe sot jane bere te medhenj. Aq te medhenj sa nuk po “i nxë” me as tregu qe i krijoi... LUFTA E NISUR NDAJ KORRUPSIONIZMIT
86
Nje pjese e opinionit do te thoshte se eshte e pamundur ta çrrënjosësh korrupsionin, pasi ai është bere pjese e shoqerise sone. Disa të tjere do të thoshin se korrupsioni është një fenomen global. Korrupsioni është si semundjet kronike p.sh. si diabeti. Ai mund të kontrollohet, por nuk mund të zhduket. Për mendimin tim pergjigje të tilla jane një forme e indiferentizmit për të mos marre asnje pergjegjesi mbi vete. Por, dikush duhet të besoje dhe te mendimi ndryshe. Dikush, mund të ketë një opinion kunder, e të thote me zë : ‐ Po! Është e mundur që korrupsioni të luftohet. Të pakten ky besim vlen për te nisur luften kunder tij. Nese niset me të kunderten e ketij besimi, atehere ne nuk kemi rrugezgjidhje, por vetem të nenshtrohemi të jetojme bashke me të. Pse duhet t’a luftojme korrupsionin? Vërtet! Pse duhet t’a luftojme? C’fare te keqe na ben? Njerezit sot thone, se nese një nepunes publik merr bakshish dhe te mbaron punen eshte i ndershem. Një nepunes publik qe merr bakshish dhe nuk ta mbaron punen eshte i pandershem. Ndersa një person qe nuk merr bakshish, por prapeseprape ta mbaron punen eshte budalla. Korrupsioni, per keto mentalitete eshte kthyer ne një e drejte themeltare per cdo nepunes publik, pasi konsiderohet si një e keqe e domosdoshme per një qeverisje “te mire”. Por keto mentalitete kanë zene vend dhe ne sisteme te caktuara qeverisese qe inkurajojne tolerimin e korrupsionit. Shembuj te tere janë ne perkrahje te tij. Keshtu, vendet e azise juglindore, te quajtur tigrat ekonomike aziatike kanë patur rritje ekonomike te fuqishme e megjithate ne renditjen e nivelit te korruptimit janë ne vendet me shkalle te larte korrupsioni. Une them se dhe korrupsioni i ketyre vendeve, por dhe shume te tjereve (korrupsioni eshte global) eshte një korrupsion “i ndershem”. Pasi ne keto vende, per zgjidhjen e një problemi qe te dale, nese paguan një bakshish, problemi zgjidhet. Ose shuma e bakshishit te kthehet mbrapsht. Shembulli i 1shit, një model për luftën antikorrupsion Po te shikojme disa te dhena per korrupsionin, Shqiperia renditet ne vendin e 81‐te ne 102 vende gjithsej, sipas te dhenave, marre nga Transparency International, një organizate joqeveritare gjermane. Kjo do te thote se 80 vende janë me pak te korruptuar se ne ( per t’u marre shembull si ja bejne) dhe 21 vende janë me te korruptuar se ne. Eshte e natyrshme qe te kete vende me te korruptuara se Shqiperia, por per ne kjo duhet te sherbeje si shtyse per te ikur sa me larg nga vendet e fundit. Nga studime te Bankes Boterore thuhet, se sot, nese një vend konsiderohet me korrupsion, efektet e investimeve te huaja bien ne 20% me pak. Dhe kjo ne vendin tone deri me sot eshte ndier, pa hyre ne shifra. Lufta ndaj korrupsionit ka shembuj te shumte, por une po permend rastin e Kryetarit te Bashkise se Nju Jorkut, Rudi Giulliani (Rudi Xhuliani). Kur filloi punen e tij, disa vite me pare, ai nisi me konceptin se ndaj krimit duhej luftuar me zero tolerance. Ai ja arriti t’a ulte ndjeshem nivelin e kriminalitetit ne qytetin e tij.
87
Ne kemi pare ne vitet ’90 ne Itali, luften ndaj Mafias dhe korrupsionit te drejtuar nga gjykatesit me kodin “Duar te pastra”. Disa nga ata, per shkak te ashpersimit dhe nderthurjes se korrupsionit me boten e eger kriminale me tradita mafioze humben dhe jeten, por ama dhane një ndikim shume te fuqishem ne jeten italiane duke c’rrenjosur madje dhe tradita shumeshekullore te Mafias italiane. Pra, nuk eshte se zhdukja e korrupsionit nuk egziston si mundesi. Vlerat e një shoqerie duhet te mbeshteten e forcohen fort ne traditat e vendit. Po te ne, në Shqipëri ? Ne kohen e sotme te hapjes se tregjeve, ku investimet e huaja synojne tregjet ne gjenerim, si te ne, investitoret duan te jene te sigurt qe jo vetem kompanite ku ata kanë investuar menaxhohen me efektivitet, por qe ato te mund te funksionojne ne një shtet ‐ qeverises korporativ menaxherial, te pozicionuar ne një kuader veprimesh me etiken e moralin tij. Kjo do te thote qe te kete me shume transparence ne veprimet qe ndermarrjet i deklarojne shtetit dhe një kuader veprimesh menaxheriale te paisur me etiken dhe moralin qe vlereson vendimet e gjithe segmenteve qe menaxhohen prej tij. Arsyeja pse korrupsioni qendron ne sistemin tone eshte me se shumti per shkak te mungeses se transparences dhe kurajos. Transparenca do te ishte ajo qe do te perbente hapin e madh drejt shoqerise me njerez te dalluar per vleren dhe ndershmerine e tyre, pavaresisht se per kete çirren te gjithe. Kjo do te conte ne standartizimin e menyres qeverisese shqiptare per një qeverisje, pa shkelur e anashkaluar zbatimin e ligjit. Kjo transparence duhet te ndihmohet gjithashtu dhe nga kerkesa per një presion te forte nga grupet e interesit ne vend, per izolimin e njerezve te korruptuar. Ndihma e tyre konkrete do te ishte denoncimi direkt i njerezve te korruptuar, qe kanë mundur te identifikojne. Nese ky material do ta konsideronin me vlere ai duhet prezantuar dhe ne organet qe janë te ngritura per ta luftuar ate. Lufta ndaj korrupsionit behet ne front te gjere, ku armiku eshte i dukshem (pjestaret e shtetit e sistemi gjyqesor) dhe i padukshem (ajo pjese e politikaneve te korruptuar, por qe janë ne opozite). Një nga aspektet me te mprehta te korrupsionit eshte ai qe i perket politikes dhe sistemit te drejtesise. Lufta ndaj korrupsionit duhet pare si një lufte ndaj fenomenit ne gjithe nivelet e qeverisjes. Perpjekja per te zbuluar politikanet dhe juristet e korruptuar do te ishte me fakte konkrete dhe emra per ti paraqitur keta individe si e keqja e shoqerise se sotme. Luften antikorrupsion, politika (pjesa qe con perpara shtetin) duhet ta bashkoje se bashku me luften per një ulje te varferise ne vend, luften ndaj evazionit fiskal, ndaj ekonomise informale dhe arsimimin e kualifikimin sa me mire te administrates publike dhe shtetasve. Korrupsioni i sotem eshte kthyer ne aktivitetin me fitimprures dhe me rriskun me te ulet per te humbur dhe jeton mbi kurrizin tone 365 dite te vitit. Lufta ndaj tij duhet te beje zgjimin e ndergjegjes popullore qe eshte hapi i pare ne luften frontale ndaj korrupsionit, qe eshte lufta e shumices ndaj pakices. Cdo udhetim i gjate fillon me hapin e pare, sado i vogel qe te jete.
88
MULTINACIONALET, INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE RRISQET Eshte mendim i pergjithshem ai qe supozon se vellimi i investimeve te huaja direkte (IHD) eshte tregues i gjendjes se aseteve te kontrolluara nga te huajt ne nje vend. Nisur nga ky supozim keto te dhena jane nje mates i mire i shtrirjes se prodhimit nderkombetar. Sipermarrjet e krijuara mbi investime te tilla quhen zakonisht filiale te multinacionaleve apo filiale te huaja, te cilat portretizohen si nje kanalizim i kapitaleve te lira nderkombetare edhe ne ekonomite e pazhvilluara qe kane mungesa te gjithe tipeve te aseteve te nevojshme per zhvillimin e vendit te tyre. Mbi kete kendveshtrim, si investimi fillestar i ketyre filaleve, po ashtu dhe vazhdimi i metejshem i veprimtarise se tyre kane mundesite te jene te financuara nga burime te huaja duke u cliruar nga pengesat e ndryshme fiskale ne vendet e tyre dhe duke gjetur mundesine qe te shfrytezojne hapesirat rajonale, si ato te pas viteve ‘90 qe kane gjetur dhe ne vendin tone. Per te prezantuar matjen e volumit te investimeve te kompanive multinacionale ne tregun financiar shqiptar une do te perdor te dhenat e publikuara prej raporteve te misioneve te FMN‐se ne vendin tone dhe autoriteteve te Ministrise se Financave. Atehere, po te shikojme se sa eshte investuar nga multinacionalet ne vendin tone per 5‐vjecarin e fundit rezulton se IHD jane mesatarisht ne nivelin e 114 milion dollareve ne vit apo sa 2.7% e PBB‐se se vitit. Pjese e ketyre IHD jane dhe te ardhurat nga privatizimet e quajtura strategjike, mesatarisht 23 milion dollare amerikane ne vit apo sa 0.6% e Prodhimit te Brendshem Bruto (PBB). Pjesa e te ardhurave te krijuara si pasoje e qarkullimit te investimeve te huaja ne vend eshte sa rreth 1/3 e te ardhurave ne total te prezantuara ne bilance. Sistemet financiare dhe IHD Eshte e panevojshme te thuash, se shtrirja e investimeve te huaja ne nje vend mikprites eshte e lidhur me levizshmerine e kurseve te kembimit valutore. Mund te them se investitoret e huaj jane shume me fleksibel me luhatjet e kurseve te kembimit dhe nisur nga kjo reagojne shpejt duke stimuluar investimet e tyre ne momentet qe investitoret vendas nuk e kane marre ende vehten nga levizshmeria e kurseve valutore dhe nuk jane ne gjendje te perballen me keto rrisqe ne nje kohe afatshkurter. Kjo perkthehet per investitoret e medhenj si nje perfitim ne varesi te bazes se kostos se mallit te tyre, shperndarjes se te ardhurave te gjeneruara nga investimet dhe politikes se investimeve te bera ne vite. Por, ne rastin e vendit tone ky faktor thuajse ka qene konstant duke qene nje faktor ndihme per nxitjen e futjes se investimeve shtese. Madje edhe sikur te supozonim se rrisku i luhatjeve te medha per investitoret do te ndikonin ne fitimet e tyre, prapseprape pozicioni monopol qe kane ata ne tregun e vendit u jep mundesine e
89
rikuperimit nepermjet opsioneve te cmimit te projekteve investuese. Kjo ndoshta, teorikisht mund te ndikoje ne nje ngadalesim te investimeve. Por, nga ana tjeter investitoret jane ashtu si gjahtari i mire, ne pritje te kohes me te pershtatshme per te ecur perpara me projektet e mbetura prapa. Treguesit makroekonomike te qendrueshem ne vend dhe rritja ekonomike e perseritur keto vitet e fundit ka pervijuar disa pista investimesh qe kane perfshire brenda tyre si investitoret e huaj dhe ata te brendshem. Ky fluks i investimeve kryesisht ne transferim teknologjie e investitorev te huaj drejt vendit tone dhe investim i prodhuesve vendas ne prodhime aktuale ne sektoret e materialeve te ndertimit, te lendeve te para per industri si dhe prodhimet agroindustriale. Pervec rendesise se financimeve vendase ndikimi i investimeve te huaja rrit mundesine e gjallerimit te sistemit financiar ne vendin tone. Ky efekt ka ardhur si ne sektoret ekonomike ende me rrisk te larte, po ashtu dhe ne sektore te ekonomise ku multinacionalet luajne nje rol monopolist superior mbi investitoret vendas. Ky rol nuk eshte i lidhur vetem me politikat stimuluese ne vend, por dhe me politikat globale monopoliste te sektoreve te caktuar duke u kthyer ne ndikues te kostos se jeteses se vendeve ne zhvillim. MATNI TEMPERATURËN FISKALE TË BIZNESIT TUAJ Çeshtja kyce në analizen e raporteve financiare nuk është vetem gjetja e një pergjigje dhe kaq. Kjo analize ju sherben mbi të gjitha për të gjetur temperaturen fiskale dhe të marrim vesh gjithashtu se kur një biznes: 1. eshte fitimprures 2. ka mjaftueshem para per te paguar faturat 3. mundet te paguaje pagat dhe kontributet e punonjesve 4. mund te paguaje pjesen e tatimeve 5. po i perdor aktivet efektivisht 6. ka probleme teknologjie 7. eshte kandidat per t’u shitur apo falimentuar Nëse ju monitoroni raportet financiare në menyre periodike, atehere do të jeni në një situate mjaft të qarte mbi faktin se sa efektivisht e menaxhoni biznesin tuaj. Huadhenesit gjithashu janë nder të interesuarit për të vleresuar rriskun duke monitoruar një varg raportesh financiare. Mbajeni mend, se raportet janë treguesit dhe vetem ju mund të thoni pastaj gjithe historine e biznesit. Raportet financiare janë të vlefshme gjithashtu për të bere krahasime midis dy bizneseve të ngjashme sipas sektorit ekonomik ku operojne. P.sh. krahasimi i raporteve mund të tregoje nëse një biznes mban me shume inventar nga situate normale apo mbledh debitoret shume ngadale nga sa duhet.
90
Kjo do të thote qe të dallosh qe me pare njollat e errta në situaten financiare të bisnesit qe mund të kercenojne mbarevajtjen për të ardhmen. Raportet financiare gjithsesi kanë ndarjen e tyre sipas faktorit qe duam të identifikojme dhe sistemojme me pas. Kush janë këto raporte? Kategorite qe do te permend jane raportet financiare si me poshte: 1. Perfitimi: eshte realizuar nje fitim i mire nga biznesi ne raport me qarkullimin ? 2. Raportet e Kthimit: Krahasuar me aktivet dhe kapitalin e futur ne pune, a i ka
sjelle nje fitim te mire kjo biznesit ? 3. Likujditetet: ka biznesi para te mjeftueshme per te paguar gjithe faturat e tij ? 4. Perdorimi i Aktiveve ose Aktiviteti: si i ka perdorur biznesi aktivet e
qendrueshme dhe ato qarkulluese ? 5. Mekanizmi: a ka kompania shume borxhe apo eshte e financuar nga ortaket e
vet ? 6. Investitoret ose Aksioneret Jo cdokush ka nevoje t’i perdore keto raporte. Perdoruesit e tyre qe jane te listuar ne tabele nuk eshte e nevojshme qe cdonjeri te dije te gjitha, por me shume do te nisen nga nevoja sipas asaj se c’fare kerkojne te nxjerrin duke i pare keto raporte. Për cilat raporte financiare do të ishte i interesuar secili prej nesh? Pergjigja per kete gjendet ne kete tabele. Grupet e Interesuar Raporte për t’u parë
Investitorët Rikthim i kapitalit te vene ne puneFitime per aksion Dividente per aksion Te ardhurat nga dividentet Interesat e mbuluar Detyrimet
Huadhënësit Interesat e mbuluarRaporti i pagueshmerise se dividenteve Dividentet e mbuluar Te ardhurat nga dividentet
Menaxherët Raporti i fitimeveRaporti i qarkullimit te aktiveve Raporti i qarkullimit te inventarit, debitoreve dhe kreditoreve
91
Raporti i detyrimeveRaporti i investimeve
Punonjësit Rikthimi i kapitalit te vene ne punePerfitimi Treguesit e qarkullimit te parase Raporti i investimeve
Furnitoret dhe kreditorë të
tjerë PerfitimiLikujditetet Qarkullimi i kreditoreve Menaxhimi i kapitalit te vene ne pune
Klientët PerfitimiLikujditetet Rikthimi i kapitalit te vene ne pune
Qeveria dhe agjensitë e saj PerfitimiLikujditetet Rikthimi i kapitalit te vene ne pune
Komuniteti i vendit Shumicen e gjithe raporteve financiare
Analistët financiarë Shumicen e gjithe raporteve financiare
Grupet ambientaliste Shpenzimet per ekemat antindotjeShpenzimet per kerkime te bazuara mbi floren dhe faunen Dhurime per organizata politike dhe humanitare
Kërkuesit Varet nga qellimi i kerkimeve te tyre
LEASING... NË TË VËRTETË QIRADHËNIE Kur kemi maredhenie Leasingu? Leasing mund te egzistoje ne forma te ndryshme duke perfshire leasingun operacional dhe leasingun financiar. Leasing operacional jane marreveshjet e qeradhenies se thjeshte, ku qerramarresi i paguan nje qera periodike qeradhenesit, per perdorimin periodik te nje prone apo sendi te vecante. Leasing financiar ne dallim nga me lart eshte nje mekanizem financiar qe perdoret per pervetesimin e nje aktivi. Ai eshte nje burim alternativ i kapitalit nepermjet kredise bankare, ku biznesi
92
merr nje aktiv (sidomos paisje) dhe jo leke ne dore, si dhe paguan per perdorimin e aktivit per nje periudhe kohe. International Finance Corporation (IFC) e percakton leasingun financiar si nje marreveshje kontraktuale tre paleshe, ku qeradhenesi e lë peng nje aktiv te blere nga ai te nje furnizues dhe qe ja jep nje qeramarresi kete aktiv ne kembim te pageses qe merr nga ai per perdorimin e aktivit. Roli i tre pjesemarresve ne kete proces jane:
- Qeradhenesi, qe blen paisjen (aktivin) dhe e kthen ate per aktivitet qeradhenieje;
- Qeramarresi, qe zgjedh dhe perdor paisjen per nevojat e tij; - Furnizuesi, qe i shet paisjen qeradhenesit.
Qeramarresi i paguan keste te rregullta qeradhenesit per perdorimin e paisjes dhe nje pagese perfundimtare per paisjen. Ne fund te marreveshjes se qerase, paisja (aktivi) eshte paguar plotesisht dhe ka kaluar ne pronesi qeramarresit. Ne marreveshjen e qerase, paisja sherben si kolaterale (paralele, shtese). Ne keto marreveshje perfshihen nje numer i gjere aktivesh te tilla si: impiante energjie Momente të funksionimi të Leasingut sipas ligjit të TVSHsë Tek kontratat e leasing dallimi qendron ne pagesen me keste te qeramarresit, nese kostot e prodhimit plus kostot dytesore te qeradhenesit mbulohen teresisht (amortizim i plote) apo pjeserisht (amortizim i pjesshem). Per TVSH‐ne ky dallim eshte i parendesishem. Ne nje kontrate leasing e mira ekonomike i llogaritet qeradhenesit. Me te shumten e rasteve behet fjale per shoqeri te cilat blejne te mira ekonomike (makina, aeroplane, makineri) dhe ia japin me qira klienteve te interesuar. Ne keto raste qeradhenesi sjell nje furnizim sherbimi (dhenie me qira) ndaj qeramarresit. Partneret bien zakonisht dakord per te paguar cdo muaj kestet e Leasing. Furnizimi i mallit sillet ne kete menyre pjese‐ pjese. Neqoftese do te ndryshohet renditja e te mirave ekonomike gjate kohes se veprimit te kontrates, duhen ndryshuar edhe te gjitha llogaritjet sipas saj. Neqoftese perfituesi i Leasing nderpret para kohe kontraten, atehere kostot e lindura nga kjo dhe kostot e zevendesuara do te jene ne forme demshperblimi. Ne kete rast nuk duhet llogaritur asnje TVSH. Pagesat shtese qe paguhen ne mbarim te kontrates se Leasing, perkundrazi bazohen ne nje kembim sherbimesh dhe i nenshtrohen TVSH. Te pagesa hyn gjithshka qe perdor perfituesi i sherbimit (maresi i Leasing) (tarife baze, kest Leasing dhe shpenzime te tjera gjate lenies ne perdorim), por duke zbritur TVSH. Kestet e Leasing: Tatimi lind ne mbarim te kohes se paranjoftimit, per te cilen jane per tu paguar kestet e Leasing. Tarifa baze: Tarifa baze eshte pjese e kontrates se Leasing dhe paguhet zakonisht ne fillim. Tatimi lind ketu me marrjen e paisjes. Ne nje rast leasingu te te mirave ekonomike te paluajtshme duhet pasur parasysh parimi i si nje e tere i aktivit te paluajtshem ne furnizimin qe kryhet. Kjo do te thote se persa i takon renditjes se truallit dhe ndertesave duhet marre vendim njelloj sepse ndertesa eshte pjese qenesore e truallit. Neqoftese trualli i duhet llogaritur marresit
93
te leasing, atehere atij i duhet llogaritur edhe ndertesa, pra behet fjale per nje furnizim. Neqoftese trualli i duhet llogaritur dhenesit te Leasing atehere kjo gje ka vlere edhe per ndertesen. Qeradhenesi i Leasing me lenien e nderteses sjell ne kete menyre nje furnizim sherbimi. Përvoja belge për kontratat e Leasingut Në Belgjikë, kontratat e qerasë për likujdime të plota në lidhje me aktive të luajtshme janë rregulluar me ligjin e vitit 1967. Për t’u konsideruar si maredhenie leasingu jane vendosur disa kritere qe jane: ‐ leasing duhet te kete lidhje me prone te luajtshme, te cilen qeramarresi e perdor ekskluzivisht per qellime biznesi; ‐ afati i qerase percaktohet me marreveshje dhe duhet te jete i barabarte me kohezgjatjen e vleresuar te jetegjatesise se aktivit; ‐ qeraja duhet te fiksohet ne nje menyre te tille, qe vlera e aktivit zhvleresohet pas periudhes se qerase te percaktuar ne marreveshje; ‐ qeramarresi ka mundesine te marre pronen e luajtshme te dhene me qera ne mbarim te qerase per nje cmim te vendosur ne marreveshje. Ky cmim duhet te jete i barabarte me vleren e mbetur te llogaritur te aktivit. Ligji per kreditim e konsumatorit i dates 12 qershor 1991 jep nje percaktim per leasingun. Nje kontrate qeradhenie perdoruesi eshte percaktuar si nje kontrate kreditimi, ku njera pale bie dakort t’i jape pales tjeter, te konsideruar si perdorues, te drejten per te perdorur pronen e luajtshme dhe pala perdoruese eshte dakort te paguaje periodikisht nje cmim te fiksuar dhe ku kontrata permban mundesi blerje te shprehur qarte apo te nenkuptuar. Ligji i mesiperm permban kufizime per te mbrojtur konsumatorin (perdoruesin) qe do te marre nje te mire nepermjet menyres se leasingut. Ndermarrjet qe kane ne plan te merren me nje aktivitet leasingu duhet te njihen nga Ministria e Ekonomise. Autorizimi per kryerjen e leasingut ne Belgjike, dhene nga Ministria e Ekonomise publikohet me pas ne Fletoren Zyrtare te Belgjikes. Klasifikimi i marreveshjeve leasing Marreveshjet e leasingut te cilat nuk kane kritere te nje qeradhenie si me siper, per qellime ekonomike dhe ligjore, apo dhe ne rastin e qeradhenieve te thjeshta (operacionale) apo blerje me qera, varen nga kushtet e marreveshjes. Nje kontrate qeraje, per t’u konsideruar si e tille duhet qe mandati per pronesine ligjore te aktivit te dhene me qera te mos jete transferuar te qeramarresi.
94
Nga pikpamja ligjore, per nje blerje me qera ose nje shitje me keste, transferimi i pronesise, ashtu si palet mund te jene marre vesh, ndodh ne kohen kur marrveshja hyn ne fuqi. Kompanite e leasingut Sipas dekretit ministerial te 23 shkurtit 1968, ndermarrjet e leasingut duhet te krijohen sipas njeres prej tipit te shoqerive qe percakton ligji per shoqerite tregtare. Filialet belge te kompanive te huaja te leasingut mund te regjistrohen sipas ligjit te mesiperm. Nuk ka ndonje forme ligjore egzistuese per kompanite e leasingut. Megjithate, qeradhenesit jorezidente qe kane ne plan te japin nje aktiv me leasing duhet te sigurojne ne parim nje leje apo miratim nga Ministria e Ekonomise. Kjo do te thote se ato duhet te regjistrojne nje filial ne Belgjike.
KAPITULLI V TRANSFORMIMET SHQIPTARE NË KËNDVËSHTRIMIN PERSPEKTIV
95
Ka nje mendim deri diku të perhapur, sidomos jashte kufijve të Shqiperise, se socializmi ishte thjesht një devijim i perkohshem prej rruges natyrale dhe ky tranzicion i tanishem është një rikthim tek tradita shqiptare. Pjeserisht mund të jete e vertete, ndoshta persa i takon besimit fetar dhe një pjese të tradites kulturore. Restaurimi i disa xhamive dhe kishave egzistuese në vend, p.sh. i Kishes në Kurbin, dhe ndertimi i xhamive dhe kishave të reja është procesi i mbledhjes dhe riformimit të tradites së letersise dhe artit kishtar, aq shume i zhvilluar që nga kohet e Rilindasve. Por, besimi fetar dhe kultura jane perjashtime. Vetem në një shkalle të caktuar, nderkaq ka ndodhur kthimi në traditen e kohes parasocialiste, persa i perket transformimeve politike dhe ekonomike. Keto transformime jane me shume një permbledhje e shkurtuar e gjithe historise ekonomiko‐politike shqiptare. Shqiperia nuk ka patur ndonjehere histori demokracie. Në më të shumten e historise së saj, ajo ka qene e pushtuar nga perandorite e huaja dhe qeverite që ajo ka ushqyer kane qene vasale të ketyre perandorive. Perpjekjet e saj për tu bërë një komb‐shtet e një flamur ende s’kane mbaruar dhe sot. Transformimet e para nisën që me perpjekjet e para të Mbreterise së pare të shqiptareve të bashkuar të pakten në një shtet (megjithese kemi historite me mbreter ilire, ato i përkasin jo një mbreterie të organizuar në kuptimin universal të saj). Me tej keto transformime u bene shume me rrenjesore në vitet e revolucionit socialist. Por, në kuptimin e fjales “revolucion” c’fare gjejme të pasqyruar nga gjithe c’po perpiqem të them. A është Revolucioni realizimi i një cikli të plote dhe kthim në piken nga ku u fillua? Po të marrim shembuj të historise shikojme se në revolucionin francez, megjithese u bene ndryshime rrenjesore, pas revolucionaret e pane veten në rikthimin në menyre simbolike prape te monarket, shfaqur me titullin perandor në formen e Napoleonit duke u perpjekur me shume të shperndanin pushtetin e centralizuar si në kohen e monarkeve sesa të benin ndryshimet rrenjesore që mbarte mbi vete revolucioni që bene. Kolonite amerikane bene lufte për t’u shkeputur nga britaniket dhe formuan një sistem ligjor qeverises, që në fakt rrenjet e tij të thella ushqeheshin nga traditat dhe institucionalizmi britanik. Po keshtu, revolucioni shqiptar pervec ndryshimeve rrenjesore që solli në vend, centralizoi në vetevete pushtet ekonomik‐politik, që në shume reforma fillestare ua hoqen me dhune fuqise cifligare drejtuese shumeshekullore në vend. Pra, çdo revolucion (në vetvete jane të medhenj të gjithe kur kryhen) në një menyre ose tjeter është rikthyer në piken e fillimit të historise kombetare, duke sjelle me vete kuptohet, si kohen që kane mbartur bashke me reformat dhe antireformat po ashtu dhe kostot njerezore brenda tyre. Une atehere shtroj pyetjen: Pse Shqiperia dhe revolucioni qe u be në vitet 1990 duhet të ishte ndryshe? Studiues dhe filozofe të revolucioneve të ndryshem që kane ndodhur në bote thone se revolucioni që kryhet në një vend nuk mund ta ndryshoj dot menjehere trajektoren shumeshekullore të historise kombetare, por kostua e dhunes së tij është e pajustifikueshme dhe e patolerueshme. Parimi kryesor që duhet jete motoja e një revolucioni është se ligjet dhe parimet jane universale, ndersa institucionet të transferueshme. Vetem reformat e bazuara mbi rrenjet institucionale e ligjore që jane trashegimni e konservuar e tradites historike të vendit mund të sjellin zhvillim dhe zgjerim të rrenjeve të shtetit. Në Shqiperi, nderkohe nuk gjen dot një studiues
96
apo analist te kete studiuar me konseguence mbi transformimet revolucionare të Shqiperise dhe shtrirjen e tyre. Asnjeri nuk ka pare asgje te mire që mund të shpetohet/j nga gjithe periudha socialiste duke patur tendence shkaterrimin e komplet institucioneve të saj, me idene e nisjes së institucioneve sipas ideve të pastudiuara te Revolucionit Demokratik të 1990. Propozuesit perendimore të reformave të shpejta (në fakt tek ne ky tip reformash u zhvilluan me shpejt se në asnje vend tjeter ish‐socialist) kane qene gjithnje prane qeverive shqiptare të pasrevolucionit ’90, me strategji për zhvillimin e vendit, por e kane bërë këtë në formen e një leksioni me terma taktike, në kushtet laboratorike të tyre, që presupozon të ketë një treg privat dhe pronesi private të vendosur në vend. Shqiperia dhe sot të dy keto kushte themelore për ecjen perpara sipas kesaj skeme të perendimoreve nuk i ka. Nderkohe, që asnjeri ose pak analiste mund të kene propozuar apo mbeshtetur zhvillimin gradual të reformave, të ndertuar mbi bazamentet e tradites historike institucionale shqiptare. Kritiket e reformave graduale në tranzicion jane të prirur të marrin shabllon modelin social‐demokrat europian, por harrojne që modeli pararendes te ne ishte pasqyre e një individi apo regjimi, që nuk na la të njejten trashegimni si e kishin keto vende kur filluan reformat e tyre. Kur themi për Shqiperine ish‐socialiste si regjimi me i izoluar dhe vendi me i varfer, krahasimin duhet ta gjejme vetem me veten dhe reformat duhet t’i bejme me të maturat nga gjithe vendet e tjera. Pasi këtë 14‐vjecar, me klasen drejtuese në Shqiperi ka ndodhur si ne historine e atij që vjen nga fshati ne qytet dhe ngaqe syte e mendja e tij nuk kane pare e shijuar gjithe ato të reja bashke (natyrisht që s’ka opinion të vetin për asgje nga ato që shikon), çorientohet dhe fatin e tij e le në meshiren e rastesise. Ndoshta, kur mendohet të behen reforma, që une e kuptoj me ndryshim të kursit drejt zhvillimit ekonomik në pergjithesi, versionet që duhet të studiohen duhet të jene me shume se një dhe mbi të gjitha tema të debateve kolektive intelektuale të vendit. Keto jane momentet, kur intelektualet (të organizuar në forume ose individe) duhen gjetur dhe thirrur në shume forma të prezantimit e ballafaqimit me ta. Është veshtire të gjesh institucione apo praktike që mund të jete e perdorshme dhe efektive nga Perendimi në Shqiperi pa kaluar në disa nga keto filtra të mendimit mbarekombetar. Une u perpoqa të argumentoj për këtë pike se nese jemi me mendimin së historia nuk ndryshohet aq shpejt sa pelqejme dhe së rrenjet me të forta jane mbi të gjitha vete tradita jone nuk duhet të ndihemi në siklet të kthejme koken pas dhe “të shkojme e të marrim” me të mirat e asaj që krijuam vetë nder dhjetevjecare. Por, tek ato që marrim duhet të perpiqemi të gjejme pergjigjen e pyetjeve të sotme (kujtesa nuk kthehet pas me vite por ndalon aty ku mendon se fshihet pergjigja). Po prona private? Pare në kuptimin e perspektives afatgjate a mund themi se politika pas viteve ’90 ka qene me e qendrueshme? Shteti shqiptar u “ndertua” në vitin 1912, me shpalljen e pavaresise, me disa cilesi dhe tipare që me shume karakterizoheshin nga nevoja për mbijetese, sesa të zhvillohej dhe të perhapej në gjithe vendin qeverisja e tij. Mbreteria, që pasoi me tej në qender të suksesit të saj pati suksesin nepermjet autokracise. Autokracia i dha Mbretit zotesine për të bërë reformat e para në favor të
97
zhvillimit të vendit (me shume të karakterit emancipues, edukues e juridik) duke perqendruar disa pasuri të vendit të lena në meshire të fatit dhe ndikuan në themelet e një shteti për t’u radhitur si gjithe vendet fqinje, në prezantimin e formes se shtetit të bazuar të oligarkia e vet. Kuptohet që qellimi kryesor i tij ishte grumbullimi i sa me shume sherbimeve mbreterore në favor të elites se tij. Kjo elite ishte pergjithesisht klasa ushtarako‐feudale shumeshekullore, që kishte trasheguar shumicen e prones mbi token në baze të sherbimeve, me se shumti ushtarake, të kryera në favor të perandorise osmane. Ky grup i vogel shoqeror se bashku me grupin e ndihmesve të tyre perbenin shumicen e pronareve mbi token në vend, që duhet të kryenin sherbimet mbreterore ndaj mbreterise se pare shqiptare. Nese ndonjeri, refuzonte të kryente sherbimet ndaj mbretit, pronat e tij ishin të parat që shteti i konfiskonte, duke i shperndare për besniket e tjere apo vasalet. Parimi i pronesise se kushtezuar mbi pronen u ndie dhe mbi klasen e kapitalisteve industrialiste, e shprehur nga oborri në politikat e koncensioneve të pasurive kombetare. Korporatat që vepronin në vend lejoheshin të punonin jo mbi parimet universale të funksionimit të korporatave, por mbi marreveshje ligjore individuale të dala në menyre të fshehte nga Mbreti. Keto kane ndikuar në mentalitetin e biznesmenit shqiptar, se sidoqofte varet nga shteti. Keto ishin sherbimet me të medha që i beheshin shtetit deri në kohen e epokes socialiste, ku pronesia mbi token humbi si e drejte dhe keto pushtete i mblodhi shteti. Është e kuptueshme, se pas gjithe ketyre periudhave historike, të deklarosh demokracine dhe konkurencen e tregut të lire bazuar mbi pronen private nuk mund të pritet sukses i plote i zbatueshmerise se tyre. Pasi, vete pushteti pas Revolucionit Demokratik 1990, shume shpejt u terhoq në parimet e vjetra, se mireqenien e shtetasve e ka në dore vetem shteti. Një elite e re (që mund t’i quajme “oligarkët”), perqendroi biznese me radhe që thithnin ate pjese të gjalle të ekonomise se trasheguar shteterore që “tretej” perdite. Kompani që merreshin për disa dhjetra milione leke, në kohen e sotme vlejne në tregun e shitjeve në disa dhjetra milione dollare. Në kohen kur lidershipi i vendit dobesohet, perpjekja e tyre është që në humbje e siper të fitojne pronesi apo shperblime pikerisht nga keta oligarkë që kane perfituar nga ky lidership. Edhe sot është pikerisht lidershipi, ai që jep drejtimin e rrjedhes. Perpjekjet e oligarkeve për të futur hundet në jeten politike, mund të kene ndikuar në prishjen e stabilitetit politik të vendit. Perqendrimi i tyre vetem në njerin krah politik është me se shumti dhe shkak për prishje të pakteve të politikes, pasi prish balancimin e nevojshem të drejtimit të vendit. Sot, Shqiperia është perseri në mes të turbullires, pasi ka kaluar pak me shume se një dekade të depresionit ekonomik, me kaos, krim dhe mungese të venies perballe ligjit të çdo kundravajtesi. Apeli i kohes për lidershipin që luan rëndë me kundravajtesit e ligjit, mendoj se duhet ta gjeje veten pikerisht në traditat e thella të popullit tone. Grupi i oligarkeve që duan të kontrollojne shtetin nuk është grupi që interesohet për zbatimin e parimeve të të drejtes mbi pronen private, rregullave të shtetit dhe fuqizimit të forcave goditese të tij. Ai grup kerkon të hyje në politike me çdo forme për të forcuar pasurite që kane grumbulluar në perandorive të tyre “të semura”. Ngritja e kombitshtet shqiptar të plotësuar
98
Për here të pare në histori Shqiperia, po i afrohet me shume se asnjehere idese se një kombi shtet të perbashket të gjithe shqiptareve. Historikisht, shqiptaret kane qene të organizuar në vilajete nen një qeverisje (por nen ombrellen dhe emblemen perandorake), që në kohen e perandorise osmane, Nacionalizmi shqiptar megjithese ka qene gjithnje për atdheun, ka qene me shume i percare si jashte kufijve po ashtu dhe brenda nga të huajt dhe bindjet. Nacionalizmi është penguar të jete si një parti me vete, por është perhapur me shume si një fare nga pak e kudo. Zhvillimet që ndodhen vitet ’90 e me vone kane qene vitet e një nacionalizmi të orientuar për të fituar kredo politike dhe jo për program strategjik të unifikuar për këtë ceshtje të të gjitheve. Ceshtja e nacionalizmit, pervec kesaj nuk duhet pare thjesht si ripercaktim i kufijve me fqinjet, por si një ceshtje e forcimit të shteteve shqiptare aty ku ato jane ngritur. Gabimi fatal i fuqive të medha ndodhi pikerisht në një moment historik të Shqiperise se pamekembur akoma me shtetin e saj foshnje. Do të duhen ndoshta të kalojme disa momente historike, që e drejta të rikthehet prape sipas trajektores historike që ka qene me pare. Por, detyra që mendoj i ka rene brezit të sotem është fuqizimi i shteteve të tyre. Kjo behet vetem duke zbatuar rregullat që shteti ka shpallur për të gjithe dhe duke i detyruar ata që keto rregulla nuk duan t’i zbatojne. Duke u kthyer dhe njehere të besimi fetar doja të thoja se a ka rol ajo në këtë diskutim? Fakt është që shume para jane harxhuar keto vite për restaurime dhe ndertime të objekteve të besimit fetar. Shume misione e organizata veprojne në vend për qellime dhe tematika fetare, që në fakt jane ajo pjese e jetes që Shqiperise i mungonte që prej nderprerjes prej saj. Mijera të rinj, tashme e kane zevendesuar etiken komuniste me mesimin e etikes fetare. Ndersa shume u jane perkushtuar riteve fetare, shume të tjere jane mjaft të perkushtuar me problemet sociale në vend duke u preokupuar për hallet reale të komunitetit të tyre. Nisur nga gjithe kjo levizje e njerezve dhe ideve të tyre, besimi fetar po ben në vend një revolucion etiko‐shpirteror gradual. Besimi fetar dhe kultura ndoshta mund të pasqyrojne dhe masin me qarte se gjithkush tjeter transformimin shqiptar. Periudha kur kultura fillon e lulezon, tregon shenjat e zhvillimit të një vendi. Në mbyllje të kendveshtrimit tim do të doja të thoja se shkaqet e krizave që ndodhin herepashere në vendin tone i kane rrenjet e tyre thelle në mosmarreveshjet historike të të kaluares, të mbjelle nga keqdashesit e kombit tone si brenda vendit dhe te fqinjet. Forcat antidemokratike, të të dy ekstremeve të kraheve të politikes do të vazhdojne të perdorin varferine dhe pabarazine ekonomike, për të zbatuar objektivat e tyre politike dhe rrezikimin e demokracise. Bashkepunimi i tyre me grupet e organizuar të krimit dhe ndonje oligarku “të semure”, mosulja e nivelit të korruptimit në administrate dhe nderhyrja e agjenturave te shteteve historikisht armike të Shqiperise jane rreziku i sigurise se demokracise se vendit dhe zhvillimit ekonomik euro‐atlantik. Janar 2005 KORRUPSIONI DHE TATIMPAGUESIT E PANDERSHËM
99
Evazioni fiskal në fakt është një problem serioz, jo vetëm për vendet me zhvillim ekonomik ende në tranzicion, por dhe për vendet që kanë një sistem fiskal të zhvilluar. Edhe vende si SHBA, Japoni e Gjermani kane nje evazion fiskal qe vleresohet të jetë në masën 20‐30%. Lufta ndaj evazionit fiskal, megjithese eshte një nga detyrat paresore të punes se administrates tatimore duhet pare e nderlidhur me korrupsionin e mundshem në radhet e mbare administrates publike, si një oferte qe behet nga tatimpaguesit e pandershem (nuk raportojne të ardhurat), të cilet perpiqen të krijojne nje imazh te shtremberuar të figures se administrates që perfshin te korruptuarit. Pse korruptohen inspektorët tatimorë? Nga një anketim i bërë në Shqipëri kohët e fundit nga FIAS, 25% e kompanive të pyetura pranojnë se paguajnë rryshfete. Nga studimet e shumta në lidhje me korrupsionin në radhet e administrates fiskale në vende me zhvillim ekonomik dhe në zona të ngjashme me Shqiperine është pare, se arsyeja më e madhe në fakt mbetet paga e ulet e inspektoreve tatimorë. Po të shikojme pagen mesatare në administraten tatimore shqiptare, ajo është midis €250 ‐ €300. Krahasuar me pagen mesatare të nje punonjesi tatimor në vendet me sistem të zhvilluar tatimor ajo eshte 4 here me e vogel. Kurse paga në administrata të vendeve të ngjashme me ne është rreth kufijve të mesiperm pages. Nga debatet dhe analizat eshte verejtur se keto nivele pagash kane ndikim në krijimin e hapësirave boshe në radhet e inspektoreve me integritet te dobet profesional dhe moral, për pranimin e rryshfeteve nga tatimpaguesit ne kembim te shuma të mëdha të te ardhurave qe i fshihen administrates tatimore. Megjithese, kjo perben një hallke delikate, ku kërkohet nga qeveria ndërhyrje për të përmirësuar situaten duke zbatuar nje politike ndryshe per nxitjen e motivimin e inspektoreve, harresa per keta punonjes te shtetit deri me sot ka qene me dem per interesat e vendit. Ketyre njerezve u duhet dhene nje shans i barabarte konkurence për të qenë të ndershem me detyren, që në fakt moralisht e kanë marre përsipër duke i nxjerre nga “hambari” i indiferentizmit dhe duke i motivuar per te zbuluar miliardat e evazionit. Nuk mund te nisesh nje lufte ne nje terren ku tatimpaguesit me ofertat dhe rryshfetet qe u japin disa individeve arrijne te fshihen dhe ti shpetojne detyrimit qe kane per te paguar. Nje nder menyrat per te vleresuar punonjesit tatimore mund të plotesohet duke i dhene inspektorit mundesine e shperblimit, për të ardhurat që ai mund të mbledhi nga tatimpaguesit e pandershem apo ata që kanë kosto të larte të mbledhjes së të ardhurave tatimore prej tyre. Një rruge e tillë, po të hartohet dhe zbatohet me transparencen e duhur nuk do t’i zvogeloje të ardhurat e buxhetit, por do te sjelle te ardhura qe do te krijojne standarte te tjera per vendin. Duke ulur masen e korruptimit të inspektoreve, ajo do të çoje në reduktimin e tatimpaguesve që u shmangen detyrimeve tatimore. Provojeni, ta beni ju drejtues qe i keni kopetence keto vendime... Një arsye tjetër e shfaqjes së korruptimit është rekrutimi në pune i individeve, që jane te infiltruarit e biznesit ne administrate. Kjo kategori njerezish, që marrin emrin menaxhere te tatimeve e perqendron fokusin e punes se administrates ne ceshtje qe
100
nuk i sherbejne qellimit tatimor. Ata jane ajo pjese e punonjesve qe edhe pse duhet te bejne shqyrtimin dhe zberthimin e gjithë fenomeneve që ndodhin në aktivitetet ekonomike në kompanite shqiptare shumeformeshe, veprojne te kunderten e asaj qe kane detyre. Raportet e këtyre menaxhereve ngelen jashte realitetit ekonomik dhe fiskal duke perbere nje barre per punen e kolegeve dhe duke mos percjelle asnje efekt në orientimin e biznesit drejt vullnetarizmit per derdhjen e detyrimeve tatimore. Nje arsye tjeter une mendoj se eshte dhe jeta ekonomike shqiptare qe vazhdon me kembengulje te mos tentoje te legalizoje te ardhurat e saj. Mania e krijimit te aseteve dhe likujditeteve deri ne kufijte e etheve nuk i sherben idese per minimizimin natyral te korrupsionit si dukuri. Ky bres biznesmenesh jane ata qe dhe u leverdis sipas mendjes se tyre te joshin dhe shpenzojne pak para ne kembim te pjeses se madhe te te ardhurave qe ata fshehin dhe nuk e deklarojne. Deri sa mungon dhe pergjegjesia qytetare me e vogel per derdhje vullnetare te detyrimeve fiskale nuk mund te thuash se fajin per evazionin e kane tatimoret. Eshte morali i shoqerise ai qe ndikon ne kete drejtim dhe jo vetem puna e disa inspektoreve qe kane detyren qe te luftojne te vetem drejt keshtjellave te evazionit. Nderkohe, nese zbatohet sa me shpejt deklarimi i te ardhurave te cdo individi do te kishim nje zhvvendosje te proves se te ardhurave nga inspektoret te tatimpaguesi. Nese sot eshte inspektori ai qe duhet te provoje se sa jane te ardhurat reale te tatimpaguesit, neser duhet qe tatimpaguesi nepermjet vetedeklarimit duhet ti provoje inspektorit te ardhurat e tij. Administrata ka nevojë të beje dhe llogaritjen e mundshme të korruptimit të inspektoreve, në mënyrë që të shmanget sa të mundet si fenomen. Njëra do të ishte që të shikoheshin rezultatet e kontrollit me një fare shkallezimi të mundshem për penalizimin e inspektoreve nëse pas rishikimit te aktit të inspektimit gjykohet se inspektori e ka fshehur evazionin fiskal. Ndersa tjetra do të ishte shtrirja e standarteve të kontrollit deri në atë mase sa evazioni nuk do të sillte përfitime dhe po të korruptohej inspektori. Varet nga specifikat në praktiken tatimore se cilen forme gjykimi të zgjedhim. P.sh. nëse gjoba për evazion është mjaft e larte apo rryshfeti është prane kufirit që pranohet nga evadori fiskal, atehere forma e dyte duket si me e preferueshme. Por nëse gjobat janë të vogla dhe rryshfeti është me prane minimumit të pranueshem nga një inspektor atehere forma e pare behet prioritare. Por, gjithsesi duhet theksuar se nga autoritetet me të larta tatimore në bashkepunim me titullaret e finances dhe ekzekutivit shqiptar degjohet shpesh se janë hartuar strategji dhe po punohet në zbatimin e programeve për ta luftuar evazionin fiskal të bashkelidhur me korrupsionin. Por fenomenet tranzicioniste të një administrate publike, mund të permiresohen dhe të jenë baza të një administrate dhe sistemi tatimor të zhvilluar vetem nese kane shembuj menaxheresh te zote.
101
A mund të parandalohet ndopak ky korruptimi apo jo?! Nese do merrnim si shembull versionin me inspektore të korruptuar, puna e kontrollit tatimor mund t’a pershkruaja shkurtimisht kështu. Ndershmerisht ose jo, tatimpaguesi i deklaron të ardhurat e tij periodikisht gjate vitit. Administrata tatimore, ka caktuar inspektoret tatimore, të cilet sipas procedurave të percaktuara ligjore ( Manual Kontrolli, urdhera, qarkore, programe) duhet të verifikojne këto deklarime, sipas menyres se riskut dhe probabilitetit për perzgjedhjen e tatimpaguesve për t’u kontrolluar. Këta tatimpagues që do te jenë shenjestra e kontrolloreve mendohet të jenë dhe evazionistet e mundshem fiskale, nga ku ka burime të ardhurash të padeklaruara. Nisur nga mundesia se keta kontrollore mund të korruptohen nga ky kontigjent tatimpaguesish të pandershem, organizohen dhe rikontrolle, të cilet në fakt janë kosto shtese për administraten tatimore. Ketu është momenti që duhet të perdoren menyra për të menaxhuar sa me efektivisht kontrollin tatimor me synim maksimizimin e të ardhurave tatimore duke mos rritur me tej koston e mbledhjes se tyre. Një nga menyrat, që e zgjidhin këtë problem është vendosja e penaliteteve dhe masave administrative për inspektoret që automatikisht duke mos zbatuar detyrat jane ose te paafte, ose te korruptuar. Megjithese, fytyra e te korruptuarit eshte zakonisht e njejte me ate te paaftit, te dy kane probabilitete te bien ne rrjeten e kontrollit te brendshem tatimor. Mënyra tjetër nuk e gjen zgjidhjen me marrjen e masave administrative (verejtje deri në pushimin nga puna) pasi çështja në këtë rast komplikohet. Argumentimi i saj mbeshtetet tek ideja, se ryshfetet me vlera të vogla të pranuar nga inspektorët varen nga pjesa që zënë evazionistët në totalin e tatimpaguesve me të ardhura të mëdha. Sa me shumë tatimpagues të tillë, aq me shumë do të rritet numri i inspektoreve që marrin ryshfete të vogla. Pikerisht dhenia e shperblimeve në këtë kontekst, u jep autoriteteve tatimore mundesine për të zhdukur edhe korrupsionin me një kosto të ulet. P.sh. në situaten kur çdo tatimpagues i madh kontrollohet nga një inspektor, dhënia e përqindjes sipas të ardhures tatimore që ai ka mbledhur mund të aplikohet për keto kompani te medha. Pagesat e tyre fiskale përbëjnë bazë për përqindje të lartë dhe për kontrollorin. Shoqëritë e vogla apo dhe ato që paguajne taksat vendore të biznesit të vogël, përbëjnë një grup tjetër që është shumë më i përhapur. Tatimpaguesit e ketij grupi i paguajne taksat në baze të vlerësimit që ata i bëjnë vetë. Ata deklarojnë si të ardhur ate qe mendojne se u leverdis per te paguar sa me pak detyrime fiskale, meqe dhe dokumentacion nuk para kane deshire te mbajne dhe kontrollohen në mënyrë rastësore, për shkak të numrit të madh që kanë në raport me numrin e kontrollorëve dhe nenvleftesimit per rendesine qe ata kane, sipas paragjykimit nga menaxheret tatimore. Në vend të rryshfetit... Problemi i stafit menaxherial te administrates tatimore është ai i hartimit të një mekanizmi optimal, ku çdo pjese e tij të jetë një skeme. Çdo pjese të tij duhet t’i korespondojë një mesazh i pritshem për tu raportuar vullnetarisht nga
102
tatimpaguesit. Ideja qendrore e ketij shkrimi është pikerisht se si t’i jepet nxitje inspektoreve dhe të kontrollohet puna që ata bejne, në mënyrë që të realizohet objektivi qendror, ai i maksimizimit të të ardhurave tatimore. Në kuadrin e nderthurjes se ligjit me praktiken tatimore është e nevojshme rregullimi i strategjise se kontrollit për çdo ndryshim të ligjeve tatimore dhe tarifave fiskale. Kjo ka lidhje me penalitetin që duhet të marre në çdo kohë evazionisti fiskal, që është me i interesuari që mundohet të perfitoje nga ndryshimi i ligjeve. Autoritetet tatimore duhet ta bejne inspektorin t’i ktheje syte nga shperblimi tatimor, si një “ryshfet” që vjen jo nga falja e gjobave, por si një çmim me i larte për punën e tij rezultative, për taksat që ai mbledh. Nëse një forme e tillë perhapet, ajo jo vetem do t’i nxite inspektoret drejt të punuarit ndershmerisht, por ndikon dhe tek tatimpaguesit e pandershem për të ulur evazionin që bejne. Arsyeja është se ata do të ndergjegjesohen nga sjelljet e kontrolloreve, që të shperblyer nga autoriteti i tyre tatimor do të zgjedhin versionin e vjeljes se penaliteteve në vend të një ryshfeti të vogel të dhene në kembim nga tatimpaguesi. Prezenca e ketij fenomeni dhe masa e perhapjes se tij, natyrisht që çojne në reduktimin e të ardhurave tatimore. Dhe ndoshta madje, dhe sikur inspektorit të arrihej t’i jepej një perqindje e larte e gjobes që ai vendos dhe mbledh do të ishte optimale për maksimizimin e të ardhurave tatimore. Kjo do të ndihmonte për të kufizuar korrupsionin dhe te synohej mundesia e arritjes së po atij niveli të ardhurash maksimale, por nderkohe me inspektore që do të karakterizohen nga ndershmeria në punën e tyre. 21 Mars 2003 PUSHTETI I DOLLARIT TË “ZI” Dua te bisedoj me ju lexuesa nepermjet nje kendveshtrimi te kohes mbi ate cfare po ndodh lidhur me maredheniet midis Euros dhe Dollarit. Me e mira per ti kuptuar ceshtjet e monetare eshte analizimi i tyre disa here dhe nga kendveshtrime te ndryshme vezhgimi. Une sipas kendit nga ku e shikoj kete ceshtje po e nis keshtu: Mendoni sikur te ishit te mbytur ne borxhe, e megjithate cdo dite leshoni ceqe bankare per para qe nuk i keni duke shpenzuar per nje vile te bukur e luksoze, makine dhe jaht te modes se fundit, nje udhetim neper bote. Ne fakt ceqet tuaja nuk do te vlenin asnje lek, por vazhdojne t’u lejojne te bleni gjera te reja pasi keto ceqe nuk arrijne asnjehere ne banke!! Keni marrveshje me pronarin e nje malli qe e duan te gjithe, p.sh. nafte dhe ai eshte i detyruar te pranoje vetem ceqet tuaj si pagese. Kjo do te thote qe ata duhet t’i pranojne ceqet tuaj qe edhe ata vete te kene mundesi t’i perdorin per te blere mallra e sherbime te tjera. Leshoni nje cek per te blere nje auto dhe pronari i dyqanit kemben cekun tuaj me nafte. Shitesi i naftes e perdor kete cek
103
per te blere mallra ushqimore. Shitesi i mallrave ushqimore e perdor per te blere pije e keshtu vazhdon qarkullimi i tij, pa u ndalur dhe pa u kthyer asnjehere ne banke. Keni nje borxh ne librat e llogarise, por derisa ceku nuk arrin ne banke nuk duhet te paguani. Ky eshte pozicioni qe SHBA kane jetuar per 30 vite. Kane pranuar kerkesa nga te gjithe, derisa borxhi eshte rritur dhe u eshte dashur te emetojne me shume dollare (njekohesisht me shume ceqe ne qarkullim) per te vazhduar te mbajne bizneset ne kembe. Kjo nuk ka pse t’ju habite nisur nga fakti qe SHBA jane fuqia me e madhe ekonomike. Nje dite shitesi i naftes mund te pranoje dhe ceqe nga te tjere pervec teje. Te tjeret mendojne se mund te jete nje ide e mire. Nese kjo ide gjen terren atehere ceqet e kane humbur magjine e meparshme, pasi tani u duhet te kalojne nga sportelet e bankes. Por ne banke nuk keni aq para gjendje sa per te mbuluar gjithe vlerat e ceqeve dhe keshtu laku i borxheve shterngohet fort perreth qafes se borxhliut. Dollaret e emetuar dhe ceqet e leshuar do te fillojne te cohen ne sportele per t’u zbardhur, duke u humbur vleren qe ata kishin me pare. Situata reale ekonomike e SHBA “noton” ne ujera te thella. Jane vendi me debitor ne toke. Duhet te paguajne gati 12,000 US.Dollare per secilin nga 280 milione banoret e vet. Kjo situate ekonomike eshte me e keqe nga situatat katastrofale te Argjentines apo ndonje vendi aziatik si Indonezia dhe krizat e tyre te thella. Atëherë, me Euro apo me Dollar...? Ne kete pike nuk duhet shume vizion per te kuptuar se nafta e kuotuar ne burse ne Euro eshte shume me e rrezikshme per SHBA se gjithe armet e shkaterrimit ne mase apo armet e tjera kimike, qe do te perdoreshin per terrorizem kunder tyre nga Sadami, sic eshte thene ne media. Perpara pushtimit, Iraku kishte filluar te shiste nafte ne Euro qe nga Nentori i vitit 2000. Ne ate kohe 1 Euro ishte baraz me 83 cent. Ne ate kohe kjo u quajt nje akt i pazakonte provokimi politik, por ne te vertete ishte nje veprim i zgjuar financiar. Ne vitin 2001, Euro fitonte rreth 25% mbi dollarin. Pas vitit 2003 influenca amerikane e ka kthyer kete vend dhe ekonomine e karburanteve ne perdorues te dollarit. Qeveria irakene e ngritur dhe mbeshtetur prej amerikaneve i lejon SHBA‐se te infiltrohen ne prodhimet e OPEC‐ut dhe ne cmimet e vendosura prej tij. Perderisa Iraku zoteron per nga rezervat e naftes vendin e dyte ne bote dhe eshte ne gjendje qe me investime te prodhoje 7 milione fuci ne dite, atehere Iraku eshte e mira e patundshme me e cmuar e kohes. SHBA mund te rritin prodhimin e naftes ne Irak mbi nivelin qe vene kuotat e OPEC‐ut duke ulur dhe cmimin e saj ne nivel boteror. Ato mund ta kuotojne kete nafte ne dollare dhe te garantojne vleren e naftadollarit per shume vite duke anashkaluar problemin me Euron. Irani gjithashtu ka prezantuar Euron si valuten me të mundshme per kontratat e naftes. Edhe Venezuela, nje prodhues i rendesishem i naftes, eshte duke adoptuar masa per te kaluar kuotimin ne Euro. Kjo tendence ka mundesi te perhapet dhe ne
104
vendet e OPEC‐ut. I vetmi kercenim per dollarin do te mbetej nese vendet e OPEC‐ut, te gjitha bashke do ta kuotonin naften e tyre ne Euro. Me zgjerimin e bashkimit Europian dhe me 10 vende te reja konsumi u rrit me rreth 33% me shume se SHBA. Nisur nga kjo, per te vendosur raporte bashkepunimi reciprok me vendet e OPEC‐ut, europizanet mund te rritin presionet gjithnje e me shume mbi to per te kryer transaksionet ne Euro. Zona europiane do te jete konsumatori kryesor dhe me nje monedhe me te qendrueshme ne treg per vendet e OPEC‐ut. Dhe kjo per keto vende mund te jete terheqese. Por, kontrolli i SHBA‐se mbi naften irakene do ta zbehte cdo vendim te vendeve te ndryshme nga sa thame me lart, pasi nuk do te kishin influence te mjaftueshme per te ndikuar mbi pjesen tjeter te botes. Nese, do te humbte kontrolli mbi vendet nafteprodhuese me te medha si sauditet dhe irakenet, atehere per dollarin do te kishte probleme deri ne renien e tij. Vendet konsumuese te naftes do te zevendesonin gradualisht dollaret qe kane neper banka me euro. Por, dhe nese vendet e OPEC‐ut vendosin te kuotojne naften ne euro, humbja per dollarin mendohet te arrije deri ne 40% per nje vit. Ne driten e ketyre fakteve, ideja me e pare per europianet qe u vjen ne mend eshte se ishte nafta ajo qe shtyu Bush dhe Cheney te nisen per ne Irak. A eshte e gabuar kjo, kur familja Bush eshte nje familje trashegimtare e dinastise se naftes dhe Cheney, e ka arritur pasurine personale qe zoteron pikerisht nga nafta?! Shkurt 2004 DOLLARI: A PO E “LËNDON” EURON? Te luftosh nje kundershtar nuk do te thote gjithmone, qe t’i tregosh atij forcen tende. Kur ndeshen dy kundershtare te fuqishem dhe me pervoje shpesh perdorin forcen e kundershtarit ne favor te tyre. Duket sikur strategjia amerikane ne kete beteje monedhash nderkontinentale eshte pikerisht dhenia Euros ate qe kerkonte, nje rritje e fuqizim te shpejte me qellim mbingopjen e sistemit monetar dhe kalimin ne kolaps. Banka Qendrore Europiane (BQE) eshte garantuesja e stabilitetit te Euros duke sherbyer si nje institucion drejtues dhe shnderrues i botes financiare dhe ekonomike nga nje ambjent i dollarizuar ne nje ambjent te euroizuar. Por, kjo rruge eshte e gjate dhe nga sa duket dhe mjaft e gjere. Krijimi dhe hedhja e Euros ne qarkullim kishte si qellim kryesor te saj te siguronte nje shkalle shpetimi ne rast te shkaterrimit dhe renies se sistemit te dollarit. Bota e gjen veten ne nje rrethane ku SHBA absolutisht u duhet te kene nje Dollar me te dobet per te mbijetuar. Nje Dollar me i dobet ka dy perfitime:
- zbutjen e deficitit monetar aktual shume te larte - perkrahjen e eksporteve amerikane duke shpresuar qe te cojne drejt me
shume investimeve nga eksportuesit dhe rrjedhimisht te rritin dhe numrin e punesimeve.
105
Administrata e presidentit amerikan George W. Bush e di mire, se synimi final i Euros duke u nisur nga nevojat e saj eshte ulja e ritmit te investimeve te huaja dhe largimin e investitotreve prej Dollarit duke i drejtuar ne tentimin drejt saj. Por ata e dine gjitashtu qe nje Euro shume e forcuar do t’i “semurte” ekonomite europiane duke krijuar crregullime ne “rrahjet e zemres” se tyre. Si rezultat, loja amerikane eshte te lejoje Dollarin te dobesohet pak nga pak dhe me ritme me te pershpejtuara sesa kerkon t’ja u imponojne ekonomite e brishta europiane. Strategjia e kesaj administrate eshte ndertimi i nje dollari, ku me nje gur te vrase “3 zogj”
- rritjen e eksporteve amerikane dhe ne kete menyre rritjen e konkurences ekonomike duke permiresuar ritmet e rritjes ne pergjithesi;
- ne te njejten kohe uljen e eksporteve europiane dhe konkurences duke e drejtuar drejt stanjacionit ekonomik bashkimin europian;
- zhvendosjen e gjithe barres se deficitit ne kurriz te europianeve Mendimi kryesor eshte se BQE do te perpiqet te maskoje nderhyrjet aktuale perpara se ata te ulin normat e tyre te interesit. Ne te njeten kohe, Kina dhe shtetet myslimane, po luajne nje loje tjeter se bashku. Cdo here qe Dollari ulet, ato blejne metale te cmuara. Natyrisht qe individet europiane nuk kane hyre ne kete radhe blerje, sic nuk kane hyre edhe amerikanet. Atehere, kush po fiton? A mos po fiton amerika duke lene litarin te terhiqet nga BQE ne menyre qe t’i lere qe te behen sa me shume europiane qe e terheqin ate? Apo eshte BQE dhe pjesa tjeter e botes duke u gajasur me fundmi qe ata po mbajne ne duart e tyre celesin per te shperthyer ekonomine amerikane? Kush e di?! Thenia gjermane qe kam lexuar diku "Wer im Glashaus sitzt, soll nicht mit Steinen werfen." (Ai qe futet ne nje shtepi qelqi nuk duhet te hedhe gure brenda saj) me vjen ne mend në këtë rast. Sa me poshte ta lere monedhen e vet SHBA qe te bjere aq me shume do te jenë te nxitur aziatiket te shkarkojne borxhet e tyre aksionere ne US.Dollare, nese ata shikojne se asetet e tyre ne dollare zhvleresohen ne cdo momentqe kalon. Kjo nxitje e tyre do te vije nje moment qe do te jete nje rruge pa kthim mbrapa. Nuk ka rendesi se c’drejtim merr fati i luftes midis euros dhe dollarit, nese ju vendosni te investoni ne pasuri te paluajtshme apo ne metale te cmuara. Kjo do t’ju bente te ktheheshit ne spektatore. Kushdo prej monedhave fiton apo humbet ju do te jeni (te pakten ekonomikisht) te sigurte nga baterdia e “fushe betejes” monetare. Ndersa Euro rritet ne raport me Dollarin, natyrisht qe i jep atyre qe kane investuar parate te ky i fundit nje mbeshtetje.
106
Pse? Sepse levizja nderkombetare qe bazohet nga Dollari eshte bere nje ceshtje domosdoshmerie jetike. Nese nuk do te kete me Euro, atehere shtytja e tyre do te jete drejt Dollarit apo metaleve te cmuara. Nderkohe Euro do te mbetej thjesht si nje kujtim i nje perpjekje per t’ju kundervene Dollarit dhe kaq. Megjithate, mos harroni gjithsesi te investoni ne gjera me te sigurta se keto dy monedha. Zotëroni pasuri …? AMERIKA: MBLEDHËSE E TAKSAVE EUROPIANE? Dy vite me pare, politikanet dhe zyrtaret e Komisionit Europian (KE) deklaruan se synimi i tyre ishte qe ta kthenin Bashkimin Europian (BE) ne ekonomine qe do te orientonte gjithe ekonomine boterore ne 2010. Kjo deri me sot duket e ngjashme me vetem nje thenie. BE e sotme eshte e mbytur nga nje varg rregullash dhe ngarkesash tatimore, qe nuk e lene te eci e liruar, drejt synimeve te deklaruara. Nderkohe, Amerika fale politikave te nisura ne drejtim te uljes se taksave qe nga administrata Regan dhe nga ana tjeter e orientuar nga politika te tregut te lire, ka bere qe sot mesatarisht, te ardhurat per fryme te jene 50% me te larta se ne Europe. Ritmet e rritjes ne dekaden e fundit kane qene 60% me te larta dhe shkalla e papunesise 50% me e ulet. Politika fiskale eshte avantazhi me i madh amerikan. Taksat konsumojne rreth 29% te prodhimit te brendshem. Kjo ne fakt eshte nje shkalle e larte, por krahasuar me europianet qe shpenzojne 42% te prodhimit te brendshem nuk duket kushedi c’fare. Atehere, si e mendon Europa ta kaloje SHBA‐ne? Ndoshta me politiken e uljes se taksave, njesoj si beri Amerika ne vitet ’80? Ndoshta... Irlanda, tashme me uljet qe ka bere e ka pare vete se kjo i ka sjelle rritje te prosperitetit ekonomik. Krahasuar me stilin e uljes se taksave te administrates Regan, duke perfshire nje tatim mbi fitimin prej vetem 10%, Irlanda eshte kthyer ne nje tiger te zones dhe tashme eshte vendi i dyte me i pasur i Europes. Fatkeqesisht, politikanet europiane nuk kane ne planet e tyre politika te ngjashme fiskale. Ata madje tentuan t’a “penalizonin” Irlanden per politiken e saj te zbutjes. Por, nese europianet nuk zbatojne kete politike, atehere si mendojne ti realizojne synimet e tyre per t’u bere lidershipi ekonomik boteror? Pergjigjen mund ta gjejme vetem ne tentativat per te luftuar kunder politikes fiskale amerikane dhe ne kete menyre te ngadalesojne ritmet e rritjes ekonomike. Pra, nje synim i tyre eshte jo qe ata te perpiqen t’i ngjajne Amerikes, por ta bejne ate t’i ngjaje Europes. Perpjekjet ne kete drejtim jane shfaqur si nepermjet kanaleve te veprimit te OBT‐se, po ashtu dhe nepermjet presioneve direkte per vendosje taksash mbi prodhime dhe sherbime qe rendojne mbi konsumatorin amerikan. Por, me e demshmja per ekonomine amerikane eshte e quajtura “Direktiva tatimore mbi Kursimet”.
107
Kjo skeme pretendon t’u kerkoje institucioneve financiare amerikane te behen mbledhesit e taksave per shtetet europiane. Bankat amerikane u kerkohet te thyejne rregullin e fshehtesise se te dhenave te klienteve te tyre duke raportuar parate qe te huajt kane investuar ne ekonomine amerikane. Per vendet europiane, kjo e dhene konsiderohet si nje arme e forte informative ne duart e administratave te tyre tatimore per taksimin e europianeve per te ardhurat e fituara ne SHBA. Por, ne fakt a mund te quhet kjo nje kerkese e drejte? Nese shqetesimi mund te jete i ligjshem, rregullimi mund te kerkohet te ulja e shkalleve te taksimit per te mos lejuar rrjedhjen e kapitalit dhe krahut te punes dhe jo ndryshe. Per Ameriken kjo eshte nje humbje. Te huajt, llogaritet te kene investuar ne ekonomine amerikane rreth 9 trilion dollare amerikane. Shumica e ketij kapitali eshte ne institucionet financiare dhe bankat amerikane. Zbatimi i Direktives Europiane nga ana e amerikaneve do te thoshte te hiqte dore nga thithja e nje pjese te mire te ketij kapitali duke u kthyer ne mbledhes te tatimeve ne burim per llogari te BE‐se. Nderkohe, me më pak para ne qarkullim, per familjet amerikane do te ishte e veshtire te siguronin kapitalet e lirshme si deri me sot e te paguanin mallrat e kredituara e hipotekat. Vete biznesi amerikan do te humbte kapitale, duke i bere me pak konkuruese prodhimet e veta dhe duke rezultuar nga kjo shkurtime te vendeve te punes. Faktikisht, Amerika gjithsesi asnjehere nuk i eshte nenshtruar politikave ofensive europiane. Ne kete drejtim, administrata e sotme e Bushit ka bere nje pune te kujdeshsme ne drejtim te mbrojtjes nga keto sulme. Politikat e ndjekura nga kjo administrate kane qene kundershtuese dhe me orientim shume te forte te ruajtjes se integritetit fiskal te pacenuar. PIRAMIDAT FINANCIARE INFORMATIKE Jetojme ne nje kohe ekonomike, ku kompani te tilla gjigande si Microsoft, IBM, HP jane pjese e nje cikli ekonomik gjithnje e me te madh. Por, le te hedhim nje sy se c’fare po ndodh me to. Kjo eshte si te shikosh dhe anen tjeter te medaljes. Le te marrim si shembull multinacionalen informatike Microsoft. Ajo eshte nje kompani nderkombetare dhe me nje numer shume te madh punonjesish. E megjithate, perandori te tilla informatike jane dhe piramida financiare qe kane per te shkaktuar kriza mjaft te medha per gjithe ata qe jane perfshire ne to, nepermjet aksioneve qe disponojne. Problemi kryesor sipas te dhenave te publikuara nepermjet bilanceve te Microsoft tregojne se kjo kompani per vitet 95‐00 kaloi me humbje dhe vetem duke bere “lojra” te llogarive kontabile dhe manipulime me pagat dhe kursimet e punonjesve ka bere te mundur te prezantojne per mbare aksioneret e paditur, nje situate me fitim. A nuk ishte e njejte situata dhe me gjigandin energjitik Elron, qe falimetoi ? Fakti eshte se aksionet e kompanive informatike ashtu si dhe per gjithe kompanite e tjera jane ne pronesi te publikut te gjere, te cilet megjithese nuk i dine hollesite e “xhepave” te kompanive, ne rrugen e etheve per fitime te shpejta dhe te
108
medha kane investuar fitimet e punes dhe kursimet per pensionet e tyre ne keto aksione. Nese 80% e ketyre vlerave eshte pjese e skemave piramidale, duke u maskuar me modifikime te kontabilitetit dhe manipulime per te mbuluar humbjet, kjo do t’u sillte ketyre njerezve qe marrin pjese ne to nje humbje te tille, qe do te shkaktonin kriza me te forta se ajo e viteve ’30 ne SHBA. Dy retrospektiva historike amerikane: Samuel Insull dhe Charles Keating Dy situata te tjera pergjate shekullit te kaluar duke perdorur te njejtat teknika si keto te kompanive informatike mund te pershkruhen dhe ato te Charles Keating, i cili ne fillim e destabilizoi dhe me pas e permbysi sistemin e Huave dhe Kursimeve dhe ato te Samuel Insull, i cili ishte presidenti i kompanise Edison Electric, me teknologjine me te perparuar te viteve 1920. Deri ne vitet ’20, Samuel Insull konsiderohej si nje hero, sa pa u njohur si shkaktari i krizes qe shkaktoi depresionin e madh ne 1930. Fatkeqesisht, synimet e tij te mira per te ndihmuar njerezit nuk arriten dot te ruajne integritetin financiar te kompanise se tij. Shume besojne se falimentimi i burses ne 1929 shkaktoi Depresionin e Madh duke treguar qarte se ai ne fakt erdhi si rrjedhoje e politikave qeveritare te keqia qe ishin te mbeshtetura dhe te manipuluara nga sipermarres lidere si Insull apo Keating. Nderkohe, sot teknologjia informatike eshte kthyer ne nje makine parash, pa qene e tille. Dhe keto ndodhin ne nje kohe kur levizjet e shpejta te qarkullimit te kapitalit ne kuadrin e globalizmit pervecse krijojne iluzione te prosperitetit per aksioneret, sjellin dhe efekte shtypese per ekonomite e vendeve ne zhvillim. Ndersa, ky kapital qarkullon me te shpejte, destinacioni perfundimtar i tij asnjehere nuk merret vesh qarte se ku ndodhet. Teknikat e piramides financiare te perdorura nga keto kopmani Spekullime me aksionet e tyre jane nje metode sa e vjeter, aq dhe efektive per kompani te tilla multinacionale dhe me shume aksionere qe hyjne e dalin. Vetem per nje tremujor, te vitit te kaluar Microsoft shiti nje vlere prej kontratave te aksioneve prej 600 milion dollare, duke u angazhuar perpara aksionereve per nje kujdes administrimi me ndikimin e saj direkt ne vleren e aksioneve per te mos pesuar ulje. Aksioneret kryesore te kompanise per vete te tyre nuk kishin pse te shqetesoheshin, pasi ata ishin “guzhinieret” e librave te llogarise. Qarkullimi i likujditeteve ne kete kompani eshte nje fakt financiar qe vjen nepermjet disa shifrave. 65% e parase nuk e ka origjinen nga shitja e produkteve por nga perfitimet prej lehtesive tatimore te nderthurura me ushtrimet e kryera ne burse, fondet e pensioneve te punonjesve dhe shitjen e kontratave te aksioneve. Puna per te fshehur shpenzime dhe zbukurimi publicitar i realitetit eshte nje tjeter menyre e aplikuar prej kompanive te tilla. Oferta qe u bejne punonjesve te rinj per tu paguar nepermjet opsioneve te aksioneve ne burse eshte nje perpjekje per te mos paraqitur realisht ne librat e llogarise, shpenzimet qe ata u duhet te paguajne realisht. Ne kete menyre rezultati i kompanise del i manipuluar dhe i jep aksionereve nje imazh te nje kompanie me fitim, kur kjo nderkaq nuk eshte ne cdo publikim si
109
reale, pasi keto shpenzime dalin realisht nga llogaria e te gjitheve bashke dhe ndikojne ne vleren e vertete te aksioneve qe kane ne kete kompani. Nderkohe nepermjet publicitetit te bere prej shume personaliteteve te fushave te ndryshme te jetes, qe kompania i perdor me mjaft mjeshteri i shtojne asaj imazhin dhe shkelqimin qe ndoshta nuk e ka. Kjo pune publicitare e shkelqyer shoqerohet dhe me perpjekje per kontroll te medias apo nese kjo nuk eshte e mundur per nje perpjekje per ta perdorur ate si nje elelment sa me pak kundra kompanise. Ne kete drejtim kompani te tilla behen dhe vete pjestare te botes se mediave qofte duke u bere aksionere ne shoqerite mediatike po ashtu dhe duke krijuar vete botime qe hyjne ne treg me qellime thjesht mbeshtetese te ketyre bizneseve. Blerja e shitjeve te ardhshme nga kompani te ndryshme eshte nje tjeter menyre per te perfituar dhe spekulluar ne treg prej kompanise. P.sh. Microsoft ka bere nje investim prej $250 milion tek WebMD per nje sasi prej 11 perqind aksionesh dhe nderkohe WebMD ben nje reklame prej $100 milion per MSN network. Ne te njejten kohe, Microsoft ben marreveshje qe te financoje po te njejten shume per keshilla mjekesore per njerez qe perdorin WebMD. Natyrisht, e gjithe kjo skeme funksionimi prezantohet per publikun vetem nepermjet nje marreveshje ku ne fakt qarkullojne vetem ceqe bankare dhe jo shumat reale te shkruara ne to. Ne fakt reklama e bere mbi to eshte biznesi me i madh. Njerezit i shpenzojne dollaret e tyre duke blere keshillat ndersa Microsoft blen aksione ne Madison Avenue. Nderkohe, menyra e manipulimit me shpenzimet e bera per kosto blerje e perdorimesh softwaresh dhe riqarkullimi i tyre bazuar thjesht ne forma marketimi te rinovuara ka bere qe shpenzimet dhe pagesat qe behen per to te mos jete real. Pastrimi i dollareve “te mbetur neper xhepa” ka qene dhe eshte nje nder metodat me te mira per te vazhduar perfitime, sidomos ne hapjen e bizneseve ne forme multinacionalesh apo te nderthurura me organizma te tjere jashte SHBA. Shumat e parave qe jepen nga institucione te ndryshme ne skema ndihme dhe dhurimi jane pikerisht shitje e produkteve te kompanive te tilla. Ndersa vendet ku u jepet asistence dhe ndihme me kushte lehtesuese marrin pikerisht produktet, njerezve te ketyre vendeve ju thuhet prej qeverive te tyre qe jane nderkohe dhe kontraktoret per keto multinacionale, se borxhet e marra i sherbejne zhvillmit afatshkurter dhe interesat bashke me principalet te kerkuara prej institucioneve huadhenese financiare boterore do te shlyhen per periudha afatgjata. Fakt eshte se kjo teknologji duhet te futur ne pershtatje me kushtet reale te cdo vendi dhe nga ana tjeter perfitimi me i madh per cdo vend eshte krijimi i aseteve te qendrueshme te tilla qe do tu mbeten per ti perdorur brezat e ardhshem. Kjo eshte nje ndihme e madhe per njerezit ne vend te ndihmes se ofruar me asistenca qe ne shume raste jane jo te pershtatshme. Përdorja e fondeve të pensioneve në investime aksionesh eshte nje tjeter efekt piramidal. Ajo qe nuk kuptojne dot punonjesit e multinacionales IBM eshte pikerisht fakti qe perfitimet nga fondet e pensioneve jane rrjedhoje e manipulimeve te bera prej Microsoft. Kjo kompani po i perfshin keto fonde ne skemat e veta piramidale
110
duke bere nje mbivleresim te rezultatit te saj, apo thene me qarte duke terhequr nje perqindje te madhe te investimeve ne S&P 500 dhe duke e veshtiresuar konkurencen per kompani te tilla si IBM. Shume nga investimet e reja te Microsoft vijne duke i marre hua nga fondet e pensioneve duke u lidhur me skema te fuqishme te mbledhjes se ketyre fondeve si: Fidelity, State Street, Barclays and Janus. Përdorja e gogolit te inflacionit dhe llogaritareve si armiq ne pergjithesi per aksionet e njerezve mbetet nje forme tjeter qe perdoret here pas here prej kompanise per te luajtur me fitimet reale te aksionereve. Shumica e inflacionit eshte ne SHBA ne fushen e sherbimeve dhe sendet e luksit. Nderkohe monopolet jane ne gjendje me skemen e organizimit te tyre te ruajne cmimet ne nivelet aktuale. Por atyre nuk u lejohet te luajne me termin e inflacionit duke krijuar iluzione per të tek njerezit ‐ aksionere. Nderkohe, manipulimet qe mund te vijne ne opinionin e njerezve prej perdorjes se ketyre iluzioneve ne librat e llogarise prej llogaritareve eshte nje rrisk qe mbetet i pranishem. Ky ndoshta eshte rrisku me i madh dhe eshte ai qe shkaktoi Depresionin e Madh. Ne fakt Roosevelt donte qe profesionin e llogaritarit ta bente kombetar, ne kuptimin e punesimit per llogari te qeverise te gjithe auditoreve nisur nga mungesa e besimit qe ai e humbi qe prej kesaj krize te madhe. SHQIPËRIA BALLKANIKE EUROPIANE Ka kaluar më shumë se një dekadë e gjysem që nga rënia e Murit të Berlinit... Ka kaluar goxha kohe tashme nga fillimi i transformimeve në jetën ekonomiko‐politike të ish‐vendeve socialiste. Pasi “meteori” kapitalist ra ne zonen ish‐socialiste te botes ambjenti politiko‐ekonomik papritur pati nevoje per nje sistem te ri, qe ti pershtatej ketij ndryshimi. Krijimi i shteteve të rinj shkatërroi hartën e vjetër politike europiane dhe në vend te saj u krijua nje harte e re ekonomike dhe politike. Shtetet e rinj, te cilet linden te dobet nga ky ndryshim ishin burimi i vazhdueshem i shqetesimeve ekonomike ë sociale per vitet qe kaluam, por ndoshta dhe shume vite te tjere qe do te vijne. Ne vecanti shtetet e Ballkanit kane trasheguar semundjet e prapambetjeve social‐ekonomike te regjimeve nga vijne. Varferia eshte “semundja” me epidemike qe ato kane dhe jo vetem nuk eshte sheruar dot nga “vaksinat” e ndihmave te vendeve te zhvilluara, por ne disa vende “u semurën” akoma me keq. Hapja e ketyre vendeve ndaj botes i molepsi ato me “semundje” infektive te rrezikshme per sistemin e dobet te tyre, te tilla si: korrupsioni masiv, inefiçenca administrative, krimi i organizuar dhe nje moral social i çoroditur. Ato përballen me sfiden per ndryshime thelbesore te politikave te ruajtjes se sovranitetit kombetar, te reformimit te jetes politike dhe ekonomike, por me themele te hedhura ne ekonomine e kaluar. Duke mos patur sigurine e nje baze te forte ekonomike ato nuk jane ne gjendje tu pergjigjen shume tendencave komplekse te globalizmit dhe ndikimeve qe vijne prej gjeopolitikes, se vendeve te zhvilluara dhe me interesa afatgjata ne rajonin e Ballkanit.
111
Politikat e shteteve te dobta te Ballkanit jane shpesh vazhdimesi e debateve historike, por te dala jashte kohe. Ato rikthehen tashme pas çngurtesimit te tyre pas 5 dekadash egzistence ne forme te fshehur duke e dobesuar imunitetin ballkanik. Kjo “lengate” e sterzgjatur e shteteve ballkanike vjen si pasoje e:
- luftrave civile dhe dhunes brenda vendit; - destabilitetit te zgjatur social, ekonomik e politik - ngjalljeve te debateve te etnicitetit; - integritetit moral te dobet te politikaneve te rinj.
Shume shtete kane nisur rindertimet e institucioneve dhe ekonomive te vendeve te tyre, sipas orientimeve te reja globaliste. Por disa prej tyre nuk ka qene te zote te rindertojne institucione efektive dhe te afta per te paraprire problemet politike e sociale, qe historia ka sjelle ne skene. Ato kane qene te mire vetem per te krijuar probleme e turbullira sociale, nderkohe qe ekonomia ka ecur ne rruge kaotike. Shtetet ballkanike, megjithese menduan se e hodhen tej autoritarizmin dhe nderhyrjen e 1‐shit politik, ende prapa pluralizmit politik kane te fshehur dobesite e pushtetit te ripersonalizuar ne individet e rinj lidere te post‐socializmit. Cdo pozite qe eshte ne pushtet ndjek me cfaredo menyre kundershtaret politike, si ben gjahtari me prene, duke riskuar ne kete menyre ne radikalizimin e forcave shoqerore qe jane ne vend. Nje politike e tille perpiqet te molepse me semundjen e saj te joshjes dhe korruptimit te moralit kolektiv dhe individual cdokend qe nuk e ka molepsur dot ndryshe. Ky perqendrim i gjithe pushteteve dhe monopoleve oligarkike krijon premisa per te provokuar ndryshime te ketyre ekuilibreve te vendosura mbi baza jo te drejta. Shtetet e dobta po grumbullojne nje bllok problemesh per te ardhmen. Duke qene se ato jane bere strehe e qete per trafikantet dhe terroristet; duke qene se nuk kane mundesi per te rindertuar sigurine e tyre kombetare; duke qene pre e spiunazheve te shteteve te tjera ato jane kthyer ne nje ambjent te papershtatshem per konkurencen politiko‐ekonomike te rajonit. Nderkohe, Ballkani qendror e jugor vazhdon te mbetet prej vitesh nje ambjent i vrazhde, gri dhe jomikprites i perzier neper luftra dhe acarime nderetnike. ...për një Shqipëri ballkanike europiane me zhvillim ekonomik të garantuar. Ne Shqiperi egziston realisht nje bote bipolare politike, madje dhe financiare. Ajo eshte me prezente ne zonat ku secila force politike eshte ne krye te pushtetit lokal. Keto zona kane gjithe karakteristikat e nje bipolarizimi. Mungon nje qender e trete pushteti apo disa qendra te tjera. Ne keto zona te bipolarizimit mungojne kushtet baze per stabilitet dhe zhvillim: ato perbehen nga pushtete lokale pergjithesisht te dobta dhe politikane lokale militante dhe te paafte per organizim dhe rindertim te zhvillimit ekonomik zonal. Gjithashtu, ne to mungon zbatueshmeria standarte e ligjit dhe rregullave njesoj dhe per te gjithe. Ndikimi politik i jep ngjyrim gjithe jetes sociale dhe ekonomike te zones. Megjithe perpjekjet me hope per nje rikompozim te
112
ndryshem te tablose ekonomiko‐politike, ajo ka mbetur e ngurte, duke dhene nje imazh te zymte dhe pa perspektive konkrete e vizionare zhvillimi. Eshte e lehte dhe per me te panjohurin me jeten e vendit per keto 15 vite. Ato i gjen te renia e fuqise punetore dhe hyrja e paket e kapitaleve ne vend ne raport me keta tregues qofte dhe me shtetin fqinj ish‐socialist. Ekonomikisht, zhvillimi i Shqiperise pas momenteve te Krizes se Madhe te vitit ’97, ka fituar nje ritem ecje konstant. Drejtuesit e kohes se sotme kane dhene mesazhin e qarte te shkeputjes prej eres se para viteve ’97 duke propaganduar eren e reformave demokratike dhe ne interes te zhvillimit ekonomik kombetar me moton: per nje Shqiperi te ardhme me zhvillim ekonomik te garantuar. Por, duhet pranuar se persa i perket te ardhurave per fryme, ne radhitemi ende ne nivelet e vendeve qe konsiderohen, si te pazhvilluara. Megjithese, shteti ka patur monopolin e mobilizimit te fuqise se lire punonjese per pune ky burim pergjithesisht nuk eshte perdorur. Por dhe grupi i kerkesave sociale te popullsise per shperndarje burimesh qeveritare (pensione, arsim, shendetesi) eshte tretur neper vite si kripa ne uje. Politikisht, shteti e ka dhene kontributin e tij ne jeten shoqerore dhe politike nepermjet disa nderhyrjeve fragmentare per te ekuilibruar jeten politike te aktoreve historike. Duke qene se deri ne vitet ‘97 ndodhen largime te personelit profesional dhe burokratik nga institucionet, me ndryshimin e lidershipit politik u kalua per disa vite me rehabilitim te institucioneve per ti sjelle ne nivelin e pranueshem per te qene ne funksion pune. Nderkohe vitet me pas qe pasuan nuk u shoqeruan me sherbimin e duhur dhe mbeshtetjen politike per venien ne eficencen e nevojshme te tyre. Afersisht, pas gjithe ketyre viteve te reformave institucionale problemet qe ato kane patur nuk kane ndryshuar, por vetem jane konvertuar apo zhvendosur ne periudha duke mbartur mbi vete dhe problemet e reja qe lind koha. Atehere, c’fare eshte ndertuar ne keto vite mbi vlerat institucionale te trasheguara nga e kaluara? Vizioni për të ardhmen? Lufta ndaj fenomeneve difektoze te vjetra duke mos anashkaluar ato te reja do te sherbeje per forcimin e rolit dhe imazhit te shtetit ne syte e shoqerise. Trafikantet, krimi i organizuar, korrupsioni ne gjithe nivelet dhe rrisku per te ardhura te munguara nga mentaliteti per te bere evazion jane prej vitesh elemente mjaft te rrezikshem qe po pengojne rritjen e vlerave institucionale te shtetit demokratik. Keto rreziqe bashkohen dhe me plage sociale te hershme te shoqerise shqiptare si: gjakmarrja, mungesa e kultures demokratike dhe tendenca per t’ju shmangur detryimeve shoqerore. Lufta ndaj secilit fenomen, koordinimi i veprimeve prej segmenteve qeveritare, si dhe ndihma e gjithe pjeses intelektuale te vendit, qe eshte detyre patriotike do te ishte fronti per cdonjerin nga ne per te nxitur ecjen drejt zhvillimit te konsoliduar ekonomik te vendit me vizionet pan europiane.
113
Ne kundershtim te botes bipolare, rritja e ndikimit te gjithsecilit ne vendimet me te rendesishme te jetes se vendit duke vepruar me voten dhe fjalen e tij, njesoj si te vendoste e te interesohej per fatin e njerezve te tij te afert do te thote nje hap me tej ne formimin e nje bote pa pole “akullnajore” te perjetshem. Keto pole do te kishin me pak ndikim ne klimen politiko‐ekonomike te vendit tone, si dhe ne vendet e tjera te Balkanit. Ambjenti pas kesaj do te behet me pak i zymte. Nderkohe, ridimensionimi i kerkesave tona ndaj Perendimit per te luajtur nje rol konstruktiv per te ardhmen duhet bere me te drejten qe na jep te qenit europiane te hershem. Bota europiane perendimore ende vazhdon, here ne menyre te ndergjegjshme e here te pandergjegjshme te ndihmoje mbajtjen e bipolarizimit te jetes se vendeve te Ballkanit. MAFIA, KRIMI I ORGANIZUAR DHE PASOJAT EKONOMIKE PREJ TYRE Çdo element apo grup elementesh që kercenon Shtetin duhet trajtuar si armik i Shtetit. Kuptimi klasik i mafies, e organizuar mbi baza familjesh, me grupe të vogla është rinovuar në ditet tona. Mafia e dikurshme apo organizatat kriminale si cdo grupim politiko‐ekonomik u detyruan te pershtaten me kohen e re. Megjithate parimi i funksionimit eshte i pandryshuar: tentakulat e perhapura te këtij “oktapodi” gjigand perpiqen te fshihen duke aktivizuar pikerisht “tentakulat‐filiale” per kete qellim. Këto filiale të administruara, drejtperdrejt apo nepermjet personave te pajtuar ne pune nga kokat mafioze kane krijuar dhe sistemin e tyre pushtetit. Synimi kryesor i ketyre pushteteve kriminale eshte lufta ndaj Shtetit duke tentuar ne cenimin e legjitimitetit ekskluziv te tij, që ja ka dhene vota popullore për të mbrojtur rendin dhe sigurine, per te taksuar dhe sherbyer me taksat e mbledhura per keta votues, si dhe per te zbatuar ligjet e vendosura nga perfaqesuesit e popullit. Lufta që mafiozet i bejne funksioneve të shtetit eshte e pashmangshme, pasi ata nuk bashkejetojne dot me nje Shtet qe funksionon mbi parimet qe thame. Sidoqofte, klanet mafioze te bashkuara ne nje qellim duke perdorur krimin e organizuar dhe elemente te inkriminuar te shtetit ka dhene efektet e veta ne keto vitet e fundit në tronditjen e sigurise së vendit dhe pengimin e progresit te vendit. Per arritjen e synimeve, mafiozet e sotem perdorin cdo mjet dhe menyre si: korruptimin e politikaneve, administratoreve publike, punonjesve të policise dhe sistemit gjyqesor për të mbyllur “syte” per biznese të tyre mafioz‐kriminal. Nje objektiv tjeter i ketyre grupeve eshte perdorimi i fitimeve te paligjshme per ta shfrytezuar administraten publike qendrore dhe lokale, që t’i lejoje të perdorin burimet kombetare. Procesi i infiltrimit të tyre në pasurite kombetare ndikon në “semurjen” e Shtetit duke i dobesuar “sistemin imunitar” te mbrojtjes se vetvetes, pasi tashme i janë hequr mjetet për tu fuqizuar dhe forcuar. Mafia (per disa elemente qe perfshihen bashke me elementet e krimit te organizuar) aktualisht nuk jane më një organizim që vetem po ndikojne ne prishjen e rendit publik. Ato me krimin që e mbajne gjalle janë bere një problem politiko‐ekonomik duke shfrytezuar pergjigjen
114
ende te dobet që u ka dhene Shteti me dy “gjymtyret” e tij godites: policine dhe gjykatat. Pasojat politikoekonomike nga veprimtaria e krimit të organizuar Krimi i organizuar në vetvete është një fenomen, që bazat ekonomike të tij i ka tek ekonomia informale, tek evazionistet fiskale, te kontrabanda, tek ata që kerkojne te pastrojne parate e fituara nepermjet trafikut të droges dhe qenieve njerezore në bizneset e licensuara në mënyrë ligjore. Parate që krijohen nga krimi i organizuar perdoren here pas here per te krijuar lidhje me elementet mafiozo‐kriminale, pasi dhe ky grup është në lufte të vazhdueshme me Shtetin. Parate që burojne nga evazioni fiskal dhe prej atyre që punojne në tregun informal janë zona ku krimi i organizuar ndihet i qete dhe nuk shihet si një e keqe. Madje në momente të caktuara, kur Shteti ashperson luften ndaj ketyre fenomeneve, kriminelet e organizuar kunderpergjigjen me vendosje gjobash dhe goditje të biznesit të ligjshem. Vete krimi i organizuar hap biznese, që bazohen ne financimet mbi mashtrimin dhe dhunen. Madje, ai ashtu si dhe cdo organizate tjeter antishtet infiltron njerezit e tij ne administraten publike apo dhe inkriminon drejtperdrejt drejtues te kesaj administrate. Kështu, skemat piramidale (apo si quhen në gjuhen ekonomike boterore Skemat Ponzi) ishin dhe janë biznes i krimit të organizuar me efekte ne çorientimin e Shtetit në luften kundër tij dhe krijimin e situatave kaotike jashte kontrollit të Shtetit. Shteti dhe lufta e tij Shteti shqiptar ish‐socialist ishte mjaft i ashper ndaj ketyre fenomeneve (pasoje e politikes izolacioniste) duke e lënë këtë fenomen pa terren veprimi apo infiltrimi. Klasat drejtuese që linden ne periudhen e demokracise se brishte, të pamesuara apo dhe moskokecarese ndaj eksperiences se luftes ndaj krimit të organizuar, menduan se Shteti kishte shumë te ngutshme garantimin e të drejtave të njeriut, duke mosvleresuar rrezikun e krijimit të krimit të organizuar vendas në bashkepunim me mafian dhe terrorizmin e jashtem, qe ne fund te fundit lufton pikerisht vlerat demokratike. Me akuzat ndaj Shtetit qe krijuan apo perfaqesonin sipas rotacionit politik, klasat drejtuese e treguan veten si të papergjegjshme, primitive dhe të paafta perballe armikut të tyre. Gjykimet e bujshme apo maksigjykimet e bizneseve kriminale nuk kanë arritur ti prishin dot rrjetin e mafies dhe krimit te organizuar, që veprojne në vend. Perkundrazi, sa here që Shteti ka ndermarre iniciativa në lufte kundër saj ajo është kunderpergjigjur në mënyrë të pameshirshme me veprime terroriste duke goditur stabilitetin politiko‐ekonomik të vendit tonë por dhe të vendeve fqinje. Megjithate, Shteti me iniciativat që po ndermerr po tregon se është akoma i gjalle dhe në gjendje të luaje rolin e tij thelbesor si mbrojtes i shoqerise në një demokraci. Lufta e deritanishme ndaj krimit të organizuar, do të behej e frytshme nëse perpjekjet dhe sakrificat e jetes se perditshme të shumë punonjesve të Shtetit të vleresoheshin si një potencial për të ardhmen. Ndersa hierarkia e orgnizatave antishtet ecen sipas meritave kriminale, administrata duhet qe ne menyre te padiskutueshme te mbaje te
115
lidhur pas vetes elementin qe eshte i evidentuar si luftetar i “homologut” te tij kriminal ne sektorin perkates. Pra, krimi i organizuar do të shkaterrohet, nëse klasat drejtuese të politikes shqiptare do të marrin pergjegjesine politike, si të veprimeve dhe të mosveprimeve të tyre. Kështu ata permbushin detyren e tyre, te pakten si njerëz me të njejtat detyra si cdo shtetas per Shtetin e vet. 5STË E PUNËS DHE JETËS SË JAPONEZËVE Shpesh mahnitemi me faktin se sa e qendrueshme është filozofia e punes dhe jetes Japoneze. Ajo na jep filozofine globale aq qarte ashtu si e ka në metodologjine e saj. Një nga keto metodologji është 5S, 5 hapat, 5 rregullat baze të miremenaxhimit dhe disiplines. Quhet keshtu pasi të pese parimet e saj nisin me S në japonisht dhe shkruhen:
Seiri Seiso Seiton Seiketsu Shitsuke Të perkthyera, ato jane: Sistemimi luaji nga vendi i punes gjithe ato që nuk të duhen për prodhimin e radhes Vendosja e rregullit‐ vendosi me rregull gjithe gjerat e tua, keshtu mund t’i gjesh kollaj. Ato që perdoren shpesh vendosen prane vendit të punes. Funksionaliteti‐ kij mendjen që çdo gje të jete e paster, funksionale dhe e gatshme për t’u perdorur Standartizimi‐ menyra që ju perdorni për të mbajtur fort tre parimet e siperme Qëndrueshmeria‐ t’ju behet zakon për zbatimin e procedurave të veprimit korrekt. Po c’fare na duhet ne shqiptareve metoda e 5S, kur dihet distanca gjeografike dhe ekonomike e Shqiperise nga Japonia? Si mund të influencoje ajo kulturimin e ambjentit të punes “duke e bërë metoden e 5S një zakon”? Kushdo që nis një pervoje të re, i ka keto mendime. Filozofia e 5S fokusohet mbi organizimin e vendit të punes ne menyre efektive dhe zbatimin e procedurave të standartizuara. 5S thjeshteson ambjentin e punes tone, zvogelon shperdorimet dhe aktivitetet pa‐vlere, duke permiresuar nderkohe efektivitetin dhe sigurine. Teoria e prodhimtarise së 5S, mund të futet në shtepi, shkolla, zyra, fabrika, spitale, vende pune etj. Nuk ka kufizime, se ku dhe kur mund të zbatohet. Ajo mund të nise me canten tuaj, kuleten ose sirtarin pa shume mundime. Propozimet dhe sugjerimet konstruktive do të plotesohen me venien në jete te parimeve te saj, gje që do të permiresoje standartet e varura nga faktoret e punes dhe jetes tuaj. Ne shikojme gjithe ato ndodhi gjate dites, por në të vertete ne “shikojme” ose “njohim” vetem ato gjera, që ne i kemi pare me perpara (perjetuar), ose c’fare fitojme
116
duke germuar te vetja jone (mendja). Më të shumten e kohes punetori e ben punen e tij pa e patur mendjen realisht aty. Sado efektiv që të jete ai, 50% apo 70%, kjo pasqyrohet në gjithe prodhimet e tij, pa asnje deshire të ndergjegjshme për t’u permiresuar. Edhe në Shqiperi, kur një punetor vjen në pune, ideja e tij është të mbaroje detyren e asaj dite. Kjo detyre nuk e le të shikoje me tej se kaq, si tek ndotjet, harxhimet ose crregullimet perreth tij, por qellimi i vetem i tij është të mbaroje ate detyre që i kane caktuar. Por, pas asaj që shikon tek kompani te suksesshme si Toyota Company, Honda, Mitsubishi dhe në vende të tjera pune, kur metoda e 5S‐ve ngulet thelle në mendje, punetori arrin vertet te shikoje parregullsite e jashtme, nepermjet lenteve të 5S vendosur në syte e mendjes së tij. Një eksperience e kendshme për tu perhapur ne bizneset shqiptare është puna e kenaqshme në grup. Në një ekip të rregullt, 1+1=2, por në ekipin me të mire 1+1=3. Gjithsesi, në biznes ashtu si në sport, është e mundur që 1+1=1 ose me pak se 1, nese lojtaret jane duke u perpjekur të pengojne dhe t’i vene shkopinj nen rrota njeri‐tjetrit. Kjo është pse shume firma japoneze, po punojne fort të promovojne cilesine e pjesmarrjes në aktivitete që perfshin cdokend në një pune në ekip. Por ne Shqiperine e sotme kjo nuk është një gje e lehte për tu bërë. Stili japonez i menaxhimit te biznesit Një tjeter ceshtje interesante per t’u shprehur dhe ndare me ju, eshte stili japonez i menaxhimit të biznesit nepermjet kontrollit ne cdo hap te cilesise dhe menaxhimit te saj në shume industri. Ka një element njerezor të perzier në keto mjete, c’fare i ben ato të suksesshme. Kur zbatohen në një vend me kushte të keqija makroekonomike mund të jene ndoshta dhe një deshtim. Duhet të kuptohet se, elementi njerezor luan rolin kryesor në suksesin e zbatimit të ketyre praktikave. Njerezit kane energji të pashtershme (fuqia e mendjes), por jane në gjendje të transformojne vetem një pjese të vogel të tyre në energji kinetike (veprimet). Kjo shpjegohet me aftesine transformuese të vogel, e cila varet nga ndergjegja e tyre (besimi) potecialet e tyre dhe efektiviteti i aftesive të të menduarit, të cilat jane të zhvilluara, bazuar në arsimimin e pervojen e tyre. Aftesia transformuese mund të perkufizohet si një aftesi për të kthyer mendimet në të ardhura. Produktiviteti i një punonjesi apo menaxheri varet në deshiren e tij ashtu si dhe në aftesite transformuese. Edhe pse gjithe punonjesit e kompanise jane të inspiruar në të njejten shkalle, persosmeria do të varet nga aftesia transformuese e secilit. Mjetet e menaxhimit cilesor japonez në dallim nga pervoja e deritanishme, ashtu si 5S dhe Kaizen funksionojne bazuar mbi parime, të cilet do të permiresojne aftesine transformuese te çdo individi, që i praktikon. PETRODOLLAR APO PETROEURO?! Dua te bisedoj me ju, nepermjet dritares se kohes mbi ate cfare po ndodh lidhur me krizen e naftes dhe maredheniet midis Euros dhe Dollarit. Me e mira per ti kuptuar
117
ceshtjet e tipit monetare eshte analizimi i tyre disa here dhe nga kendveshtrime te ndryshme vezhgimi. Une sipas kendit nga ku e shikoj kete ceshtje po e nis keshtu: Mendoni sikur te ishit te mbytur ne borxhe, e megjithate cdo dite leshoni ceqe bankare per para qe nuk i keni duke shpenzuar per nje vile te bukur e luksoze, makine dhe jaht te modes se fundit, nje udhetim turistik ne Sardenje. Ne fakt ceqet tuaja nuk do te vlenin asnje lek, por vazhdojne t’u lejojne te bleni gjera te reja pasi keto ceqe nuk arrijne asnjehere ne banke!! Ju keni marreveshje me pronarin e nje malli qe e duan te gjithe, p.sh. nafte dhe ai eshte i detyruar te pranoje vetem ceqet tuaj si pagese. Kjo do te thote qe disa pronare mallrash e sherbimesh duhet t’i pranojne ceqet tuaj qe edhe ata vete te kene mundesi t’i perdorin per te blere mallra e sherbime te tjera. Leshoni nje cek per te blere nje auto dhe pronari i dyqanit kemben cekun tuaj me nafte. Shitesi i naftes e perdor kete cek per te blere mallra ushqimore. Shitesi i mallrave ushqimore e perdor per te blere pije e keshtu vazhdon qarkullimi i tij, pa u ndalur dhe pa u kthyer asnjehere ne banke. Keni nje borxh ne librat e llogarise, por derisa ceku nuk arrin ne banke nuk duhet te paguani. Ky eshte pozicioni qe SHBA kane jetuar per 30 vite. Kane pranuar kerkesa nga te gjithe, derisa borxhi eshte rritur dhe u eshte dashur te emetojne me shume dollare (njekohesisht me shume ceqe ne qarkullim) per te vazhduar te mbajne bizneset ne kembe. Kjo nuk ka pse t’ju habite nisur nga fakti qe SHBA jane fuqia e madhe ekonomike. Nje dite shitesi i naftes mund te pranoje dhe ceqe nga te tjere pervec teje. Te tjeret mendojne se mund te jete nje ide e mire. Nese kjo ide gjen terren atehere ceqet e kane humbur magjine e meparshme, pasi tani u duhet te kalojne nga sportelet e bankes. Por ne banke nuk keni para gjendje sa per te mbuluar gjithe vlerat e ceqeve dhe keshtu laku i borxheve shterngohet fort perreth qafes se borxhliut. Dollaret e emetuar dhe ceqet e leshuar do te fillojne te cohen ne sportele per t’u zbardhur, duke u humbur vleren qe ata kishin me pare. Situata reale ekonomike e SHBA “noton” ne ujera te thella. Jane vendi me debitor ne toke. Duhet te paguajne gati 12,000 US.Dollare per secilin nga 280 milione banoret e vet. Kjo situate ekonomike eshte me e keqe nga situatat katastrofale te Argjentines apo ndonje vendi aziatik si Indonezia dhe krizat e tyre te thella. Atehere, me euro apo me dollar...? Ne kete pike nuk duhet shume vizion per te kuptuar se nafta e kuotuar ne burse ne Euro eshte shume me e rrezikshme per SHBA se gjithe armet e shkaterrimit ne mase apo armet e tjera kimike, qe do te perdoreshin per terrorizem kunder tyre nga Sadami, sic eshte thene ne media. Perpara pushtimit, Iraku kishte filluar te shiste nafte ne Euro qe nga Nentori i vitit 2000. Ne ate kohe 1 Euro ishte baraz me 83 cent dhe kjo u quajt nje akt i pazakonte
118
provokimi politik, por ne te vertete ishte nje veprim i zgjuar financiar. Ne vitin 2001, Euro fitoi ne kuotim rreth 25% mbi dollarin. Pushtimi i Irakut po e kthen kete vend dhe ekonomine e karburanteve ne perdorues te dollarit. Qeveria irakene e ngritur dhe mbeshtetur prej amerikaneve po u lejon SHBA‐se te infiltrohen ne prodhimet e OPEC‐ut dhe ne cmimet e vendosura prej tij. Perderisa Iraku mban per nga rezervat e naftes vendin e dyte ne bote dhe eshte ne gjendje qe me investime te mevonshme te prodhoje 7 milione fuci ne dite, atehere Iraku eshte e mira e patundshme me e cmuar e kohes. SHBA mund te rritin prodhimin e naftes ne Irak mbi nivelin qe vene kuotat e OPEC‐ut duke ulur dhe cmimin e saj ne nivel boteror. Ato mund ta kuotojne kete nafte ne dollare dhe te garantojne vleren e naftdollarit per shume vite duke anashkaluar problemin me Euron. Irani gjithashtu ka dhene shenja se do ta pershtase Euron ne valuten e mundshme per kontratat e naftes. Edhe Venezuela, nje prodhues i rendesishem i naftes, ka ndermend te adoptoje masa per te kaluar kuotimin ne Euro. Kjo tendence ka mundesi te perhapet dhe ne vendet e OPEC‐ut. I vetmi kercenim per dollarin do te mbetej nese vendet e OPEC‐ut, te gjitha bashke do ta kuotonin naften e tyre ne Euro. Me zgjerimin e bashkimit Europian dhe me 10 vende te reja konsumi u rrit me rreth 33% me shume se SHBA. Nisur nga kjo, per te vendosur raporte bashkepunimi reciprok me vendet e OPEC‐ut, europianet mund te rritin presionet gjithnje e me shume mbi to per te kryer transaksionet ne Euro. Zona europiane do te jete konsumatori kryesor dhe me nje monedhe me te qendrueshme ne treg per vendet e OPEC‐ut. Dhe kjo per keto vende mund te jete terheqese. Por, kontrolli i SHBA‐se mbi naften irakene do ta zbehte cdo vendim te vendeve te ndryshme nga sa thame me lart, pasi nuk do te kishin influence te mjaftueshme per te ndikuar mbi pjesen tjeter te botes. Nese, do te humbte kontrolli mbi vendet nafteprodhuese me te medha si sauditet dhe irakenet, atehere per dollarin do te kishte probleme deri ne renien e tij. Vendet konsumuese te naftes do te zevendesonin gradualisht dollaret qe kane neper banka me euro. Por, dhe nese vendet e OPEC‐ut vendosin te kuotojne naften ne euro, humbja per dollarin mendohet te arrije deri ne 40% per nje vit. Ne driten e ketyre fakteve, ideja me e pare per europianet qe u vjen ne mend eshte se ishte nafta ajo qe shtyu Bush dhe Cheney te nisen per ne Irak. A eshte e gabuar kjo, kur familja Bush eshte nje familje trashegimtare e dinastise se naftes dhe Cheney, e ka arritur pasurine personale qe zoteron pikerisht nga nafta?! A mos jane po ata qe duan te vazhdojne luften ne gjirin persik dhe ne vendin qe quhet Iran… Allahu apo Zoti na ndihmofte
119
NAFTA: DHE SA KOHË NA MBETET? Ne bote, te gjithe e dime se rezervat me te medha te naftes gjenden ne zonen e Lindjes se Mesme. Por, nderkohe po te nisemi nga faktet dhe vende te tjera te botes nuk jane mbrapa. Ne tabelen më poshtë paraqiten me te detajuara vendet me rezervat me te medha, prodhuesit me te medhenj si dhe kompanite me te medha nisur nga rezervat qe posedojne si dhe prodhimi qe nxjerrin ne treg.
Rezervat e naftës, prodhimi dhe konsumi në botë sot
Rezervat (në milionë fuçi)
Arabia Saudite: 261,750 Kanadaja*: 180,000 Iraku: 112,500 Emiratet Bashkuara Arabe (EBA): 97,800 Kuvajti: 96,500 Irani: 89,700 Venezuela: 77,685 Rusia: 48,573 Libia: 29,500 Meksika: 26,941 Nigeria: 24,000 Kina: 24,000 SH. B. A: 22,045 Katari: 15,207 Norvegjia: 9,947 Algjeria: 9,200 Brazili: 8,465 Omani: 5,506 Kazakistani: 5,417 Angola: 5,412 Indonezia: 5,000
BOTA: 1,032,132
* zbulimet e 2003 dhe 2004 kane rritur ndjeshem rezervat e naftes si per Kanadanë, po ashtu dhe per Australinë. Te dyja bashke mendohet te kene rezerva naftes me shume sesa Iraku apo ne nivele te krahasueshme me Arabinë Saudite.
Prodhimi(në milionë fuçi/ditë)
Arabia Saudite: 8.528 SH. B. A: 8.091 Rusia: 7.014 Irani: 3.775 Meksika: 3.560 Norvegjia: 3.408 Kina: 3.297 Venezuela: 3.137 Kanadaja: 2.749 E. B. A: 2.550 Britania e Madhe: 2.540 Iraku: 2.377 Nigeria: 2.223 Kuvajti: 1.838 Brazili: 1.589 Algjeria: 1.486 Libia: 1.427 Indonezia: 1.384 Omani: .964 Argjentina: 825
BOTA: 75.226
Konsumi (në milionë fuçi/ditë)
SH. B. A: 19.993 Japonia: 5.423 Kina: 4.854 Gjermania: 2.814 Rusia: 2.531 Korea e Jugut: 2.126 Brazili: 2.123 Kanadaja: 2.048 Franca: 2.040 India: 2.011 Meksika: 1.932 Italia: 1.881 Britania e Madhe: 1.699 Spanja: 1.465 Arabia Saudite: 1.415 Irani: 1.109 Indonezia: 1.063 Hollanda: .881 Australia*: .879 Taivani: .846
BOTA: 75.988
Nderkohe, e gjithe kjo sasi nafte perpunohet dhe prodhohet per tu hedhur ne treg. Pikerisht, per kete flet tabela, në të cilën prezantohen kompanitë qe bejne
120
perpunimin e kesaj nafte ne mbare boten. Ne anen tjeter, keto kompani kane krijuar dhe zonat e tyre te rezervave te naftes. Kompanitë më të mëdha të naftës janë renditur më poshtë:
Renditur sipas prodhimit (fuçi në ditë)
1. Exxon Mobil (SH.B.A) 2,542 2. Royal Dutch Shell (B.M/HOLL.) 2,220 3. Chevron Texaco (SH.B.A) 1,959 4. British Petroleum Amoco (B.M) 1,931 5. Yukos (RUS) 1,507 6. Total Fina Elf (FRA) 1,454 7. Lukoil (RUS) 1,200 8. ConocoPhillips (SH.B.A) 1,019 9. Surgutneftegas (RUS) 884 10. ENI (ITA) 857
Renditur sipas rezervave (milionë fuçi në ditë)
1. Lukoil (RUS) 17,360 2. Yukos (RUS) 17,281 3. Gazprom (RUS) 14,902 4. Exxon Mobil (SH.B.A) 12,312 5. Royal Dutch Shell (B.M/HOLL.) 9,469 6. Chevron Texaco (SH.B.A) 8,710 7. British Petroleum Amoco (B.M) 8,376 8. Tyumen (RUS) 7,300 9. Total Fina Elf (FRA) 6,961 10. Surgutneftegas (RUS) 6,642
Shtetet qe eksportojne me shume nafte ne bote i shikojme ne tabelen 3., ku mund te verehet se jane keto zona ku dhe stabiliteti politik apo makroekonomik, pergjithesisht eshte i paqendrueshem. Shtetet eksportuese më të mëdha të naftës (milionë fuçi në ditë) 1. Arabia Saudite: 7.40 2. Rusia: 4.76 3. Norvegjia: 3.22 4. Irani: 2.74 5. Venezuela: 2.60 6. Emiratet e Bashkuara Arabe: 2.09 7. Nigeria: 2.00 8. Iraku: 2.00 9. Kuvajti: 1.80 10. Meksika: 1.65 11. Libia: 1.24 12. Algjeria: 1.24
Duke pare keto te dhena ( rezervat e naftes vleresohen ne 800 miliard fuci dhe konsumi boteror i naftes 27.4 miliard fuci ne vit) duket sikur botes kjo sasi i mjafton dhe per 27 vite te tjere apo ndryshe mund te thuhet se ora ka filluar te punoje mbrapsht duke filluar nga 10.000, qe mendohet se jane ditet e fundit. Kjo sasi perllogaritet per kete periudhe nese konsumi nuk peson rritje. Nese konsumi rritet edhe me 1% me shume (2.74 miliard fuci) atehere shkurtohet te pakten me nga 1 vit fundi i rezervave. Ne fakt ajo qe duhet marre parasysh ne kete rast eshte statistika. Per keto 20 vitet e fundit konsumi mesatar ka qene 4.5 fuci per person ne vit. Shpresa ngelet e fundit
121
Sipas vleresimeve te gjeologeve, ata mendojne se ne bote jane ende te fshehura dhe te pazbuluara ende edhe 3 trilion fuci apo tre here me shume rezerva nga sa ne dime aktualisht sot. Shpresa tjeter eshte ulja e konsumit duke gjetur dhe burime te tjera alternative energjie. Per kete po perpiqen gjithandej ne bote, por me shume jane te interesuara dhe konsumatoret me te medhenj, vendet e G7, qe konsumojne 48% te konsumit te pergjithshem boteror (shih grafikun).
ZILIA E EUROPËS Politikanet e Europes Perendimore i ka ngacmuar vazhdimisht suksesi ekonomik dhe mireqenia ne rritje e vendeve nordike (Finlanda, Suedia, Danimarka dhe Norvegjia). Ajo qe i ngacmon me shume dhe e rrit interesin e tyre per te mesuar se si fqinjet nordike europiane i mbajne te gjalla ekonomite e tyre, kur dihet se pjesa tjeter e kontinentit mezi arrijne te te kene nje zhvillim te vogel. Vendet nordike jane renditur midis 6 vendeve me konkururese ekonomike nga Forumi Ekonomik Boteror dhe kane nje pikavarazh me te larte ne krahasim me cdo vend tjeter te botes ne lidhje me standartet e jeteses, edukimin dhe sherbimin shendetesor. Si arrijne ta mbajne kete ritem atehere? Kjo pyetje eshte shtruar nga gjithe vendet europiane dhe pergjigjet jane te shumllojshme. Ato nisin qe me reduktimin e barrierave tregtare dhe te punesimit dhe hapjen e Europes ne nje orientim me te gjere ne tregun boteror. Por nga ana tjeter Europa has pengesa te medha mentaliteti, te cilat jane nje peshe me shume ne vendimet qe merr BE. Ekonomistet thone se vendet nordike kane nje baze te fuqishme ekonomike pasi kaluan nje periudhe rimekembje dhe rindertimi te ekonomise ne vitet ’80‐’90 duke krijuar premisa per rritjen e konkurences se ekonomive te tyre ne europe dhe bote. Industrite joentabile u analizauan dhe ne rastet qe studimet i konsideronin si jofitimprurese “u shkeputen” nga ekonomia e vendit. Nderkohe, kerkimet dhe studimet u forcuan per gjetjen dhe zbatimin e teknologjive me te perparuara. Sektori
Konsumatorët më të mëdhenj
35%
20%3%4% 4%8%
3%
9%
3%
3%
3%
2% 3%
SHBA Te tjere SpanjaRusia Korea e Jugut KinaKanada Japonia ItaliIndia France Arabia SauditeAngli
122
i sherbimeve publike u permiresua me futjen e mekanizmave te rinj dhe skemat e perfitimeve per pensionet dhe papunesine u rishqyrtuan per nje orientim mb i baza sa me personale te perfitimit nga individet. Sot, papunesia eshte me e menaxhueshme duke shfrytezuar me efektivisht te dhena dhe tregues ekonomike rajonale. Prodhimtaria eshte nje nga keto tregues qe sherben per matjen e rendimentit te punonjesve dhe per keto vende verhete te eci me shpejt se mesatarja e Europes. Zilia e europianeve per vendet nordike buron pasi ata nuk kane perfitime kaq bujare per te papunet, nje sherbim shendetesor dhe arsimor falas per femijet dhe nje ekonomi dhe financa qe rriten e forcohen pervit. Sherbimet sociale, natyrisht qe kane nje kosto. Taksat ne vendet nordike prekin 50% te PBB‐se se vendit, kur ne vendet e tjera europiane ky tyregues eshte rreth 35% e PBB‐se. Por, ne vendet nordike gadishmeria e njerezve per te paguar kete nivel taksash lifdhet pikerisht me nivelin esherbimeve qe kane arritur te perfitojne. Tashme atje eshte krijuar balanca aq shume e deshiruar per cdo qeveri. Modeli i qeverise dhe sektorit te sherbimeve te nje vendi nordik eshte e kunderta e qeverive europiane me qeveri te vogla dhe sektore private te medhenj te sherbimeve. Modeli nordik perfaqeson me se miri pergjigjet per mirefunksionimin dhe reagimin ndaj ndryshimeve qe bie koha. Por, politikat nuk jane ato qe bien suksesin, pasi modeli nordik eshte mbi te gjitha i mbeshtetur ne bashkepunimin midis punemarresve dhe punedhenesve. Natyrisht, ka skepticizem qe e lidhin bilancin pozitiv te ketyre vendeve dhe kohes se mire qe po punon per keto vende. Kerkesa e vendeve te ndryshme per produkte nga vendet nordike eshte mjaft e fuqishme, sidomos per: naften nga Norvedgjia, celikun nga Suedia dhe fruta e leter nga Finlanda. Erfitime te tjera qe vijne nga kjo zone e Europes jane teknologjia dhe paisje mjaft precize nga komani te tilla si: Nokia e Finlandes dhe Ericcson i Suedise. Marcus Storch, drejtuesi i fondacionit Nobel dhe ish – drejtuesi i kompanise prodhimeve kimike suedeze AGA thote se kemi nje varg gjerash fatlume qe kombinohen dhe bejne qe punet te ecin perpara, por kjo nuk mund te vazhdoje pambarim. Sistemi tatimor ne Suedi, i cili u rishqyrtua ne vitin 1990 eshte nje barre e madhe per kompanite duke stimuluar nje largim te industrive jashte vendit. Fakte qe e mbeshtesin kete ide jane kompani te tilla si: Ikea, Tetra Pak dhe Skype, te cilat tashme kane ikur si rezidente nga Suedia, vetem per arsye tatimore. Arsyetime te tilla vlejne dhe per vendet e tjera nordike, te cilat kane nje sistem te ngarkuar fiskal dhe nje rritje te spenzimeve per kualifikim dhe rritje te mireqenies se familjeve te punonjesve. Perpjekjet ne drejtim te lehtesimit te barres kane filluar. Pas ndryshimeve ne kodin tatimor te vitit 1990, ne vitet qe kane ardhur po studiohet mundesia e lehtesimit te tatimit mbi te ardhurat, duke pare dhe mundesite e harmonizimit te shkalleve tatimore me ato te pjeses tjeter te Europes. Ndryshimet, po studiohen ne segmentet me te prekshme te taksimit, ate te kontributeve sociale dhe tatimit mbi te ardhurat personale. Ne kete kuader dhe vete drejtuesit e kompanive po perpiqen qe te mbledhin opinione sa me te shumta ne favor te ndryshimeve qe kerkohen.
123
Dan Rydberg, nje menaxher i nje fabrike po ecen pikerisht ne kete rruge. Cdo te enjte, stafi takohet per te vendosur se sa ore do te punojne per javen e ardhshme. Kur ka nje problem furnizmi apo urdherash te dhena me vonese, ata punojne me pak se 40 ore ne jave. Ne rastet normale punonjesit punojne dhe jashte orarit ligjor duke mos pretenduar per pagese te jashtezakonshme. Nisur nga ky shembull, kuptohet qarte se vendet nordike jane me te pregatitur per te perballuar ndryshimet qe vijne nga zhvillimet e kohes dhe kushteve specifike te secilit. Pak nga pak, njerezit kane filluar te kuptojne se shteti do tu garantoje atyre nje siguri per jeten dhe nuk do te lihen ne meshiren e fatit. Punonjesit kane nje mundesi me te gjere te pjesemarrjes ne vendimet per ekonomine dhe politikat sociale, pasi per shekuj me radhe vendimet me te rendesishme jane marre nga nivelet me te uleta te qeverisjes dhe ne kete menyre punonjesit jane ndier shume te perfshire ne keto vendimarrje. Per vendet e tjera te Europes, kjo menyre e vendimarrjes dhe komunikimit midis qeverise dhe puinonjesve eshte nje tradite qe egziston pak ose fare. Eshte e veshtire qe kjo tradite te zevendesohet lehtesisht ne vendet europiane.
KAPITULLI VI SISTEMI I TATIMEVE DHE TAKSAVE NE SHQIPERI
Ndryshimet politiko ‐ ekonomike dhe ato sociale qe ndodhen ne vendin tone ne fillim te viteve ‘90, krijuan nevojen e rishikimit total te politikave dhe praktikave te buxhetit. Ne kete kuader, si pjese e rendesishme e buxhetit te shtetit, kerkohej nje reformë e madhe ne praktikat legjislative dhe administrimin praktik te te ardhurave te ketij buxheti, ku pjesen kryesore do ta zinin te ardhurat nga tatimet dhe taksat. Sistemi fiskal para viteve ‘90 Para ndryshimeve te fillimit te viteve ‘90, shqiptaret ishin plotesisht te bindur se ata ishin i vetmi vend ne bote pa tatime dhe taksa. Por kjo nuk ishte realisht kështu. Ne paguanim tatime dhe taksa te cilat kryesisht ishin të “fshehura” ne cmimet e kontrolluara te mallrave dhe sherbimeve qe furnizoheshin nga ndermarrjet shteterore. Çdokush mund ta mendoje sa e veshtire ishte riprezantimi pas nje periudhe 40 vjecare i nje sistemi te ri tatimor dhe krijimi i nje administrate tatimore eficiente. Por, tani pas rreth gjashtëmbëdhjetë vjetesh, mund te pohojme se kemi ndertuar nje legjislacion tatimor modern, te perafert me ate te vendeve te tjera te zhvilluara te rajonit dhe te hartuar me asistencen e organizmave nderkombetare prestigjioze te njohur ne fushen e draftimit te ligjeve dhe te hartimit te politikave tatimore. Fillimet e reformes fiskale pas viteve ‘90 Konturimi i legjislacionit fiskal dhe percaktimi i llojit, bazes se taksueshme dhe tarifave tatimore i perkasin fundvitit 1991 dhe fillimivitit 1992. Nisur nga mungesa e
124
pervojes ne hartimin e legjislacionit fiskal, i cili do të aplikohej ne ekonomine e sipermarrjes se lire, ligjet e hartuara ne kete periudhe pergjithesisht ishin te thjeshte dhe jo te kompletuar. Nje tendencë me e mire per hartimin e nje pakete te plote fiskale u duk ne fillimvitin 1993, duke dhene ne menyre me te qarte konturet e nje legjislacioni tatimor bashkekohor. Ne kete periudhe, krahas tatimeve te tilla si: tatimi mbi qarkullimin, akcizat, tatimi mbi fitimin dhe mbi biznesin e vogel, filloi implementimi i tatimit mbi te ardhurat personale, kryesisht tatimit mbi pagat. Periudha 1992 ‐ 1996, per vete nivelin e zhvillimit ekonomik te vendit, dhe nevojen per investime kryesisht nga investitore te huaj, u karakterizua nga tarifa pergjithesisht te nivelit mesatar dhe te ulet, si dhe nga incentiva dhe perjashtime fiskale me qellim stimulimin e ekonomisë në tërësi dhe veprimtarive prodhuese dhe eksportuese në veçanti. Ketij qellimi i sherbyen masa te tilla si perjashtimi nga tatimi mbi fitimin per 4 vitet e para te veprimtarive prodhuese, zbritje nga detyrimi mbi fitimin nëse fitimi riinvestohej ne Shqiperi nga ana e investitoreve te huaj, menjanimi i efektit kaskade ne aplikimin e tatimit mbi qarkullimin, mostaksimi i nje sere te ardhurash personale si të ardhurat nga interesat, nga dividentet etj. Krahas efekteve pozitive qe paten keto masa ne zhvillimin ekonomik te vendit, sigurimin e stabilitetit makroekonomik dhe fuqizimin e sipermarrjes se lire, nuk mund te mos permendim edhe faktin se incentiva te tilla filluan te ktheheshin gjithnje e me shume ne nje instrument te rrezikshëm per shmangie nga detyrimet tatimore dhe evazion fiskal. Nga ana tjeter, nevojat per investime dhe shpenzime te tjera buxhetore e benin te domosdoshme mbledhjen e sa me shume te ardhurave tatimore ne buxhet, te ardhura qe nuk mund te siguroheshin duke ruajtur dhe zgjeruar incentivat fiskale. Fillimi i modernizimit të sistemit tatimor shqiptar Kthesa e rëndësishme në fillimin e modernizimit të legjislacionit dhe te sistemit tatimor shqiptar kane filluar mbas vitit 1995 dhe ne vazhdim. Perpjekjet u perqendruan se pari ne hartimin e ligjit dhe pergatitjen e infrastruktures per implementimin e Tatimit mbi Vleren e Shtuar, e cila si forma kryesore e tatimeve indirekte do te zevendesonte tatimin mbi qarkullimin. Hyrja ne fuqi e ketij ligji ne 6 mujorin e dyte te vitit 1996 u shoqerua ne ate periudhe, por me teper gjate viteve ne vazhdim me rritjen e te ardhurave tatimore indirekte nga TVSH‐ja krahasuar me tatimin mbi qarkullimin, si dhe me permiresime te dukshme ne fushen e administrimit duke perfshire perpunimin e informatizuar te deklaratave dhe te vleresimeve tatimore. Procesi i modernizimit te sistemit tatimor shqiptar i filluar me TVSH‐ne, duhej te shoqerohej edhe me modernizimin e llojeve te tjera te te ardhurave tatimore dhe kryesisht te atyre direkte. Mbas vitit 1997, filloi nje pune e madhe per konturimin e nje legjislacioni tatimor modern dhe bashkekohor. Puna filloi me miratimin e Ligjit “Per tatimin mbi biznesin e vogel” ne mars 1998. Qellimi i ndryshimeve ne menyren e taksimit te kesaj kategorie tatimpaguesish ishte thjeshtezimi i metejshem i
125
procedurave te llogaritjes, te kontrollit dhe pageses se tatimit mbi biznesin e vogel. Nje mase e tille merrej me qellim lehtesimin e ketij biznesi te madh ne numur nga procedurat e renduara dhe burokratike te administrates shteterore, duke u dhene tatimpaguesve te vegjel nje frymemarrje me te madhe. Me pas u punua ne drejtim te modernizimit te llojeve te tjera te tatimeve direkte si te atyre mbi te ardhurat e individeve, ashtu edhe te fitimit të shoqërive tregtare. Ky synim u realizua me miratimin ne dhjetor 1998 te Ligjit “Per tatimin mbi te ardhurat” i cili integronte ne nje ligj te vetem te ardhurat e individit dhe ato te kompanive. Ky ligj permbante gjithashtu kushte dhe parime te panjohura me pare, por te aplikuara gjeresisht nga administratat tatimore te vendeve te zhvilluara. Mund te themi se implementimi i ketij ligji, se bashku me Tatimin mbi Vleren e Shtuar, perbejne arritjet me te dukshme ne fushen e legjislacionit fiskal dhe te administrimit tatimor. Keto ligje, duke mos permbajtur shume perjashtime dhe incentiva kane mbyllur mundesite per shmangie tatimore, duke krijuar njekohesisht terrenin e pershtatshem per nje konkurence te ndershme midis bizneseve Jo me pak te rendesishme jane ndryshimet e bera ne fushen e akcizave, duke hartuar nje ligj, i cili nepermjet nivelit te unifikuar te tarifave te parashikuara per prodhimin e vendit dhe ate te importit, plotesoi nje nder kushtet kryesore te vendit tone per antaresim ne Organizaten Boterore te Tregtise. Procesi i modernizimit te legjislacionit tatimor shqiptar vazhdoi me miratimin ne dhjetor 1999 te Ligjit “Per procedurat tatimore ne Republiken e Shqiperise”, i cili me klauzolat qe permban, ka sanksionuar ne menyre te qarte te drejtat dhe detyrat e administrates tatimore dhe tatimpaguesve, duke pershkruar ne te njejten kohe te gjitha parimet baze te organizimit dhe funksionimit te hallkave qe perbejne sistemin tatimor shqiptar. Rritja ekonomike, investimet dhe efekti qe jep sistemi i taksave mbi to Rezultatet e arritura gjate viteve 1998‐2006 ne fushen e mbledhjes se te ardhurave tatimore, na japin te drejte ta konsiderojme pergjithesisht te plotesuar procesin e modernizimit te legjislacionit tatimor shqiptar. Per kete arsye, perpjekjet e Ministrise se Financave jane perqendruar me teper ne modernizimin e administrates tatimore dhe permiresimin e procedurave te deklarimit, mbledhjes, kontrollit dhe administrimit tatimor. Njekohesisht i eshte kushtuar rendesi punes per edukimin e tatimpaguesve, rritjen e frymes se bashkepunimit me tatimpaguesit, duke i konsideruar ata jo si kundershtare, por si partnere. Njekohesisht, duke patur parasysh impaktin e politikave fiskale, sidomos te tarifave mbi investimet dhe zhvillimin, gjate këtij harku kohor u punua per hartimin e disa ndryshimeve ligjore me efekte mbi investimet e huaja dhe kryesisht te sferes prodhuese. Ketij qellimi i sherbyen hartimi i ndryshimeve dhe miratimi i paketave fiskale, të cilat permbanin për cdo vit ndryshime te rendesishme ne drejtim te nxitjes
126
se investimeve dhe lehtësimit të barrës fiskale. Nder ndryshimet me te rendesishme mund te permendim: - uljen e normes se tatimit mbi fitimin nga 30 ne 25 perqind, më tej në 23 dhenë fund në 20 përqind, pa harruar propozimin ë vitit 2007 për taksën e sheshtë prej 10 përqind, për tre tatime kryesore; - zbatimin e sistemit te “pageses se shtyre” per importimin e makinerive dhe paisjeve për investime, qe e shprehur ne menyre te qarte do te thote perjashtim i tyre nga TVSH‐ja ne import, ulja e afatit te rimbursimit te TVSH‐se per eksportuesit nga gjashte ne nje muaj; - ulja e tarifes doganore per importin e makinerive nga 5 ne 2 perqind; - ulja e tarifes mesatare doganore nga 18 ne 15 perqind; - ulja e akcizes per cigaret e kategorise se trete (qe ne fakt do te thote ulje e akcizes per cigaret qe kryesisht prodhohen ne vend); - ulja e denimeve administrative per rastet e shkeljeve nga 5 ne 1 fishin e shkeljes se kryer dhe nje sere ndryshimesh te tjera me pak te rendesishme te prezantuara nepermjet kesaj pakete. Me ndryshimet dhe uljen e tarifave tatimore te kryera ne fundin e vitit te kaluar, Shqiperia nuk mund te konsiderohet si vend me tarifa te larta dhe barre te madhe fiskale mbi investimet, cka e bën mjaft të krahasueshëm dhe atraktive në raport me me vende te tjera te rajonit dhe te Europes. Duke krahasuar te dhenat e Shqiperise me ato te vendeve perafersisht te ngjashme te rajonit si Bullgaria dhe Rumania, rezulton se tarifat tatimore si te tatimeve direkte, ashtu edhe te atyre indirekte ne vendin tone jane me te uleta. Nga ana tjeter, barra fiskale ne Shqiperi (raporti i te ardhurave nga taksat me GDP‐ne) eshte nder me te uletat. Ky tregues, per vendet e OECD‐se eshte mbi 38 perqind, nderkohe qe per vende te vecanta eshte: Polonia 41‐43 perqind, Hungaria 39‐41 perqind, Cekia 40‐41 perqind. Ndersa ne vendin tone, ky tregues ka variuar nga 18,7 perqind ne vitin 1993, 15,3 perqind ne vitin 1996 dhe rreth 23,2 perqind ne vitin 2006. TATIMET DHE TAKSAT VENDORE: HISTORIK I SHKURTER Në kuadrin e reformës së ndërmarrë për përmirësimin e sistemit të qeverisjes vendore në Shqipëri, Strategjia per Decentralizimin dhe Autonomi Lokale e nentorit 1999, si dhe Ligji per Organizimin dhe Funksionimin e Pushtetit Vendor percaktuan elementet kryesore te sistemit te taksave dhe tarifave vendore ne te cilat u përfshinë: ‐ Lista e taksave vendore ‐ Autoriteti i qarqeve, bashkive dhe komunave per taksat e tyre vendore ‐ Klasifikimi i llojeve te tarifave vendore
127
‐ Autoriteti i qarqeve, bashkive dhe komunave per tarifat vendore 1. Taksa vendore mbi biznesin e vogël u klasifikua si e ardhur e bashkive dhe komunave dhe u ideua te vilej ne formen e nje kuote fikse vjetore per cdo vendndodhje ku nje person zhvillon biznes. Subjekt i kesaj takse eshte cdo person qe kryen biznes ne territorin e Republikes se Shqiperise ne cdo periudhe te vitit dhe qe nuk i neneshtrohet tatimit mbi vleren e shtuar. Pra e thene ndryshe, subjekt i takses vendore mbi biznesin e vogel jane te gjithe tatimpaguesit te cilet i nenshtroheshin tatimit mbi biznesin e vogel. Nje mase e tille u ndermor në kuadrin e decentralizimit të qeverisjes vendore, me synim rritjen e interesit të organeve të qeverisjes vendore për evidentimin, rregjistrimin dhe pagimin e detyrimeve tatimore nga të gjithë personat qe ushtrojnë aktivitete biznesi në territorin e çdo njësie të qeverisjes vendore. Dispozitat e ligjit te ri alokojnë totalisht në buxhetet lokale te bashkive dhe komunave të ardhurat që vilen nga kjo takse. Mbas studimit ne teresi te veprimtarive te cilat kategorizohen si biznes i vogel dhe në sajë të interesit që do të kenë organet e qeverisjes vendore për vjeljen e këtij tatimi, si dhe në sajë të bashkëpunimit të administratës tatimore me bashkitë dhe komunat për evidentimin, regjistrimin, kontrollin dhe vjeljen e tatimit, numuri i tatimpaguesve të regjistruar (sidomos në zonat rurale) dhe për pasojë edhe të ardhurat nga ky tatim do të rriten ndjeshëm krahasuar me vitet e kaluara kur pushteti vendor nuk ishte i perfshire ne procese te tilla. Për thjeshtësi në administrim, si për tatimpaguesit ashtu edhe për administratën tatimore, taksa lokale mbi bisnesin e vogël do të jetë një tatim me kuota fikse. Në tabelën perkatese qe eshte pjese e Ligjit, jepet masa e kuotave bazë të tatimit sipas llojit të bisnesit, duke i klasifikuar rrethet në tre kategori, bazuar kryesisht (ashtu si dhe në ligjin ekzistues) në nivelin e zhvillimit ekonomik të tyre. Por, në ndryshim nga ligji “Për tatimin mbi bisnesin e vogël”, Ligji i ri “Per taksen vendore mbi biznesin e vogel” i jep të drejtë organeve të qeverisjes vendore të rrisin ose të ulin masën e kuotave bazë të tatimit deri në 30%, ndryshim ky që duhet të zbatohet uniformisht për të gjitha kategoritë e bisnesit. Sipas ligjit te ri, çdo vendndodhje e bisnesit duhet të tatohet në vehte, dhe kur këto vende bisnesi bien nën juridiksionin e organeve lokale të ndryshme, tatimpaguesi duhet t’i regjistrojë ato veçmas në organin tatimor respektiv përgjegjës për sejcilën vendndodhje. Ky tatim bazohet në parimin e tatimit territorial të vendndodhjes së bisnesit, që do të thotë se, pamvarësisht nga rezidenca e tatimpaguesit, tatimi derdhet në buxhetin e bashkisë ose komunës ku ndodhet vendi i ushtrimit të bisnesit. Ne ligjin e ri jane ruajtur procedurat e thjeshta te llogaritjes dhe pageses se ketij tatimi, me qellim minimizimin e procedurave burokratike te cilave duhet tu
128
neneshtrohen tatimpaguesit e vegjel. Po keshtu eshte parashikuar nje sistem i thjeshte i mbajtjes se te dhenave dhe i evidentimit te qarkullimit te realizuar, te cilat lejojne llogaritjen e sinqerte te detyrimit si nga vete tatimpaguesit, ashtu dhe nga ana e administrates tatimore. Pra siç shihet, ligji i ri nuk ka ndryshime thelbësore krahasuar me ligjin ekzistues “Për tatimin mbi bisnesin e vogël Por, siç u theksua që në fillim, synimi i tij ka qenë të rrisë interesin dhe autoritetin e organeve të qeverisjes vendore për përmbushjen e detyrimeve tatimore nga subjektet që ushtrojnë veprimtari në territorin e tyre, dhe të kalojë tërësisht në buxhetet lokale të ardhurat e vjelura nga ky tatim. 2. Ne ligjin mbi sistemin e taksave vendore u perfshine taksa mbi ndertesat dhe mbi token bujqesore, si dhe nje sere taksash te tjera te cilat sipas legjislacionit te kaluar kane qene pjese e Ligjit “Per sistemin e taksave ne Republiken e Shqiperise” ‐ taksa mbi ndërtesat aplikohet mbi te gjitha kategorite e ndertimeve, pra si per ato qe sherbejne per banim, ashtu edhe per ato qe sherbejne per veprimtari apo qellime te tjera. Kjo takse eshte kategorizuar sipas nje ndarje zonale dhe eshte e diferencuar jo vetem sipas zonave, por edhe sipas destinacionit te perdorimit dhe vitit te ndertimit. Niveli i takses eshte caktuar me i larte per zonen 1 (Tirane, Durres) ne krahasim me dy zonat e tjera. Po keshtu ka diference ne tarife sipas destinacionit, ku ndertesat e biznesit kane tariga me te karta se ato qe sherbejne per banim. Gjithashtu brenda grupit te ndertesave per banim, ato te ndertuara pas vitit 1993 kane tarife me te larte ne krahasim me ato te ndertuara para vitit 1993. ‐ taksa mbi tokën bujqësore mbeshtetet ne siperfaqen e tokes bujqesore ne hektar ne pronesi te taksapaguesit. Po keshtu edhe per kete takse eshte bere klasifikimi i rretheve, klasiikimi i tokes ne 10 klasa, si dhe eshte percaktuar vlera e takses ne leke per hektar ne vit per cdo rreth dhe kategori toke. Ne fakt, per taksen mbi token bujqesore pushtetit vendor i jane lene ne ligj kompetenca te gjera te cilat synojne krijimin e fleksibilitetit per ndryshime dhe mundesive per arketimin e kesaj takse e cila ka deshtuar gjate periudhes 1994‐1995. Si per taksen mbi ndertesat, po ashtu edhe per taksen mbi token bujqesore, keshilli bashkiak apo ai komunal kane te drejte ta rrisin apo ta ulin nivelin e saj ne kufirin 30 perqind. Krahas takses mbi ndertesat dhe takses mbi token bujqesore, pushteti vendor mbledh dhe administron edhe nje sere taksash te tjera me karakter lokal si: ‐ taksa e fjetjes ne hotel, ‐ taksa e ndikimit ne infrastrukture per ndertimet e reja ‐ taksa mbi kalimin e se drejtes se pronesise per pasurite e paluajtshme ‐ taksa e regjistrimit te pervitshem te automjeteve ‐ taksa per zenien e hapesirave publike
129
‐ taksa e tabeles ‐ taksa te perkohshme Nga ky grup taksash, taksa e regjistrimit te pervitshem te automjeteve dhe taksa mbi kalimin e se drejtes se pronesise para miratimit te ketij ligji kane qene taksa me karakter nacional dhe administroheshin nga buxheti qendror. Kalimi i tyre ne dispozicion te pushtetit vendor jo vetem do te krijoje mundesi per rritjen e te ardhurave dhe forcimin e buxhetit te ketij pushteti me mbi 1 miliarde leke, por do te krijoje mundesi per investime ne infrastrukture, sinjalistike rrugore dhe fusha te tjera. Si konkluzion mund te themi se tashme proceset e decentralizimit fiskal jo vetem kane filluar, por edhe jane materializuar me te ardhura konkrete te cilat do te fuqizojne dhe shendoshin financat vendore. Eshte detyre e pushteteve vendore te punojne per miremenaxhimin e te ardhurave qe administrojne duke perfshire rekrutimin e stafit te kualifikuar, hartimin e procedurave dhe akteve nenligjore per administrimin e tyre si dhe per rritjen e efikasitetit ne mbledhjen e te ardhurave. MARRËVESHJET PËR SHMAGIEN E TAKSIMIT TË DYFISHTË DHE PARANDALIMIN E EVAZIONIT FISKAL Historik i shkurtër mbi marrëveshjet tatimore Marrëveshjet tatimore kanë ekzistuar që para luftës së parë botërore. Përpjekje për harmonizimin e principeve e krijimin e modeleve kanë filluar që në Lidhjen e Kombeve. Në 1928 janë diskutuar disa modele; Në 1943 Modeli i Meksikës; më 1946 modeli i Londrës; Me krijimin e OECD‐së puna për zhvillimin e modeleve të marrëveshjeve tatimore u përqëndrua aty. Në 1956 u paraqit një studim për tatimet e dyfishta ndërkombëtare. Më 1963 doli projekt‐modeli i OECD‐së; në 1977 është miratuar si model duke u përsosur me modelet e 1992, ‘94, ’95, ’96, ’97, 2000 dhe 2002. Gjithashtu vlen të përmendet manuali i OKB‐së 1979, modeli i OKB 1980, i azhornuar me modelin e 2001, që edhe keto përgjithsisht bazohen në modelet e OECD‐së. Taksimi i dyfishtë ndërkombëtar dhe nevoja për përfundimin e marrëveshjeve për shmangjen e tij. Sistemet tatimore që aplikohen në vende të ndryshme kanë të përbashkëta por edhe shumë ndryshime midis tyre. Por, megjithë veçoritë që mund të kenë, sistemet tatimore përgjithsisht mbështeten në disa parime bazë, që janë krijuar me kohë dhe janë përsosur vazhdimisht nga zhvillimet botërore në teorinë dhe praktikat qindra vjeçare tatimore. Në funksion të qëllimit të kësaj teme dy nga parimet më të rëndësishme ku janë mbështetur legjislacionet tatimore në shumicën e vendeve të botës janë:
130
Parimi i rezidencës. Termi "rezident", që në kuptimin e përgjithshëm përdoret si "banor i përhershëm", në gjuhën tatimore përdoret për të treguar individët apo shoqëritë (personat juridikë) që në bazë të kritereve të përcaktuara në legjislacionin e një shteti, konsiderohen subjekte tatimore të atij shteti, me përgjegjësi të plotë tatimore në atë shtet. Pra në kuptimin fiskal rezidenca e një tatimpaguesi lidhet me “vendbanimin e përhershëm për efekt tatimi” prandaj në disa vende për të shprehur rezidencën tatimore përdoret termi “vendbanim fiskal”. Përcaktimi i residencës tatimore (vendbanimit fiskal) të tatimpaguesve në legjislacionet tatimore në përgjithsi bazohet në kriteret e mëposhtëme:
i) Për personat juridikë (shoqëritë) :
- vendi ku ndodhet selia qendrore apo vendi i drejtimit (menaxhimit) efektiv të shoqërisë, pra shteti në territorin e të cilit ndodhet administrata qendrore e shoqërisë, ku zakonisht mblidhet dhe merr vendimet e bisnesit bordi drejtues i shoqërisë;
- vendi i themelimit apo inkorporimit të shoqërisë, pra vendi në bazë të legjislacionit të të cilit shoqëria (kompania, korporata) është themeluar dhe regjistruar për të ushtruar aktivitetin si person juridik, etj.
ii) Për individët:
- vendi ku individi ka një banesë të përherëshme në dispozicion të tij; - vendi ku ka interesat jetike (ku ka interesat personale dhe ekonomike); - vendi ku ai qëndron fizikisht në pjesën më të madhe të vitit (më shumë se 183
ditë); - vendi nënështetas i të cilit është tatimpaguesi, etj.
Në bazë të këtyre kritereve përcaktohet shteti ku ndodhet "vendbanimi fiskal" apo "rezidenca" e shoqërisë apo e individit për pasojë edhe detyrimi i plotë për të paguar tatimet në atë shtet.
Në Ligjin tonë një individ konsiderohet resident tatimor Shqiptar nëse ka një vendbanim të qëndrueshëm në territorin e Republikës së Shqipërisë ose kur qëndron në Republikën e Shqipërisë për një periudhë që në total i kalon 183 ditë gjatë një viti kalendarik, ndërsa një person juridik konsiderohet resident Shqiptar kur ka selinë e vet të përherëshme (qendrore) në Republikën e Shqipërisë. Në bazë të këtij parimi rezidentët tatohen për të ardhurat e realizuara në shkallë botërore. Në Ligjin Shqiptar “Për tatimin mbi të Ardhurat” ky parim mishërohet në Nenin 7, paragrafi 1 për individët, dhe në Nenin 17, paragrafi 1 për personat juridikë.
Parimi i burimit. Sipas këtij parimi të ardhurat apo fitimet e krijuara (realizuara) në një shtet, duhet të tatohen në këtë shtet pavarësisht nëse subjekti (individi ose shoqëria) janë ose jo rezidentë të këtij shteti. Po kështu, në bazë të parimit të burimit, pasuritë e ndodhura në një shtet (tokë, ndërtesa, etj.) duhet të tatohen në këtë shtet, pamvarësisht nëse pronari i tyre është ose jo
131
rezident i këtij shteti. Pra parimi i burimit i jep përparësi vendit ku "prodhohen", krijohen të ardhurat ose ku janë vendosur pasuritë, pamvarësisht se këto të ardhura mund të përfitohen ose këto pasuri mund të zotërohen nga individë ose shoqëri të huaja, pra "jo rezidente" të atij vendi. Sipas këtij parimi jo rezidentët tatohen mbi baza burimore pra vetëm për të ardhurat e realizuara në atë vend. Në Ligjin Shqiptar për Tatimin mbi të Ardhurat ky parim mishërohet në Nenin 7 paragrafi 2 për individët dhe në Nenin 17 paragrafi 2 për personat juridikë.
Në këto kushte individët apo shoqëritë rezidente të një shteti, që ushtrojnë aktivitete dhe realizojnë të ardhura në një shtet tjetër, për këto të ardhura tatohen dy herë: një herë në vendin e rezidencës së tatimpaguesit (individit apo shoqërisë) dhe një herë në vendin e burimit të të ardhurave. (Shëmbuj për individë dhe shoqëri).
Siç shihet, "tatim të dyfishtë" kemi kur e njëjta e ardhur, në duart e të njëjtit person, tatohet dy herë: një herë në vendin ku realizohen të ardhurat dhe një herë në vendin ku ka rezidencën tatimpaguesi. Tatimi i dyfishtë mund të krijohet edhe kur të dy shtetet pretendojnë që, në bazë të kritereve të legjislacioneve të brendshme (që mund të jenë të ndryshme), një individ apo një shoqëri konsiderohet rezidente në të dy shtetet (residencë e dyfishtë) dhe i nënështrohet detyrimit të plotë tatimor në të dy shtetet. Tatimet e dyfishta bëhen pengesë për lëvizjen e individëve, shoqërive, kapitaleve dhe investimeve nga një shtet tek tjetri. Duke patur aktivitet në dy ose më shumë shtete, individët apo shoqëritë (multinacionalet) qëndrojnë nën juridiksionin e legjislacioneve tatimore të disa vendeve, gjë që e komplikon dhe vështirëson mbledhjen e tatimeve në sejcilin shtet. Në të tilla raste mund të lindin tatime të dyfishta, por edhe evazion fiskal gjë që e bën të domosdoshme përfundimin e marrëveshjeve tatimore. Marrëveshjet tatimore shmangin barrierat tatimore ndaj zhvillimeve bisnesore ndërkombëtare. Nëpërmjet dispozitave që krijojë për palët kontraktuese eleminohet tatimi i dyfishtë, i krijohet investitorëve të huaj siguri në trajtimin tatimor, parandalohet evazioni fiskal, parandalohet diskriminimi tatimor, ofrohen mënyra për bashkëpunim dhe zgjidhje të konflikteve që mund të krijohen midis organeve tatimore të vendeve të ndryshme në trajtimin tatimor të transaksioneve ndërkombëtare, etj. Të ardhurat që janë objekt i marrëveshjeve Marrëveshjet tatimore e eleminojnë tatimin e dyfishtë duke përcaktuar se cili nga shtetet kontraktuese ka të drejtë të tatojë të ardhura apo kapitale të caktuara, apo e ndajnë të drejtën tatimore mes të dy shteteve, por pa e rënduar tatimpaguesin me tatim të dyfishtë. Të ardhurat që janë objekt trajtimi nga Marrëveshjet janë: - Transporti Ndërkombëtar E drejta e tatimit të fitimeve të realizuara nga veprimtaria e anijeve dhe avjonëve në trafikun ndërkombëtar i takon shtetit kontraktues ku ndodhet vendi i drejtimit
132
efektiv të sipërmarrjes (ku ndodhen zyrat qendrore të sipërmarrjes). Pra në rastin e transportit ndërkombëtar e drejta tatimore i jepet vetëm njerit shtet (ku ka menaxhimin efektiv, ku është rezidente kompania) pamvarësisht nga ekzistenca e një selie të përherëshme në shtetin tjetër. Pra në bazë të këtij paragrafi kompanitë e huaja ajrore, p.sh. Olimpiku, Turkish Airlines, MALEV për fitimet nga operimi i avjonëve në aktivitetin e transportit ndërkombëtar me Shqipërinë tatohen respektivisht në Itali, Greqi, Turqi dhe Hungari pamvarësisht nëse kanë degë (seli të përherëshme) në Shqipëri. Ndërsa Albanian Airlines, Albatros, Belle Air (që janë sipërmarrje që menaxhohen në Shqipëri – kompani rezidente Shqiptare) tatohen në Shqipëri pamvarësisht se mund të kenë degë në Itali, Greqi, Turqi, etj. Vështirësi në interpretim shpesh krijohen nga aktivitete të tjera që lidhen me transportin ndërkombëtar. Kështu shitja e biletave edhe për kompani të tjera (për linja të kombinuara), aktivitete reklame që lidhen me transportin ajror, shërbime tranziti (hoteleri restorant brenda çmimit të biletës), transportimi i pasagjerëve për në aeroport, transportimi i mallrave në depo, etj., konsiderohen aktivitete ndihmëse që janë pjesë apo lidhen direkt me transportin ndërkombëtar dhe trajtohen në bazë të dispozitave të paragrafit 1. Por nëse një shoqëri ajrore apo detare operon një hotel apo një restorant në një port, aeroport apo në qytet, që pjesërisht mund t’i shërbejë edhe transportit ndërkombëtar (pasagjerëve apo stafit të avjonëve e anijeve), ky bisnes nuk mund të konsiderohet pjesë e transportit ndërkombëtar dhe nuk mbulohet nga dispozitat e paragrafit 1, por nga nenet 5 dhe 7 (pra një seli e përherëshme e kompanisë së huaj fitimet e së cilës tatohen në vendin ku ndodhet kjo seli (pra në shëmbullin tonë ku ndodhet hoteli ose restoranti) dhe jo në vendin ku ka zyrat qendrore shoqëria ajrore apo detare (siç veprohet me të ardhurat nga transporti ajror apo detar). - Sipërmarrjet e lidhura Administrata tatimore e njerit shtet kontraktues ka të drejtë të ndryshojë (ri‐karakterizojë) llogaritë e një sipërmarrje për efekt të llogaritjes së detyrimit tatimor, për transaksionet me palët e lidhura kur vlera e këtyre transaksioneve nuk përputhet me vlerat e tregut (pra transaksionet nuk janë të bazuara në parimin “arm’s length” dhe përmbajnë “transferim çmimi”). Metodat e ri‐karakterizimit bazohen kryesisht në parimin “arm’s length” dhe janë: metoda e çmimeve të krahasuara mes palëve të pavarura, metoda kosto plus, metoda çmimi i rishitjes minus, etj. Duhet patur parasysh që korrektimet mund të lidhen me të gjitha llojet e transaksioneve për furnizim mallrash e shërbimesh, por edhe me pagesa të interesave, honorareve të paguara për të drejtën e autorit, për të drejtën e përdorimit të patentave, pagesave për shërbime teknike, etj. Rikarakterizimi i transaksioneve mund të krijojë tatim të dyfishtë ekonomik, pra e njëjta pjesë e ardhurave në duart e dy personave (mëmës dhe filialit apo dy filialeve të zotëruara nga i njeti person) tatohet dy herë: një herë në vendin ku u bë rregullimi (rikarakterizimi) dhe një herë në vendin tjetër ku ajo e ardhur ka qenë tatuar në përputhje me vlerën e transaksioneve para rregullimit. Marrëveshja obligon shtetin
133
tjetër të bëjë rregullimin korrespondues ose siç quhet shpesh rregullimin sekondar (nëse ai është dakort me të ardhurat e ri‐karakterizuara të personit të lidhur në shtetin e përmendur në fillim). P.sh. le të supozojmë se administrata jonë tatimore, bën rikarakterizim të fitimeve të një filiali Shqiptar për transaksione që ai ka me kompaninë mëmë në shtetin X dhe në bazë të llogaritjeve të bazuara në parimin “arm’s length” i rrit fitimet e filialit me 100.000 $ dhe i taton ato me 20%. Por, nga ana tjetër fitimet e kompanisë mëmë në shtetin X janë llogaritur me vlerat e transaksioneve të deklaruara nga kompania (para ri‐karakterizimit në Shqipëri) dhe shuma prej 100.000 $ ka qenë e përfshirë në të ardhurat e mëmës. Në këto kushte, Marrëveshja obligon shtetin X të bëjë rregullimin korrespondues, pra uljen e fitimit të mëmës për 100.000 $ në mënyrë që këto të ardhura të mos tatohen dy herë. Sigurisht, kjo mund të krijojë probleme pasi administrata tatimore e shtetit X mund të mos bjerë dakort nivelin e fitimit të korrektuar nga administrata tatimore shqiptare. Në këtë rast administratat tatimore bashkëpunojnë nëpërmjet proçedurave të mirëkuptimit reciprok dhe shkëmbimit të informacionit për ta zgjidhur këtë problem. - Dividentët Dividenti është shpërndarja e fitimit nga shoqëritë aksionere të çfarëdo forme, tek personat që i zotërojnë aksionet (individë apo persona juridikë). E drejta për tatimin e dividentëve nuk i takon ekskluzivisht asnjërit shtet kontraktues. Pra, as vendit të rezidencës (ku është rezident individi ose personi juridik që i përfiton dividentët), por as vendit të burimit ku krijohen dividentët, pra ku është rezidente kompania që bën shpërndarjen e dividentëve. E drejta tatimore në këtë rast ndahet midis të dy shteteve kontraktuese. Dividentët që paguhen nga një kompani rezidente e njërit shtet kontraktues një rezidenti të shtetit tjetër kontraktues do të tatohen në shtetin tjetër, pra në shtetin ku është rezident përfituesi i dividentëve. Kur një kompani jorezidente (p.sh. Greke) shpërndan dividentë që lidhen edhe me fitime të realizuara në Shqipëri, këto dividentë nuk mund të tatohen në Shqipëri, përveçse kur ato i paguhen personave rezidentë shqiptarë, ose kur kompania greke ka një seli të përherëshme në Shqipëri dhe dividentët e paguar i atribuohen asaj selie të përherëshme. - Interesat Tatimi i interesave bëhet në vendin ku është rezident përfituesi i interesave, por kjo e drejtë nuk është ekskluzive. Interesat konsiderohen me burim në Shqipëri kur pagues është një kompani shqiptare, megjithatë, nëse një kompani e huaj (p.sh. italiane) paguan intersa për një hua të përdorur për bisnesin e një selie të përherëshme që kompania italiane ka në Shqipëri dhe interesat krijohen nga kjo seli e përhershme, atëhere burimi i interesave është vendi ku ndodhet selia e përherëshme, pra në këtë rast është Shqipëria.
134
Përkufizimi i termit “interesa” me “divident” është i vlefshëm për efekt të zbatimit të Marrëveshjes, për të shmangur diferencat që ekzistojnë midis legjislacioneve të brendshme në karakterizimin e të ardhurave të ndryshme si dividentë. Ajo që ka rëndësi është dallimi i dividentit (që merr pjesë në rriskun e bisnesit me të drejtën e pjesmarrjes në fitimet e kompanisë) nga kërkesat e borxhit, nga interesi (që ka nivel fiks të ardhure të rënë dakort paraprakisht, pamvarësisht nga rezultati i kompanisë). Ky ndryshim ka rëndësi jo vetëm për trajtimin e ndryshëm tatimor që mund të kenë dividentët me interesat, por sidomos për faktin se interesi është shpenzim i lejuar për efekt tatimi, kurse dividenti jo. - Honoraret apo të ardhurat nga përdorimi i të drejtës së autorit Honoraret ose të ardhurat nga e drejta e autorit, që janë të ardhurat nga dhënia e të drejtës së përdorimit të “pasurisë intelektuale” apo pasurive të pa trupëzuara industriale, si: liçensa, patenta, etj., të drejtën e tatimit të honorareve e ka vendi ku është rezident përfituesi i tyre, por kjo e drejtë nuk është ekskluzive. - Fitimet nga kapitali Fitimet nga shitja e pasurive të paluajtshme, duke mbuluar edhe fitimet nga shitja e pasurive të paluejtëshme dhe aseteve të bisnesit, tatohen në vendin e burimit (ku ndodhen pasuritë e paluajtshme) Fitimet nga shitja e pasurisë së luajtshme që bëjnë pjesë në pasuritë biznesore të një selie të përherëshme që një sipërmarrje e njërit shtet kontraktues ka në shtetin tjetër, apo pasurisë së luajtshme që një individ i njerit shtet ka në shtetin tjetër, tatohen në shtetin ku ndodhet selia e përherëshme. - Shërbimet personale të pavarura Të ardhurat nga aktivitetet profesionale të pavarura të avokatëve, inxhinjerëve, petagogëve, mjekëve, dentistëve, arkitektëve, etj. tatohen në vendin e rezidencës, përveç rastit kur individi ka një bazë fikse në vendin e burimit. Në një rast të tillë të ardhurat që i atribuohen bazës fikse tatohen në vendin e burimit. - Shërbimet personale të varura Të ardhurat nga punësimi tatohen në vendin e burimit, ku ushtrohet puna. E drejta tatimore i lihet vendit të rezidencës, por vetëm nëse plotësohen tre kushtet (prezencë më të ulët se 183 ditë; punëdhënësi nuk është rezident i vendit të burimit; pagesa nuk bëhet nga një seli e përherëshme e punëdhënësit në vendin e burimit). - Shpërblimet e drejtuesve të kompanive E drejta tatimore i takon ekskluzivisht vendit të rezidencës së kompanisë. - Artistët dhe Sportistët E drejta tatimore i takon vendit të burimit. Aplikohet jo vetëm ndaj individit direkt, por edhe ndaj personave juridikë të kontrolluar nga artisti (rent a star company).
135
Eleminimi i tatimit të dyfishtë - Metoda e përjashtimit: Sipas parimit të përjashtimit Shteti i rezidencës nuk taton të
ardhurat të cilat në bazë të dispozitave të Marrëveshjes tatohen në shtetin e burimit. Parimi i përjashtimit përmban në vetvete dy metoda: a) “përjashtim të plotë” të ardhurat që mund të tatohen në shtetin e burimit nuk përfshihen fare në bazën tatimore në shtetin e rezidencës, dhe b) “përjashtimi progresiv”: të ardhurat që mund të tatohen në vendin e burimit nuk tatohen në shtetin e rezidencës, por ky i fundit mban të drejtën t’i marrë në konsideratë ato të ardhura kur përcakton tarifën (progresive) të tatimit për pjesën e mbetur të të ardhurave.
- Metoda e kreditimit: Në bazë të parimit të kreditimit, shteti i rezidencës llogarit
tatimin në bazë të të ardhurave globale të tatimpaguesit përfshirë të ardhurat nga shteti i burimit, të cilat sipas Marrëveshjes mund të jenë tatuar në Shtetin tjetër, dhe më pas lejon kreditimin (reduktimin) e tatimit të paguar në vendin e burimit. Parimi i kreditimit gjithashtu përmban dy metoda: a) “kreditim i plotë” kur shteti i rezidencës lejon kreditimin e shumës totale të tatimit që mund të jetë paguar në shtetin tjetër, dhe b) “kreditim i zakonshëm” kur shteti i rezidencës lejon kreditimin e tatimit të paguar në shtetin tjetër deri në masën e tatimit të vet për të ardhurat e realizuara në shtetin tjetër.
INTERVISTË ME NJË TATIMOR TË RIKTHYER NË ADMINISTRATË Intervistuesi: Si ndiheni tashme qe jeni rikthyer ne sektorin publik? Tatimori: Ndihem sikur te jem kthyer ne shtepi. Une jam ne thelb nje njeri qe i perkas shtetit. Mua me duket mjaft natyral ky kthim apo si te thuash nga sektori privat ne ate publik. Intervistuesi: Sa kohe keni qe punoni ne sektorin privat? Tatimori: Tre vite Intervistuesi: C’fare ju duket se ka ndryshuar me shume? Tatimori: Te qenit ne sektorin privat nuk eshte ndonje eksperience qe gjithmone te pelqen ta perseritesh. E gjithe kjo varet nga kushtet qe te rrethojne dhe sa i permbush nevojat e tua fizike, shpirterore dhe morale puna qe ben. Intervistuesi: C’fare mendoni ne kohen e lire? Tatimori: Oh, shume gjera. Nje nder gjerat qe jam duke vazhduar ta beje dhe aktualisht eshte perpjekja per tu ngritur profesionalisht duke lexuar disa materiale
136
me shume interes nga pervoja e administrates tatimore ceke. Nderkohe, une jam i angazhuar edhe ne nje kurs per standartet e kontabilitetit, materialet e te cilit i vazhdoj ti perpunoj edhe ne kohen e lire. Natyrisht, si gjithe njerezit e tjere une shikoj dhe reflektoj dhe mbi ngjarjet qe me ndodhin perdite ne jeten time dhe ate te rrethit tim shoqeror e familjar. Intervistuesi: Megjithese folem perkohen tuaj te lire nuk folem per momentet e gezueshme qe keni? Tatimori: Eshte nje lehtesim gjithsesi te kalosh kohen e mundshme me familjen dhe miqte. Kjo kohe ne kete periudhen e fundit nuk ka qene aq sa une kam deshire, por me pelqen qe te mendoj se kjo situate do te ndryshoje, pasi une besoj se dita nese organizohet siduhet mund te shfrytezohet ne shume drejtime dhe preferenca te njeriut. Gjithsesi, momentalisht kam patur momente gezimi me familjen time vetem ne fundjava. Intervistuesi: A mund te na thoni se gjate eksaj kohe qe keni qene ne sektorin privat, a jeni ndjere krenar per punen tuaj dhe kontributin qe keni dhene? Tatimori: Une mendoj se jane shume gjera per te cilat duhet te ndihem mire me veten time. Pike se pari jane arritjet e mia ne punen qe kam bere. Megjithese per rezultatet duhet te lasin te tjeret gjithsesi kam bere nje pune qe mendoj se ka patur pak kundershtime aty ku une e kam prezantuar. Pastaj,zakonisht une e kam zakon qe gjerat ti dikutoj dhe me shoket e mi te afert si ata te punes dhe te tjere. Mendoj se duke i disktuar ne kete forme vendimet behen me te pjekura dhe kam me pak mudnesi te gaboj. Natyrisht, qe vendimet i marr ne fund vete. Nga ana tjeter, ndihma qe u kam dhene te rinjve qe sa jane diplomuar ka qene dhe per mua nje eprvoje e kenaqshme. Njekohesisht dhe ndjen kenaqesi qe meson njerez te tjere, por nga ana tjeter ndihesh si pjestar i asaj moshe, te cilen thelle ne veten time tashme e kam futur te kapitulli i nostalgjise. Ne anen tjeter, persa i perket punes se re dhe te vjeter njekohesisht, asaj ne administraten tatimore me duket vetja se di me shume se para kohes kur une kam qene. Une besoj se puna e inspektorit tatimor ka evoluar dhe kete e kuptova kur u ktheva. Tashme e kuptoj kete rol si me te fuqizuar dhe jo si nje kontrollor, por nje punonjes qe ka mision te jete ne sherbim te publikut. Intervistuesi: Jam dakort. Por a keni ndonje brenge nga koha kur ju I perkisnit sektorit privat? Tatimori: Une nuk kam brenga. Te pakten persa i takon punes. Une kam kaluar shume mire ne kohen qe kam punuar ne sektorin privat. Intervistuesi: C’fare mendimi keni per misionin e ri relativisht qe ka administrate tatimore ne lidhje me sigurimet shoqerore?
137
Tatimori: Po. Mendoj se eshte nje nder misionet me te veshtira dhe ndoshta deri tani ka qene si nje detyre e pare jo me vmendjen e duhur. Pasi vertet mendoj se kjo fushe eshte nje pjese nga e cila administrata duhet ti jape kohe te mjaftueshme. Ne kete kuader puna e saj duhet te bazohet ne sa me shume kontrolle per te rritur ndergjegjesimin te njerezit per pagesen e kontributeve. Intervistuesi: C’fare doni te thoni me kete? Tatimori: Pikerisht, tani menyra se si operon sistemi i sigurimeve shoqerore eshte i mbeshtetur direkt mbi pagesen e kontributeve, te cilat “sjnderrohen” menjehere ne perfitime per pensione dhe perfitime e tjera. Ndermjet kontributeve dhe perfitimeve jane politikat qeveritare qe duhet te bejne rregullatorin e qeverise me shtetasin e vet. C’fare mendoj une se duhet bere aktualisht eshte dhenia sa me pare e mundesive reale per krijimin e tregut privat, i cili duhet te jete nje kolone shtese dhe nje kontributor me i rregullt ne skemen e sigurimeve shoqerore. Intervistuesi: Natyrisht, qe kjo eshte e vertete... Tatimori: Madje une mendoj se sa me shume sektore private te fuqizuar te kemi aq me e lehte eshte dhe fusha e bashkepunimit me administraten tatimore. Veshtiresia me e madhe ne nje kontroll apo komunikim aktualisht eshte krijimi i nje klime mirekuptimi dhe bashkebisedimi me sipermarresit private. Deri me sot kjo klime ka qene e ndertuar mbi baza eprsonale dhe jo nje sistem i ngritur dhe i detyrueshem per tu zbatuar pa diskutim ngate gjithe. Le te marrim nje shembull. Ne ato sektore ku kemi dhe operatore private te huaj dhe perfaqesues te kompanive me emer, por njekohesisht kemi dhe operatore private te cilet jane akoma ne nivele anonimati ndryshimi midis operatorit te pare dhe atij te dyte eshte shume i dukshem. Ndersa operatori i pare eshte serioz ne pasqyrimin e transaksioneve dhe derdhjen e detyrimeve, operatori i dyte eshte mjaft i veshtire per tu quajtur bashkepunues me ne. Krahasime te tjera mund te gjeni dhe vete. Intervistuesi: C’fare mendoni ne lidhje me deklarimet per uljen e taksave dhe pune e veshtire qe rrite per ju tatimoret, ne momentin kur ju duhet te luftoni akoma me fort evazionin fiskal? Tatimori: Persa i takon deklarimeve ato kane lidhje me politikanet dhe menyrat qe ata zgjedhin te prezantojne veten dhe partine. Nderkohe, une si gjithe shoket e mi jemi ne zbatim te asaj qe miratohet ne ligj dhe atyre qe shkruhen ne udhezimet qe na dergohen nga Drejtoria e Pergjithshme. Lufta ndaj evazionit fiskal ka qene nje detyre qe eshte zbatuar qe ne momentin qe u krijua administrata tatimore. Por me duhet te them se permasat e kesaj lufte si dhe fronti i saj jane rritur ne permasa gjigande ne keto vite qe une kam munguar. Nderkohe, arritja e objektivave te mbledhjes se te ardhurave eshte ne fakt nje beeje e fituar per cdo vit nga administrata ku une punoj ndaj evazionit fiskal, qe eshte i perhapur gjithandej. Por, une kerkoj qe te terheq dhe vemendjen e gjithe atyre qe jane pjestare te administrates, por dhe gjithe njerezve qe
138
ne kete lufte detyrimi qendron per te gjithe te marrin pjese sipas asaj qe kane mundesi. Nuk mundet vetem “ushtria” tatimore te luftoje dhe te fitoje e vetme. Intervistuesi: C’fare dini ju rreth asaj qe quhet korrupsion apo ne gjuhen zyrtare mitmarrje? Tatimori: Une nuk di me shume nga sa dini ju, dine shoket e mi apo perflet secili sapo ulet e rri me nje shok apo mik te vetin. Korrupsioni, ne sistemin e sotem eshte i perhapur njesoj si ajri qe ne thithim. Megjithese ky ajer eshte ”i ndotur” me korrupsionin qe ne e thithim te gjithe une do te thoja se e rendesishmja eshte mos kaloje mbi normat e lejuara te shqoerise dhe te mos behet i rrezikshem per “shendetin” e saj. Nese do te kerkonim nje shoqeri pa korrupsion kjo do te ishte nje ambjen ideal. Megjithate, mundesia per te korruptuar dhe per tu korruptuar eshte nje variant qe cdo individ e realizon sipas kultures dhe perfitimit te tij personal. Nuk me rezulton se ndonje mund e mburret se nuk eshte i prekur nga kjo semundje edhe pse mund ta kete bere “vaksinen” kunder tij. E rendesishmja ne fund te fundit eshte qe te mos ngaterrohen dhe te perdoren e te diskutohen gjithe rastet qe degjojme si korrupsion. Edhe ai ka shenjat dhe permasat e tij relative ne raport me demin e tij ndaj shoqerise dhe qytetareve. Intervistuesi: Kohet e fundit kemi degjuar ne media te thuhet per informatizimin e tatimeve. Ç’fare duhet kuptuar me kete dhe si e mendoni ju ndihmen e saj ne punen tuaj? Tatimori: Ne fakt informatizimi ne tatime mund te quhet i kryer nese sot do te kishim nje proces te informatizuar te te gjitha tatimeve qe paguajne tatimpaguesit, si dhe nje pasqyrim te gjithe veprimeve neprmjet sistemit si dhe shume situata te tjera te cilat keto te fundit perdoren prej shume vitesh nga inspektoret tatimore. Nderkohe, informatizmi do te ishte edhe ai qe duhet te kishte ne funksion administrata tatimore per tu lidhur online me administraten doganore si dhe gjithe pjeset e tjera te administrates publike. Kjo ende nuk egziston si infrastrukture. Nderkohe dhe sistemi informatik qe funksionon aktualisht eshte me mangesite qe rrejdhion nga mosfunksionimi normal i tij per shkak te mangesive ne marrjen dhe hedhjen e informacionit, menyres se venies ne dispozicion. Nderkohe ka mjaft punonjes qe ende kane nevoje te persosin njohurite ne nivel perdoruesi, gje qe eshte e papranueshme me detyren qe ata kane. Megjithate, administrata tatimore mund te quhet si perdoruesja me optimale e te dhenave informatike ne gjithe administraten publike, nisur nga masiviteti i dokumentacionit qe ajo perdor. Intervistuesi: Ndersa po flisje per inspektoret mendja me shkoi te kushtet e tyre te punes dhe motivimi i gjithe kesaj administrat. Si ndiheni ju, aq me teper duke mbajtur pervoja ne kohe te ndryshme ne kete administrate? Tatimori: Ne tatime, sipas meje jane duke punuar njerezit me te perkushtuar ne gjithe administraten publike. Por nderkohe, me ta nuk eshte marre asnjehere si
139
duhet asnje qeveri. Ndersa nga njera ane ju kerkohet te bejne zbulime te parave te fshehura ne vlera te tilla si p.sh. 40 milion leke shperblehen per kete me nje page qe mezi arrin bashke me shperblimet ne vleren 40 mije leke. Nuk e di se si mund te quhet ky nje motivim realisht per inspektorin. Ky motivim ne kohe te meparshme ka qene deri diku me realist ne raport me pagat qe perfitonin punonjesit e tjere te sistemit publik. Ne vitet 95‐99 paga e nje tatimori konsiderohej si nje page e kenaqshme ne piramiden e pagave buxhetore, nderkohe qe keto paga qe nga ajo kohe nuk jane ripare nga asnje deri me sot me vemendjen qe duhen pare struktura te rendesishme si jane midis disa te tjerave dhe tatimet. Mendoj se arsyeja e vetme ka qene paragjykimi i administrates dhe duke njesuar elementet vertet te papergjegjshem dhe me precedente kundravajtjesh me gjithe punonjesit. Nderkohe edhe presioni i vete administrates per tu marre me shume me te nga ana e titullareve te qeverise ka qene i ulet. Nderkohe une shikoj plot shoke te mij, te cilet jane transferuar nga rrethet ku kane punuar ketu ne kryeqytet qe jane ne kushte prane minimumit te nevojave baze te jeteses. Nuk mund te quhet nje punonjes i motivuar, kur ai jeton ne nje apartament me qera sa 2/3 e rroges se tij, me gruan ne shume raste ose pa pune, ose ne punera te lodhshme dhe me femije per tu kujdesur. Ne asnje rast titullari nuk duhet te ndihet i qete pa mos i pare dhe keto probleme familjare te punonjesve te tij. Nderkohe, persa i eprket cilesise se tyre ne pune kjo eshte nje politike me vetem, qe duhet te jete ne vemendjen dhe pergjegjshmerine e strukturave te burimeve njerezore. Intervistuesi: Si do te reagonit ndaj kritikuesve te punes se tatimoreve, pasi sic degjojme puna e tyre quhet abuzive dhe joprofesionale. C’mendoni rreth kesaj teme? Tatimori: Kritikat i kam degjuar dhe natyrisht qe nuk ndihem mire. Ne radhe te pare nuk me duket per asnje rast e drejte kur keto kritika behen ne pergjithesi, per probleme te eprgjithshme dhe duke mos folur as per pergjegjes konkrete dhe as per mangesi konkrete. Une mendoj se kjo vjen si nga mosnjohja e problemeve prej atyre qe shkruajne, pasi nje pjese e mire ose jane ata qe nuk kane profesionalizmin e nevojshem per trajtim te ketyre problemeve, por nga ana tjeter dhe kur trajtohen duket qe burimi i informacionit ka qene jo i qarte dhe konkluzionet jane pa adrese. Ne keto raste ashtu si postieri ta kthen mbrapsht letren pa adrese, edhe une mendoj se i takon administrates tatimroe t’ja u ktheje mbrapsht keto sajime dhe genjeshtra te rrezikshme. Nderkohe, si ne cdo institucion me punonjes do te kete nivele dhe kategori te ndryshme te profesionalizmit. Natyrisht, qe procesi i rritjes se profesionalizmit nuk eshte mbyllur. Ai eprsoset bashke me persosjen e shoqerise dhe administrates publike ne pergjithesi. Sa per abuzimet, une ju thashe dhe me lart se per disa “dru te shtrember” nuk ka pse te prishet gjithe imazhi i administrates tatimore. Nuk mund te quhet abuzim kur kerkon nga qytetari te te paguaje tatimin qe ai nuk pelqen ta paguaje. Nuk quhet abuzim nese ai fsheh te ardhurat duke kryer ne kete menyre krim ekonomik dhe tatimori detyrohet te kerkoje ate qe ai ka detyre. Nderkohe, quhet abuzim nese kur tatimori te kerkon tatimin t’ja futesh ne xhepin e tij duke te “garantuar” se nuk ka per te e gjetru asnje e keqe sa kohe te jete ai. Quhet abuzim kur tatimori te kerkon nje favor ne kembim te detyres qe ai ka dhe duke mos
140
e mbaruara detyren e tij. Abuzim quhet dhe kur nje polic tatimor duke mos qene i pergjegjshem se ai nuk duhet te lere asnje individ qe kryen veprimtari pa leje dhe ai te le duke prishur keshtu konkurencen midis nje biznesmeni dhe nje tjetri. Raste mund te kete, por nuk mund te gjykosh edhe ata qe nuk jane te perfshire fare ne keto abuzime, por thjesht kane fatin e keq te te qenit te paragjykuar apo kane fatin e keq se punojne ne nje ndermarrje me keta individe. Thjesht fati i keq dhe ne kete rast une do te thosha se eshte njesoj si ajo fjala e urte “ me mire syri, se nami”. Intervistuesi: Ju faleminderit per biseden e hapur dhe interesante. Tatimori: Ju faleminderit juve. Do te kerkoja qe ashtu si ju erdhet tek une, po ashtu te venin dhe gazetare te tjere tek shoket e mij, pasi te gjithe ne tatimoret kemi nevoje te bisedojme me njerezit, qe te kuptohemi sa me mire me njeri‐tjetrin.
MASHTRIMET NË TVSH Sipas ligjit “Për TVSH‐në”, nje tatimpagues mund te mbarte TVSH‐ne e blerjeve qe nuk e ka perdorur nga njera periudhe tatimore ne tjetren. Nese shuma e TVSH‐se se pagueshme sipas faturave te shitjes eshte e vogel, shuma e TVSH‐se se blerjes mbetet e pashfrytezuar dhe do te krijoje fryrje te gjendjes se TVSH‐se te tatimpaguesit apo ndryshe krijim te TVSH‐se kreditore. Ne fund te 3‐mujorit, tatimpaguesi do te kete nje TVSH kreditore te fryre, e cila lidhet me blerjet me TVSH, qe kane qene te medha ne raport me shitjet me TVSH, qe ka kryer tatimpaguesi. Ai duhet te plotesoje formularin tip per te deklaruar kete stok te TVSH‐se (krediti) duke e justifikuar perpara organeve tatimore me detaje historikun e krijimit te ketij stoku. Me poshte jane prezantuar disa raste te perpjekjeve te tatimpaguesve per te mashtruar me situaten debitore‐kreditore te TVSH‐se. Mashtrimi me xhiron Ky mashtrim ndodh per gjithe ata tatimpagues qe fshehin qarkullimin e tyre mujor te aktivitetit duke mos deklaruar xhiron reale. Ky mashtrim ndodh ne mase te tatimpaguesit qe kryejne transaksione me leke ne dore. Nje perhapje te ketij tip mashtrimi ka dhe me ato shoqeri qe jane te regjistruara ne TVSH, por kryejne transaksione me leke ne dore me kategorine e biznesit te vogel, duke fshehur ne kete menyre vleren e transaksioni nga te dy krahet. Fryrja e TVSHsë kreditore
141
Kjo eshte nje forme ne te cilen tatimpaguesi kerkon te gjeje sa me shume fatura blerje me TVSH duke perdorur fatura fallso qe pasqyrojne blerje inegzistente te plotesuara vetem si vlera faturimi. Ne rastin kur tatimpaguesi kerkon ti rimbursohet shuma e TVSH‐se kreditore me plotesimin e periudhes 3‐mujore kjo menyre fallsifikimi e TVSH‐se mund te gjendet duke bere kryqezimin e faturave qe dyshohen se jane te fallsifikuara. Eksport i TVSHsë apo eksporti i mashtrimit Tatimpaguesi aplikon tarifen 0 perqind per eksporte inegzistente dhe kerkon TVSH‐ne per blerjet me TVSH te kryera per keto eksporte, nderkohe qe keto te mira qe ai ka kryer furnizime i perdor per qellime private dhe jo ne favor te aktivitetit. Mallrat e konsumit dhe ato te luksit jane pjesa me e madhe qe perfshihet ne skemen mashtruese. Ky mashtrim zbulohet vetem nepermjet inspektimeve per verifikim te dokumenteve nga ka lindur kerkesa per rimbursim. Mashtrimi i quajtur “karuzel”(me poshte “mashtrimi karuzel”) Vecanerisht, ky mashtrim perfshin abuzimin ne lidhje me perjashtimet nga skema e TVSH‐se. Per vitin e kaluar jane zbuluar mbi 90 raste te ketij tip mashtrimi duke sjelle nje humbje te ardhurash prej 200 milion leke. Nese kontrolli ndaj ketij fenomeni nuk rritet, atehere tendenca per rritjen e permasave te ketij mashtrimi, sidomos per rastet e tatimpaguesve te vegjel do te rritet. Mashtrimi karuzel ka te beje me kryerjen e transaksioneve te blerje‐shitjeve te perseritura midis tatimpaguesve qe ndryshojne statusin e tyre ne periudha te shkurtra kohore. Ky shkembim transaksionesh do te thote qe TVSH‐ja nuk paguhet nga shitesi (i cili zhduket), nderkohe qe bleresi e dekalron si TVSH kreditore per blerjen e kryer. Zakonisht, nje zinxhir i gjere dhe kompleks transaksionesh ne rrethe te ndryshme perdoret per te mbuluar kete fenomen qe ndodh. Mashtrimi karuzel perdoret shpesh nga organizata te krimit ekonomik dhe eshte nje humbje e njeshme per buxhetin. Mashtrimi karuzel perfshin levizjen e vazhdueshme te te mirave midis tatimpaguesve te regjistruar te rretheve te ndryshme te vendit, duke i sjelle buxhetit te shtetit humbje te ardhurash tatimore te shumfishta. Mashtruesit e zbatojne kete skeme duke futur shoqeri te ndryshme ne zinxhirin e furnizimeve per ta bere te evshtire evidentimin e tyre dke shfrytezuar natyrisht dhe dobesi te administrimit tatimor. Mallrat qe jane kontigjent i kesaj skeme mashtrimi jane mallrat me vlere te larte dhe kosto transporti te ulet (mallra informatike, komunikacioni). Keto mallra mund te rrine ne nje vend, por transaksionet japin idene e blerje‐shitjeve te vazhdueshme. Nje pervoje per kete skeme mashtrimi e gjejme nga praktika e tregut europian.
142
Mashtrimi do te kryhet ne nje nga vendet europiane. Midis vendeve te BE‐se nuk zbatohet TVSH dhe telefonat celulare jane ideale per trafikimi, pasi ka kerkese te larte per ta dhe jane lehtesisht te transportueshem. Mashtruesit perdorin nje shoqeri qe importon telefona (pa TVSH) dhe pastaj i shesin ato ne tregun e brendshem me TVSH dhe me pas zhduken duke perfituar ne kete menyre TVSH‐ne, e cila eshte humbje per te ardhurat. Keto transaksione ndodh qe te jene zinxhir duke perfituar ne kete menyre dhe TVSH‐ne kreditore, ne disa prej hallkave te zinxhirit te qarkullimit. Ky ishte nje shembull qe tregon per sofistikim te mashtrimit me TVSH‐ne, por mashtrimet karuzel mund te ndodhin me cdo lloj malli. Ne kete zinxhir transaksionesh ka tatimpaguese qe zhduken ashke me parate e TVSH‐se. Pastaj ata kthehen, per tu futur perseri ne radhen e zinxhirit te qarkullimit me nje tatimpagues tjeter qe do te zhduket pas ca kohesh. Ne mjaft raste, malli nuk leviz fare nga magazina ku eshte gjendje. Tatimpaguese te tille quhen “godites”, pasi ata e godasin TVSH‐ne. Lidhje me vendin tone. Shqiperia nuk perballet me kete tip mashtrimi aktualisht, pasi ajo zbaton parimin e TVSH‐se per mallrat e blera nga BE‐ja apo cdo vend tjeter i botes. Ne rastin e importit, mallrat ngarkohen me TVSH ne momentin e hyrjes ne piken e kalimit kufitar, ku ka sherbim doganor dhe ne rastin e eksportit, mallrat ngarkohen me 0 perqind TVSH sipas ligjit ne fuqi. Mosdeklarimet apo ndërprerja e deklarimeve Ne rastin e zhdukjes se tatimpaguesit apo mashtrimit te pervetesimit, tatimpaguesi regjistrohet si tatimpagues i TVSH‐se duke aplikuar TVSH‐ne ne shitjet e tij, por zhduket duke mos derguar asnje deklarate apo e nderpret dekalrimin duke mos paguar asnje lek TVSH per buxhetin. Keta mashtruese shfrytezojne dobesite administrative. Kjo skeme mashtrimi eshte nje levizje sistematike e krimit tatimor ne sistemin e TVSH‐se, e cila eshte konstatuar ne disa rrethe te vendit. Ne thelb, mashtruesit perfitojne TVSH nga mallrat e blera, duke rritur sasine dhe vlerat e fatures mbi normat e rregullta te nevojave te biznesit duke u perpjekur qe ne kontrollin e mundshem te korruptojne dhe thyejne integritetin e kontrollorit per te mos e prezantuar kete si mahstrim te tatimpaguesit. Perfituesit e TVSH‐se e shesin mallin apo sherbimin e tyre me nje cmim tregu dhe me tej zhduken pa paguar TVSH‐ne duke mos deklaruar asnje periudhe. Ky lloj mashtrimi zbatohet per periudha 3‐6 mujore mashtrimi duke u mbyllur me zhdukjen e mashtruesve. Mashtrimi klonues
143
Ky mashtrim kryhet duke perdorur NIPT‐in e tatimpaguesve te njohur. Personi qe kryen nje mashtrim te tille, pa qene i regjistruar vete perdor NIPT‐in e dikujt tjeter, qe eshte i regjistruar ne organet tatimore. Personi zhduket pa deklaruar asnjehere, pasi eshte e natyrshme qe ai s’ka se ku te deklaroje sa kohe eshte i paregjistruar dhe vjedh NIPT‐in e tatimpguesit. Bleresi i pafajshem i mallit apo sherbimit e dekalron si TVSH kreditore vleren qe i perket blerjes se bere te mashtruesi, e cila eshte objekt i zbulimit si mashtrim ne te ardhmen kur kjo kontrollohet nga inspektoret. Nderkohe dhe tatimpaguesit qe i eshte vjedhur NIPT‐i dhe jane leshuar fatura tatimore perballet me mungesen e deklarimeve te tyre ne administraten tatimore dhe behet objekt i detyrimeve dhe denimeve per te paguar sipas ligjit te TVSH‐se. Sistemi i informacionit te TVSH‐se duhet te kete nje mekanizem te pershtatur pikerisht per te monitoruar regjistrimet e reja, vecanerisht ato qe permenden me poshte:
- Nga pervoja ne pune, punonjesit e degeve te tatimeve duhet ta dine problemin sipaszonave dhe mallrave te caktuara qe behen pjese e kesaj skeme.
- Personat mashtruese qe do te marrin vesh se keto mallra dhe zona po monitorohen nga administrata dhe do te heqin dore nga zbatimi i skemes ne zonat dhe mallrat e zbuluara, qe tashme jane aktivitete me risk dhe do te bejne perpjekje ne zona te tjera. Sistemi i informacionit te TVSH‐se duhet te jape alarmin kur dekalrimet e aktiviteteve te periudhes se kaluar jane te ndryshme nga deklarimet e ketyre aktiviteteve per regjistrimet e reja.( ketu duhen futur zonat e meparshme te ketij mashtrimi dhe aktivitetet tip).
- Sistemi duhet te kryqezoje aktivitete, ne te cilat TVSH‐ja e blerjes eshte dekalruar me e madhe se TVSH‐ja e shitjes per disa periudha me radhe.
- Programi informatik duhet te beje kryqezimin e TVSH se paguar me TVSH‐ne e blerjeve per aktivitetet e monitoruara.
- Sistemi duhet te kete nje mekanizem alarmi te pershtatur per te evidentuar nderprejren e deklarimeve, deklarimet e regjistrimeve te reja qe jane jonormale (shitje te medha ne muajt e pare te aktivitetit)
- Nga eksperienca, punonjesit duhet te dine qe nje mashtrim i caktuar eshte zakonisht i kufizuar ne nje zone te vecuar apo ne nje aktivitet apo mall a sherbim te vecante. Akonisht, funksinimi i ske4mes se mashtrimit zbatohet ne zonen ngjutur apo ne zona te tjera nese ky mashtrim ka funksionuar. Keshtu qe, anormalitetet ne cdo proces te funksioneve te administrates (regjistrim, pagese e deklarim) duhet te shikohen me syrin e identifkimit te parregullsive apo devijimeve nga normaliteti.
Dega e Tatimeve duhet te kete kujdes ne regjistrimin e nje tatimpaguesi ne TVSH, duke verifikuar dhe kerkuar per gjithe te dhenat e disponueshme (historike dhe aktuale) pasi ky eshte momenti me thelbesor i maredhenieve administrate – tatimpagues. Tatimpaguesi duhet te jete shume mire i njohur nga administrata per pasojat qe ka ne rast mashtrimi apo devijimi nga statusi i tij natyral.
144
HISTORIA E TATIMEVE Per aq kohe sa do te egzistojne qeveri, atyre u duhet te nxjerrin menyra te ndryshme per te financuar aktivitetet e tyre. Metodat e financimit publik kane ndryshuar mjaft nga nje kohe ne tjetren Tatimet në lashtësi Fjala “taksoj” rrjedh nga fjala latine “taxare”, qe do te thote “të rritësh”. Ne civilizimet e lashta te asirianeve, egjiptianeve dhe babilonasve, e drejta mbi pronen vetjake nuk egzistonte. Mbreti apo Faraoni ishte zoteruesi i vetem i gjithckaje ne territorin e tij, duke perfshire dhe njerezit. Keshtu, ne vend te taksimit te individeve per mbeshtetjen e pushtetit mbreteror, mbreti thjesht i detyronte njerezit te punonin per te. Mbreterit e lashte siguronin te ardhura ne formen e ushqimeve dhe metaleve te cmuar. Nese keto te ardhura nuk mjaftonin, atehere mbreti pregatiste ushtrine per pushtime ne vendet fqinje dhe konfiskonte pronat e tyre. Njerezve qe mposhteshin u kerkohej t’i paguanin tribute pushtuesit, si shenje e nenshtrimit ndaj pushtetit te tij. Nese mbreterit ishin te dobet dhe nuk mund te pushtonin mbreteri te tjera, atehere ata ua shtonin barren e detyrimeve akoma me shume njerezve te mbreterise se tyre. Ne ato mbreteri qe nuk egzistone paraja, mbreterit taksonin bujqit duke u kerkuar nje pjese te korrjeve te tyre. Taksimi per koke (njeri) ishte nje burim i madhe te ardhurash ne Egjiptin e lashte. Po keshtu, me vone qeveria e grekerve te lashte e mbeshteste financimin e saj ne te drejtat mbi pronesine e minierave te argjendit, tributeve nga vendet qe kishte pushtuar, pak taksa doganore dhe kontribute vullnetare prej qytetareve per investime. Ajo kishte vendosur takse per cdo koke skllavi dhe te huaji. Ne periudhat e hershme te republikes romake gjithe qytetaret romake paguanin takse per koke. Megjithate, fitoret ushtarake te romaneve sollen kaq shume tribute sa qeveria perjashtoi qytetaret e saj nga kjo takse deri ne shekullin II‐te. Nje shekull me vone, perandori Augustus futi taksen mbi token dhe trashegimnine. Perandoret e mevonshem i rriten si perqindjet e taksave dhe numrin e mallrave qe taksoheshin duke perfshire dhe miellin dhe kripen. Tatimet nga Mesjeta deri më sot Gjate Mesjetes, qe nga shekulli V deri ne shekullin XV, numri dhe niveli i taksave varionte nga shteti ne shtet. Europianet i nenshtroheshin formave te ndryshme te taksimit duke perfshire taksen mbi token, taksen per koke, taksen mbi trashegimnine, tarifat per perdorimin e urave, rrugeve e porteve si dhe kuotizacionet e gjobat e perziera sipas shteteve. Shume njerez i paguanin taksat ne para ose prodhime direkt feudalit te feudit, qe ishte pronari i tokes ku jetonin bujqit. Ne sistemin feudal qe mbizoteroi ne Europe duke filluar nga shekulli XI, mbreterit, fisniket dhe perfaqesuesit fetare ishin
145
mbledhesit e taksave. Mbreterit nxirrnin te ardhura nga tokat e tyre, detyrimet nga importi dhe eksporti si dhe te ardhura nga detyrime dhe sherbime te ndryshme, qe benin vasalet e tyre. Per pjesen me te madhe te vendeve, fisniket dhe perfaqesuesit e fese ishin te perjashtuar nga taksat mbreterore, keshtu qe barra e tyre rendonte akoma me shume ne kurriz te fshatareve dhe zejtareve. Kur Mbreti Xhon i Anglise u perpoq te rriste te ardhurat e tij, nepermjet nje sere taksash te renda qe nxorri, fisniket feudale refuzuan t’ia paguanin. Ne vitin 1215 ata e detyruan mbretin te firmoste Magna Cart, nje dokument ne te cilin ai binte dakort te mblidhte ato lloj taksash qe do te kishin dhe “miratimin e perbashket” te baroneve te tij, duke kufizuar ne kete menyre pushtetin e mbretit. Kisha katolike romane ishte nje grumbulluese gjigande taksash e mesjetes. Nje nga burimet e saj me te medha ishin te ardhurat e kishes te quajtura “e dhjete e kishes” *. Kjo ishte nje pagese e detyrueshme sa 1/10 e prodhimeve bujqesore dhe blegtorale per person. Kisha mblidhte gjithashtu dhe kuota, gjoba, tarifa dhe sipas nivelit hierarkik shumica e tyre merrej nga papati i Romes. Me rritjen e numrit te popullsise dhe lindjen e qyteteve pasi ato u rriten si qendra zejtare e tregtare, u kthyen ne qendra per mbledhjen e te ardhurave ne formen e takses mbi pronen apo ne ndonje mall te caktuar dhe si takse shitje. Prej shekullit XVIII, Anglia filloi te vendoste taksa te ndryshme mbi transaksionet. Taksat mbi importet moren nje rendesi te madhe ne te ardhurat e saj, po ashtu si dhe taksa mbi mallra te caktuara si: sheqer, mish, cokollate, alkool, kafe, qirinj dhe sapun. Me kalimin e kohes, njerezit filluan te shprehnin pakenaqesi gjithnje e me shume ne forma kundershtimi per sistemin egzistues te financave publike. Si rrjedhoje, sistemet tatimore nuk arrinin te realizonin te ardhura te medha sipas kerkesave te klases drejtuese. Perfundimisht, lideret politike dhe ekonomike filluan te vinin ne jete nje politike ndryshe duke ulur perqindjet e taksave dhe tarifat. Ne fund te shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX, shqetesimi per aplikimin e nje sistemi fiskal qe te realizonte te ardhura pa prishur barazine e kontributit te gjithsecilit coi ne lindjen e tatimit mbi te ardhurat. Ne vitin 1799, Anglia nxorri te parin akt ligjor per aplikimin e tatimit mbi te ardhurat, me qellim financimin e luftrave kunder Napoleonit. Qeveria e hoqi kete tatim vetem kur perfundoi lufta, ne 1815, por e vendosi prape ate ne vitin 1842. Tatimi i pare mbi te ardhurat progresiv ishte ai i vendosur ne Prusi ne vitin 1853, i cili rriti me shume barren tatimore mbi njerezit me te ardhura me te larta. Vendet e tjera e futen kete tatim ne dekadat e mevonshme, duke perfshire Angline ne vitin 1907, SHBA ne vitin 1913 dhe Francen ne 1917. Megjithese tatimet sillnin ne fillimet e tyre pak te ardhura ne buxhet, sot ato luajne nje rol kryesor ne te gjithe boten. * tithe ne anglisht