Upload
tariel-putkaradze
View
165
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
profesori tariel futkaraZe
arTvinis ilis (TurqeTis respublika) avtoqTon qarTvelTa
dialeqtebis sazRvrebisaTvis
TurqeTis respublikaSi qarTvelTa (gurjTa da lazTa) kiloebisa da eTnografiis Sesaxeb
araerTi gamokvleva arsebobs (ix., mag., g. yazbegis, d. baqraZis, n. maris, i. yifSiZis, g.
kartozias, n, quTelias, n. kaxiZis, i. sixaruliZis, n. cecxlaZis, Sahinisa da sxvaTa
gamokvlevebi); akademiuri lingvisturi ruka ki didi iSviaTobaa; TurqeTSi qarTuli kiloebis
asaxvis TvalsazrisiT sainteresoa i. koriakovis ruka1:
samwuxarod, dRemde ar gamoqveynebula TurqeTis respublikaSi mcxovrebi
avtoqToni Tu migrirebuli (muhajiri) qarTvelebis kiloebis gavrcelebis amsaxveli rukebi Tu
naSromebi sazRvrebis zusti miTiTebiT (soflebis sruli CamonaTvaliT). nawilobriv an naklis
Sevsebas isaxavs miznad warmodgenili naSromi.
istoriuli saqarTvelos erT-erTi centraluri nawili - arTvinis mxare - amJamad
dRevandeli TurqeTis respublikis Crdilo-aRmosavleT nawilSia; kerZod, arTvinis ili
moicavs istoriul taos nawils, Woroxis Sua welsa da zRvispira klarjeTs (lazeTis nawils)2.
1 http://linguarium.iling-ran.ru/maps/18-turkey.gif2 http://www.map-of-turkey.co.uk/maps/artvin.gif
1
Sdr., Google-s ruka3:
arTvinis ilSi qarTvelTa ramdenime avtoqToni jgufi cxovrobs: maWaxlelebi,
nigalelebi, SavSelebi, taoelebi, lazebi. maWaxlelebi, nigalelebi, SavSelebisa da taoelebis
didi nawili TavianT Tavs gurjebs uwodeben (kuTxuri diferencirebis gareSe), xolo dedaenis
(qarTveluris/qarTulis) TavianT kilos - zogjer "gurjuls", zogjer ki - "qarTuls" (ar axdenen
konkretuli kilos saxeldebas); TurqeTSi, rogorc sxva Tanamedrove qveynebSi, Zlieria
saxelmwifo enis - Turqulis poziciebi, Sesabamisad, qarTvelTagan (gurjTagan Tu
lazTagan) Zalze mcire procentma icis istoriuli samwignobro ena - qarTuli saliteraturo
ena; ramdenadac lazTa metyveleba (Wanuri) ufro gansxvavdeba qarTvelTa sxva
3 http://www.maplandia.com/turkey/artvin
2
kiloebisgan da amave dros TurqeTis qarTvelobas aswlobiT gawyvetili hqonda kavSiri
qarTvelTa gamaerTianebel qarTul samwignobro kulturasTan, lazebs ufro uWirT
TviTidentifikacia qarTul kulturasTan, zogadad, qarTvelobasTan.
arTvinis ilis avtoqTon qarTvelTa istoriuli dedaena - qarTveluri (/qarTuli) ena -
warmodgenilia ramdenime kilos saxiT (xSir SemTxvevaSi, axali Taobis
warmomadgenlebs ukve daviwyebuli aqvT mSobliuri kiloc da mxolod Turqulad
metyveleben); kerZod:
arTvinis ilis mkvidri gurjebis metyveleba realizebulia: qarTuli enis
maWaxluri, nigaluri (livanuri/liganuri), SavSur-imerxeuli da taouri kiloebiT;
arTvinis ilis mkvidri lazebis metyveleba realizebulia: xofur-Cxaluri kiloTi da
arqabuli kilokaviT (mezobel rizes ilSi cxovroben aTinur-arTaSenul kilosa da viwur
kilokavze molaparake lazebi).
zemoT warmodgenil rukaze avtoqTon qarTvelTa kiloebi pirobiTad ase SeiZleba
ganvalagoT:
qvemoT warmovadgenT arTvinis ilis avtoqTon qarTvelTa kiloebis gavrcelebis areals
soflebis mixedviT.
maWaxluri metyveleba.
samecniero literaturaSi maWaxluri metyveleba miCneuli iyo aWaruli kilos nawilad;
masze sagangebod aravis umsjelia prof. SuSana futkaraZemde. am mkvlevaris
argumentirebuli msjelobiT (futkaraZe 1995) maWaxluri calke kilodaa misaCnevi. sxva
mosazrebis mixedviT, maWaxluri da imerxeuli kilokavebia SavSuri dialeqtisa (faRava
2004: 809).
3
aRvniSnavT, rom faqtobrivi masala mxars ufro uWers S. futkaraZis mosazrebas;
Tumca, ufro logikuri iqneboda, maWaxluri metyveleba gangvexila aWarulis kilokavad;
nakleblogikuria, imerxeulisa da maWaxluris gamocxadeba erT kilod, vinaidan
maWaxlursa da imerxeuls Soris ufro didi sxvaobaa, vidre aWarulsa da maWaxlurs Soris.
maWaxlur dialeqtSi gamoiyofa ori kilokavi: zeda maWaxluri (amJamad moqceuli
TuqeTis sazRvrebSi) da qvemo maWaxluri (dRevandeli xelvaCauris raionis soflebi;
qvemomaWaxlur metyvelebas bevri saziaro forma aqvs livanurTan da qvemo
aWarulTan). Tqmis farglebs ar scildeba maWaxlis xeobidan TurqeTis Sida provinciebSi
gadasaxlebul muhajir maWaxlelTa STamomavlebis metyveleba. maTgan qarTuli ena da
tradiciebi yvelaze ukeT Semonaxuli aqvT bursis vilaieTis, inegolis raionis sofel hairiesa da
qalaq amasiis mimdebare raionebis soflebSi (amasiasTan 50 km. farglebSi) mcxovreb
muhajrTa STamomavlebs; am soflebis saxelebia: beldaRi/Beldağ (100 komli), iuva/Yuva (50
komli), CaTalja/Çatalca (50 komli), ulufinari/Ulupınar (15 komli), gurji darama/Gürcü Darama
anu darmaderesi (maWaxlelebi arian agreTve qalaq samsunSi ladikis (Ladik) raionTan
axlos; aseve, fevzi CelebaZis cnobiT, duzjes sofel CilimSi. sezai sefa-futkaraZis cnobiT,
xendekSic aris ramdenime maWaxluri ojaxi, kerZod, sofel suleimanieSi (sezai sefa-
futkaraZis sofelSi).
arTvinis ilis borCxis raionSi zemo maWaxlur kilokavze laparakoben zemo
maWixelis Semdegi soflebis mcxovrebni: xerTvisi (Camili), zedvake (Düzenli), efrati
(Efeler), qvabiTavi (Kayalar), mindieTi (Maralköy), akria (Uğurköy).
livanuri kilo.
4
istoriuli ligani/nigali/livana moicavs saqarTvelos erTi raionis - xelvaCauris - samxreT-
aRmosavleT nawils da arTvinis ilis (TurqeTi) murRulis da arTvinis ilCeebs da borCxis ilCes
nawils. am istoriul qarTul kuTxes mdinare Woroxi or nawilad hyofs _ aRmosavleT nawils
Seadgens katafxiaswylisa da devsqeliswylis xeobebi, xolo dasavleT nawils -
beRlevaniswylis, Cxalisa da murRulis xeobebi. aqaur qarTuli Temi tradiciulad
nigalelebad iwodeba.
nigalur kiloze metyveli qarTvelebis soflebs or jgufad (or kilokavad?) warmovadgenT:
murRulis soflebi da borCxis soflebi.
Google-s satelituri rukebis mixedviT, murRulis xeobaSi dasturdeba Semdegi soflebi:
Civan, Sülüklü, Korucular, Akantaş, Erenköy, Özmal, Ardıçlı, Küre, Murgul, Petek, Damar, Kabaca. am
soflebis garda eTer beriZis wignSi "nigali" (beriZe 2009: 180) burRulis calke soflad
dasaxelebulia aseve: Çimenli (Cimenli - korideTi) da Başköy (baSqoi).
murRulSi Semaval 10 oficialur sofels asaxelebs Cemi informatori nureTin mineri
(masala Cawerilia 2010 wlis agvistoSi); misi azriT, murRulSi ar Sedis: Civan (juvani),
Sülüklü (arxva). sainteresoa mis mier warmoTqmuli Turquli saxelebis fonetikuri mxarec:
qorujularkoi (Korucular),AaqanTaSi (Akantaş), erenqoi (Erenköy), ozmali (Özmal), ardiCli (Ardıçlı),
baSqoi (Başköy), qure (Küre), murRuli (Murgul), feTeqqoi (Petek), qabajqoi (Kabaca) .
am oficialuri soflebis istoriuli da avtoqTon mosaxleobaSi dResac moqmedi
saxelebia:
5
Korucular - geuli; Akantaş - bujuri; Erenköy - eregona; Özmal - ozmali; Ardiıçlı - durCa; Küre -
qura; Murgul - murRuli (anu WinkaTxevi/WinkaRali; Petek - gurbini; Damar/Maden - iskebi;
Kabaca - kaparWeTi4.
am soflebis garda b-ni nureTin mineri asaxelebs sofel baSqois (Başköy), romlis
ubnebia (mahaleebia): goglieTi, CxaleTi, lomikeTi, foroseTi. prof. S. futkaraZis mier
(futkaraZe 1993: 296) es "ubnebic" soflebia. am dasaxlebul punqtebs Turquli saxelebic
udasturdeba (rogorc wesi, me-20 saukunis 60-ian wlebSi Turquli saxelebi daarqves
oficialur soflebs, xolo istoriuli mikrotoponimiis Secvla aravis ucdia maTi simravlis da
lokaluri gamoyenebis gamo): go(n)glieTi - Güneşli; CxaleTi - Büyükdere); lomikeTi - Sümerköy;
foroseTi - Aralık. es faqti mxars uWers am dasaxlebuli punqtebis miCnevas damoukidebel
soflebad.
Sdr..: cnobili mkvlevari SuSana futkaraZe, romelic xangrZlivad muSaobda murRulis
xeobaSi, 30-mde sofels CamoTvlis (informatori rivaeT biliri): kabarjeTi (Cven CaviwereT
"kaparWeTi" variantiT), wyalyva, yavrieTi, agara, iskebi, zanculi/Zanculi/danculi5, xaxuri
(xaxuli)6, baga, gurbini, qura (zemo qura, qomo qura), CxaleTi7, lomikeTi, baSqoi,
foroseTi, goglieTi, Wilavri/WilaEri, qorTukeTi, qvamCireTi/quamCireTi, durCa,
kordeTi/korideTi, ozmali, bujuri, xosroli, gevli, arxva/arxua, trapeni, bereguna, qameleTi,
juvani/juani, dialeTi.
miuxedavad imisa, rom sxva qarTuli soflebis msgavsad, murRulis soflebic xalxSi
qarTuli saxelebiT moixsenieba, Turquli oficialuri nomenklaturiT maT axali saxelebi
xelovnurad umkvidrdebaT; kerZod: gurbini - Petek; baga - Balc); danculi - Zansul8;
kaparWeTi - Kabaca; agara - Adagül; isqebi - Damar; aduCa - Subaşı; qura - Küre; quamCireTi -
Orta mahallesi; lomikeTi - Sümerköy; baSqoi - Başköy; gonglieTi - Güneşli; CxaleTi - Büyükdere;
foroseTi - Aralık; durCa - Ardıçlı; kordeTi - Çimenli; ozmali - Özmal; eregona - Erenköy; bujuri -
Akantaş; geuli - Korucular; arxua - Akpınar; juani - Civan; damfali - Ambarlı; orji - Oruçlu; avana -
Avcılar; qamileTi - Kâmilköy; Wilauri - Soğuksu; WangureTi - Karadere...
sakuTriv borCxis qarTul soflebs warmovadgenT S. futkaraZis mixedviT (1993: 310):
maradidi, xeba, qlasquri, katafxia, beRlevi, murkiveTi, zedubani, devsqrli, bagini,
4 futkaraZe 1993: 296: kabarjeTi; beriZe 2009: 327 - kabarjeTi5 fonetikuri variantebi miwerilia Cvens mier. 6 S.futkaraZisve cnobiT, muhajirobis dros es sofeli qarTvelebisgan daicala da aq bolo periodSi dasaxldnen xemSilebi (musulmani somxebi).7 S.futkaraZis cnobiT, muhajirobis Semdeg aq lazebi cxovroben.8 zog sofels Turquli saxeli imitom ar hqvia, rom TurqeTis xelisuflebis mier soflad araa miCneuli mosaxleobis simciris Tu sxva mizezis gamo.
6
arhaveTi, avana (Avcılar), damfali (Ambarlı), TxilaZori, orji (Oruçlu), ebrika, adaguli, ofuCa,
nigia, sabavri, kincxureTi, Winkuri, qarTla, omana, urzuma, petruli, valaSeni, oxorji
("eseni Telli gurji arian, Turqi ar urevia"; futkaraZe 1993: 317).
lazuri kiloebi.
ligans/nigals/livanas dasavleTidan sazRvravs samxreT-dasavleT saqarTvelos kidev
erTi kuTxe _ lazeTi anu WaneTi (kerZod _ xofisa da arqabis Temebi). amitom
beRlevaniswylis, CxaleTis da murRulis xeobebSi livanelebTan erTad, ZvelTaganve lazebic
saxloben. arTvinis ilis lazuri soflebs sias warmovadgenT m. labaZis mier dazustebuli siis
mixedviT9:
xofuri kilos sakuTriv xofuri kilokavi gavrcelebulia xofis ilCes Semdeg soflebSi:
azlaRa (Esenkıyı); anWoroxi/anCixori (Pınarlı); ardala (Eşmekaya); buCa/buCe (Güvercinli);
zalona (Koyuncular); karaosmanie (Karaosmaniye); kise (Sugören); limani (Liman);
maisqiofute/maesqiofute (Dereiçi); makriali/noRedi (Kemalpaşa); mxigi/fxigi (Başköy); osmanie
(Osmaniye); panWoli (Yeşilköy); peroniTi/peronTi (Çamlı); Jurpiji/zupriji (Yoldere); sarfi meleni
(Sarp); sumjuma (Üçkardeş); qiofriji (Köprücü); Sana (Kayaköy); CauSli (Çavuşlu); wkarisTi (Subaşı);
WanWaxuna (Çamurlu); xemSilaTi (Kazimiye); xendeki (Hendek); xigoba (Başoba).
xofuri kilos Cxaluri kilokavi gavrcelebulia Cxalis xeobaSi - borCxis ilCes Semdeg
soflebSi: Jurxinji (Çifteköprü); wyarya/wkarya (Çifteköprü-s ubnad iTvleba); saxandro (Fındıklı);
Cxalazeni (Düzköy); xanduzi (Demirciler); kostaneTi (Kestanelik); mamanaTi (Elmalı); panWureTi
(Pancarlı). m. labaZis mtkicebiT, murRulis TiTqmis yvela sofelSi mosaxleoba laparakobs
rogorc livanur, aseve, lazuri jgufis xofuri kilos Cxalur kilokavze, amitom lazuris
gavrcelebis arealad murRulis xeobac SeiZleba miviCnioT.
lazuri jgufis kilebis kidev erTi wevris - viwur-arqabuli kilos - arqabuli kilokavi
gavrcelebulia arhavis ilCes Semdeg soflebSi: baSqoi (Başköy); baxTa/baxTe (Kireçlik);
gidreva/gidreve (Dereüstü); giaznoi ona (Güneşli); durmaTi (Ulaş); kamparna/karpana
(Dikyamaç); koptone (Gürgencik); kordeliTi (Konaklı); loma/lome (Yolgeçen); nobaRleni
(Yıldızlı); iakoviTi (Kavak); orWa (Ortacalar); otalaxe (Sırtoba); papilaTi/paplaTi (Arılı); Jilen
kapistona (Güngören); Jilen kutuniTi (Tepeyurt); Jilen nafSiTi (nafCiTi) (Yukarı Şahinler); Jilen
potojuri (Soğucak); sidere (Derecik); sumRali (Üçırmak); sumala/uCleri (Üçler); farexi
(Boyuncuk); filargeTi (Ulukent); qucubeTi (Yukarı Küçükköy); cxuleTi/ suxuleTi (Küçükköy); walen
9 labaZe 2008; m.labaZe, lazur kiloTa leqsikoni (xelnaweri Sroma).
7
kutuniTi (Şenköy); walen nafSiTi (nafCiTi) (Şahinler); walen potojuri (Dülgerli); WukalvaTi
(Kestanealan); jgiazeni/giazeni/jgiriazeni (Kemerköprü).
imerxevuli (SavSuri) kilo.
imerÃevi SavSeTis raionSi Sedis. imerÃevi iwyeba SerTulidan (romelic male
wyalqveS moeqceva) da moicavs ramdenime patara mdinaris xeobas aWaris mTebamde.
imerÃevis soflebia: SerTuli, Sarabuli, sinkoTi (Küplüce), CaqvelTa (Şenocak), dasamobi
(Dereiçi), brilagara, davlaTi, oTklde (Ulukent), surevani (Dutlu), jvarisxevi (Sebzeli), Cixis
xevi(Yanıklı), bazgireTi (Maden), didxani, ziosi (Tepebaşı), xevwvruli (Çağlayan), daba
(Demirci), ube (Oba), Cixori (Çukur), TeTrakeTi, ardiaswminda (n.mari _ andria wminda),
libani, wyalsimeri (Balıklı), SoltisÃevi (Karayiğit), bzaTa (Akbıyık), weTileTi (Çiçekli), ÃoÃlevi
(Çağlıpınar), zaqieTi (Yağlı), maCxateTi (Turquli saxeli ar hqvia, ramdenadac maCxateTi
administraciulad Sedis ÃoÃlevSi), manatba (Yeşilce), agara (Erikli)imfÃrevli (Taşköprü),
imnieTi10 (Turquli saxeli ar hqvia, ramdenadac imnieTi administraciulad Sedis imfÃrevlSi),
qoqlieTi (Mehmetçik), diobani (Meydancık), iveTi (Mısırlı), gameSeTi, daviTeTi, farnuxi
(faramuxi), didmere, rioleTi (nioleTi), gogieTi, gomTa, Wvarebi (Şalcı), Cixvta (Akdamla)...
10 rogorc wesi, imnieTs calke soflad ar ixsenieben arc TurqeTis oficialuri dokumentebi da arc Tanamedrove qarTveli mkvlevrebi. S. futkaraZe da n. cecxlaZe mas imfBrevlis ubnad miiCneven; imnieTsa da imfBrevls erTmaneTisgan mxolod patara Rele hyofs, magram, adgilobrivTa TqmiT, isini cal-calke soflebia; kerZod, TiToeul sofels aqvs Tavisi sazafxulo yiSla, ialaRebi, saZovrebi. sayuradReboa, rom n. mars imnaZe calke soflad aqvs dasaxelebuli (n. mari, 1911, gv. 43). adgilobrivTa TqmiT, sofels saxeli darqmeuli aqvs aq mcxovrebi yvelaze mravalricxovani gvaris - imnaZeebis mixedviT: imnieTi - imnaZeebis sofeli; Sdr., imnieTis meheleebi (ubnebi): WurkveseTi [eseni mosulan SavSeTidan], ifSrienTi, uSareTi, iaRjienTi, jafareTi, bojanaTi (anu navanebi)...
8
iusufelis (istoriuli taos) qarTulenovan sofelTa metyveleba (taouri kilo).
istoriul taoSi qarTuli SemorCenilia mxolod parxliswylis xeobaSi; kerZod, parxliswylis
marcxniv arsebul sam TemSi: ÃevegSi (Ãevai; Bıçakçılar) 11, qobaqSi (qobai; Yüksekova) da
balxSi (Balcılı); TiToeulSi am TemSi ramdenime patara sofeli Sedis.
ÃevaÁ dRes erT soflad ixsenieba, ramdenadac ÃevaÁs Tems erTi gamgebeli
(muxtari) hyavs. sinamdvileSi am TemSi Sedis erTmaneTisgan sakmao manZilebiT
daSorebuli soflebi, romelTac TavTavianTi istoriuli sazRvrebi da mTis agarebi (sazafxulo
soflebi _ iailebi) aqvT12. TiToeul am sofels aqvs Tavisi ubnebic (mahaleebi)13, sadac
ZiriTadad mogvareebi cxovroben; kerZod, ÃevaÁSi Sedis soflebi: ieTi, oblekari, sadriyana
/(sadiyana), vaCekari, kravekari (/kraekari), qelaZori14, .hesevikari, dolekari, Weilenkari,
dolenjakari, godRekari, baslekari (basilakari), qonobani, eliasxevi (/iliasxevi), qorieTi.
axla agarebia, magram, rogorc Cans, zogi maTgani adre damoukidebeli sofeli iyo:
11 ÃevaÁs saxelis variantebad CaviwereT, aseve: heveÁ livane da hevegi livane ( < ÃevaÁs livane)erT-erT saxelad Cagviweria fSanaÃevi (?).12 bolo periodSi am soflebs sakuTari vebgverdebsac uqmnian; mag., eliasxevis vebgverdis saxelia "jiro", romelic momdinareobs CanCqeris saxelidan. am soflis teritoriaze (mTaSi) arsebul CanCqers, Cans, erqva "Ziro", romelic trandformirda Jirod/jirod; vebgverdis misamarTi: www.asiciro.com.tr (avtori _ Temel sari). 13 ramdenadac oficialurad ÃevaÁs Temi dRes erTi sofelia (Bıçakçılar köy), dRes am TemSi Semavali soflebi iwodeba mahaleebad. 14 adgilobrivTa TqmiT (rejeb qeCeji), aq ori wels ucxovria Tamar mefes; masve qelaZorSi miuyvania wyali (es ru Cans balxidanac ki).
9
devsekara, veliTavi, WirxlaqeTi, zemoWeilenkari, yuledibi, cerekari, azlenkari ("qelazoris
agara"), maRlabaslikari, Sablinkari, fiSnaÃevi (fiSnariÃeveqi _ qonobanis agara), kuareTi,
bowminda (eliasxevis agara)...
Sdr.: mxolod erTi soflis _ eliasÃevis _ mahaleebia (ubnebia): artaani15, breqianni,
fuCaanni; eliasxevis mikrotoponimebia: bowminda, modeuli, mananTkari, intkori, finneTi,
giaziri, yuraÁ, saTiÃe, didmamuli, ferseqeTi, nakaulo, verane, sagubari, dalagverdaÁ,
axali evlegebi, qoSaTebi, samercxle...
balxis soflebia: sakuTriv balxi, yaramanlebi, xucekari, wiTlikari, ონოხათკარი,
ლიტრევი; aseve, am soflebis "bari soflebi": savriaTi da balxibari
qvabai ori ZiriTadi nawilisgan Sedgeba: nabianni, alianni.
adgilobrivTa TqmiT, am soflebSi adre ufro bevri komli iyo; mosaxleoba bolo
aTwleulis ganmavlobaSi gadasaxlda stambolis, adafazarisa da bursa-inegolis mxareebSi.
dRes qononabSi cxovrobs 50 komli, eliasxevSi _ 35, qoriaTSi _ 22, baslekarSi _ 12,
godRekarSi _ 8, kraekarSi _ 8, ieTSi _ 45, sadiyanaSi _ 10, oblekarSi _ 8, dolekarSi _ 9,
WeilenkarSi - 10, baslekarSi _ 12...
aqve SevniSnav, rom rejeb qeCejisa da sxva adgilobriv mkvidrTa mtkicebiT, Ãevas
xevis xeobaSi erTmaneTisgan gansxvavebuli 5 kilokavi gvaqvs: qvabais metyveleba,
ieTis metyveleba; Ãevais Suagulis metyveleba, iliasxevis metyveleba da balxis
metyveleba. Cvenc davadastureT garkveuli sxvaobebi; mag., ieTSi Zewkvs "jvaki" hqvia,
baslekarSi _ "jekvi/jeWkvi". sakiTxi sagangebo Seswavlas saWiroebs..
dasasrul, aRvniSnavT imasac, rom dasaxelebuli yvela soflis mikrotoponimia
faqtobrivad mxolod qarTulia (metad iSviaTad gvaqvs axali Turquli saxelebi); samagaliTod
moviyvanT erT-erTi soflis - qoqlieTis - mikrotoponimias:
qoqlieTi (Mehmetçik): kokola~ (saZovari); Barisaklavi (saZovari); sabuqara~
(saZovari); kareTi (saZovari); mirisaflavi (saZovari); akvana~ (saZovari); bostana~
(saZovari); kodiqedi (saZovari); orsula~ (saZovari); samarilo; melisakuntala~; didaxo
(tye); qarafa~ (tye); samercxle (tye, saTibi); kantiseri (tye); kibiaTi (tye); ketmiwveri (tye);
fiqliseri (tye); qoba~kari (tye, saTibi); gasayari (sasTibi, sanekre); vaxaTi/vaxaTebi;
morCnalaTi; wyliani Rele; Bmeli Rele; qoxiseri; CamZvrali (saTibi); yanliRele; qecimeri
(Walebi); sakoRavi; qorTa~ seri; jimjimawyaro; samRvreTi (sakafi/sanekre, Wala, Rele);
saWuriaTi (Wurebi upovnian); mariobaziri (Wala); vake (Wala); sormaguli(Wala); eliaseri
15 eliasxevis artaani!
10
(mTa, saTibi, tye); Wedravla~ (Wala); yafara~ (miwa da qviani, erT mxares flate);
ukangogoleTi (Wala); gogoleTi (mehele - [qoqoleTis yurwi]); naaslevi (Walebi); ilavri
(saTibi); meliskedi; mere (yana); baxCiebi; kubo (Wala); Bevpira~, xiWiyana; Bevpirebi
(xiWiyana da xevpira! erTad) (yana); karzeyana (yana); gzela~ (yana); saydari (Wala);
orbozali (Wala, yana iyo); kordavli (yana); qaSavri/qaSaEri (yana); mazmaniyana; orgzaTi
(yana); jvari (yana); saydriyeli (eklesia iyo); uwylo (skola dgas); buWa~; maCoyana; sakire
(sakafi, TeTri qvebi); sanebaTi [jvari deileva, mere dgas jari, iq aris sanebaTi]; tbaTi (tba
dgeboda); patienTi; BevaRele; BidiTavi; mariobaZiri [qilise~ axloa, 100 m. dablaa qilisa~];
megrelavri (yana); anWarevli (yana); yanawvera~ (yana); vaxaTi (Walebi); sadue (mTa,
tye)...
ubnebi: bairaxtienTi (mehele); ibadienTi (mehele); mosieTi (mehele), gaRmourienTi
(mehele); jafareTi (mehele); lolieTi (mehele); gogeleTi (mehele); osmanienTi (mehele);
meliskedienTi (mehele); hurienTi (mehele); gaRmahurienTi/kakavnebi (mehele)16.
damowmebuli literatura:
baqraZe 1987 - d. baqraZe, arqeologiuri mogzauroba guriasa da aWaraSi (atlasiTurT),
baTumi, 1987.
beriZe 2008 - e. beriZe, ligana, baTumi, 2008
kartozia 2006 - g. kartozia, `lazuri ena da misi adgili qarTvelur enaTa sistemaSi”, Tbilisi,
2006;
labaZe 2008: m. labaZe, `lazuri kiloebis xmovanTa sistema~, qarTveluri memkvidreoba,
XIII, quTaisi, 2008;
mari 1910: Николай Марр, «Грамматика Чанского (Лазского) языка», Санкт-Петербург, 1910;
quTelia 2005 - n. quTelia, lazuris fonematuri struqtura, Tbilisi, 2005;
yifSiZe, 1911: Иосиф Кипшидзе, «Дополнительние сведения о Чанском языке», Санкт-Петербург,
1911;
kaxiZe 1974 - n. kaxiZe, maWaxlis xeoba (istoriul-eTnografiuli narkvevi), baTumi, 1974.
kaxiZe 2005 - n. kaxiZe, maWaxlis xeobis istoriuli warsulidan: Jurn. xerTvisi, 2005, #1.
sixaruliZe 1958 - i. sixaruliZe, samxreT-dasavleT saqarTvelos toponimika, w. I, baTumi,
1958.
16 madlobas vuxdi batonebs: mixeil labaZes, onur sariyaias da SoTa jafariZes qarTuli soflebis Turquli saxelebis dazustebisaTvis.
11
tbeTis sulTa matiane 1977 - tbeTis sulTa matiane, teqsti gamosacemad moamzada,
gamokvleva da saZieblebi daurTo T.enuqiZem, Tb., 1977.
faRava 1998 - m. faRava, m. cincaZe, samxruli dialeqtebis zogierTi fonetikuri
Tavisebureba V-XVII ss. samwerlobo enasTan mimarTebiT: qarTvelur enaTa struqturis
sakiTxebi, VII, Tb., 1998.
futkaraZe 1993 - S. futkaraZe, Cveneburebis qarTuli, baTumi, 1993.
futkaraZe 1995 - S. futkaraZe, qarTuli enis samxrul-dasavluri dialeqtebis Taviseburebani
istoriuli tao-klarjeTisa da muhajiri qarTvelebis metyvelebis mixedviT, sadoqtoro
disertacia, Tb., 1995.
futkaraZe 2007 - t. futkaraZe, imerÃevis metyveli miwa-wyali, quTaisi, 2007.
yazbegi 1995 _ g. yazbegi, sami Tve TurqeTis saqarTveloSi, baTumi, 1995.
Sahini 2005 - m. Sahini, maWaxluri Tqmani: Jurn. xerTvisi, 2005, #1.
cecxlaZe 2004 - n. cecxlaZe, Ziebani Woroxis auzis toponimiidan, baTumi, 2004.
Professor Tariel Putkaradze
On Artvin Il (Republic of Turkey autochthon Georgian population dialect boarders
In the Artvin Il there are certain groups of the autochthon Georgians: Matchakhians, Nigalians, Shavshians,
Taoans and Laz. A great part of Matchakhians, Shavshians and Taoans refer themselves to as Gurjis, without
differentiation of their regional origin and they name their mother tongue ( Kartvelian/ Kartuli) and their
dialect “Gurjuli” (Georgian) or sometimes when not identifying the dialect they call it Kartuli (Georgian).
12
In Turkey as in any modern states the position of Turkish as state / official language is strong; correspondingly,
only comparatively a small number of Georgians (of Gurjs and Laz) have a command of their historical literary
language; because of the difference of Laz (Chan) Speech from the other speeches of the Georgian Language
and the hundreds of year breakage of the Georgians in Turkey from the unifying literary Georgian culture, Laz
have more difficulty in their self-identification as a part of historical Georgian culture and generally with the
sense of Georgianhood.
The historical language, Georgian, of the autochthonous Georgians of Artvin Il, is presented in some dialects
(often representatives of modern generation do not know Georgian language and Turkish is their first
language);
Artvin Il Gurjis dialects are realized in the following Georgia speeches Matchakhlian, Nigalian
(Livanian/Liganian) Shavshian – Imerkhevian, and Taoan;
Artvin Il Laz dialects are realized in the following speeches: Khopan – Chkhaltian and Arkab speeches (in the
neighboring Rize there are Laz communities speaking in Arthashenian and Vitsian speeches).
13