Putlar Kitabi-Kitab-ul Asnam

8/2/2019 Putlar Kitabi-Kitab-ul Asnam

http://slidepdf.com/reader/full/putlar-kitabi-kitab-ul-asnam 1/134

ANKARA ÜNIVERSITESI İ L İHIYAT FAKÜLTESI

YAYINLARI

LXXXIV

İ BN AL-KALBI

PUTLAR K İ TABI( Kitâb al - Asnâm )

Rosa Klinke — Rosenberger'in Almancaya çevirisini Arapça

aslı ile kar ş ı la ş t ı rarak çevirenin giri ş i ve notlar ı ile birlikteTürkçeye çeviren

Beyza DUŞ ISGEN





ANK ARA UNIVERSITESI ILkRIYAT FAKÜLTESI

YAYINLARI

LXXXIV

İ BN AL-KALBI

PUTLAR K İ TABI

Beyza DUŞİSGEN

Ankara Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi

Pedagoji Asistan ı

( 7 1 i 7 ı 4 1 .1 e ı ı ı "7\le

3- '1”.4



IÇINDEKILER

Sayfa

Önsöz5

Kaynakları nistesi7

Kı saltmalar11

Giri ş• 13

Tercüme23

Notlar55

Indeks95

Arapçaetin1



ÖNSÖZ

Hcri II. yüzyı l Arap aleminin ünlü soybilim, tarih ve hadis bilgini

İbn tercûmesini sunduumuz "Putlar Kitab ı ", Arap putçu-

luğunun menş ei hakk ı nda olduğu kadar, en eski dini mönasebetler hakk ı nda

da önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Dinler Tarihi ve Din Psikolojisi ba-

kı mı ndan dikkate de ğer olan bu hacimce küçük fakat muhtevaca zengin

eseri dilimize kazand ı rmak hizmetini yerine getirmi ş olmakla mutluyum.

Tercüme alan ı ndaki bu ilk çal ı ş mamda yard ı mları n ı esirgemiyen hoca-

lar ı ma, arkada ş ları ma ve eserin bas ı lmas ı nı sağlayan İ löhiyat Fakültesi

Yayı n Komisyonuna te ş ekkür etmeyi vazife sayar ı m.

Ankara Nisan 1968Beyza DeŞ t INGEN



KAYNAKLARIN LISTESI

1. 'Abid b. al-Abras and 'Âmir b. at-Tufayl : : The Divans. Ed. by Ch. L-

yall, Leyden 1913.

2. Abli'VAt6thiya. Divan. Mit Kommentar von L. Cheikho. 4. Aufl. Bei-

rut 1927.

3 , Abulfeda: Historia anteislamica. Ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1831.

4. Alt, Albrecht: Nachwort über die territorialgeschtliche Bedeutung von

Sanherib's Eingriff in Palaestina. Palaestina jahrbuch, 25. Jahrg. (19-

29), S. 80 ve dev. Berlin 1930.

5. 'Alkama b. 'Abada al-Fahl. Die Gedichte. Hrsg. von A. Socin, Leipzig

1867.

6. Arnold, Fr. Aug.: Chrestomathia Arabica. Halis, Londini, Parisis 1853.

7. Abi1 Bad:- Mairmln b. Qais. Gedichte. Hrsg. v. R. Geyer.

London 1928.

8. Beer, Georg: Steinverehrung bei den Israiliten. Schriften d. Strassbur-

ger wissenschaftl. Gesellschaft in Heidelberg. Neue Folge. 4. Heft. Ber-

lin u. Leipzig 1921.

9 . Beklawi: Commentarius in Coranum, ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1846—

48.

10. Biblia Hebraica. Edidit Rud. Kittel. Editio tertia. Stuttgard 1929—

1935.

11 .Blau, Otto: Arabien im 6. Jahrhundert. Z. D. M. G. Bd. 23, S. 559-592.

Leipzig 1869.

12 . Breasted, J. H.: Geschichte Aegyptens. Deutsch v. H. Ranke, Heidel-

berg. Wien 1936.

13. Brockelmann, C.: Semitische Sprachwissenchaft. 2. Auflage. SammlungGöschen. Berlin u. Leipzig 1916.

7



14 . - Geschicte der Arabischen Literatur. I. Bd. Weimar 1898, 2. Bd. Ber-

lin 1902.

15. Brünnow-Fischer: Arabische Chrestomathie. 4. Auflage Berlin 1928.16. as-Sakih. 3. Band Millik 1280.

17. Corani Textus Arabicus. Edidit Gustavus Fluegel. Lipsiae 1893.

18 . Caussin de Perceval: Essai sur l'histoire des Arabes. 3 Bde. Paris 1847-

'902.

19. Die Diwane der Huddailiten. Hrsg. v. Joseph Hell, Leipzig 1933.

20. Divans of the six ancient Arabic poets. Ed. by W. Ahlwardt. London

1870.21. Eichrodt, Walther: Theologie des Alten Testaments. Bd. 1, 11, 111. Leip-

zig 1933, 1935, 1939.

22. Eisfeldt, Otto: Einleitung in das Alte Testament. Tübingen 1934.

23. - Der Gott Bethel. Archiv f. Religionswissenschaftl. Bd. XXVIII, S. 1

ve dev. Leipzig 1930.

24. Enzyklopaedie des Islam. Hrsg. c. M. Th. Houtsma, T. W. Arnold, R.

Basset u. R. Hartmann. Leipzig 1913-1934.

25 . Fischer, A.: Der Götze Ja0t. Z. D. M. G., Bd. 58, S. 869. Leipzig 1904.

- Der Wert der vorhandenen Koran-übersetzungen und Sura III. (Be-

richte d. Saechs. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. KI., 89. Bd. 1937, 2. Heft).

27- Muhammad und Ahmad, die Namen des arabischen Propheten. (Ber.

d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist. KI., 1932, 3. Heft, S. 19.)

28. - Pfeile aus Nab:-Holz. Z. D. M. G. Bd. 58, S. 877. Leipzig 1904.

29 • Flügel, G.: Concordantiae Corani Arabicae. Leipzig 1875.

30 . Fraenkel, Siegmond: Die aramaeischen Fremdwörter im Arabischen.

Leiden 1886.

31. Galling, Kurt: Biblisehes Reallexikon. Tübingen 1937.

32. Gaudefroy-Demombynes: Pelerinage a la Mekke. Etude d'histoire religi-

euse. Paris 1923.

33. Gesenius-Buhl: Hebraeisches und Aramaeisches Handwörtebuch. 17.

Aufl. Leipzig 1921.

34. Goldziher, Ignaz: Vorlesungen über den Islam. 2. Aufl. v. Franz Babin-

ger. Heidelberg 1925.

8



35 . Grether, Osk.: Name und Wort Gottes im Alten Testament. Z. A. W.

Beiheft 64. Giessen 1934.

36. Guthe, Hermann: Bibelatlas. 2. Aufl. Leipzig 1926.27.l-Malcâmât: 3. bask Beyrut 1903.

38. Hassân b. Tâbit: Diwan. Ed. by H. Hirschfeld. Leyden-London 1910.

39. Heilige Schrift, die. Die in Zürich kirchlich eingeführte Übersetzung.

Zürich 1936.

40. Heitmüller, Wilhelm: Im Namen Jesu. Göttingen 1903.

41. Hempel, Joh.: Die althebraeische Literatur. Potsdam 1937.

42 • Hess, J. J.: Von. den Becluinen des Innern Arabiens. Max Niehans, Zü-rich.

43. Jâqât: Dictionary of Learned Men. Ed. by D. S. Margoliouth. 7 bde.

London. 1907-31.

44 . - Gtographisches Wörtebuch. Hrsg. v. Wüstenfeld. 6 bde. Leipzig 1866

-73.

45 . İbn Ishâk: Das Leben Muhammeds. Bearbeitet von İ bn Hischâm. Hrsg

v. Ferd. Wüstenfed. 2 Bde. Göttingen 1859-60.

46. - Leben Muhammeds. Bearbeitet v. Ibn Hischâm (übersetzt v. Weil).

2 Bde. Stuttgard 1864.

47 . Ibn Duraid: Genaologisch-etymologisches Handbuch. Hrsg. v. Wüs-

tenfeld. Göttingen 1854.

48 . Ibn Maniâr: Lisân al- 'Arab. 20 bölüm. Bâlâk 1299-1308.

49. Ibn Sa 'd: Kitâb at-Tabaqât al-Kabir. Hrsg. mit anderen v. E. Sachau.

Leiden 1905/40.

50. Koran, der. Deutsche Übertragung v. Max Herı

ning. Leopzig 1901.51 . Köhler, Ludwig: Die Offenbarungsformel "Fürchte dicth nicht" im Alten

Testamentes. Schw. Th. Z. 1919, Ifve.

52. - Theologie des Alten Testamentes. Tübingen 1936.

53. Krehl, Ludolf: Religion der vorislamisehen Araber. Leipzig 1863.

54 . Kurzer Hand-Commentar zum Alten Testament. Hrsg. c. D. Karl Mar-

ti. Tübingen, Freiburg u. Leipzig 1897-1904.

55. Lammens, Henry: Le culte des Betyles et les Processions Religieuses

chez les Arabes Preislamites. Bulletin de l'Institut Francais d'Archeo-

logie Orientale. Tome XVII, p. 39 f. Le Caire 1920.

9



56 . Lane, E. W.: Arabic-English Lexikon. 8 Bde. London 1863-93.

57 . Laila wa-Laila: Tausend und eine Nacht. Hrsg. v. M. Habicht u.HL..

Fleischer. 13 Bde. Breslau 1825-43.58. Leeuw van der, G.: Phaenomenologie der Religion. Tübingen 1933.

59. Löhr, Max: Das Asylwesen im Alten Testament. Schriften der Königs-

berger Gelehrten Gesellschaft 1930/31, S. 178 f.

60. al-Maydâne: M tcma'al-Amsal. Kahire 1310.

61 . Marmardij, Fr. M. S., O. P.: Les Dieux du Paganisme Arabe, d'apres

Ibn al-Kalbe. Revue Biblique, Tome XXXV. Paris 1926.

62 . al-Mutalammis: Gedichte. Bearb. v. K. Vollers. Leipzig 1903.

63 . Nöldeke, Th.: Geschichte des Qorâns. 2. Aufl. Bd. I und II bearb. v.Friedr. Schwally. Bd. III. v. G. Bergstraesser u. O. Pretzl. Leipzig 1909-1938.

64. - Robertson Smith's Kinship and Marriage. Z. D. M. G. Bd. 40, S. 148

f. Leipzig 1886.

65. - Wellhausens Reste der arabischen Heidentums. Z. D. M. G. Bd. 41,S. 707 f. Leipzig 1887.

66. Nyberg, H. S.: Bemerkungen zum Buch der Götzenbilder. Zeitschrift

"Le Monde Oriental". Jahrgang 1939. S. 346-66.

67 . Riehm, Eduard: Handwörterbuch des biblischen Altertums. 2 de. 2.

Aufl. Bielefeld u. Leipzig 1893, 1894.

68 . Rudolph, W.: Sanherib in Palestina. Palestinajahrbuch, 25. Jahrgang

(1029), S. 59 f. Berlin 1930.

69 . Smith, W. R.: The Religion of the Semites. Third edition. London 1927.

70. Söderblom, Nathan• Einführung in die Religionsgeschichte. Leipzig 1928.

71 . at-Tabari: Annalen. Ed. mit anderen. von M. J. de Goeje. 13 Bde. Lei-

den 1879-1896.

72. at-Tibreze: Commentary on the Ten Arabic Poems. Ed. by Ch. Lyall.

Calcutta 1894.

73 . Wellhausen, J.: Reste Arabischen Heidentums. 2. Aufl. Berlin u. Leip-

zig 1927.

74. Wüstenfeld, F.: Register zu den genaologischen Tabellen. Göttingen

1853.

75. Wright. W.: A Grammar of the Arabic languae. Third Edition by W.

R. Smith and M. J. de Goeje. Vol. 1, 11. Cambridge 1896, 1898.

76. az-Zahide, Muhammad Murtadcl al-Hanafe: Tac al-Àre s. 10 cilt Kahi-

re 1306-07.

10



KISALTMALAR

P. K.Putlar Kitab ı (Le Livre des Idoles), Ahmad Zaki Pa ş a'

n ı n neş ri, 2. bask , Kahire 1343/1924.

E. d. Isl.

Enzyklopaedie des Islam.

Z. D. M. G. : Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellsc-haft.

A. R. W. : Archiv für Religionswissenschaft.

J. B. L.Journal of Biblical Literature.

R. G. G.Religion in Geschichte und Gegenwart, 2. Aufl.

Z. A. W.Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft.

TEVRAT'IN BÖLÜMLERININ ISIMLERI.

Ç ı kı ş , Tekvin, Levililer, Say ı lar, Tesniye,

Ye ş u, Hakimler, I. Samuel II. Samuel, I. Krallar,

II. Krallar, I. Tarihler, II. Tarihler, Ester,

Eyub, Mezmurlar, İ ş aya, Yeremya, Hezekiel, Ho ş ea,

Amos, Mika, Tsefanya, Malaki, Süleyman ı n Meselleri,

Yuvarlak parantezler içinde İ bnil ve tarih

yönünden aç ı klamalar ı bulunuyor. Bunlar ı n konu ile doğ -

rudan doğruya ilgisi yoktur.

Köş eli parantezler içinde, Yiikrit'un ilâveleri bulunuyor.

bak. P. K. Önsöz, S. 36, 12 ve dev.

Çift parantez içinde, Almança çeviriyi yapan yazar ı n aç ı k-

lamalar ı bulunuyor.

Kuran ı Kerim ayetleri.

( ( • • • .) )

P. K. kı saltmas ı daima Zaki 1924 bask ı s ı n ı iş aret etmektedir ve onun,

ilgili sayfa ve sat ı r numaras ı n ı vermektedir, parantez içindeki numaralar

ise, bizim kitab ı mı zdaki Ar a p ç a metnin ilgili sayfa ve sat ı r numaras ı nı

vermektedir.

11



GIRI Ş

Hicretin ikinci ve üçüncü y ı lı nda, Abbasiler ça ğ ı nda, Kûfe ve Basra,

Irakta, iki me ş hur ilim merkeziydi. Üstünlük sava ş ı nda olan iki rakib filo-

loji okulu, burada çat ı ş ı yorlard ı .

Fakat, Kitle okulunun daha çok ara ş tı rmaya meyyal yönü, genellikle

teoriye önem veren Basra'n ı nki kadar ra ğbet görmüyordu. Sonralar ı Filo-

loji, Bağdat saray ı nda, çabucak ilim hüvviyetini kazand ı ve temsilcilerine

iyi bir itibar sa ğ lad ı . Tpkı , Hümanistlerin, Italyan rönesans ı mn prens sa-

raylar ı ndan faydaland ı klar ı gibi.

İ lk Abbasilerin egemenliğ inde, ilmi çal ı ş malardan k ı ymetli bir hazine

ortaya koyan, 9. ve 10. yüzy ı

llardaş

ahikası

na ulaş an ve hatta 13. yüzy ı lı n

M o ğ ol kas ı rgas ı na kadar mükemmelli ğ ini koruyan Arap filolojisinin, en ve-

rimli ça ğ ı n ı buluyoruz.

Kitâb al-A ş nam yazan, Hi ş âm b. Muhammed b. as-Sâ'ib b. Bi ş r al-Kal-

Kûfe filoloji okulunun en parlak ş ahsiyetlerindendir. Onun künyesi, Abu'

l'Munzir'dir. İ bn al-Kalbi diye tan ı nmı ş tı r. İ lmini, doğ duğu ş ehir olan Kû-

fe'de, eski Arabistan ı n temayüz etmi ş bir alimi, ünlü bir hadisçisi olan ve

memleketinde en yüksek itibara sahip bulunan, ilk Abbasi halifeleri ça ğ ı nda

ya ş amı ş olmas ı muhtemel olan babas ı Muhammed b. as-Saib b. Bi ş r'in ya-

nı nda elde etti.

İ bn al-Kalbinin babas ı , kendisini ilme vermezden önce, bölgesindeki

orduya hizmet etmi ş ve ibn al-A 'a ş ' ı n kumandas ı nda Dayr al-Camacim

sava ş ı na kat ı lmı ş t ı . (82 /701). İ bn al-Kalin babas ı n ı n, diğer bilginlerin Halifa

b. Ijayyat, Muhammed b. Sa'd, Muhammed b. Abi's-Sari ve Muhammed b.

_Habib gibi hadisçilerin okullar ı nda zengin bilgisini elde etti. Keskin bir ze-

köya sahipti; yorulmak bilmeyen çal ı ş mas ı sayesinde, soybilimin ve eski

Arabistan tarihinin çe ş itli dallar ı nda kar ş ı s ı na ç ı kı lamaz otorite oldu. Onun

reyine ekseriya çok uzaklardan bile ba ş vuruluyordu. (kar ş . P. K. Önsöz,s. 17, 1. ve dev.)

13





ler hemen daima tarafgirdir; yalanc ı l ı k, bilhassa soybilimde ve Yemen hak-

kı ndaki haberlerde olagand ı r ve Kidtb al-Aganideki isnadlar, k ı smen, Kalbr

lere dü ş manl ı kla atfedilen bir kitapla ilgilidir (9, 16, 18 ss.). Halife II. Ya-

bir ş iirinde o, en büyük soybilim otoritesi olarak amhyor (Agâni 1,16, 18) Oğul, kaynak göstermekte çok gayretlidir ve e ş yan ı n ve zaman ı n

özelliğ ine göre hüküm verme ğ e yard ı m eden bütün iddialar ı kullan ı r, Din-

ler Tarihi ile ilgili beyanlar ı nda ise daima, en iyi Arap tarihçisi İ bn 14.14

ile birle ş ir. Onun ilmibilgisi islâm ufkunu a ş mı ş tı r. Arkada ş ı iilcicti, onun,

fevkalâde ma,s.ttlib bilgisi ve Arap kabilelerinin birbirleri için anlatt ı klar ı

hicivli hikâyelere vuktifu sayesinde, Halife Mehdinin yan ı nda, nas ı l itibar

ve servete ula ş tı ğ ı n ı anlat ı r. (Tab. 3, 528)

Putlar Kitabrnn ekinde (Zaki bask ı s ı ), S. 67 ve dev. İbn al-Kalbrnin

telifi olan ve İ bn an-Nadim'in, hepsini Kitab al-Fihrist'inde (S. 96, 98) zik-

retti ğ i 141 eser gösterilmi ş tir. Ayn ı ekilde hepsi, İbn al-Kalbrnin A ş -şafa-

drnin Kitab al-Vafi brla-Vafayât (Biyografik lügat) ı ndaki (M ı s ı r Devlet

Kütüphanesi, ş ifre 124 m ta'rih) bir biyografisinde geçmektedir. Bunlar, Arap-

lar ı n islâmdan önceki tarihinden, onlar ı n zaferlerinden, muharebe günlerin-

den, soylar ı ndan, diri diri gömülen k ı zlardan, islâm ı n en eski ve eski ça ğ ı n-

dan, ülkelerden, ş iirden ve ş airlerden, hadislerden ve gece sohbetlerinden

(samar) v.s. bahseder.

Nyberg'in açıklad ı ğ ı gibi o zaman

ın adetince,

İbn al-Kabrnin yaz

ılar

ı,

ço ğunlukla, küçük ders kitaplar ı ve öğ rencilerine belli konularda verdi ğ i

derslerin notlarmdan ibarettiler. "Birkaç yaz ı daha geni ş muhteviyatlı ola-

bilir; fakat muhakkakki bunlar, hemen sonra moda olduğ u gibi, geni ş hacimli

kitaplar de ğ ildiler. Bunlar, edebi yanlar ı pek olmad ı ğ ı ndan, k ı sa zamanda

kaybolup gittiler. Fakat ihtiva ettikleri materyaller, bol bol kullan ı ldı , bu

bak ı mdan zann ı m ı zca İbn al-Kalbi, ismi s ı k an ı lmasa da, Islam literatürün-

de yaş amaya devam ediyor. (Nyberg S. 349)

M ı s ı rlı bilgin Ahmet Zaki Pa ş a, durmadan, İ stanbul, M ı s ı r ve Avrupa

kütüphanelerinde, İbn al-Kalbrnin, elde bulunan yaz ı lar ı n ı arı yordu. Fa-

kat o sadece, Camharat an-Nasab (Neseb Mecmuas ı Kolleksiyonu) kitab ı n ı n

bir k ı smı ile formaca küçük, fakat bilgice zengin iki kitap bulabildi: Bi-

rincisi, Kitab Ansab al-Nail (At soylar ı kitabı ), ikincisi Kitab al-A ş nâm.

Camharat an-Nasab kitab ı ün kazand ı ve İbn al-Kalbrnin ismini ebe-

dile ş tirdi; bütün neseh ara ş t ı r ı c ı lar ı ona dayan ı rlar. Fakat kitap bütünüy-

le mahfuz görünmüyor. (kar ş . elde edilen k ı s ı mlar ı için, P. K. Önsöz S. 20

ve dev. ve Brockelmann, G. A. L., I, Suppl. Band, S. 211 ve dev.)

Kitab al-Ansab al-Ijayrde bulunanlar, İbn al-Arâbrnin aynı elyazma-s ı nda bulunan ayn ı konudaki eseriyle birlikte Les livres des chevaux V011. G.

15



Levi della Vida, Leiden 1928 ba ş lı ğ ı alt ı nda ne ş redildi. Kitap, eski Arapla-

r ı n Cahiliye ça ğ ı n ı n, (tek tük de Islam ça ğ ı n ı n) en me ş hur atlar ı ndan bah-

seder.

İbn al-Kabrnin, Ahmet Zaki Pa ş a'n ı n ara ş t ı rmalar ı sayesinde bulunan

üçüncü Yazma eseri, Kitab al-Asnâm "Putlar Kitab ı "d ı r, bize Arap Cahi-

liye ça ğ ı nda ı ı bilgi verir.

Cahiliye Ç a ğ ı , yani Arap putçuluğ u, yabanc ı tesirlere, bilhassa Güney

Arabistan tesirlerine dayanan y ı ld ı zlara tapman ı n, ve ayn zamanda

kahramanlara tapman ı n her çe ş it izlerini ta ş ı r. Fakat onda en çok,ilah-

lara ve cinlere sayg ı ile birlikte genel bir ta ş a veya a ğ a ca t apma gözeçarpar.

Kahramanlara ve atalara tapmayı

, Pullar Kitabı

. 51, 10. vedev. (32,17 ve dev.) da buluyoruz. (kar ş . Tevrat, Süleyman'm Meselleri 14,13 ve. dev.)

Putlar Kitab 'nda Ta ş lara tapmaya, Kabenin Karata ş ' Irlacaru'l-

Asvad ile kahramanlara tapma olarak da niteliyebilece ğ imiz Isâf ve Nâ'ila

P. K. S. 9; 29 (7,18; ve dev. 19,5), ve dev. Zu'l-ljalasa P. K. s. 34 ve dev..

(23 ve dev.); Sa'd P. K. s. 36 (24); al-Lât P. K. s. 16. ve dev. (11); al-Fals

P. K. S. 59 ve dev. girerler. Kar ş . Krehl, s. 69 ve dev. ve bn Tyayna

(Baya ı ı i I, 493, 12 ve dev.) ile P. K. s. 25-26 ve dev. (16,17 ve dev.).

Putlar Kitab ı 'ncla Ağ aca tapmaya da al-Tzza misaldir; P. K. S. 25 ve

dev. (16, 17 ve dev).

Hristiyanl ı k, Cahiliye Araplar ı arasnda, bilhassa yar ı madan ı n kuze-

yinde oldukça geni ş yay lma alan ı bulmuş tu. Yahudiler de as ı l Arabistan-

da oturuyorlard ı , mesela Medine bölgesinde ve Yemende. (kar ş . Wellhausen,

Ek, s. 290 ve dev.)

Islam Arabistan içindeki zafer zincirine ba ş ladı ğ ı zaman, ilk itina etti ğ i

ş ey, putlara tapman ı n bütün izlerini kökünden silmekti. Bu yüzden Islam ı n

ilk çağ ı

nda müslüman bilginler, herhalde, halk arasında, f rsat buldukça,

alı ş ı k olduklar ı putlara tapmaya dönü ş ler belirdiğ inden, Cahiliye Ç a ğ ı ile

meş guliyetten çekindiler. Ancak yeni iman temelini sa ğ lamla ş tı rdı ktan ve

putlara tapma diye bir ş eye dönü ş korkusu kalmad ı ktan sonra, Arap Put-

çuluğ unu tetkike cesaret edildi.

Nyberg, hakl ı olarak, m.ağ lubedilmi ş , bilhassa alçalt ı lmı ş bir dinin, mu-

zafferlerin ilk nesli taraf ı ndan seve seve ve kasden unutturulmaya çal ı ş ı la-

cağ ı na ve bununla ilgili rivayetlerin silinece ğ ine dikkati çekiyor. Tevrat'ta

da görüldü ğ ü gibi peygamberlerce sava ş ı lan ve ezilen dinlerin hepsi tama-

miyle söndüler ve daha sonraki Yahudilik, onlarla ilgili her geleneği unut-

tu. "Belki İ slamda da böyle olacakt ı " diye yaz ı yor Nyberg, "e ğ er, daha E-

16



meviler ça ğ ı nda bol bol fı ş kı ran Bedevi romanti ğ i, eski Bedevi ya ş ayı ş ı na

ait hat ı ranı n canl ı tutulmas ı na kuvvetle yard ı m etmemi ş olsayd ı ". Muhak-

kak ki, eski Bedeviş

iirinde ve eski Bedevi efsanelerinde putçuluğ

un direktizleri, hayret edilecek derecede az ve zay ı ft ı lar; fakat herhalde izler daima

vard ı ve Arabistanda, hala ya ş amakta olan kabilelerin mahalli gelenekleri,

baz ı eski al ı ş kanl ı klar ı ve eski ayinlerin ta ş la ş mı ş kal ı nt ı ları n ı muhafaza edi-

yorlard ı . Bütün bunlar hadisçiler ve filologlar taraf ı ndan gayretle topland ı ,

manaland ı r ı ldı ve böyleçe Arap Putçuluğunun ara ş tı r ı lmas ı , önce filolog

ve tefsirciler çal ı ş mas ı olarak doğ muş oldu. (Nyberg s. 348)

Ba ş ka sebepler de yeni dinin, önceki anlay ı ş ve görü ş lere ait hat ı ralar ı

geri itmesini ve reddetmesini kolayla ş tı rd ı . Krehl, tahrik edici taassuptan

ba ş ka, yaz ı lı notlar ı n teferruatl ı olmayı ş ı n ı n da bu gayrete yardı m etmi ş

olduğuna dikkati çekiyor. Elbette o zamana kadarki görü ş lerin bast ı rilı ş ı -

nı n da bir s ı n ı rı vard ı . "Mesela" bilimine çok değer verilen soy kayı tlar ı na

dokunulmuyordu; içlerindeki eski çok tanr ı lı dini hatı rlatan iş aretler de

herhalde anlams ı z ve zarars ı z telâkki edilmi ş olmal ı ydı , aksi halde onlarm-

da yokedilmesi zorunlu say ı l ı rd ı . Bununla birlikte bu soybilim listeleri, bi-

zim ilmimiz için, en az ı ndan taur ı lar ı n isimleri ve onlara tapman ı n yayı lı ş ı

hakkı nda, en önemli kaynaklardan biridir. Burdan ba ş ka Araplar ı n, ş u ve-

ya bu ilahi varl ı ğ a sayg ı ile ilgili olan, sayg ı yı ifade eden ve özellikle sayg ı yı

bunlardan birisine hasreden isimleri takma al ı ş kanl ı klar ı vard ı , mesela 'Abd

al-' Uzzi1=` U zza ilithesinin kölesi...Bu yolla, put isimlerinin pek çoklar ı ve

onlar sayesinde zay ı f da olsa, ibadet edildikleri bölgelere ait bir bilgi hat ı r-

tı rlarda kal ı yordu". (Krehl S. 2).

Böylece Arap Putçuluğunun ara ş tı rdmas ı nda canl ı bir gayret uyanı -

yordu. Büyük tarihi eser al-Magazi ve' s-Siyar (Peygamberin Sava ş ları ve

Biyografisi) in yazar ı 151 /768 yı lı nda Abbasilerin II. halifesi al-Manş urun

kendisini davet etti ğ i Bağdatta ölen Muhammed İ bn İshak, Cahiliye Ç a ğ ı

ile, Arap putçuluğ u ile uğ ra ş anlar ı n ve ondan kalan izleri arayanlar ı n ilki

idi. Onun orijinal eseri kaybolmuş görünüyor. Fakat Àbd al-Malik İbn Hi-

ş am (takriben 218 /833) Sira'sme onun büyük bir k ı smı nı kelime kelime ak-

tarm ı ş tı , onun içinde putlara ibadetle ilgili olarak okunacak baz ı eyler

vard ı r. (bak: Wüstenfeld bask ı s ı ). As-Suhayli al-Andulusi (öl. 581 H.) ve

Abu Zarr (öl. 770 H.) İbnSirasineazd ı klar ı tefsirlerinde [as-

Suhayli: ar-Ravi al-Unuf (Kahirede çok kereler bas ı lmı ş t ı r); Abu Zarr: Sarh

as-Sira (ed. P. Brönnle, Kahire 1329)1, ş urada burada ilmi yaz ı lardan da ğ ı -

n ı k olarak bulup ç ı kard ı klar ı , putlara tapma ile ilgili her çe ş it teferruat ı nak-lettiler.

17



Fakat, İbn İsbals'tan yakla ş ı k olarak yar ı m as ı r sonra ölen İ bn

bi, Kitab al-aş neim "Putlar Kitab ı " eseri ile Putçuluğ a özel bir çal ı ş ma ay ı -

ranlar ı n ilki oldu.

Konu ile ilgili daha sonraki yaz ı lar, kaybolmuş tur. Sadece İbn an-Na-

dim'in "Kitâb al-Fihrist"inde (H. 327 de yaz ı lmı ş tı r), Yâkiit'un "Mu'cam

al-Udaba"s nda (öl. 626 H.) v.s. bunlar ı n isimlerini buluyoruz. Mesela, bir

Iranl ı olan Fuiayl b. Marvân, bir Kitab al-A ş nam yazd ı ; İ bn an-Nadim onu

Kitâb al-Fihrist'inde ve Wilsât, Mu'cam al- Udabâ's ı nda an yor. Al-Cal, ı i

da (255 H.) bir Kitab al-A ş nâm yazd ı . O, bu eserini "Kitâb al-ljayavân" n

önsözünde an ı yor ve ad-Damiri "Hayat al-Hayadin"ı nda (Hayvanlar ı n Ha-

yat ı ) bu yaz ı dan bölümler naklediyor. Bundan ba ş ka Filozof Abâ, Zayd al-

Balla (340 H.) bir eser yazd ı : ar-Radd àlâ Abadâti'l-A. nâm (Putlara Ta-panlar ı Tekzib (kar ş . İ bn an-Nadim, Kitâb al-Fihrist S. 125 ve Ytild t, Mu'

cam al-Udabâ V, S. 112). Al-Azrakrnin (öl. takriben. H. 244) "Mekke Tarihi"

nde de Arap putçuluğunun bir tasviri var ve nihayet Peygamberin bütün

biyografilerinde bu konudan bahsolunur. (kar ş . P. K. Önsöz s. 23 ve dev.)

İ bn al-Kalbi'nin-Kitab al-A ş nâm'ı üzel bir ş ans eseri olarak 12. yüzy ı la

kadar ( İ bn al-Cavaliki H. 539, M. 1144 /45 de öldü) filoloji okullar ı nda ke-

sintisiz okutuldu ve korundu; ayn ı zamanda ona çok say ı da ş erhler eklendi.

Kitab Islam filologları

nı

n gösterdikleri bütün itinaya rağ

men, yine de birsüre sonra ortadan kayboldu. Fakat YaKit'un eline (öl. H. 626/M. 1229),

İbn elyazmas ı olan bir Putlar Kitab ı nüshas ı geçti (bak, bi-

yografisi P. K. Ek, S. 89). O, eserin çok büyük bir k ı smı n ı (tahminen üçte

ikisini) Mu'cam al-Buldân' ı na (C o ğ rafya lügat ı ) ald ı , ve eserinin düzenine

uygun olarak, dalı isimlerine göre bölümlendirdi.

Aynı nüsha veya bir ba ş ka nüsha da Àbd. Òmar al-Bağ da-

drnin (öl. H. 1093) eline geçmi ş olmal ı , çünkü o, Ijizânat al-Adab kitab ı na,

kaynak göstererek ondan pek çok aktarma yapm ı ş t ı r, fakat yazmas ı na ait

tafsilât vermemi ş tir, 1, 92. 111, 210. 242-246.

Daha sonra Irak' ı n ünlü bilgini Mahn iid şükriöl. H. 1342

1924), Bulâğ al-Arab fi Ahvâl al-Àrab 11, 216-229 eserine, İbn al-Kalbrnin

Putlar Kitab ı ndan k ı s ı mlar ald ı . Zaki Paş a (P. K. Önsöz S. 25, 1 ve dev.),

bunlar ı n, al-Bağdâdrnin H zânat al-Adab'inden istinsah edilmi ş olduğ u gö-

rü ş ünde hakhd ı r. Yaldit'un ve al-Bağdadrnin kulland ı klar ı el yazmas ı ve-

ya el yazmalar ı , kayı plara kar ı ş mı ş tı r.

Kitâb al-A ş nam'dan bölümler, Zaki Paş a'n ı n gözden kaç ı rdı ğ ı , İbn al-

Cavzrnin (öl. 597/1200) eserlerinde de vard ı r: Nakd al-`1Im va'1-Ùlamâ ve-

ya Tallois Iblis (M ı s ı r, as-Sa`âdaMatb. 1340), S. 56-63 (kar ş . Brockelmann, G.

18



A. L. Supp. Bd. I, S. 212). Ben eseri göremedim, fakat, Geheimrat Fischer

bey bana, bu bölümlerin mühim bir de ğeri olmadı ğ ı nı ve bütün basknı n

k ı smen hatal ı olduğunu bildirdi. Kitab ı n İ bn al-Cavzrnin kulland ı ğ ı nüs-

has ı aynen Zaki Pa ş a'n ı n el yazmas ı ndaki hadisçiler zincirine dayan ır, yani

İ bn al-Kalbrtlen geriye doğ ru Abd al-Cabbar aş - Ş ayrafrye kadar (bak. a ş a-

ğ ı ya) Metin, Àbd al-Cabbar aş - Şayrafrden ona Àbd al-Vahltab b. al-Mu-

barak yoluyla ula ş mı ş tı r (bak. Talbis Iblis) S. 56 ve dev.

İ ş te 20. yüzy ı l ı n ba ş lar ı nda Ahmad Zaki Pa ş a, İ bn al-Kalbrnin Putlar

Kitab ı nı n, hala mevcut olan ve merakl ı kitap kolleksiyoncusu Ş eyh Tahir

al-Caztriri (öl. 1338 /1920),nin elinde bulunan yegane yazmas ı na rastlay ı p, onu

sat ı n alarak elde etti ğ inde yukarda geçti ğ i gibi pek çok sevinmi ş ti. Kahire-

de Zaki Kütüphanesinin k ı ymetli bir parças ı n ı teş kil eden bu yazmaya gö-re, Zaki nüshas ı bask ı s ı yap ı ldı (2. bask ı Kahire 1343/1924) ve ayn ı zamanda

orijinalinin iki sahife t ı pkı bası mı a eklendi (bak: P. K. Önsözün sonu s.

41 ve 43).

Putlar Kitab ı bize bizzat Ibn al-Kalbrye kadar ç ı kan bir raviler zinciri

ile ula ş ı yor [bak: P. K. S. 5 (3), Nyberg S. 351 ve dev ). Putlar Kitab ı nı n

metnini, İ bn al-Kalbrnin yan ı nda, H. 201 de bizzat tahsil eden ilk ki ş i, Abil7

l-Hasan 'Ali b. aş - Şabbah b. al-Furat al-Keitib'tir;o bunu Abil al-Hasan

b. Ulayl al-Anazrye nakletmiştir, raviler zinciri, metni, 463. olarak Mu-

hammed b. Ahmad b. al-Muslima'n ı n rivayetiyle alan Abu'l-Ifusayn al-Mu-

barak b. Àbd al-Cabbar b. Ahmad a ş - Ş ayrafrye kadar devam eder. Bayiler

zinciri daha sonra H. 499 y ı l ı na kadar uzan ı r; kar ş . P. K. S. 64, 3 (40,3). Put-

lar Kitab ı H. 494 ün Muharrem ay ı nda bir defa yüksek sesle okundu. ( İbn

aş - Şayrafrnin önünde, karş . P. K. Önsöz S. 32, 6 ve dev.). Okuyan, Muham-

med b. Na ş ir Atari-Fail idi; İ bn al-Cevilliki ile ile Muhammed b. al-Husayn

al-Iskaf da dinleyiciydiler.

İ bn al-Cevalilci, Muhammed b. at-'Abbas b. al- Furtit'm defterinden, Put-

lar Kitab ı metninin bir suretini ç ı kard ı ; kendisi, tarih vermiyor, fakat her-

halde bu i ş , 529 y ı lı ndan önce olmuş tur. Bu ilk suretten Ibn al-Cevalilti, H.

529 da ikinci bir suret daha ç ı kard ı ; kar ş . P. K. S. 64, 5 (40, 5). Ytildit, Mu'

cam al-Buldiin' ı nda, İ bn al-Cevalildn n ilk suretini kulland ı (karş . Yâkût

111, 911, 19). İ bn al-Ceveililernin ikinci sureti Zaki Kütüphanesinin elyaz-

masmı n bu ikinci suretten fevkalade bir itina ile ç ı kar ı lmı ş olan nümunesi-

dir. kar ş . P. K. S. 63, 8. ve dev.; 64, 2, 7 ve dev. (39,8; 40, 2, 7).

Bizim Putlar Kitab ı aslı nda ş öyle ba ş lamahyd ı : İ bn C evillilci diyordu

ki: "Ş eyh Abirl-Ilusayn al-Mubarak b. 'Abd al-Cabbar b. Ahmad as- Şayrafi,bize anlat ı yordu. Şeyh Abirl- Fail Muhammad b. Nâş ir b. Multammad b.

19



kendisine okuyor, ben de Muhammed b. al-Husayn al-Iskâf ile birlikte 494 ün

Muharreminde dinliyordum."

Metni, İ bn aş - şayrafi'den naklen alan ve P. K. S. 5, 1 (5, 1) de "bizebildirdi" diyen ki ş i, Mavhâb b. al-Cevâliki'dir. (bak P. K. Önsöz S. 28, 5 ve

P. K. S. 5, not 1).

Esasen Yâkât'un "C o ğ rafya Lügat ı "ndaki İ bn al-Kalbi'den özetleme-

lerini Wellhausen'in mükemmel eseri olan (Beste der Arabischen Heidentums)

"Arap Putçuluğunun Kal ı nt ı lar ı "run ilk m ı smı na borçluyuz. (2. bask ı 1897

Berlin)

Pullar Kitaldnn tertibi, elbette, eksiksiz olan orijinalinin bulunmas ı n-

dan sonra, do ğ ru olarak gözden geçirilebilirdi. Kitap iki bölüme ayr ı l ı yor,5 (5). sayfada, eserin ravilerinin zinciri ile ba ş lı yor. 6,5 (5, 13). sayfada, putlara

tapman ı n do ğuş u ile ilgili bir giri ş var; sonra birer birer putlar anlat ı lı yor.

Arap putlar ı nı n bu ı st ı lahlar dizisi gerçekten canl ı tasvir edilmi ş tir ve eski

Arap ş airlerinin m ı sralar ı ile Kur'an ayetlerine dayand ı r ı lmı ş t ı r.

47,5 (30, 7). sayfada, Putlar Kitab ı nı n ikinci k ı smı nda, konunun yeni

bir sunuluş u bulunuyor. 5 (5). sayfan ı n uzun raviler zinciri, burada sadece,

İ bn Ùlayl al-`21nazi (al-Cavhari'ye rivayet eden) ve b. a ş - Ş abbah'tan

ibaret. Bu kı

sa raviler zinciri, birinci kıs

ımda geçen putlar hakk

ı

nda yenirivayetler getiren daha küçük bölümleri içine al ı yor. Bu ikinci bölümde S.

50 ve devam ı nda (32, 3 ve. dev.). putatap ı c ı lı ğ ı n doğuş u, birinci k ı s ı mda

S. 6 (5,13 ve dev.) olduğ undan tamamen ba ş ka bir ş ekilde sunulmuş tur (E-

serin iki ks ı mlı lı ğ ı hakknda kar ş . Nyberg S. 353 ve dev.)

Putlar Kitab ı nı n 33,9 ve 10 (22, 3 - 4). sayfalar ı nda, sanam ve vaş an' ı n,

53, 11 ve 12 (33, 20-21). sayfalardakinden bamba ş ka ş ekilde bir aç ı klamas ı

bulunuyor.

Böyleceİbn al-Kalbi, konusunu ça ğ ı n

ın adetine uyarak tamamen sis-

tematik bir ş ekilde sunmaya dikkat etmi ş tir.

Kitaba, Zaldnin yazmas ı na göre 63. sayfada, al-ya'bâb ve Bâcar isimli

iki putu daha sokan bir ilâve yap ı lmı ş .

Daha sonraki bir ilâvede (P. K. S. 107 ve dev.) Zaki Paş a, ba ş ka arapça

eserlerde geçen putlar ı ve tap ı naklar ı sayı yı or.

Kitab ı n her iki ksmı nda da putçuluğ un baş lang ı c ı hakknda birbirin-

den farkl ı olan iki rivayet, ' Amr b. Luhayy'm Putçuluğu Arabistana soktuğu

meselesinde birle ş miş lerdir; bak: P. K. S. 8, 17,6 ve dev.); 13, 6 ve dev.

(9, 18)- S. 54, 6 ve dev. (34. 6); 58, 5 ve dev. (36, 16 ve dev.)

20



Krehl'de, S. 27 ve dev. eskiça ğ lar ı n tarihini sadece sathi ve özet olarak

anlatan Arap yazarlar ı n ı n, garip bir ş ekilde, Àmr b. L ı d ayy' ı n, İbrahim'in

eski dinini (yani Bir Allaha tapı ş ı

), putçuluğ

u Arabistana sokmak suretiylede ğ i ş tirmi ş olduğunda birle ş tiklerini yaz ı yor (kar ş : Abulfeda, Histor. an-

te islam. S.136; Hamza İ sfaheini I, S. 142; İ bn Durayd S. 276; Şahrastâni S.

430; İ bn Haiti/din Nr. 557). Amr b. Luttayy' ı n sebep olduğu bu Bir Allaha

tap ı ş ı n de ğ i ş tirilmesini Hamza İ sfehani, o kadar önemli ve tesirli say ı yor ki,

onun vukubulduğu yı lı , Arapların islâmdan öncesi tarihlerinin dönüm nok-

tas ı say yor. Amr b. Luhayy', Hz. Peygamberin bir sözünden ötürü [Krehl,

bu sözü tahmin ediyor: "Àmr b. Lultayy'l cehennemde, barsaklarm ı cehen-

nem alevinde sürür gördüm"; bak. İ bn Histim 50, 18, 51, 4, 442, 13 ve P.

K. S. 58, 6 (37, 4)] puta tapanların örne

ği say

ıl

ıyor ve böylece, Arabistana

putyap ı c ı l ı ğ ı nı n girmesine sebep olan ki ş i de o oluyor.

Putlar Kitab , en eski dini münasebetleri aç ı ğ a ç ı kar ı yor. Eski ibadet

ş ekilleri hakk ı nda çe ş it çe ş it efsaneler ve rivayetler sunuyor. Eski Arap ş ii -

rinden mı sralar çok esaslı bir ş ekilde bütünü destekliyorlar ve dinin bu

basamağ ı nı n Arap Putçuluğunun pek çok eski, karakteristik ş ekiller gösteren

ilkel adetlerinden bir tabloyu önümüze seriyorlar.

Pullar Kitabı 'mn tercümesi, sadece arabistler için de ğ il bilhassa arap-

çayı hiç okuyamayan veya ancak güçlükle okuyabilen dinler tarihçileri için

de (onlar için notlar k ı smı da çok önemlidir) ilgi çekici olacakt ı r. Kitap, önce

eksiksiz bir tercümeye vesile olmaktad ı r, sonra onun yard ı mı yla Wellhausen'

in "Reste der arabischen Heidentums" kitab ı ndaki tercümeler de düzeltile-

bilecektir, çünkü kitap, Wellhausen'in dayanmakla yetinmi ş olduğ u, Yii-

Id t'un, birçok yerlerinde memnuniyet verici olmayan Wüstenfeld baskı smı n

metninden daha isabetli müteaddit bölümler getiriyor. Daha çok Kitab al-

A ş nâmdaki mı sralarla me ş gul olan Fr. M. M. S. Marmarci, nin değ erli maka-

lesi de "O. P., Les dieux du paganisme arabe (Revue biblique XXXV, 1926)",

kitabım

ız

ı

n tercümesini lüzumsuz kılmaz.

İ bn al-Kalbi'nin Putlar Kitab ı , dinler tarihi bakmmdan çok de ğerli-

dir; Nyberg hakl ı olarak, S. 366, onun, "din de ğ i ş imi probleminde çok önem-

li yeri olduğuna" iş aret ediyor. Kitab, Arap Putçulu ğ u hakk ı nda yegane

eski Arap monografisidir ve onun güzel bir tablosunu gözümüzün önünde

canland ı r ı yor.

R. Klinge-Rosenberger

21



TERCÜME

İ bn al-Kalbi

PUTLAR KİTABI2



"Zaki Kütüphanesi"nde bulunan yegane elyazmas ı nı n

kenar ı nda ş unlar yaz ı l ı dı r:

"Ahmad b. Mut ı ammad al-Cavharrnin rivayeti 3 , al-Hasan b. 'Ulayl al-

Ànazi'den, onunki 'Ali b. a ş - şabb(ib'tan, onunki de ondan [yani İ bn al-Kalbilden".

"Ş ayh Abu'l-klusayn al-Mubarak b. Abd al-Cabbar b. Ahmad a ş -Sayrafr

nin rivayeti, Aba Ca'far Multammad b. Ahmad b. Muslima'den, onunki Aba.

'Ubayd Allah Mul ı ammad b. ' İ mran b. Masa al-Marzubarddendir -Allah

rahmet eylesin-.

II

Kenar ı n alt ksmı nda bir ba ş ka yaz ı ile bir bölüm daha var, onun

sonradan eklenmi ş olduğ u anla ş ı lı yor. Şöyle yaz ı yor:

"As-Succa4 atlar ((atç ı l ı k)) demektir. As-Sacca ise, Allah'tan ayr ı

olarak tap ı lan bir puttu. Hz. Peygamberin (Allah'tan ona selam olsun) bir

sözü onunla tefsir edilmiştir:- Sadakalar

ın

ız

ıveriniz, çünkü Allah sizi Succa

ve Bacca'dan kurtard ı , emin kldı . Ayr ı ca al-Bacca6 için derler ki: Bacca

((bir devenin canl ı vücudu)) yar ı larak, ak ı tı lan kandan yap ı lan ve eski A-

raplarm k ı tl ı k zamanlar ı nda yemeyi adet edindikleri bir sucuktur. Kelime,

bacc (yarmak) kökünden gelmektedir, çünkü kan ak ı tan, ((devenin)) dama-

r ı m yarmaktad ı r."

"Muhkam"den. 7

25



Bağ ı ş layan, Esirgeyen Allah ı n Ad ı yla

Ş eyh Abir l-Husayn al-Mubârak b. 'Abdu' l-Cabbâr b. Ahmad aş - Ş ayra-

fi 9 bize'° anlatt ı , ona okunurken ben dinliyordum, dedi ki:

Abd Ca' far Muhammad b. Ahmad G. al-Muslimair 463 y l ı nda bize

anlatt ı , dedi ki:

Bize Abd 'Ubayd Allah Muhammad b. 'Imrân b. Mâsâ al-Marzubani° 2

icazetli" olarak anlatt ı , dedi ki:

Abd Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd Allah al-Cavhari" bana anlatt ı ,

dedi ki:

Abd 'Ali al-Hasan b. 'Ulaylis al- 'Anazi bize anlatt ı , dedi ki:

Ma' l-Hasan 'Ali aş

-Ş

abbâh G. al-Furât" al-Kâtib bize anlattı

, dedi ki:Ben Hi ş âm b. Muhammad al-Kalbrye 201 y l ı nda okuyordum:

Babam ve di ğ erleri bize anlat ı yorlard ı -ben onlar ı n sözlerinin hepsini

aynen yazd ı m:' 7

İbrâhim' 1 9 in oğ lu ısmâil°9 'in (Allahtan ikisine de selâm olsun) Mekke'

ye yerle ş ti ğ inde pek çok çocuğ u oldu ve bunlar Mekke'yi doldurarak Ama-

likahlar ı 2 ° oradan sürdüler, zamanla Mekke kendilerine de dar geldi ve ara-

lar ı nda harpler, dü ş manl ı klar ç ı kt ı . Bir k ı smı diğer bir k ı smı n ı sürdüler, sü-

rülenler, ülkede yay ı ldı lar, yeni geçimlikler aradı lar.

Onlar ı putlara 2 1 ve taş lara tapmaya sürükleyen sebep ş u oldu: Mekke'

den uzakla ş an" bir kimse, Kutlu Eve sayg ı s ı ndan ve Mekke'ye olan derin

bağ lı lı ğ ı ndan ötürü, yan ı na kutlubölgeden 2 3 bir taş ' almaks z ı n uzakla ş maz-

d ı . Nerede konaklarlarsa 2 5 onu bir yere koyarlar 2 6 ve t ı pkı Kâbeyi tavaf et-

tikleri gibi kendilerine uğ ur getirsin diye ve sayg ı ve sevgilerini ifade ama-

c ı yla onu tavaf ederlerdi 2 7 (çevresinde dönerlerdi). Kâbe'ye 2 8 ve Mekke'ye

olan sayg ı lar ı da devam ediyordu. Hz. İbrahim ve Hz. İsmail'den öğ rendik-

leri üzere haccediyor 2 9 , umre 3 0 yapı yorlard ı .

Bu davran ı ş lar ı onlar ı , gitgide, ho ş lar ı na giden ş eylere tapmaya götür-dü, as ı l dinlerini unuttular, İ brahim'in ve Ismail'in dinini (Allahtan onlara

26



selam olsun) ba ş kası yla de ğ iş tirdiler. Putlara tapt ı lar ve kendilerinden önce-

ki toplumlar ı n durumuna döndüler. Hz. Nah'un (Allah'tan ona selam olsun)

kaviminin tapm ı ş olduklar ı putları , hat ı rladı klar ı kadar, yeniden ortaya

ç ı kard ı lar. Aralar ı nda İ brahim ve İsmail (Allahtan onlara selam olsun) ça ğ -

lar ı run adetlerini devam ettirenler de vard ı : Kiibe'ye sayg ı , onu tavaf, hac,

umre, Arafat'ta 3 1 ve Müzdelife' "de vakfe", kurban sunmak, hac ve umre es-

nas ı nda lebbeyk 3 4 diye çağ ı rı ş gibi -bu adetlere kendiliklerinden birtak ı m

adetler daha katarak.

Nizar 3 5 kabilesi ihlül s ı ras ı nda ş öyle derdi:

Buyur Allah ı m! buyur!

Buyur, Senin orta ğ ı n 3 6 yoktur! Ancak bir orta ğ ı n vardır, o da

senin hükmündedir.

Sen ona ve onun sahip olduklar ı na hükmedersin!

Telbiye" ederek Onu birliyorlard ı , ilahlar ı n ı da yan na kat ı yorlard ı ,

fakat sahipliğ ini yine Onun eline veriyorlard ı . Allah ( Ş anx yücedir) peygam-

berine (Allahtan ona selam olsun) "Onlardan ço ğu Allah'a, ancak Ona ortak

koş arak inamrlar 3 8 " buyuruyor. Yani onlar Beni, Bana yara ş tı ğ ı ekilde

değ il, yaratt ı klar ı mdan birini Bana ortak ko ş arak birlerlerdi, buyuruluyor.

'Akk 3 9 Kabilesi telbiye s ı ras ı nda o ğ ullarmdan siyah olan ikisini önleri-ne katarlar, bunlar kervanm önünde yürürler ve ş öyle söylerlerdi:

Biz 'Akk kabilesinden iki kargay ı z! 4 °

Onlar ı takiben 'Akk kabilesi de ş öyle söylerdi:

'Akk kabilesi Sana teslimdir, Yemenli kullar ı ndı r,

Bize izin ver, ikinci defa haccedelim!

Rabi'a 4 1 kabilesi haccettiklerinde, ş artlar ı nı yerine getirip durulacak

yerlerde durduktan sonra ilk nafrde4 2 da ğ ı l ı rlar, ta ş rikin4 3 sonuna kadar bek-

lemezlerdi ((müslümanlar gibi)).

Ismail'in (Allahtan ona selam olsun) dinini ilk de ğ i ş tiren, putlar ı diken,

Sâ'iba, Vasila 4 4 , Baldra 4 4 ve Ifâmiya 4 4 'yı getiren ki ş i, 'Amr b. RabVa'cl ı r ki,

o, Lultayy 4 5 b. 1Jürisa b. 'Amr b. 'Âmir ve ljuzet'a' 4 6 n ı n babası dı r.

'Amr b. Lultayy'm annesi, 'Amr b. al-1.1âriş 4 7 'in. kı z ı Fuhayra idi. Mu-

dad al-Curhumi 4 "nin kı z ı Kam'a olduğ u da söylenir.

Al-lfüri ş , Keibe'nin yöne ticisiydi. 'Amr b. Luhayy büyüyünce yönetim

i ş inde onunla anla ş mazlı ğ a düş tü, İsmailoğ ullart ile birle ş ip Cürhüm 4 9 ile

sava ş t ı . Onlar ı yendi, Keibe'den uzakla ş t ı rd ı , Mekke'nin d ı ş ı na sürerek Kut-

lu Evin bekçiliğini üzerine aldı . 5 °

27



Sonra a ğ ı r bir hastal ı ğ a tutuldu, kendisine denildi ki: Suriye'de Ba/10 1

denilen yerde s ı cak bir p ı nar vard ı r, oraya gidersen iyile ş irsin, Oraya gitti,

yı kand ı ve iyile ş ti. Oran ı n halk ı nı n putlara tapt ı ğ ı n ı gördü.-Bunlar nedir?

diye sordu; dediler ki.-Biz bunlar ı n arac ı l ı ğ ı ile yağ mur ve dü ş mana kar ş ı

yard ı m isteriz. Bunun üzerine, bunlardan kendisine de vermelerini istedi 8 2 ,

verdiler. Onlar ı Mekke'ye getirdi ve Kâbe'nin çevresine dikti.

1-Munzir Hi ş am b. Muhammad dedi ki:

((Babam)) Al-Kalbi'nin ((bana)) AM Salih'ten, onun da İ bn 'Abbas'

tan nakletti ğ ine göre Laf ve Nâila " (Cürhüm kabilesinden lilf b. Ya' M de-

len bir erkek ve Zayd'in k ı z ı Nâila) vard ı . İsaf Yemen'de Nâila'ya a ş ı k ol-

muş tu, kabileleri hac için Mekke'ye geldiklerinde ikisi Kabe'ye girdiler,

insanlar ı n gaflette bulunduğ u bir s ı rada evde yaln ı z kald ı lar ve birle ş tiler,"

hemen de iki ta ş haline geldiler. 5 5 Ertesi sabah onlar ı öylece buldular, ç ı kar-

dı lar, durmakta olduklar ı yerlere diktiler. Daha sonra. Ifuza' 5 6 a, Kurayş 5 7

abe'ye hacca gelen herkes onlara tapt ı ."

( İsmai/oğullar ı ndan ve diğer topluluklardan, Ismail'in dinini terkettik-

leri s ı rada, onlar ı hat ı rlad ı klarma göre ilk adland ı ranlar) ve bu putlar ı ilk

edinenler Huzayl 5 9 b. Mudrika idi.

Onlar Suva"1" put edindiler. Put, Yanbu' 6 1 bölgesinin Ruhât 6 2 yöresinde

bulunuyordu. Yanbu 'Medine çevresindedir. Bekçisi Lihyan" o ğ ulları ydı . Ben

Huzayrin ş iirlerinden onunla ilgili bir ş ey i ş itmedim, sadece Yemenli bir a-

dam ı n ş iirini i ş ittim.

Kalb 6 4 kabilesi, Dâmat " al-Candal'deki Vadd'i 6 6 put edindi.

Mazhic 6 7 kabilesi ve Cura ş 6 8 halk ı Yagils'u 6 9 put edindiler. Ş air ş öyle dedi:

Yaş a ((Mutlu ol)) Vadd, 7 0 çünkü art ı k bize helal değ ildir

Kad ı nlarla, oyna ş mak ", din i ş i ciddiye ald .

Bir ba ş kası öyle dedi:

Yağas 7 2 yürüttü bizi Murad'a 3 doğ ru,

Tan atmadan sald ı rdı k onlara!

Ijayvt'n 7 4 kabilesi Ya'uk'u 7 5 put edindi. O, ş c ı nVya 7 6 Mekke yönünde

iki gecelik 7 7 uzakl ı kta bulunan Hayvan isimli bir köyde bulunuyordu. Ham-

(Van' ı n veya di ğ er Araplar ı n onunla isimlendiklerini 7 8 i ş itmedim; onlar ı n ve-

ya diğerlerinin onunla ilgili ş iirlerine de rastlamadı m. Zannediyorum

bunun sebebi, onlar ı n şan'erya yak ı n bulunuş lar ı , Himyarlilerle 7 9 kar ı ş mı ş

olmalar ı ve Zil Nudis 8 0 yahudi olduğ unda, onlar yahudi olurken birlikte

yahudi oluş lar ı dı r.

28



Himyarliler Nasr'i 8 1 put edindiler.

Onlar ona, Ba/lı a,"2 isimli bir bölgede tap ı yorlard ı . Himyarlilerden o-

nunla isimlenmi ş birisini " duymad ı m, onlar ı n veya diğer Araplardan biri-nin ş iirinde de onun amld ı ğ ı na 8 4 rastlamad ı m. Bunun sebebi herhalde, Him-

yarlilerin Tubba' 8 5 zaman nda putlara tapmaktan vazgeçip Yahudili ğ e

girmi ş olmalar ı d ı r.

Himyarlilerin Ş an'ircla Ri' tim" isimli bir tap ı naklar ı 8 7 daha vard ı , ona say-

g ı gösterirler, yan ı nda kurbanlar keserlerdi. Içinden sesler 8 8 iş itildiğ i söylenir.

Tubba' Irak seferinden döndü ğ ünde, Medine'denberi kendisine arkada ş lı k

eden iki haham da birlikte geldi. Kendisinden Ri'âm' ı ı kmas ı n ı istediler.

Tubba' -Istedi ğ inizi yap ı n, dedi. Onlar da tap ı na ğ ı yı kt ı lar. Tubba' ile bir-

likte Yemen halk ı yahudi dinine girdi. Bunun için ne Ri'âm'a, ne de Nasr'e

herhangi bir ş iirde veya isimde rastlamad ı m.

Araplar ş iirlerinden sadece islamdan k ı sa bir süre öncesine ait olanlar ı n

koruyabildiler.

Hi ş am Aba' l-Munzir dedi ki: Ben s ı rf Ri'Cı m üzerine ş iir i ş itmedim,

fakat diğ erleri hakk ı nda i ş ittim.

Bunlar Nuh kavminin tapt ı ğ ı be ş puttur, Allah ( ş an yücedir) peygam-

berine (Allahtan ona selam olsun) indirdiği Kitab

ında ((Kur'an)) onlar

ıan-

dı : [Nuh dedi ki:-Ya Rabbi, onlar bana isyan ettiler, mallar ı nı n ve evlat-

larm ı n kendilerine büyük ziyandan ba ş ka bir ş ey getirmedi ğ i kiş ilere uydu-

lar, büyük bir hile düzdüler ve dediler ki:-Putlarm ı z ı sakn bı rakmay ı '',

Vadd'i, Ya'iik'u ve Nasr'l terketmeyin. Onlar çok sap ı ttı lar,

zalimlerin sap ı klı klar ı ndan baş ka birş eyini artt ı rmal.8 9

'Amr b. Luhayy putçuluğu yay ı nca Araplar da putlara tapt ı lar ve on-

lar ı ilah edindiler.

Onların en eskisi 1VIanat" idi. Araplar "Abd Manete i " ve "Zayd Manât"

diye isimler koyarlard ı .

Manat, Mekke ile Medine aras ı nda Al-Mu ş allal' yöresinde, Kudayd9 3

denilen yerde, sahilde dikiliydi. 9 4

Araplar ı n hepsi onu sayarlard ı (çevresinde kurbanlar keserlerdi). 3 5 Avs"

kabilesi, Hazrac9 6 kabilesi, Mekke'de, Medine'de ve kom ş u bölgelerde oturan

herkes ona sayg ı gösterir, kurbanlar ve hediyeler 9 7 sunard .

Ma'add 8 oğullar ı , İ smail'in (Allahtan ona selam olsun) dinini'', kal ı nt ı -

lar ı na ba ğ l ı idiler. Rabia 9 8 ve Muzar 9 8 da onun dininin kal ı nt ı lar ı na bağ l ı y-dı lar.

29



Hiçbir kabile Manat'a Avs ve Hazrac kadar sayg ı göstermedi.

Aba' l-Munzir Hi ş am b. Muhammad dedi ki:

Kurayş'ten 9 9 birisi bize, Abâ 'Ubayda b. Abd Allah b. Abâ 'Ubayda b.

'Ammâr b. Ylisir'den (Avs ve ljazrac'i en iyi tan ı yan ki ş iydi) naklen anlatt ı :

Avs ve Hazrac kabileleri ile Yasrib 1 3 0 ve diğer yerler Araplarn ı dan onları n

dinine uyanlar haccederler, vakfelerde herkesle birlikte dururlar, fakat ba ş -

lar ı nı tı ra şio i etmezlerdi. Tavaf ı bitirdikten sonra Manat'a gelirler, ba ş lar ı nı

bu putun yan ı nda t ı ra ş ederler ve orada dururlard ı . Bu son hareket olmak-

s ı z ı n haclarnu tamam saymazlard ı . Avs ve Hazrac'in ((Manat'a olan)) a ş ı rı

sayg ı s ı için Abd al-'Uzza b. Vadra al-Muzani veya ba ş ka bir arap ş öyle der:

Burada gerçekten do ğ ru, samimi bir yemin ettim,

Hazrac kabilesinin kurban yerinde, 1 0 2 Manat'in yan ı nda.

Cahiliye Çağ ı nda Araplar ı n hepsi, Avs ve Hazrac'e topluca Hazrac der-

lerdi. Bunun için "Hazrac kabilesinin kurban yeri" diyor.

Allah ı n ( ş an ı yücedir) and ı ğ ı 1 0 3 Man& budur:* Ve öteki üçüncü Manât*

O, Huzayre ve Huzeta'ya aitti.

Rurays ve bütün diğer Araplar da ona sayg ı gösterirlerdi. 1 " Durum

Allah ı n elçisinin (Allahtan ona selam olsun) H. 8. y ı lda Medine'den ç ı kı -

ş ma kadar böylece sürdü. Bu y ı l, Allah ı n (Mekke'nin) fethini bah ş ettiğ i

yı ldı . Medine'den ç ı kalı dört veya beş gece olduğ unda, peygamber Àlryi

gönderdi, 'Ali onu y ı kt ı ve orada bulunan ş eyleri ald ı . Bunlar ı peygambe-

rin (Allahtan ona selam olsun) huzuruna getirdi. Ald ı ğ ı eylerin aras ı nda

Ğassan ° 5 krdı . Haris b. Aba Ş amir 1 ° 6 al-Ğassanr ı lin hediyesi olan iki k ı lı ç

vard ı : Birisinin ismi "Mihzam', öbürününki "Rasâb" idi. Bunlar, Alicama' 1 "

nı n ş iirinde and ı ğ ı , al-Haris'in iki klı c ı d ı rlar: 1 ° 8

Demirden iki göğüs zı rhı üstüste ve üzerlerinde

İ ki kymetli kl ı ç: Milı zam ve Rasab!

Peygamber (Allahtan ona selam olsun) bu iki k ılı c ı da 'Ali'ye (Allah ondan

raz ı olsun) verdi. Söylendi ğ ine göre, 'Ali'nin k ı lı c ı u' 1-falcar bu ikisinden

biriydi.

Àli'nin bu kı l ı çlar' Fals 1 0 9 mabedinde bulduğ u da söylenir 1 1 ° Fals, pey-

gamberin (Allahtan ona selam olsun) Àlryi gönderdi ğ i ve 'Ali'nin de y ı k-

tı ğ ı , Tayy ı ı ı kabilesinin putudur.

Onlar daha sonra al-Liit' ı1 1 2 put edindiler.

Al-Lat Ta'if" 1 3 te bulunuyordu. Manlietan sonrad ı r. O, dörtköş e bir

kaya parças ı ndan 1 1 4 ibaretti. Bir yahudi onun yan ı nda buğ day dövmeyi 11 5

adet edilmi ş ti.

30



Bekçileri,n 6 Sak ıf 1 7 kabilesinden 'Attâb b. Mâlik o ğ ullar ı yd ı . Onun üze-

rine bir bina n' yapm ı ş lard ı . Kuray ş ve bütün Araplar ona sayg ı gösteriyor-

lard ı .

Ona nisbetle Araplar "Zayd al-Lât II 9 " ve "Taym al-Lât 1 2 °" diye isimler

tak ı y-orlard ı .Lat, bugünkü Ta'if camiinin sol minaresinin yerinde bulunu-

yordu. Bu, Allah ı n ( ş an, yücedir) Kur'an' Kerimde and ı ğ ı al-Lât'tı r: 1 2 1 *Al-

Lât ve al-' Uzzâ hakk ı nda ne dersiniz ?*.

'Amr b. al-Cuayd ondan ş öyle bahseder:

Eğ er ben Ka's'a 1 2 2 olan bağ ı mdan geçersem,

Tapmaktayken al-Lât'ı erkeden ki ş iye benzerim.

Al-Mutalammis,' 2 3 'Amr b. al-.111unzir hakkı ndaki ta ş lamas ı nda ondan 1 2 4ş öyle bah ş eder:

Sen beni, ta ş lama korkusundan sürdün, fakat hay ı r,

Al-Lât ve dikilmi ş talar hakk için ((benden)) kurtulamazs ı n!

Bu durum Sakif kabilesinin müslüman oluş una kadar sürdü. Allah ı n

elçisi (Allahtan ona selam olsun), Mugira 1 2 5 b. Ş u'ba'yi gönderdi, o da onu

y ı kt ı ve ate ş leyip yakt ı .° 2 6

Bununla ilgili olarak, şaddâd b.l-Cusami, putun y ı kı l ı ş ı ve ya-

nig' s ı ras ı nda, Saldflileri ona dönmekten al ı koymak ve ona dü ş man etmekiçin ş öyle söylüyordu:

Al-Lât' ı orumay ı n ı z, onu yokeden Allaht ı r!

Kendini korumayam siz nas ı l korursunuz ? 1 2 7

İ ş te ateş te yand , alevlendi;

Ta ş lar ı uruna sava ş mad ı bile, değ ersiz! ' 2 8

Allah ı n elçisi ülkenize geldi ğ inde,

Döner, ve o puta 1 2 9 hiç kimse yard ı m etmez.

Avs b. Ifacar."° al-Lât'a yemin ederek dedi ki:

Al-Lât'a, al-'Uzzâ'ya ve ona hizmeti tan ı yan herkese yemin ede-

rim,

Ve Allaha da yemin ederim ki, Allah onlar ı n hepsinden yücedir!

Sonra al-'Uzza'yı put edindiler.

O, al-Lât'tan ve Manâetan sonrad ı r. Ben Araplar ı n al-'Uzzâ'dan önce

bu ikisinin ad n ı takt ı klar ı nı iittim.

Tarnim b. Murr'un, o ğ luna, "Zayd Manât" b. Taml ı n b. Murr b. Udd b.Tâbiha ismini koyduğ una ve "Abd Manât" ismine, al-Lât ismini de Ş a'laba

31



b. 'Ukaba'n n . o ğ luna, "Taym al-Lat" diye takt ı ğ ı na ve "Taym al-Lât" b. Ru-

fayda b. Savr, "Zayd al-Lât" b. Rufayda b. Savr (b. Vabara b. Murr b. Udd

b. Tâbiha), "Taym al-Lat" b. Namir b. Kas ı t, "Abd al-'Uzza" b. Kâ' b b. Sa'd

b. Zayd Manât b. Tamim isimlerine rastlad ı m. Böylece al-'Uzza ilk ikisindensonra oluyor.

Abd al-'Uzza, b. Ka'b, en eski Arap isimlerindendir.

Al-' Uzay ı dinen ki ş i, Zalim b. As'ad idi.

O, Suriye Naly/a' 1 3 2 s ı n ı n kuzeyinde, al-Ğumayr'in kar ş ı s ı nda, Mekke'

den Irak'a ç ı kı ş ta sa ğ da, Llarai isimli bir vadide bulunuyordu. Bu vadi, Zât

Ìrk' ı n, al-Bustân'a doğ ru dokuz mil yukar ı s ı ndad ı r. Zalim b. As'ad onun

üzerine bir ev 1 3 3 yapt ı rmı ş t ı . Içinden ses 1 3 4 i ş itirlerdi.

Araplar ve Kurays ((çocuklar ı na)) onun adı yla "Abd al-'Uzza" diye

ad koyarlard ı .

O, Kuray ş 'in en büyük putuydu, onu ziyaret ederler, ona hediyeler su-narlar, yan ı nda kurbanlar 1 3 5 keserlerdi.

Allah ı n elçisinin (Allahtan ona selam olsun) bir gün ondan bahsetti ğ i-

ni i ş ittik: "Ben kavmimin dinindeyken al-'Uzzâ'ya boz bir koyun sundum".

Kurays kabilesi Kt be'yi ş öyle söyleyerek tavaf ederdi:

Lât hakkı için, 'Uzzâ hakk ı için!

Onlar yüksek turnalard ı r,'"

Onlar ı n ş efaatine ümit 1 3 7 bağ lanabilir!

Üçüncüleri Manât hakk ı için!

Derlerdi ki: Onlar Allah ı n kzları d ı r (haş a),1 3 8 Onun yan nda ş efaatçi-

dirler. Allah, elçisini gönderdi ğ inde ona ş öyle vahyetti: *Al-Lât, al-'Uzza

ve üçüncüleri Manât hakk ı nda ne dersiniz ? Oğ ullar sizin de k ı zlar Onun

mu? O zaman bu haks ı z bir üle ş tirme olur. Onlar sadece, sizin ve atalar ı -n ı z ı n Allahtan hiçbir selâhiyetleri olmaks ı z ı n takm ı ş olduklar ı isimlerdir.*' 3 9

./uray ş ona, Liurai vadisinde, Sulsân "" isimli bir dağ yang ı n ı mesken."1

y a p mş tı ve oras ı Kabe'nin kutlu bölgesi gibi kutlu olmu ş tu. Abâ Cundâb

al-H gali, al Kı rdCnin, tutkun olduğu bir kad n hakk ı nda söylemi ş olduğu

sözlerde ş öyle geçer (kad ı nı n 'Uzzâ'ya olan yeminini hat ı rlat ı r):

Bütün varlı ğ ı yla yemin etmi ş ti,"2 büyük bir yemin;

Suldim tepelerini kutlula ş tı ran tepeye"' andı çmi ş ti:

"Elbisemi göndermezsen, git!Hayat ı mı z ı n sonuna kadar seninle aslal" konu ş mayaca ğ ı m!"

32





'Uzz ıl'ınn bekçileri, Bant't S ı daym' 1 6 4 den Banit ,Ş ayldn b. Câbir b. Mur-

ra [b. 'Abs b. Riga b. b. 'Utba b. Sulaym b. Manş tir] idi. Onlardan

son bekçilik eden, Dubayya [b. Haramî as-Sulami] idi. Aldı' ijira ı s s

Dubayya'dan bahseder; kendisi ona gelmi ş ve bir çift iyi sandal, ondan

hediye olarak alm ı ş t ı .

Sandalla= eskidiğ inde bana sandal giydirdi,

Dubayya, o ne iyi dosttu!

Genç bir öküzün derisinden yap ı lma.

Biribirine uygun güzel bir çift sandal.

Ey yolcularm serin durak yeri!

E ş yalar ı n, soğuk ve nemli rüzgârm kamç ı ladı ğ ı yolcuları n!

Dubayya açhğma köselerle kar ş ı koyuyordu.

Yuvarlak 1 6 6 çöreklerle dolu, eri ş tilmi ş yağ ile örtülü kâselerle!

'Uzztt'ya ibadet, Allah peygamberini gönderinceye, peygamber de onu

ve öbür putlar ı yokedip tap ı lmalar ı n ı yasak edinceye kadar ve haklar ı nda

ayet 1 6 7 ininceye kadar devam etti.

Bu yasak Kuray ş 'e çok zor geldi. Abii Uhayha 1 6 8 (Sa'id b.. U-

mayya b. 'Abd Şams b. 'Abd Manâf), ölüm döş e ğ ine dü ş ünce, Abt't Lahab 1 6 9

onu ziyarete gitti ve a ğ lar buldu. Dedi ki:-Niçin a ğ lı yorsun ey Abâ Uhayha,

öleceğ in için mi ağ l ı yorsun? Fakat ondan kurtulu ş yoktur.-Hayı r, dedi, kor-

kuyorum ki, art ı k benden sonra 'Uzzil'ya tap ı lmayacakt ı r. Ald Lahab dedi

ki:-Vallahi sen ya ş adı ğ ı nca ona, senin sebebinle tap ı lmad ı , senden sonra da

senin ölümün sebebiyle, ona tap ı lmaktan vazgeçilmez. Abli Uhayha, Abâ

Lahab'in ona tapmaktaki kuvvetli heyecan ı ndan çok memnun oldu ve de-

di ki:-Ş imdi anlad ı m ki, benden sonra birisi bulunacak!

Fetih 1 7 0 y ı lı nda peygamber (Allahtan ona Selâm olsun), Wlid b. Valid 1 7 1

i ça ğ ı rdı ve dedi ki:-Batn ı Natda'deki a ğaca git ve onu kes! Gitti, kesti veDubayya'r da yakalay ı p öldürdü; Dubayya onun bekçisiydi.

Ald Utristşubayya için ş öyle a ğ ı t 1 7 2 yaktı :

Dubayya'ye ne oldu, o günden beri görmedim onu,

içenlerin aras ı nda; çı ktı ğ ı nı , tavaf etti ğ ini de görmedim?

Yaş asayd ı ,'" sabahı n erken saatinde (( ş arap)) dolu bir kâseyleç ı kard ı ,

Hatif' 7 4 oullar ı n ı n yonttuğ u içki kaplar ı ndan bir kâseyle.

Onun büyük bir kül yı ğ ı n' ve büyük bir tenceresi vard ı ,

Çorba kab ı , k ş mevsiminin suyu s ı zdı ran yalağ ı na 1 7 5 benzerdi.

34



[Suldn 1 " ı ss ı zlaş tı , boş ald ı ; yaln z vahş i hayvanlar

Ve Ğaraf çald ı klar ı nda hı ş ı rdayan rüzgar orada bar ı n ı r],

(Abirl-Munzir dedi ki: Yatifu, at-ıaveifân'dan, tilfa-yatifu'dan gelir;

al-Hatif, Banli 'Amr b. Asad' ı n bir koludur; al-lakifu, dibine su vurarak çat-

lamı ş kr ı lmı ş su yala ğ ı dı r, (Arapçada): Icad lahlfa'l-.H av£u (su yala ğ ı çat-

lad ı ) denir.

(Abli'l-Mun;ir dedi ki: Said b. al-A ş Abi't Uhayha, Mekke'de sar ı k sard ı

mı onun sar ı ğ ı ndan, baş ka kimsede bulunmazd ı ).

Al-Anazi Ald ı 'Ali 1 " bize 1 7 8 anlatt ı , dedi ki: 'Ali b. a ş - Ş a b b t * t h bize an-

latt ı , dedi ki: Abû'l-Mun;ir bize bildirdi. dedi ki: Babam bana Abri

ten, o da ibn 'Abblls'tan naklen, dedi ki:

Al-` Uzzâ, Batt ı . Natda'deki üç hurma a ğ ac ı nda 1 7 9 barı nan bir di ş i ş ey-

tand ı . Peygamber (Allahtan ona selam olsun) Mekke'yi fethetti ğ inde Ha-

lid b. Valid'i göndererek dedi ki:-Batn ı Nahla'ye git, orada üç samura (hur-

ma a ğ acı ) bulacaks ı n, birincisini kes! Gitti ve kesti. Döndü ğünde peygam-

ber (Allahtan ona selam olsun) sordu:- Bir ş ey gördün mü? -Hay ı r, dedi.

- İ kincisini de kes! buyurdu. Gitti ve kesti, sonra peygambere (Allahtan

ona selam olsun) geldi,-Bir ş ey gördün mü? diye sordular.- Hay ı r dedi.-Ü-

çüncüsünü de kes! buyurdular. Gitti, fakat ne görsün; önünde, saçları

kar-makarı ş ı k, elleri ensesinde, di ş lerini g ı c ı rdat ı p duran bir cad ı , arkas ı nda da

Dubayya (b. Harami aş -Sayblini) as-Sulami, bekçisi. görünce dedi ki:

Ey 'Uzzet, 1 8 ° bir sald ı r ı § sald ı r da, beni yalanc ı çı karma!

Yürü, Halid'in üstüne, eteklerini dola örtünü kald ı r!

Çünkü bugün, sen,ldürmezsen,

Utanç içinde devrileceksin, kendini koru!

Heilid dedi ki:[Ey 'Uzzet ] , 1 8 1 seni inkar gerek, sana övgü değ il!

Gördüm ki, Allah seni alçaltm ı ş !

Sonra ona vurdu, ba ş ı n ı kopard ı , o anda cad , simsiyah kömür oldu.

Sonra ağ acı kesti ve bekçisi Dubayya'yi de öldürdü. Peygambere (Allah-

tan ona selam olsun) gelerek olanlar ı anlattı . Buyurdular ki:- İ ş te

Art ı k Araplar için 'Uzil ok. Bu günden sonra ona tap ı lmayacak!"2

Bunun üzerine Abil Hırâ

ş, Dubayya için, yukar

ıda geçen beyitleri söy-

ledi.

35



Abâ'l-Munzir dedi ki: Kuray ş liler ve Mekke'de oturan diğer Araplar,

hiçbir puta, ' Uzzâ'ya gösterdikleri kadar sayg ı göstermezlerdi. sonar Lât,

sonra Manât gelirdi.

Kurayş liler, diğ erlerinden ayr ı olarak, yaln ı z ' Uzzâ'ya ziyaretler yapar,

ona hediyeler sunarlard ı . Bunun sebebi zannediyorum, ona yak ı n bulunuş -

lar ı ydı .

Kuray ş kabilesinin 'Uzzâ'y ı seçti ğ i gibi, Sakif kabilesi de Lât' ı eçmi ş ti.

Aynı ekilde Avs ve Hazrac de Manât'ı eçmi ş lerdi.

Fakat Hepsi de ona (yani ' Uzzâ'ya) büyük sayg ı gösterirlerdi.

Amr b. L ı thayy' ı n getirdiğ i be ş puta [Bunlar Allah Taalân ı n Kur'an ı

Kerimde and ı klar ı d r: 1 8 3 * Vadd'i, Suvâ' ı , Yagâs'u, Ya'âk'u ve Nasr'i b ı rak-

mayı n!*] ise buna olduğu kadar veya buna yak ı n de ğ er vermezlerdi. San ı -

yorum ki bu, o putlar ı n onlara uzak bulunu ş lar ı ndand ı .

[Kurayş ibi Ğani 1 8 4 ve Bâhilai" da 'Uzzâ'ya taparlard ı . Peygamber

(Allahtan ona selam olsun) fj âlid b. Valid'i gönderdi, o da a ğ açlar ı kesti, evi

y ı kt ı , putu krd ı ].

Kurayş 'in Kâbe' 1 8 6 nin içinde ve çevresinde de putlar ı vardı .

Onlarca bunların en büyü

ğü Hubal1 8 7 idi.

Duyduğuma göre bu, k ı rm ı z ı akikten, insan ş eklinde bir puttu, sa ğ ko-

lu k ı r ı kt ı . Kuray ş onu bu ş ekilde alm ı ş , sonra ona alt ı ndan bir kol yapm ı ş -

lard ı .

Onu ilk diken Huzayma b. Mudrika b. al-Ya's b. Mu:zar idi. Bunun için

ona ljuzayma'nin Hubal'i derlerdi.

O, Kabe'nin içinde bulunuyordu ve önünde yedi 1 " tane fal oku vardı .

Birisinde "ş aril " ((saf)) yaz ı l ı ydı , öbüründe "mul ş ak" ((safdeğil, iğ reti)).

Bir do ğ umdan ş üphelendiklerinde ona bir hediye sunarlar, sonra fal oklar ı -n ı çekerlerdi. E ğ er "saril " ç ı karsa çocuğu kabul ederler, "mulsak" ç ı karsa

kabul etmezlerdi. Ölüm üstüne bir ok, nikâh üstüne de bir ok vard ı ; diğer

üçünün ne i ş e yarad ı ğ ı n ı öğ renemedim. Bir meselede anla ş mazl ı k olduğ un-

da, bir yola veya ticarete niyetlendiklerinde, gelirler, onun önünde fal oklar ı

çekerlerdi. Ne ç ı karsa ona görel" hareket ederler, karar verirlerdi.

'Abdu'l-Muttalib 1 9 ° onun yan ı nda, o ğ lu Abdullah [peygamberin (Allah-

tan ona selam olsun) babas ı ] hakk ı nda fal oku çekmi ş ti. Abit Sufyân b.

klarbu9 lin, Ulffic/1 9 2 günü muzaffer olduğ

unda, hitabettiğ

i put da budur:Yücel Hubal!ı 9 3 (Yani dinin yücelsin!)

36



Peygamber (Allahtan ona selam olsun) de ş öyle kar ş ı lamı ş tı :

Allah hepsinden büyük, hepsinden yücedir!

Onlar ı n !saf ve Nailai" isimli putlar ı da vard .

Bu ikisi ta ş olduklar ı nda, onlar ı , halka ibret olsun diye, Kilbenin yan ı -

na diktiler. Fakat üstünden uzun süre geçip de putlara tap ı lmaya ba ş lan ı n-

ca, onlarla birlikte bunlara da tap ı ldı . İ ki ta ş tan birisi hemen Kabe'nin ya-

n ı nda, öbürü Zamzaml" kuyusuna yak ı n dikiliydi. .Kuray ş , Kabe'nin yan ı n-

da bulunana öbürünün yan ı na ta ş ı d ı . Onlar ı n yan ı nda kurban keser, hayvan

boğazlarlard ı .

Abû Talibl" (Kuray ş eygamber (Allahtan ona selam olsun) sebebiyle

Banti Hâ ş im"9 7 e kar ş ı andla ş tı ğ ı nda, onlara andiçerek) o ikisi hakk ı nda ş öy-le demi ş ti:

Soyumu ve kalbilemi Kdbe'nin yan ı nda toplad ı m,

Çizgili Yemen örtüsünden giysisini tuttum,

A ş 'ar' 1 9 8 lar ı n bineklerini çöktürdükleri yerde,

İ stif ve Neiila'dan ç ı kan sulara andolsun!

(Dedi ki: Al-Va ş elil çizgili kuma ş demektir).

isaf'tan, Bi ş r b. Abet ljazim [al-Asacli]ı

9 9 öyle bahseder:

Ba ş ı nda kuş lar 2 " oturuyormuş gibi hareketsiz, ona yakla ş ı lmaz!

Haymblarm201 isafin202 önünde duruş lar ı !

Araplar 'Abd 2 0 3 ile ba ş layan isimler kullamrlard ı . Bunun putlarla 2 0 4 il-

gili olup olmad ı ğ ın ı bilmiyorum. Mesela: "Abdu "Abdu Ganem",

"Abdu Kuled", "Abdu Ruiei".

Baz ı raviler, Ru:za,n111205 B anû Rabra b. Ka'b b. Sa'd b. Zayd

Ma/diem tapınağ ı oldu

ğunu söylerler, al-Mustavgir2 0 6 onu y kmı ş t

ır. (Bu,

'Amr b. Rabra b. Kez'b b. Sa'd b. Zayd Man& b. Tami ı n'dir. Fakat ş u ş iiri

söylediğ inden al-Mustavgir diye and ı r•

Su balchrlarnı da2 0 7 c z ı rd ı yor,

S ı cak sütte pi ş irme taş lar ı mn2 0 8 cz ı rdad ı ğ ı gibi!

Dedi ki: Al-yağ ir, s ı cak, kaynar demektir).

Al-Mustavgir, islamiyet ça ğ ı nda Ruilt'y ı yı kt ı ğ ı nda ş unları söylemi ş ti:

Ruzirya bir sald rı ş sald rd ı m,

Karanl ı k fundal kta harabeye çevirdim onu!

37



Ve onun istemedi ğ i ş ekilde 'Abd Allah diye ba ğ ı rd ı m,

Çünkü ancak 'Abd Allah gibi birisi haram bölgeyi zaptedebilir.

İ bni Adham (Kalb kabilesinden 'Amir b. 'Avf 2 " oğullarmdan biri) de

ş unları söyledi:

Kavmimizden atl ı larla kar ş ı lh ş tı n,

Seni 'Ayyâr' ı n çekirgelerine benzettiler!

Onlar ı görünce ürktün,

Tı pkı domuzun 2 1 0 scak 2" sudan ürktüğ ü gibi!

(( İ bnal-Kalbi)) Dedi ki: Al-igâr s ı cak su demektir. 'Ayyâr da Kalb ka-

bilesinden bir adamd ı , so ğ uk bir sabah çekirgelerin hücumuna uğ rad ı . 'Ayyâr'

ı n bir di ş i eksikti, yeri de bo ş tu, çekirgelerim yemeye ba ş lad ı . Birisi di ş bo ş -

luğ undan d ı ş arı kaçt ı Ayyâr dedi ki: Vallahi bu canh' (yani ölmemi ş ). Be-

yitte geçen ganazâke,2 1 3 atlı lar seni 'Ayyâr' ı n çekirgeleri 2 1 4 skı ş tı rdı ğ ı gibis ı kı ş tı rdı lar, demektir).

Allâh ı n elçisi (Allahtan ona selam olsun) Mekke'nin fethi günü, zafer-

d.en 2 i 5 sonra mescide girdi, putlar Kâbe'nin çevresinde dikili duruyorlard ı .

Yayı n ı n boynuzuyla onlar ı n gözlerine ve yüzlerine dürtmeye ba ş lad ı , ayn ı

zamandaş

öyle söylüyordu: *Hak geldi, batı

l gitti batı l zaten gidicidir*.216

Sonra buyurdu, putlar ı yüzüstü devirtti, hepsi meseidin d ı ş ı na ç ı kar ı lı p ya-kı ldı lar. 2 1 7

Rasid b. 'Abdullah as-Sulami bu konuda ş unlar ı söyledi: 2 1 8

Dedi ki: 2 1 9 Gel ((eskisi gibi)) konu ş alı m' Olmaz dedim,

Allah ve İ slam bunu bana yasak ediyor! 2 2 °

Muhammed'i ve ümmetini görmedin mi,

Fetihten sonra, putlar k r ı l ı rken?

Asıl sen Allah

ı n nurunun yay ı l ı ş ı nıgörmeliydin,

Sirkin2 2 1 yüzünü karanlı k bürürken!

Dedi ki: Onlar ı n Manâf 1 2 2 2 da vard .

Ona nisbeten Kuraysliler "Abd Manâf"2 2 3 diye isim koyarlard ı . Fakat

ben onun nerede bulunduğunu ve onu dikenin kim olduğ unu bilmiyorum.

Hay ı zl ı2 2 4 kad nlar putlar ı na yakla ş amaz ve onlara dokunamazlard ı , 2 2 5

kta dururlard ı .

Bu konuda, Bal'et 2 2 6 b. Kays b. 'Abdullah b. Ya'mar, cüzzaml ı olan a ş -

Ş addetlı al-Laysi ile ayn ı kiş idir, ş unları söylemi ş tir (Hiş am b. Mul ı ammad

Abii'l-Munzir dedi ki: Ifilid b. Sa'id b. bana babas ı ndan naklederek

38



dedi ki: Kendisinden soruldu-Bu nedir ey Bara? Dedi ki:-Bu, Allah ı n par-

lattı ğ ı kl ı c ı dı r):

[İ

bn al-Hurayz'ı

2 2 7

Zamem'da 2 2 7 bı

raktı

m,Arkada ş lar ı yla birlikte; açgözlü 2 2 8 kuş lar çevresinde dönüyorlard ı !

Atlar ı n ilerlemesine, ancak

Zay ı f yetimlerin inleyi ş leri kar ş ı 2 2 9 geliyordu!]

Dü ş manlar ı da b ı rakt ı m, kuş lar biraz uzaklar ı nda bekle ş iyorlard ı

Hay ı zl ı kadı nları n Manân 'l çevresinde bekleyi ş leri gibi!

( ((İ bn al-Kalbi)) Dedi ki: Al-Mu'tanizu, bir yerden beride duran de-

mektir).

Dedi ki: Mekke'li her ev sahibinin bir putu 2 " vard , evlerinde ona ta-

parlard ı . Birisi bir yolculuğa niyetlendi ğ inde, evinde yapt ı ğ ı son i ş , eliyle

ona dokunmak 2 n olurdu; yoldan döndü ğ ünde de, evine girer girmez, yap-

tı ğ ı ilk iş , ayn ekilde, eliyle ona dokunmak olurdu.

Allah peygamberini (Allahtan ona selam olsun) gönderdi ğ i, o da onlara

Allah ı n birliğ ini bildirip, yaln ı z Ona ibadet etmelerini, ortak ko ş mamalar ı -

n ı söylediğ i zaman, dediler ki: "Ne o, ii:ablan bire mi indirdi, 2 3 2 do ğ rusu bu

şa ş ı lacak bir

şey!2 3 3 "Putlar

ın

ı

kastediyorlardı

.

Araplar putlara tapmayı çok basitle ş tirmi ş lerdi:

Baz ı lar ı bir tap ı nak, baz ı lar ı da bir put edinmiş lerdi.

Bir puta veya bir tap ı nağa gücü yetmeyen, Kâbe'uin veya diğer tap ı -

naklard.an birinin önüne ho ş una giden bir ta ş ı diker, sonra tap ı nağ ı tavaf 2 3 4

lara al-An ş e ı b 2 " derlerdi.

Bunlar heykel ş eklinde olursa, yani belli birer ş ekilleri olursa, bunlara

al-A ş nâm veya al-Av ş dn2 3 6 derler, onlar ı tavaf etmeğ e de ad-Davâr2 3 7 der-

lerdi.

Birisi bir yolculuk s ı ras ı nda konakladı ğ ı nda, dört tane ta ş alı r, içlerin-

den en güzelini seçerek onu il:ah edinir, di ğer üçünü de tenceresine pi ş irme

ta ş ı2 3 8 yapard ı , ayr ı l ı rken onu orada b ı rak ı rdı . Ba ş ka konaklay ı ş ları nda da

ayn ı eyi yapard ı .

Araplar bütün bu ta ş lara kurban keserler, hayvan bo ğazlarlard ı , böy-

lece onlara yakla ş ı rlardı , bununla birlikte Kebe'llin hepsine üstünlü ğünü

tan ı rlardı : Hac ve umre için ona giderlerdi.

Yolculuklar ı sras ı ndaki davran ı ş lar ı da, s ı rf Kabe'deki hareketlerini

hat ı rlayarakt ı , ona olan derin eğ ilimlerinden ötürü böyle yap ı yorlard ı .

39





la putu korumak için onunla sava ş t ı lar. Bahila'dan, o gün, onu koruyanlar-

dan 100 ki ş iyi, Has'am'hlarclan da pek çok ki ş iyi öldürdü, Banâ Kuhâfa

b bjas'am'dan da 200 ki ş i öldürdü. Onlar ı yendi ve bozguna uğ ratt ı

Zu'l-halasa tap ı nağ ı n ı yı kt ı , ate ş e verdi, tap ı nak yand ı . Olanlar üzerine Has'

am'dan bir kadı n ş unlar ı söyledi.:

Banû Umâma, al-Valiyya'da 2 6 5 yğ ı n 2 6 6 yğ ı n döküldüler,

Hepsi de kargı yaralar ı yla 2 6 7 inler halde!

En önemli i ş leri için gelmiş lerdi,

Önlerine, k ı l ı elarlyla kükreyen arslanlar 2 6 8 çı kt ı !

Ahmas kahramanlar', Haş 'am kadmlarma da

Her yana dağ ı lan hakaretten pay düşürdüler!

Bugün ( İ bn al-Kalbrnin ça ğ ı nda) Zu'l-halasa, Tabâla eamiinin kap ı

e ş iğ idir.

Biz Allah ı n elçisinin (Allahtan ona selâm olsun) ş öyle söyledi ğ ini iş it-

tik: "Davs'ler, al ı ş ı k olduklar ı ekilde, tekrar Zu'l-halasa'ya taparken, ka-

d ı nları n ı n kçları birbirine çarpmad ı kça 2 6 9 dünyan ı n sonu gelmiyecektir".

Kinana'n n 2 7 0 iki o ğ lu olan Mâlik 2 7 ° ve Milkân 2 7 ° boylar ı n ı n, Cudda 2 7 1

(Cidde) k ı y ı s ı nda Sa'd 2 7 2 isimli bir pulları vard .

Bu uzun bir kaya idi. Onlardan birisi bir gün develeriyle, develeri onavakfetmek ve böylelikle onun taraf ı ndan takdis olunmak için puta vard ı .

Tam puta yakla ş tı ğ ı s ı rada develer ürktüler [çünkü putun üzerine kan dök-

me adeti vard ı ] Herbiri bir tarafa da ğ ı larak kendisinden ayr ı ldı lar. Adam

çok üzüldü, bir ta ş alarak puta f ı rlatt ı ve dedi ki: "Allah senin ilâhl ı ğ ı n ı kal-

d ı rs ı n! develerimi kaç ı rttı n." Sonra [gitti, onlar ı arad ı , buldu, bir araya ge-

tirdi ve] ş öyle söyleyerek uzakla ş t ı :

Biz Sa'd'a bizi birle ş tirsin diye geldik,

Fakat Sa'd bizi darmada ğ ın etti. Öyleyse biz Sa'd'dan değ iliz!

Sa'd art ı k çöldeki kayadan ba ş ka bir ş ey de ğ i l!

Ona ne eğ ri ne de doğ ru için dua edilir! 2 7 3

Davs'in, 2 7 4 yani Munhib b. Davs o ğullar ı n ı n Zu'l-kaffayn 2 " denilen bir

putlar ı vard .

Müslüman olduklar ı nda, peygamber (Allahtan ona selâm olsun) At-

Tufayl b. 'Amr ad-Davd, 2 7 "yi gönderdi, o da onu yakt ı , ayn ı zamanda ş un-

lar ı söylüyordu:

Ey Zu'l-kafayn, 2 7 7 sana tapanlardan de ğ ilim!

Bizim doğumumuz seninkinclen daha ş ereflidir!

İ ş te senin içini ate ş le doldurdum!

41



Azd soyundan al-W ris b. Ya ş kur b. Muba ş ş ı r o ğ ullar ı n ı n Zuş ş ara 278

denilen bir putlar ı vard .

Al-Ğatarif'ten biri onunla ilgilişu beyti söylemi

ştir:

Zu' ş - ş arC 'll ı n önünde çepeçevre yer ald ı k

Ve güçlü kuvvetli ordumuz, dü ş manlar ı n baş lar ı n ı kopard .

KuZiia' 2 7 9 nı n, Lahm' 2 8 0 ı n, Cüztm'2 8 1 ı n, Âmi/a 2 8 2 ve Ğatafan' 2 8 3ı n suriye

boylar ı nda al-Ukaysir 2 8 4 isimli bir putları vard .

Zuhayr b. Aba Sulnni ondan ş öyle bahseder:

Ukays ı r'ı n kutlu taş lar ı na andiçtim!

Baş

ları

n ve bitlerin kazı

ndı ğ ı 2 8 5 yere andiçtim!

Rabi' b. 2abu' al- Faz61, " de ş u beyti söylemi ş tir:

Çevresindeki insanlar ı n övgü ve alk ş 2 8 7 namelerinin

Sahibi 2 8 8 olan Ukaysr'a andolsun ki ben2 8 9 .

Fahm' 2 "in müttefiki aş - Ş anfara al-Azdi ondan ş öyle bahseder:

Evet, 'Amr ve gurubunu himayesine alm ı ş olan biri,

Ukays ı r' ı n2 9 1 giysilerine andolsun, bana güçlük ç ı kar ı r!

Muzayna2 9 2 kabilesinin Nuhm 2 9 3 isimli bir putlar ı vard .

Ona nisbeten "Abd Nuhm"diye isim takarlard ı . Nuhm'un bekçisi, lju-

il'i b. 'Abd Nuhm isminde biriydi Muzayna'den 'Addtt 2 9 4 oğulları ndandı .

Peygamberi (Allahtan ona selam olsun) i ş ittiğinde puta koş tu ve ş u

beyitleri söyleyerek onu k ı rd ı :

Yanı nda kurban kesmek için Nuhm'a gittim

Her zaman yapt ı ğ ı m gibi ibadet için

Aklım

ıkullanarak kendime dedim ki:

Bu da ilah m , hiç düş ünmez misiniz ?295

Vazgeçtim, bu günden sonra benim dinim Muhammed'in dinidir.

Halim da Göğ ün övgüye lay k, yüce İ lahi!

Sonra peygambere (Allahtan ona selam olsun) gitti, müslüman oldu

ve kavmi Muzayna'nin de müslüman olaca ğ ı na teminat verdi.

Nuhm'dan Umayya b. al-Askar de bahseder:

Eğer koyunlar ı yla iki çobana rastlarsan,

Nuhm'a andi çen 2 9 6 iki siyah çobancı ğ a,

42



Aralar ı nda bölü ş türülmü ş etten2 9 7 artı k olduğu halde,

Geç git, et i ş tahm. kabarmas ı n!

Azd as-Sarât'in. da ;V/111298 denilen bir putlar ı vard .

Zayd al-Hayr, 2 9 9 yani Zayd al-Ijayl at-Tiii ondan bahseder:

Önüne gelene onlar ı bozguna Ilgi-att ı ğ ı n ı söylüyorsun,

andolsun ki, onlar ı n ş ekillerini bile tan ı mı yorsun!

'Anaza' 3 0 0 nı n da Su'ayr" 1 isimli bir putlar ı vard .

Kalb kabilesinden Ca'far b. Abâ Halâs3 ° 2 devesiyle ç ı kmı ş tı ; putun ö-

nünden geçti ğ i s ı rada hayvan ((kanl ı puttan)) ürktü, 'Anazalar o s ı rada o-

rada kurban kesmi ş lerdi. Ca'far bu olay üzerine ş u beyitleri düzdü:

Yavru devem boğ azlanm ı ş yatan"' kurbanlardan ürktü,

Yakdum'un iki o ğ lunun ziyaret etti ğ i Su'ayr' ı n çevresinde!

Yazkur gurubu onun her iki yan ı nda dikkatle, ilgiyli bekliyor-

lard ı .

O ise onlara bir sözle olsun cevap vermiyordu!

(Abu'l-Munzir dedi ki: Yalcdum ve Yazkur 'Anaza' 3 0 4 nı n iki oğ ludurlar;

ş air bunlar ı n kabilelerini Su'ayr' ı tavaf ederken gördü).

Araplar ı n toz renkli dikili ta ş lar ı da vard ı , bunlar ı da tavaf ederler, yan-lar ı nda kurbanlar keserlerdi. Bunlara al-An ş âb, 3 " bunlar ı tavaf etmeye de

ad-Davâr 3 0 6 derlerdi.

Bu konuda 'Âmir b. at-Tufayl (bir gün Can b. Â ş ur'a gider, onlar o s ı -

rada dikili ta ş lar ı n ı tavaf etmektedirler, k ı zları da beraberdir, onlar ı n gü-

zelliğ ini görür) ş öyle der:

Ke ş ke dayı lar ı m Ğanner olsayd ı !

Onlar ı n her ak am bir clavâr ı vard r.!

Al-ljâris'ten ve al-Kâ'b'den olan 'Amr b. Câbir de bunlardan bahsetmi ş -

tir:

Ğutayf'hlar 3 0 7 yemin etti, sürülerini çekmiyecekler,

Ben de An ş âb'a, dikili ta ş lara yemin ediyorum ki onlar ı tehdit

etmiyeceğ im.

Al-iVlu ş aldab al-'Abdi, 3 " Amr b. Hind,e 3 0 9 bununla ilgili ş u beyti söy-

ledi:

Küçücük oğ lanlar taş lar ı n ı tavaf ediyorlar,

Ka ş lar ı henüz kararmam ı ş küçükler!

(Ijucn, s ı byan demektir).

43



Al- Faztiri 3 1 0 (Kuray ş uygunsuz bir hareketinden ötürü ona k ı zmı ş ve

Mekke'ye girmesini yasak etmi ş ti) bu konuda demi ş tir ki:

Kutlu ta ş ı mı arkamda ta ş ı yarak 3 1 1 kurban mısürüyorum,

Kavmim içinde benzerim var m ı benim?

Banii 2amra 3 1 2 dan birisi aralar ı ndaki bir sava ş ta bunu andı :

Kutlu taş lara ve örtüye 3 1 3 yemin ettim!

Al- Mutalammis az-2uba'i bunu anarak, ' Amr b. Hind'e, kendisine ve

Tarafa b. al-' Abd'a yapt ı klar ı hakknda ş unlar ı söyledi:

Sen beni, taş lama korkusundan sürdün, fakat hay ı r!

Lât'a ve kutlu ta ş lara andolsun ki kurtulamazs ı n! 3 3 4

(Yani, ((Benim seni ta ş lamamdan)) kurtulamazs ı n, demektir. atradtu'

dan geliyor, taradtu'dan değ il).

' Amir b. Va ş ila Abu't-Tufayl al-Laysi islâmiyet ça ğ ı nda, ya ş adı ğ ı bir

sava ş ı anlat ı rken bunu anar:

Sen bilmezsin, baz ı akn

Bağ ı rtlak sürüsüne benzer; Ard ı arkas kesilmez!

Yüzümü çevirdim, bir k rm ı z ı at ki, 3 5

Kurban kanlar ı na bulanm ı ş kutlu ta ş a benziyordu!

Havhin' 3 1 6 111ar ı n da 'Umyanis 3 " isimli bir putlar ı vard ı , liavliin ülkesin-

de bulunuyordu.

Iddia ettiklerine göre, hayvanlar ı ndan ve mahsullerinden bir k ı smı n ı

r ı zaları na ermek için onunla Allah ( ş an ı yücedir) aras ı nda ((e ş it olarak)) bö-

lüş türürlerdi. Fakat, 'Umyeinis'in hakkı ndan Allah ı nkine geçeni ((puta))

geri verirlerdi de, Allahı

nkinden putunkine geçeni ona bırak

ırlard

ı.

Bunlar, ljav/ân'lllar ı n "al- Udi m" 3 1 8 veya "al- Ust m" denilen bir boyu

idiler. Öğ rendiğ imize göre onlar hakk ı nda ş u ayet indi: 3 1 9 *Onlar Allah için,

Onun yaratt ı ğ ı ekin ve meyvelerle hayvanlardan bir hisse ay ı rdı lar da, ken-

di bo ş zanlar ı nca ş u Allah ı n dediler, ş u da ortaklar ı mı z olan putlar ı n. Or-

taklar ı na ait olanlar Allaha ula ş maz amma, Allaha ait olanlar, onlar ortak-

lar ı na gider. Hükmedegeldikleri bu ş eyler ne kötüdür.*

kiassiin b. ş tibit,"° Nahla'da bulunan 'Uzzf çin dedi ki:

Allah ı n izniyle tanı klı k ederim ki, Muhammed

Yukarda göklerin üzerinde olan ı n elçisidir!

44



Yahydn ı n babas ((vaftizci)) ve Yahytı , ikisi de

Allah ı n yan ı nda makbul olan dine hizmet ettiler;

Batnı Nahla'de bir vadide oturana gelince,

Ve ona inananlara; iyilikten 3 2 1 yoksun ve uzakt ı r onlar!

[Yahudilerin dü ş manl ı k ettiğ i, Meryem'in o ğlu da

Arş ı n, sahibinin elçisidir, peygamberdir!

Şüphesiz o Ahkeırl 3 2 2 ki ş i de, kendisini knad ı kları na

Allah adı na sava ş mı ş ve adaletten 3 2 3 ayr ı lmamı ş tı .]

(Hiş eim dedi ki: Al-fallu, faydas ı ve bereketi olmayan verimsiz toprak

aı damı ndad ı r. ((Ş air)) 'Uzzdy ı buna benzetiyor).Wris 3 2 4 b. Ka'b o ğ ullarm ı n Nacrân' da 2 5 bir Ka'ba' 3 2 6 1er i vard ı , ona

saygı gösterirlerdi.

Al-A' ş dn n 3 2 7 andı ğ ı budur. iddia edildi ğ ine göre oras ı , bir ibadethane

değ il, andı ğ ı ki ş ilerin toplant ı odasydı .

Bu iddia do ğ rudur san ı rı m, çünkü ben hiçbir ş iirde Heiris o ğullar ı nı n

onunla isimlendi ğ ini i ş itmedim.

ıyeid' ı n,3 2 8 K ılfa ile Baş ra aras ı nda, ?ahr denilen yerde, Sindeid' 3 2 9 da

ba ş ka bir Kdbaleri vard ı . Al-Asvad b. Ya'fur'un and ı ğ ı 3 3 ° bu olsa gerektir.

İ ş ittiğ ime göre buras ı bir ibadet evi de ğ il sadece ş erefli, önemli bir evdi, bu-

nun için bahsetti.

Cuhayna'den 3 3 ı 'Abdu'ddar b. Hudayb denilen bir adam halkı na dedi ki:

"Gelin bir ev yapal ı m (ülkelerinin al-Havrâ denilen yerinde), Keibe'ye ben-

zetelim, ona sayg ı gösterelim, böylelikle bir çok Arab ı kendimize çekeriz".

Onlar ise bu fikre de ğ er vermediler, yana ş madı lar. O da bunun üzerine ş u

beyitleri söyledi:

Bir ev yapı ls ı n istemi ş tim;

Ne günaht ı r, ne de günaha yol açar!

Fakat onlar, ne zaman önemli bir i ş e çağ rı lsalar,

S ı rt çevirirler, raz ı olmazlar ve Kavdam' a 332 çekilirler! 3 3 3

Ç a ğr ı lsalar da çağ r ı lmasalar da yerinirler,

Yüz çevirirler, hele baz ı s ı dilsizler gibi yüz çevirir!

Faydalar ı baş kalar ı nad ı r, akrabalar ı nda ise

Açtıklar

ıyaralar, k zg

ın bir demirinki kadar derindir!

Hiş eim b. Muhammad dedi ki:

45



Abraha al-A ş ram, 3 3 4 Ş an'ii'da 3 " bir bina 3 3 6 yapt ı rmı ş t ı , al-Kalis 3 " ismini

verdiğ i bir kiliseydi bu, mermerden ve çok güzel yald ı zl ı ağ açtan 3 3 8 yap ı lmı ş -

tı . Habe ş kral ı na da ş öyle yazm ı ş tı : "Sana öyle bir kilise yapt ı rdı m ki, ben-

zerini kimse yapm ı ş değ ildir. Araplar ı , haccettikleri evden çevirinceye kadar

rahat bı rakm ı yaca ğ ı m." Aylar ı ayarlayanlardan 3 " birisi bunu iş itti, kav-

minden iki ki ş iyi, gidip kiliseyi kirletmeleri için gönderdi; gittiler, kirletti-

ler. Abraha bunu i ş ittiğ i zaman fena halde kad ı ,-Kim buna cüret etti ? dedi.

Kabe'ye sayg ı lı olanlardan baz ı lar ı , dendi. Toparland ı , fille ve Habe ş lilerle

yola çı kt ı . Sonra bilinen 3 4 0 olaylar oldu.

Hasan b. 'Ulayl 3 4 ' bize 3 4 2 anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. a ş - şabbah anlatt ı ,

dedi ki: Bize Abirl-Munzir Hi ş am b. Muhammad anlatti, dedi ki: Alia, Mis-

kin bana babasından naklederek dedi ki:

İmra' alkays b. Hucr, Bana Asad'e 3 4 3

bask ı n yapmak niyetiyle Zu'l-halaş a'ya 3 4 4 uğ rad ı (bu Tabala'de bir puttu,

Araplar ı n hepsi ona sayg ı gösterirlerdi, önünde üç fal oku vard ı : ((buyu-

rucu)) al-âmir, ((yasaklay ı c ı )) an-nahi ve ((mühlet verici)) al-mutarabbiş ),

önünde üç defa ok çekti, her seferinde de yasaklay ı c ı ok ç ı kt ı . Bunun üzerine

oklar ı kı rd ı , putun surat ı na fı rlatarak dedi ki: "Baban ı n organ ı nı s ı ras ı n!3 4 5

Eer senin baban öldürülmü ş olsayd ı , beni al ı koymazd ı n". Sonra Bana A-

sad'e sald ı rd ı ve kazand ı .

Bu olaydan sonra art ı k Zu'/-4a/a ş a'dan bir ş ey sorulmad ı , sonra Allah

isla ı n' ı gönderdi. İmra' alkays onu terkedenlerin ilki oldu.

Al-Anazi bize anlatt ı , dediki: Bize 'Ali b. a ş - şabbah anlatt ı , dedi ki:Hi ş am b. Muhammad ş öyle söyledi: Bana, künyesi 3 4 6 Abâ Bi ş r olan, '"Imir

b. Ş ibl adı nda bir adam anlatt ı , adam Carm 3 4 7 kabilesindendi, dedi ki:

"Kuzâa, Lahm, Cüzâm kabilelerinin ve Suriye halk ı nı n al-Ukay ş ı r 3 4 8

vard ı . Ona haccederler, yan ı nda ba ş ları n ı tı ra ş 3 4 9 ederler-

di. Onlardan birisi ne zaman ba ş ı n ı t ı ra ş etse, her saç demetiyle birlikte bir

avuç, 4 ` 0 unu kar ı ş t ı rarak atarch". (Abâ'l-Munzir dedi ki: Al-kurratu, avuç

dolusu demektir).

Yine dedi ki: İ ş te Havâzinliler onu tam bu s ı rada ziyaret ederlerdi. E-

ğer bir avuç una, saçla birlikte 3 " atı lmazdan önce yeti ş irse, sahibine derdi ki:

Unu bana ver. Ben Havâzir ı 'den bir muhtacı m.

Fakat e ğer yeti ş emezse saç ı bitleri ve unlar ı ile birlikte al ı r, ondan birekmek pi ş irir, yerdi. 3 5 2 Carm ve Ca'da 3 5 3 oğullar ı , al-Akik denilen bir su yü-

zünden peygamberin (Allah'tan ona selam olsun) önünde kavga etmi ş lerdi.

Allahı n elçisi (Allahtan ona selam olsun), Carm lehinde hüküm vermi ş ti.

Bunun üzerine Carm'den Mu' âviya b. 'Abd al-' Uzzâ b. Zirâ ş u beyitlerisöyledi:

46



Gerçekten bildi ğ iniz gibi ben Carm'den birisiyim,

Topluluklar peygamberin yan ı nda bir araya geldiklerinde,

Siz onun hükmüyle ikna olmad ysanız da,

Ben peygamberin hükmüyle tamamen ikna olmu ş um!

Carm'i görmediniz mi, nas ı l yükseldi, babalar ı na

Bitlerle birlikte Ukaystr' ı n kuyular ı na"4 dalarlarken ?

Bir avuç un at ı lı rken der ki: Bitsiz at,

Ben Havâzinli 3 5 5 bir muhtac ı m.

Bütün bu insanlar ı n arasnda siz nesiniz?

Evet sizler sadece kuyruk ve ayaklars ı n ı z!

Gerçekten siz k ı sa oluş muş iki küçük parmak gibisiniz,

Bütün diğer parmaklar o ikisini geçerken!

Abit'l-Manzir Hisâm b. Muhammad dedi ki: As- Şarki3 5 6 bana, Kinâna

o ğ ullar ı ndan Suralsa b. Mâlik b. Cu' ş um al-Mudlici' 3 5 7 den bu konuyla ilgili

ş u beyitleri okudu:

O size -ey babas ı zlar- 3 " bize küfretmeyi yasak etmedi mi?

Cuzâm, Lahm ve Mavâsim yüz çevirdi,

Ve çanaklar ı Razvâ3 5 9 daı ndaki havuzlara benzeyen

Her Kuitti, size yapt ı klar ı kötülüklerle alçakla ş t ı klar ı ndan 3 " ötürü

Burunlar ı yere sürünmüş olduğ u halde"'

Böylesi adam utanmaz ve iyi yemez! 3 6 2

Abâ 'Ali al-'Anad bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbâh anlatt ı ,

dedi ki: Bize Abli'l-Munzir Hisâm b. Muhammad b. as-Sâib al-Kalbi anlatt ı ,

dedi ki: Bana babam anlatt ı ,

Ba ş langı çta putlara tap ı ş 3 6 3 öyle oldu: iidem (Allahtan ona selâm ol-

sun) öldüğünde, A'clem'in. o ğ lu Sit'in o ğullar ı onu, Hindistan'da, ilk indi ğ i

yerdeki bir mağaraya gömmü ş lerdi. (Bu da ğ a Nav z 3 6 4 derlerdi, yeryüzünün

en verimli da ğ ı ydı . Ş öyle bir söz vard ı r: Navfden verimli, Baral'it'tan 6 5

ç o r a k :ara/da, Hadramavede, Tin'a denilen bir köyde bir vadidir. Al-A-

nad bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbâh anlatt ı , dedi ki: Abii'l-Mun-

xir dedi ki: Bana babam anlatt ı , o, Abâ Ş Cililı 'ten o da İ bni 'Abbâs'tan i ş it-

miş , dedi ki: İ nanm ı ş lar ı n ruhları , Şam'da al-Câbiya'da,3 " müş riklerin ruh-lar ı ise, Barahât' "dad ı r).

47



Abâ 'Ali al-'Anazi bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbah anlatt ı ,

dedi ki: Bize Abâ'l-Munzir babas ı ndan-babas ı Abâ Sâhl ı 'ten, o da İ bni 'Ab-

bas'tan i ş itmi ş -naklederek dedi ki: Sit 3 6 8maradaki cese-

din' giderler, ona sayg ı 3 6 9 dönü ş ünde bulunurlar ve rahmet dilerlerdi. Adem'in o ğ lu I(âbil'in 3 7 ° o ğ ullar ı ndan birisi dedi ki: "Ey Kabil oğ ullar ! Ş it o ğ ul-

lar ı n ı n bir Davâr' ı 3 7 1 var, onun etraf ı nda dönüyor, ona sayg ı gösteriyorlar,

sizin bir ş eyiniz yok!". Sonra onlara bir put yapt ı , böylece o put yapanlar ı n

ilki oldu. 3 7 2

Al-Hasan b. 'Ulayl bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. a ş - şabbel nlatt ı

dedi ki: Bize Abâ'l-Munzir anlatt ı , dedi ki: Bana babam anlatt ı :

Vadd, Suya', Yagâs, Yat ı k ve Nasr, dindar, iyi ki ş ilerdi, hepsi de ayn ı

ayda öldüler. Akrabalar ı çok üzüldüler. Kabil o ğ ulları ndan biri dedi ki: "Eyhemş ehrilerim, size onlar ı n ş eklinde be ş put yapayı m m ı ? yaln ı z ruhlar ı nı

veremem?" -Yap! dediler. O da t ı pkı onlar gibi 3 " beş put yap ı p dikti.

Art ı k herkes karde ş ine, amcas ı na,'" yeğ enine geliyor, ona sayg ı gös-

teriyor, etraf ı nda dönüyordu; Bu bir ku ş ak boyunca böylece sürdü. Bun-

lar, Yarad 3 7 5 b. Mahla'il 6. 3 7 6 Kaynân b. Aniis 3 7 7 b. Sit b. Âdem ça ğ ı nda ya-

p ı ldı .'"

Sonra ba ş ka bir kuş ak geldi, bunlara, öncekilerden çok daha fazla say-

g ı

gösterdiler.Onlardan sonra üçüncü bir ku ş ak geldi, bunlar dediler ki: Bizden ön-

cekiler bunlara muhakkak, kendilerine Allah ı n yan ı nda ş efaat etsinler diye

sayg ı göstermi ş lerdir, ba ş ka bir sebeple de ğ il. Ve onlara tapt ı lar. Yapt ı k-

lar ı iş büyüdü, küfürleri artt ı . Allah onlara İ dris'i (Allah'tan ona selam ol-

sun) (O, Ahnalı 3 7 9 b. Yârad b. Mahlâ'il) [b. ./aynân'd ı r] peygamber olarak

gönderdi. O, onlara do ğ ru yolu gösterdi, fakat onu yalanlad ı lar; Allah onu,

yanı ndaki yüce makamlara ç ı kard ı ,'"

Bu durumlar ı , İ bn al-Kalbrnin 3 8 1 Abil şâilh'ten, onun da İ bn 'Abbas'

tan bildirdiğ ine göre, ./Vâh 3 8 2 b. Lamk b. Marûsalah b "nah yeti ş inceye ka-dar gittikçe azd ı . Allah onu peygamber olarak gönderdi, o s ı rada Nah 480

ya ş ı ndayd ı 120 y ı l süren peygamberli ğ i boyunca onlar ı Allaha ça-

ğ ı rd ı . Ona kar ş ı geldiler ve onu yalanlad ı lar. Allah ona gemi 383 yapmas ı n ı

emretti. Gemiyi yapt ı ve 600 ya ş ı nda olduğu halde içine bindi. Boğulanlar

boğ uldu, bundan sonra o, daha 350 y ı l ya ş adı . Tufan yükseldi ve bütün yer-

yüzünü kaplad ı . Adem'le Nuh aras ı nda 2200 3 8 4 y l vard ı r. Tufan ı n sular ı bu

putlar ı Nay; dağ ı ndan a ş a ğ ı att ı . Ak ı nt ı , dalgalar ve kabarmalar bölgeden

bölgeye artt ı ve nihayet putlar ı Cudda bölgesinde karaya f ı rlatt ı . Sonra su-

lar çekildi, bunlar k ı yı da kald ı lar. Rüzgâr kumlar ı sürükledi ve üzerini ta-mamen örttü.

48



Hasan b. 'Ulayl bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. a ş -Sabbâh anlatt ı , dedi

ki: Bize Abirl-Munzir Hi ş am b. Muhammad anlatt ı , dedi ki: Eğer bir put,

tahtadan, alt ı ndan veya gümü ş ten insan ş eklinde oyularak yap ı lmı ş ise o

ş anam'dir; e ğ er taş tan ise vaş an'dir.3 8 5

Ali Anad bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. a ş -Sabbâh anlatt ı , dedi ki:

Bize Abâ'l, Munzir babası ndan o, AM Ş taili'ten o, da 'bn 'Abbâs,tan,34 nak-

len anlatt ı : Tufan sular ı ndan son kalan, Cüzam bölgesinde Islismet' 3 8 7 dad ı r.

Tufan 40 yı l sürdü, sonra sular çekildi.

Abâ 'Ali al-` Anad, bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. a ş -Sabbâh anlatt ı ,

dedi ki: Abirl-Munzir dedi ki: Al-Kalbi ş öyle söyledi:

"Amr b. Luhayy (o, Rabra b. Hari a b. 'Amr b. 'Amir b. Hariş a3 " b.

Şa'laba b. İmra'a' l-lcays b. Mâzin b. al-Azd'dir, ljuza'a'n ı n babas ı dı r, annesi

Fuhayra bint al-Hâri 'tir, onun Cürhümü b kı z ı olduğu

da söylenir) kahindi. 3 8 9 (Mekke'ye hakim olarak, Cürhümlüleri yurtlar ı ndan

sürmü ş , mabedin bekçiliğ ini3 9 ° üzerine alm ı ş tı ). Onun cinlerden Abâ şümâma

isimli bir dostu.'" vard , ona dedi ki:

"Çabuk Tihâma'den yola ç ı k, saadet ve selâmet yoluna, korkma!" 3 9 3

im!"

Cin devam etti: "Cudda kıy

ıs

ına git, orada haz

ır putlar bulacaks

ı

n. On-lar ı ildtma'ye getir, korkma! Sonra Araplar ı onlara tapmaya ça ğ ı r, sana

uyacaklard ı r."

'Avf b. 'Uzra 3 9 4 b. Zayd al-L& b. Rufayda b. Ş avr b. Kalb b. Vabara b.

Tagliba b. Hulvân b. 'İ mran b. 3 9 5 b. Kudâ'a ona uydu, O da Vadd'i 3 9 6

v e r d iAvf b. 'Uzra putu Vâdi al-HUra'ya götürdü ve Dâmat al-Can-

dal'e dikti. Oğluna "Abdu Vadd" ismini verdi, böylece 3 9 7 o, bu ş ekilde isim-

lenenlerin ilki oldu. Bundan sonra Araplar bu ismi takar oldular.

'Avf, o ğ lu 'Âmir'i -ona 'Âmir al-Acdar derlerdi-puta bekçi yapt ı . Allah

İ slâmı gönderinceye kadar onun soyu bu i ş i yapmakta devam etti.

Abtrl-Munzir 3 9 8 dedi ki: Al-Kalbi 8 9 9 dedi ki: Bana Mâlik b. 40 Wtri ş a al-

Acdari anlatt ı , o bu putu görmü ş , dedi ki: Babam benimle ona süt gönderir-

di, derdi ki: -ilahma içir! Ben de ona içirirdim 4 0 1 Sonra Islâlid b. Valid'in onu

nası l parçalad ı ğ ı n ı gördüm.

Allahı n elçisi (Allahtan ona selam olsun), Ijâlid b. Valid'i Tabilk 42 sa-

va ş ı ndan putu y ı kmas ı için gönderdi. Hâlid'e kar ş ı Abdu Vadd o ğullar ı ve

'Amiral-Acdar 4 ° 3 oğ ulları sava ş tı lar Hâlid onlarla, onlar ı öldürünceye kadar

sava ş t ı . sonra onu ((onun üzerindeki evi)) y ı kt ı , ((putu))k ı rd ı . (O gün öldü-rülenler aras ı nda bir adam vard ı ) 'Abd Vadd oğullar ı ndand ı , Katan b. Ş u-

49



raylı diye and ı rd ı . Annesi ona rastlad ı (onun ölmü ş olduğunu gördü, dörı o-

rek) ş u beyirleri söylemeye baş lad ı :

Ah,4 ° 5 sevgi devam etmez!Mutluluk da zamanca sürmez!

Bir yavru dağ keçisi de olacağ a kar ş ı duramaz,

Sarp 'uyar ı m tepesinde ş efkatli bir annesi olsa bile!

Sonra ş öyle devametti:

Ey Toplayan, bağ ı rsaklar ı ve karaciğeri toplayan!

Ah keş ke annen doğmamı ş ve doğ urmam ı ş olsayd !

Sonra kendini oğ

lunun üzerine attı

, bir soluk soludu ve öldü.Ayn ı ekilde Dâmat al-Candal'in efendisi al-Ukaydir'in 4 0 6 amcas ı nı n

o ğ lu Hassân b. Masâd da öldürüldü.

Hâlid Putu yı kt ı .

Al-Kalbi 4 " dedi ki: Mâlik b. Hâriş a'ya dedim ki: Vadd'i bana öyle tarif

et ki, onu gözümle görmü ş gibi olay ı m. Ş öyle tarif etti: "Erkeklerde olabil-

diğ ince uzun boylu bir adam ı n heykeliydi, iki elbise giymi ş vaziyetteydi,4 0 8

° 9 ( İ zâr), di ğ eri üstlük (ridâ) olarak görülüyordu. Bir k ı l ı ç kuş an-

mı ş tı, omuzunda da bir yay ta ş ı yordu. Önünde bayrakl

ıbir karg

ıve içinde

oklar bulunan deriden 4 1 ° bir torba ((yani ok torbas )) vard ı ".

Dedi ki:4 " Biz konuya dönelim (yani putlar ı n men ş esi konusuna):

'Amr b. Lulfflyy'a, Muiar b. Nizâr da uydu. O da Huzayl'den al-Hâriş

b. Tamim b. Sa'd b. Huzayl b. Mudrika b. Ya's b. Mudar denilen birisine Su-vâ , ı 412 verdi. Suvâ, Batnt Nahla'de Ruhât isimli bir yerdeydi, Muiar'dan

ona yakm oturanlarca tap ı llyordu. Araplardan biri ş u beyitleri söyledi:

Reisleri için didindikleri görülüyor,

Huzayl'in Suvâ' için didindiğ i gibi!Her çoban ı n, en değ erli hayvan ı , Ona kurban 4 1 3 olarak yan ı nda

yerlere serilir,

Mazhic kabilesi de ona uydu. O da An'am b. 'Amr al-Murâcll'ye

gus'u 4" verdi. YagaS, Yemen'de Mazhic isimli bir tepenin üzerinde bulunu-

yordu. Mazhic' 4 1 6 1iler ve onlara kom ş u bulunan kabilelerce tap ı l ı yordu.

Hamdân da ona uydular. O da Mâlik 4 1 7 b. Marş ad b. Cuş am b. Hâsid b.

Cu ş am b. Hayrân 4 " b. Navf b. Hamdan'a Yaûk'u 4 1 9 verdi.

Put, Hayvân isimli bir köyde bulunuyordu, Hamdânitlar ve Yemenli-

lerden onlara kom ş u olanlar ona tap ı yorlard ı .

414 ya_

50



Himyar'liler de ona uydular. 0 da Z i s t Ruayn'den Ma'clikarib denilen

birisine Nasr'i 4 2 0 verdi.

Nasr, Saba'da Balla' diye an ı lan bir yerde duruyordu, Himyar'liler

ve ona yak ı n olanlar ona tap ı yorlard ı . Zû Nuvas onları yahudile ş tirinceye

kadar, ona tapmakta devam ettiler.

Bu putlara, Allah peygamberini (Allahtan ona selam olsun) gönderin-

ceye ve ona putlar ı ykmas ı nı buyuruncaya kadar tap ı ldı .

Hi ş am dedi ki: Al-Kalbi bize Abâ Salih'ten naklen anlatt ı , o da ıbn

'Abbâs'tan. i ş itmi ş : Peygamber (Allahtan ona selam olsun) dedi ki: Cehen-

nem bana yakla ş t ı rı ld ı , 4 2 "Amr b. Luhayy'l k ı sa boylu, aç ı k tenli, mavi gözlü,

bağ ı rsakları nı ateş te sürüyen biri olarak gördüm, Bu kimdir? diye sordum,

dendi ki: Bu 'Amr b. Luhayy'd ı r; al- Bahira'y, as-Sâibay, al-1.-Iti-

miya'yi ilk getiren, İ brahim4 2 2 peygamberin dinini de ğ i ş tiren ve Araplar ı put-

çuluğ a götüren adamd ı r. Peygamber (Allahtan ona selam olsun) devam etti:

Onun soyundan gelen ve ona: en çok benzeyen Katan b. 'Abd al-'Uzzet'clı r.

Katan at ı larak dedi ki: Ey Allah ı n elçisi. Ona benzemek bana bir zarar ve-

rir mi ?-Hay ı r, dedi sen müslümans ı n, o ise kâfirdi! Peygamber yine devam

etti: Daccal 4 2 3 bana gösterildi, gördüm ki, tek gözlü, esmer, k ı vı rcı k saçl ı

biri. 'Amr'in soyundan ona en çok benzeyen Ak ş am4 2 4 b. 'Abd al-' Uzztrd ı r.

Bunun üzerine Akşam aya

ğ

a kalktı

. Ey Allah'ı

n elçisi, ona benzemekliğ imin

bana bir zarar ı dokunur mu? -Hay ı r, buyurdu, sen müslümansm, o ise kâ-

firdi!

Al-' Anad, Abil 'Ali bize anlatt ı , dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbith anlatt ı ,

dedi ki: Bize Hi ş tim b. Muhammad Abâ'l-Munir anlatt ı , dedi ki: Bize Ald '

l-Bâsil at-Tai, amcas ı Antara b. al-Ahras'tan nakletti, dedi ki:

Tayy 4 2 5 kabilesinin al-Fa1s 4 " isimli bir putu vard ı . Aca diye an ı lan kara

dağ lar ı n ı n ortas ı nda, krmı z ı bir burundu bu, insan heykeli gibiydi. Ona

taparlar, hediyeler sunarlar, önünde kurbanlar keserlerdi ((Uygunsuz birhareketinden dolay ı )) hayat ı tehlikede olan, onun yan ı nda emniyette olur-

du, çald ı ğ ı sürü ile birlikte ona sı ğ ı nan soyguncuya, sürü b ı rakı l ı rd ı , böy-

lece kutlu bölge 4 2 7 çiğ nenmemi ş olurdu.

Bekçileri, Banti Bavlân idi. Baylan ona ibadete ba ş layan ki ş iydi. Onun

soyundan gelen son bekçi, Sayfi ad ı nda biriydi. Bu adam, 'Ulaym oğullarm-

dan asil Mâlik b. Kulsâm a ş - ,Ş amacrnin himayesinde 4 2 8 yaş ayan, Kalb'li

bir kad ı n ı n yeni yavrulam ı ş bir devesini 4 2 9 çalcl ı , 4 3 ° onu al- Fals'in avlusuna

götürdü. Kad ı n gitti, Mâlik'e Sayfrnin devesini al ı p kaçt ı ğ ı nı haber verdi.

Mâlik hemen ç ı plak bir ata bindi, m ı zrağ ı n ı ald ı ve onu izledi. Fals'in ya-nı nda ona yeti ş ti, deve de Fals'in yan ı nda duruyordu. Ona dedi ki: "Kora.-

51



ş umun devesini b ı rak!" "O art ı k rabbinindir", dedi.-"Çöz deveyi!" dedi tek-

rar. -" İ lahma hakaret mi ediyorsun?" dedi. Malik M ı zra ğ ı nı ona çevirdi. 4 3 1

Sayfi deveyi çözdü ve Malik deveyi al ı p uzakla ş tı . 4 3 2 Bekçi sonra Fals'in

önüne geldi, Malik'e doğru bakt ı , elini kald ı rdı , onu iş aret ederek ş unları

söyledi:

Ey rab, bak Malik b. Kulsüm

Senin bölgene ya ş l ı , kaba bir deveyle hakaret etti,

Bu güne kadar sana böyle cebri 4 3 3 davran lmamı ş t ı !

Böyle söyleyerek onu, onun aleyhine k ı ş kı rt ı yordu. 'Adiy b. klatim o

gün onun yan ı nda kurban kesiyordu, bir kaç ki ş i de oturmuş lar, olanlar üze-

rinde konuş

uyorlardı

. 'Adiy b. Hâtim telaş

lanmı ş

tı

,ş

öyle söylüyordu: Ba-kı n görün daha bugün onun ba ş ı na neler gelecek, Fakat günler geçti, Ma-

/ik'in ba ş ı na hiç bir ş ey gelmedi. Bunun üzerine Adiy ona ve putlar ı n hep-

sine tapmaktan vazgeçti, hristiyan oldu. Allah islam' ı gönderinceye kadar

hristiyan ya ş adı , sonra müslüman oldu.

Malik,tibar ı n kranlarm ilki oldu. Ondan sonra art ı k bekçi

ne zaman deve çalsa,4 3 4 kendisinden geri al ı ndı . Fakat Fals'e ibadet peygam-

berin (Allahtan ona selam olsun) görevler ı diriliş ine kadar sürdü, peygamber

(Allahtan ona selam olsun) 'Ali b. Aldı , Talib'i 4" gönderdi, o onu y ı kt ı , Ğas-

san kı rdı Haris b. Ş amir al-Ğasseinrnin ona ba ğ ı ş ladı ğ ı Milı zam 4 3 6 veRasab isimli iki kı l ı c ı 4 " alarak peygamberin (Allahtan ona selam olsun) hu-

zuruna geldi (bunlar Alkama 4 3 8 b. 'Abada'n ı n ş iirinde andı ğ ı kı lı çlardı r), pey-

gamber (Allahtan ona selam olsun) onlardan birisini ku ş and ı , sonra onu 'Ali

b. Abû Tttlib'e geri verdi, bu 'Ali'nin daima ta ş ı dı ğ ı klı ç oldu.

[Putlar kitab ı tamamland ı , alemlerin 4 " Rabbi

olan Allaha hamdolsun] 440

52



(Bask ı da kullandı ğ ı m nüshan ı n sonundaki ek) 4 4 1

442 -Bu, Tayy kabilesinden Cadadn ı n 4 4 3 putudur. Onlar ı n

bir putu vard ı , Asad o ğ ullar ı bu putu onlardan alm ı ş lardı . Onlar da bunun

yerine al-Ya'b'ûb'u edindiler. ,Abid 444 dedi ki:

ı lâhlar ı n ı n yerine al- Ya'bâb'u ilâh edindiler,

Art ı k müsterih olun ey Cadila ve saknı n!

(Yani bunun üzerine yemeyin, içmeyin! Bu putu da elinizden ald ı rma-

yin!)

Bâçar 4 4 5 - İ bn Durayd dedi ki: Bu cahiliye ça ğ ı nda, Azd kabilesinin ve

Tayy ve Kuzâa kabilesinden onlara kom ş u olanlar ı n putuydu. Ona tapar-

lardı . Bâcar olarak geçti ğ i gibi, Bâcir "6 olarak da geçer.

Bu nüsha, allâmeİ

mam Abâ Manş

ûr Marhab b. Al mad b. al-Cartlikrnin (Allah rahmet eylesin) el yaz ı s ı ile olan bir nüshadan istinsah edilmi ş tir,

sonra elden geldi ğ ince onunla kar ş ılaş urı lmı ş t ı r

Alemlerin Rabbi olan Allaha hamdolsun ve efendimiz Multammed'e,

onun ailesine ve arkada ş larina O,'ndan selâm olsun.

53



"Zaki Kütüphanesinin" nüshas ı nı n son sayfas n ı n kenarı nda ş unlar

yazı hdı r:

İbn al-niCavtihkrnin(Allah rahmet eylesin) elyazmas ı ndan bu kitab ı n

sonuna ş unları ald m:4 4 7

Ben 4 4 8 ve Muhammad b. al-Husayn 4 4 9 al-iskgif Putlar Kitab ı 'n ı , baş ı n-

dan itibaren, Şayh Muhammad b Netş ı r b. Muhammad b. 'Ali'

nin okuyuş undan dinledik ve H. 494 yı lı nı n Muharram ay ı nı n sonunda ta-

mamladı k.

Ben onu,4 ” 529 y lı nda Muhammad b. al-'Abbas b. al- FurCte ı n 4 5 2 elyaz-

ması ndan aynen yazd ı ğ ı m bir nüshadan yazd ı m 4 5 3 ((ikinci bir nüsha olarak)).

Allaha çok ş ükür. İ ki yazmay ı , 529 y ı l ı nda oğ lum Aba Muhammad asa

İ s ı nCtil Cbr...4 " ile birlikte, ben okuyup o dinleyerek kar ş ı la ş t ı rd ı m, Öbür

o ğlum olan kardeş i Aldı' Tâhir 5 6 de birlikte dinledi.

Ş imdi bana gereken "Her alimin üstünde A/Lin 4 5 7 vard ı r "sözünü örnek

edinmektir, hay ı r, daha iyisi "Allah en iyi Bilen'dir' sözüne uymakt ı r.

54



1 Kar ş . E.d. Isl. II, S. 737 s.v. (Brockelmann), ve Brockelmann, Geschichte d.

arab. Literatur I, 138-140 ve ekcilt I.

2 Kitâb al-Asnâm.Ş

anam kelimesinin aslıiçin kar

ş. Gesenius-Buhl, Hebr. u.

aram. Handwörterbuch, kelime tsalem ve Zimmern, Akkad. Fremdwörter 2 S. 8, M.

3 Kar ş . Brünnow-Fischer S. 58 d. Gl. sub snd.

4 Zakrnin as-sacca okuyu ş u yanl ı ş t ı r; as-succa diye okunacak. Prof A. Fischer'

in ifadesi. Bak. Lisân III, 119-17.

5 Bak. Wellhausen, S. 67.

6 Hz. Muhammad kan yemeyi kafi olarak t yasak etmi ş ti: Sure 2, 168. 5, 4. 16, 116.

Bak. Wellhausen, S. 118 ve S. 169; Smith, S. 234 ve not 3.

Bak. Lisân ve Tâc, scc ve bec köklerine.

7 İ bn Sidah'ı n ünlü, büyük, fakat henüz bas ı lmamı ş lügat ı . Bak. Brockelmann,

Gesch. d. arab. Lit. 1, 309, ekcilt 1.8 "Bismillahirrahmanirrahim" (koruyucu ve esirgeyici olan Allah ı n ad ı yla) ba ş lama ş ek-

linin, tasmiya veya basmala'nin Tevratta da benzeri vard ı r: Be ş em Yehova (Tekvin4 4,26. 12,8. 13,4. 21. 33. 26,25. Ç ı kı ş 33,19. 34, 5,6. 1. k ı rallar 18,24 ve dev. İ ş aya 64,6. Mezmur

lar 79,6. 105,1.)

Karş . E. D. Isl. 1,700 s.v. (B. Carra de Vaux).

Önemli i ş lerden önce müslüman bismi'llâh der, yahudi Be ş em Yehova der, hristi-yan ise "Allah' ı n ad ı ile" veya "İ sa'n ı n adı yle" der. Bu ifadede mü'min için büyük güc vard ı r.

Kar ş . Heitmüller S. 30. 55. 137. 154. 168.-Grether S. 18 ve 19.

9 As-Sayrafi öl. H. 500 - Kar ş . P. K. Önsöz S. 32,10 ve 33,7.

10 Konuşan,

İmam Mavh

ıab b. Ahmad b. Muhammad b. al-Hazir al-Çayan.-

ki'dir. H. 466, doğ muş 539 da Bağ dad'da ölmü ş tür.

Bak. P. K. Önsöz S. 28-5 ve Ek S. 89; Brockelmann, Gesch. d. arab. Lit. C. 1, S. 280

sub Mavhub b. al-Cavaliki u. a.

11 Yaki t, Geogra Wb. 111, 912,6 da b. al-Muslim olarak geçer.

12 Al-Marzubâni, H. 296,2 Savval 384 - Bak. P.K. Önsöz S. 81 ve dev.

13 İ caza, icâzet, ö ğ retme izni. Nyberg S. 351 e göre, bir ö ğ retmenin bir otoriteden,

belli bir metni ö ğ retmek için, ondan bizzat dinlemi ş olmaya mecbur olmaks ı zı n almı ş olduğ uyazı l ı yetkidir. Tafsilât için bak. E.D. Isl. 11,475 s.v. İ caza (I. Goldziher)

14 Nyberg S. 353 e göre, Ba ğ datl ı olan bu bilgin az tan ı nmı ş t ı r. Hatib al-Bağ dadr

nin Tarih Bağ dad'ı nda kı saca anı lı r (14 cilt olarak M ı s ı r'da H. 1349/1931 de bas ı lmı ş t ı r),V, 44 (Nr. 2400), hocalar ı ve talebeleri say ı l ı r, bundan ba ş ka yanl ı z H 333/944-45 y ı lı nda öğ -

retmenlik yapm ı ş olduğ u ifadesi vard ı r.

57



15 İ bn 'Uayl öl. H. 290 - Bak. P.K. Ek. S. 88.

16 Bunun hakk ı nda bak. P.K. Onsöz S. 27-13. İ çinde seçkin vezir Muhammad İ bn

al-Furat' ı n ve Muhammad b. al- Abbas b. al-Furat'm bulunduğu tan ı nmı ş bir aile-

dendir; bunlar hak. bak. P.K. S. 64,5 (39,12) ve P.K. ek S. 80. Kar ş . E.D. Isl. 11,400 ve dev.

17 Burada İ bn al-Kalbi'nin putçuluğu anlatı ş ı nı n birinci ş ekli ba ş l ı yor.

18 Kar ş . E.D. Isl. 1.459,60 s.v. (A.J. Wensinck).

Mekki sûrelerde İ brahim peygamber Kâbe'nin kurucusu olarak hiç al ı nmaz; o, diğer

peygamberler gibi bir Allah elçisidir. Medeni' sûrelerde ise o, İ brahim dininin kurucusudur

ve oğ lu İ smail ile birlikte Kâbe'yi yapm ı ş t ı r (Sure 2, 118 ve dev.; 3,60, 89-91. 16, 121 -- -124.

21,52-68).

Ibrahim Yahudilikte, Müslümanl ı kta ve Hristiyanl ı kta peygamber say ı l ı r. o Allah ı n

güvenilir ki ş isi ve dostudur; kar ş . I say a 41,8; 2. Tarihler 20,7 de Ohev olarak; yakub. 2,23.

sure 4,124 de Halilu'l-lah olarak geçer. Arap efsanesi İ brahim'i karı s ı Hâcer ve o ğ lu İ s-

mail ile birlikte, Kabe'nin temellerini attıklar

ıMekkeye götürür.

At-TabarL Annalen 1,274. Caussin 1,161 ve dev., 170 ve dev.

19 İ brahim'in oğ lu ve M ı s ı rlı cariye Hacer (Tekvin 16,11 ve dev. 21,9 ve dev.).

Bilindiğ i gibi ondan İ smaill arap kavmi türer (yani orta ve kuzey arap kavimleri).

Bak. E.d. Isl. 11,581 s.v. (A.J. Wensinck). Karş . at-Tabari 1,351. Caussin 1,

164 ve dev.; 175 ve 176.

20 Kar ş . E.d. Isl. 1.341 s.v. (M. Seligsohn).

Arap rivayetlerine göre Hicaz, Amalikal ı ları n memleketi olmah. Kar ş . Nöldeke:

ber die Amelikiter, in Orient und Occident. 11, 614 ve dev. (Ayr ı bası m Göttingen. 1864).

21 Va ş an, çoğ . avş an Fraenkel'e göre S. 273 güney arapças ı d ı r. Va ş an ile ş anam

aras ı ndaki fark üzerinde İ bn Durayd durur, Ktâb al-I ş tikak, S. 302. Kar ş . P.K. S. 33,

10 ve dev. (22,4 ve dev). ve S. 53,11 ve dev. (33,20 ve dev.). Bak. lane sub ş anam.22 Kar ş . Caussin S. 197 ve dev.

23 Bak. Smith, S. 150: "The root hrm, which is mainly employed in Arebic, but runs

through the whole Semitic field, undoubtedly conveys the notion of prohibiton, so that a sac-

red thing is one which, wether absolutely or in certain reations is prohibited to k ı lı nan use. In

Hebrew this root is manly applied to such consecration, i.e. the total destruction of any accur-

sed thing, or in modern times excommunication."

İ branice hrm: "Yehova'ya bir ş eyi temelli olarak adamak, o ş eyi haram k ı lmak."

Arapça harama: "istisna etmek, engel olmak, yakla ş ı lamaz yapmak"t ı r. haram: "ha-

rem, kad ı nlar dairesi"; haram (dinde) "yasak, kutlu, çi ğ nenmez"dir. Al-Haramân: "Mek-

ke ve Medine"dir.Bak. Wellhausen S. 105 ve 106; Smith S. 142.

24 Ta ş lar Samilerce mukaddestir; kar ş . İ bn al-Kalbl, P.K. 33,9 ve 10 (22,4 ve 5).

34,8 (23,2). 37,1 (24,12). 59,3 (37,15). Tekvin 31,44 ve dev.; 35,14. Hakimler 6,20. 1. Samu-

el 6, 14. Wellhausen S. 102 ve dev.

An ş âb, ğ arfy "s ı vanm ı ş " diye de isimlendirilir. Bu ismi, kurban kan ı m kutlu ta ş ı n üze-

rine dökmek adetinden alm ı ş lardı r. Bu asl ı nda manal ı bir davram ş tı r, bununla birtak ı m kuv-

vetler uzakla ş t ı rı lmak istenir.-Kar ş . Tekvin 28,17,18: Burada da ta ş lara ibadeti buluyoruz.

Beyt Elohim burada ila= oturduğu ev veya ş eydir; Yakub, ta ş taki uluhiyete hediye olmak

üzere ta ş ı n üzerine zeytinyağ ı döküyor. Kar ş . Yuş a 4,5. 24,26. 1. Samuel 7,12. 2. Samuel 20,8.

I. Kı rallar 1,9. Putlar ı n ve dikili ta ş ları n yasak edilmesi hakk ı nda kar ş .: Levililer 26,1. Say ı lar

33,52. Çı kı ş 34,13. Tesniye 12,3. Önemli tarihi olaylar için ta ş lar dikilirdi Kar ş . Tekvin 28,22.

Sonra bu yerlere ziyarete gidilir, daha sonra da bunlara tap ı lmaya ba ş lanı rdı . Müş rik araplar

ilahlarm ta ş larda oturduğ una inanı rlard ı . Tı pkı sraillilerce Yalı ve'nin görü ı uneksizin "Kap-

58



poret"lerde, Kerubimler aras ı nda daima mevcut olduğuna inan ldı ğ ı gibi.

Bak. Smith. S. 201: "The altar is only a modification of the nosb, and the rude Arabian

usage is the primitive type, out of which all the elaborate altar ceremonies of the more cultiva-

ted Semites grev. Whatever else was done in connection with a sacrifice, the primitive rite ofsprinkling or dashing the blood agannst the altar, or allowing it to flow down on the ground

at its base, was hardly ever omitted."

Karş . Krehl S. 71 ve notlar; v.d. Leeuw S. 34.

25 l alla arapçada "inmek, oturmak" anlam ı ndad ı r, aslı "çözmek"tir, yani hayvan ı n

eyerini çözmek. Kar ş . Tekvin 24,32. "çözmek" kelimesinin as ı l anlamı ayn ı zamanda "izin ver-

mek"tir, buradan arapça hill gelir. "izin verilmi ş ", ibranicesi de hill' ddir. Bunun kar ş ı tı ha-

rama'n n as ı l anlam ı "kapatmak"tı r (ayn ı ekilde ibranicede de herem = bahkağı buradangelir.

26 Kar ş . 2. Krallar 5,17. Naeman, Elisa taraf ı ndan ciizamdan kurtar ı lan Suriyeli köle

reisi, iki e ş ek yükü ağ ı rlı ğ ı nda İ srail topra ğ ı n ı bir mebed kurmak üzere Suriyeye götürmek

istiyor. Kenan ilinin Rabbi, kendisine sadece kendi topra ğ ı nda ibadet edilmesini istiyor.

27 Cahiliye çağ ı nda Araplar, mabedlerini ç ı plak ayakla tavaf ederlerdi, kar ş . İ bn Hi-

ş âm 128 ve 921 1. Samuel 19,24 -Wellhausen S. 110 -Caussin 1,281; 111,226,291. Ne olur-

sa olsun tavaf günlük elbiselerle yap ı lmazdı , çünkü aksi halde bu elbiseler mukaddese dokun-

duklar ı ndan ötürü tabu olacaklar ve art ı k giyilmiyeceklerdir, mabede b ı rak ı lmalar ı gerekir.

Karş .: İlimâ'ya, bir puta ait olan alana kaçan develer art ı k binilemez oluyorlard ı .-Buhârr

ye göre 1,218 Cahiliye ça ğ ında il râm esnasnda hums'dan, yani Mekke'nin haram' ı nda

oturanlardan husus! elbiseler al ı n ı rd ı . (Kar ş . Tekvin 35,2. Ç ı kı ş 19,10,14. 2. Krallar 10,22.)

Wellhausen S. 55 de, Galsad putuna kurban sunacak ki ş i din görevlisinden ödünç bir elbise

alı r. (Yeni Zelandada da bir Wahi-Tapu'ya, yani bir kutlu bölgeye giren ki ş i elbiselerini ç ı kar-

maya mecburdu). Karş

. 2. Krallar 6,14, burada Davud günlük elbiselerini çı

karmı ş

, bir parçaörtü içinde Rabbin evinde, sandı ğ ı n önünde raksetmi ş ti.

Kar ş . arapça tavâf, ibranicede de pasah, 1. K rallar 18,26: burada da bir tavaf, bir

çe ş it dans var, bu danslarda mabedin etraf nda sekmeler, kendine has vücut hareketleri var-

dı r.Kar ş . v.d. Leeuw S. 354.

28 Wellhausen S. 215 e göre ba ş ka bir kabileyi yerinden süren bir Arap kabilesi yaln ı z

onun topra ğ ı nı değ il, tanr ı s ı nı ve tapı nağu ı da benimserdi. Fakat kurban bayramlar ı nda, y ı l-

da sadece bir iki defa olmak üzere eski tanr ı s ı mn bulunduğu yere haccederdi.

29 Bak. E.d. Isl. 11, S. 211 s.v. (A.J. Wensinck).

Karş . Wellhausen S. 110, S. 141. Sure 2,192-195. Kelime sami köktendir ve "dini dans,

bayram dansı

, merasim" anlamlarına gelir; haqag "bir bayram

ı

kutlamak"; hug "bir çev-reyi anlatmak" demektir. Ha c e'l, ş artlar ı taş ı yan her müslüman ı n ömründe bir defa yerine ge-

tirmesi gerektir. Kar ş . Juynboll: Handbuch des islamischen Gesetzes, S. 138 ve dev. Bak.

v.d. Leeuw S. 378: "Hac ş ehirleri, mukaddes alan bir çe ş it ikinci vatand ı r. Yahudi, bayram

günleri Yeru ş alem'e gider, müslüman ı n ömründe bir kere Mekkeye haccetmesi gerektir. Bütün

halklar ve cemaatler böyle birer ikinci vatana sahiptirler: Yahudilerin Yeru ş alem'i Müslüman-ları n Mekke'si, Hristiyanları n Roma's ."

30 Karş . E.d. Isl. IV 1101, s.v. (R. Paret).

Kar ş . Wellhausen S. 78 ve not 4. Umra, küçük hacdı r, az bir merasimle her y ı l hac

aylar ı nda yapı labilir. Karş . Juynboll, S. 138 ve dev.

31 Ar afa veya 'Arafat, ünlü hac da ğ ı nı n ve onun yan ı nda bulunan ovamn ad ı dı r, Mek-

ke'nin 6 saat doğusundad

ır. Bak. E.D. Isl. 1,435 s.v.

32 Muzdalifa, hemen hemen Minâ ile 'Arafat' ı n ortas ndadı r. Kar ş . E.d. Isl. 111,

864 s.v.; Wellhausen S. 81 ve dev; İ bn Hi ş âm S. 77.

59



33 Vukûf, "durmak, mola vermek" demektir, terim anlam ı ise, toplu bir ibadet olarak,

hacı ları n Allahı n önünde durmas ı dı r. Ç ı kı ş 19,17: Buradaki duruş da Araplar ı n Arafat'taki

duruş una benzetilebilir. 1. K ı rallar 8,14; Levililer 9,5 deki de: "Bütün topluluk Yahve'nin ö-

nünde duruyordu", ayn ı duruş tur. Vukûf islamdan öncedir ve islamca benimsenmi ş tir. 'A-

rafat'ta ve Muzdalifa'de duru ş hakknda kar ş . Wellhausen, S. 81 ve dev.; Juynboll,

S. 152 ve dev.; E.d. Isl. IV 1235, s.v. (R. Paret).

Kar ş . P.K. S. 41,5 (26,17). Yaktit 111,94,13 ve dev.; Smith S. 340.

34 Bu labbayk ça ğ r ı s ı d ı r. "buyur, emrindeyim" demektir.

Kar ş . Wellhausen S. 110 ve dev. not 3 ve S. 111 not 1. ahalla " ş ikayet etmek, ba ğ ı r-

mak, Allahı çağ ı rmak (bir kurban esnas ı nda), labbayka nidasnu ç ı karmak demektir. halla,

1, 11 ve IV. bablarda "e ğ lence sesleri ç ı karmak, Tanr ı yı övmek, ş arkı söylemek "; ibranicede

kar ş ı l ı ğ ı halâlûya! "övül Yahve!"dir. Arapça tahlil, takbir, talbiya, tasmiya kelime-

lerinin anlamlar ı aras ı nda yakı n ilgi vard ı r. Smith'in aş ağ ı daki anlay ı ş ı da burada an labilir:

"Among the Semites the shouting (hallel, tahlil) that accompanied sacrifice may

probably, in its oldest shape, have been a wail over the death of the victim, though it ultima-

tely took the form of a chant of praise (Hallelujah), or, among the Arabs, degenerated into a

meaningless repetition of the word labbaika. S. 431; S. 432. not 1: "The Arabic ahalla, tah-

in is primarily connected with the slaughter of the victim...Meat that has been killed in the

name of an idol is mâ uhilla ligayri'llah, and the tahlil includes 1) the bismillah of the

sacrificer, 2) the shouts of the congregation accompanying this act, 3) by a natural extension,

all religious shouting. İ f, now, we note that the bismillah is the form by wich the sacrificer

excuses his bold act. and that tahlil also means "shrinking back in terror"...,we can hardly

doubt that the shouting was originally not joyous, but an expression of awe and anguish." v. d.

Leeuw S. 382 ye göre ş ark ı söylemek, sevinç nidalar ı ç karmak, ş ikayet etmek, sade konu ş -

maktan daha kuvvetlidirler, ve ibadet esnasında tekrarlanan Halaluya, âmin, teybe ve af di-

leme gibi bölümler, mistik ç ı nlayı ş ları yla çok tesirli güce sahiptirler; belli kaideleri olan, ton

ve ritimce belli deyi ş leri olan sözler de aynı güce sahiptirler.

35 Bak. E.d. Isl. 111,1015 s.v. (G. Levi della Vda): Nzar b. Ma'add, kuzey A-

rabistan kavimlerinin en büyük k ı smı nı n atalar ı sayı hrlar. Soylar ı : Nizar b. Ma'add b. 'Ad-

nan (Wüstenfeld, Genaolog. Tabellen, A.3). Nzâr ismi Arap ş iirinde ancak son ça ğ larda

ortaya ç ı kar (kar ş . W. Rob. Smith: Knship and Marriage in Early Arabia, 2 S. 5. ve dev.,

283-89 ve I. Goldziher, Muh, Studien 1, 78-92). Emevi ça ğ ı ndan önce Nzar' ı n bir kabile

ismi olarak kullamlı ş ı n ı n yegane izi, Cahiliye Çağ ı airlerinden Bi ş r b. Abi Hazim'in

bir beytinde (Mufazzaliyat S. 667,15) ve Ka'b b. Zuhayr' ı n bir beytinde (Tabari 1,1106.

10) dir. Fakat Nizâr isminin kaplam ve anlam ı daima belirsiz kal ı yor. Emeviler ça ğ ı nı n son-

lar ı nda Nizar (aynı zamanda Nizariya ş eklinde), Yamâniya'run kar ş ı tı olarak kullan lı -

yor; bu ça ğdan itibaren Banii Nizâr, Kuzey Arapl ı ğ ı mn temsilcileridirler.

36 Karş . E.d. Isl. IV 408 s.v. sirk (W. Björkrnan).

Mü ş rik, Allahı n birliğ ini inkar edendir; kar ş . Sure 112 (Tavhid suresi); 4, 116; 6, 94;28,62 ve dev.; 31,12;39,4,39.

Goldziher'e göre (S. 41, 107),bütün İ slam ilahiyat', Allah ı n birliğ i etaf ndaki müa-

ka ş alardan ibarettir. Ş irkten, herhangi ba ş ka bir varlı ğ ı Allaha ortak yapmaktan korkul-duğu kadar hiçbir ş eyden korkulmaz.

37 Bu da ihlal gibi labbayk nidas n ı ç ı karmakt ı r; labb â II: "bir çağ rı ya uymak de-mektir".

Kar ş . E.D. Isl. IV 693, s.v. (AJ. Wensinck): talbiya, labba'n ı n masdar ı d ı r, labbayka'

dan yap ı lma bir fiildir, labbayka "hizmetinde, emrinde!" anlammdad ı r. Yerli gramerciler lab-bâ'yı , tekrarlama bildiren ikil olarak tammhyorlar.

Kar ş . Caussin S. 172.

60





mi XVIII, 220; Lane sub vocibus as-sâ iba, al-bahira, al-va ş ila, al-hâmi. Caussin

S. 225,226. Wellhausen S. 112, 113. Nyberg S. 347.

Bu dini terimler P.K. S. 58,7 (37,5) de tekrar ortaya ç ı kı yor.

45 Karş

. tamamen efsaneyle karı ş ı

k olan Amr b. Lulı

ayy hakk. E.d. Isl. 1,352 vedev. s.v. (Seligsohn); bak. İ bn Hi ş âm 51; Yâkf t 4,652,17; Nyberg S. 355 ve dep. Wel-

lhausen S. 15; Wüstenfeld S. 75; Caussin 1, S. 222.

46 Kar ş . E.d. Isl. 11,1058 ve dev. s.v. (Krenkow).

Kökünü hemen bütün soybilimcilerin Àrr ı r b. Lulı ayy'a çı kard ı klar ı güney Arabis-

tan kavmidir, Kuray ş lilerden önce Mekke'yi idare ediyorlard ı ve onun çağ ı nda Cürhüm

Kabiiesini Mekke'den kov ı nuş lard ı .

Kar ş . Wüstenfeld S. 136, Blau S. 591.

47 Caussin 1,195 ve tabl. VIII app A.u.

48 Karş . E.d. Isl. 1. 1113 s.v. (Fr. Buhl).

Eski kaybolmuş bir Arap kavmidir, Yemenden göç etmi ş olmalar ı muhtemel olup bir

zamanlar Mekkede oturmu ş lard ı . Arap gelene ğ ine göre Mekke hükümranl ı ğ ı ve Külı e'nin

idaresi, İ smâil'le akrabala ş an Cürhümlülerin ellerindeydi; sonralar ı , Ijuzüül ı lar Mek-

ke'ye ve Kübe'nin idaresine hakim oldular. Kar ş . Zuhayr, Muàllaka (ed. Lyall, Calcut-

ta 1894) beyit 17: "Kurey ş lilerin ve Cürhümlülerin yapt ı ğ ı ve onlar ı n temsil ettikleri

eve andiçerim?"

Kar ş . Caussin 1,176.194 195. 218.

49 Zakrnin nüshasnda Curhuma; Bagilâcli ve Aliisrde ise Curhuman diye geçi-

yor. Her iki okuyu ş ekli de doğ rudur.

50 Kar ş . Yâhût IV S. 652,16 ve dev.

51 Kar ş . E.d. Isl. 1,647 s.v. (Fr. Buhl).

Doğ

u Filistinin güney yarı

sı

na Arapları

n verdiğ

i isimdir, karş

. al-Bakri, Geogr. Wör-terbuch (ed. Wüstenfeld) 160; Yâlsüt, Geogr. Wörterbuch 1, 728; Caussin 1, 225; 11, 233.

52 Karş . 2 Krallar 5, 17.

53 Kar ş . Wellhausen S. 77. E.D. Isl. 11, 563 s.v.; P.K. 29,1 ve dev. (19,5). Kar ş .

Dozy, De Israeliten te Mekka, S. 197; Caussin 1, S. 199.

54 Hac ve umrede ihrâm sı ras ı nda cinsi münasebet yasakt ı r. Kar ş . Agâni XIV. 67;

al-Ahtal, Diwan, S. 120; Wellhausen S. 122; Smith S. 481 ve dev. Juynboll, Handbuch

des islamischen Gesetzes.

Dı râm hali diğer sa ı ni dinlerde de cinsi münasebeti yasak eder. Kar ş . 1. Samuel 21,5,

6; 2. Samuel 11,11.

55 Birçok ta ş lara ve kayalara Araplar, ta ş la ş m ı ş insanlar olarak bakarlar. Bak. Dozy,

Israeliten te Mecca, S. 201.

56 Krehl'e göre s. 27, Ijuzâa kavmi daha önce Sira'ya taparlard ı ; kar ş . İ bn Hi ş âm

(Handschrift d. Leipziger Universittaetsbibliothek, Manuscr. Refa. no. 308 fol. 1, v.): ya'nf ı -

na bi' ş - ş i'râ an-nacm allazi kânat Huzâatu ta'budul ı ii va-kana avvala man

alada a ş - ş Urâ Abf Kab ş â va-smuhi) Caz'b. Gâlib al--Huzâ'i; yani "a ş - ş irâ,

Huzâa kav ninin tapt ı ğ ı y ldı zd ı r. Bu yı ld ı za ilk tapan Abi) Kab ş â, yani, Caz' b. Gâlib

al-Huzürdir."

Karş . Sure 53,50: "Ve O Sirâ'n ı n Rabbidir." Bayzâvi bu konuda 11, S. 295: "A - ş irâ

a ş - ş irâ abürdur. Buyld ı za, peygamberin bir selefi olan Abâ Kabsâ taraf ı ndan ta-

pı lmı ş tı ." diyor.

57 Karş . E.d. Isl. 11, S. 1203 (H. Lammens).

Kuray ş liler Araplara peygamberi (A.S.) bah ş eden ünlü kavimdirler. Onlar Knâ-

na'dand ı lar ve baş lang ı çta fakir bir çoban kavmiydiler, Mekkelilerin kervanlar ı na öncülük

62



ederlerdi; yegâne amaçlar ı Huzâa'y ı Mekkeden koymak ve K âbenin sahibi olmakt ı , pey-

gamberin doğumundan 100 y ı l kadar önce de bunu ba ş arm ı ş lard ı . islâm öncesi Kuray ş , tica-

ret ve para üzerinde borsa oyunlarlyle geçinirlerdi.-Kar ş . Caussin 1,229, 326; Blau S. 591.

58 Arapça abada'nı n eski ş ekli ibranice avad'dı r; bak. A. Fischer, Chresth., Glossar

S. 77. 'ibâda, arapça ibâdet; ibrânice avida. (Yeho va) eve d, ibrânice "(Yahve'ye) tapan"

ve arapça 'abd, ço ğ . 'ibâcl birbirlerinin ayn dı rlar. Kar ş . Nyberg S. 365.

59 Kar ş . E.d. Isl. 11,349 (J. Schleifer).

Huzayl bugün hâlâ Ta'if çevresindeki sı rada ğlar olan Kora da ğ lar ı nda ya ş arlar;

onlar, Mekkenin bir d ı ş mahallesi olan Mabede'de de otururlar ve hurma, tah ı l ve hayvan

ticaretiyle geçinirler. Kar ş . Wüstenfeld S. 333, Blau S. 591.

60 Kar ş . Wellhausen S. 18 ve dev.; P.K. S. 57,2 (36,8).

61 Bak. Yâkût 11, 878, 10.

62 Kar ş . E.d. Isl. IV, 1253 (A. Grohmann).

Yanbu', ad nı naba'a, "kaynamak" fiilinden al ı r (yanbû', ç ok. yanâbr "water sp-

ring, streamlet"), çok sayı da kaynağ ı olduğundan ötürü. Bak. Yâkfit IV 1039.Isim Medine'nin bir limamyle ilgilidir ve ondan 6-7 saat kuzeydo ğ uda bulunan bir yer-

dir. Yanbu' esir ticaretinde hâlâ rol oynamaktad ı r; refah ı yle me ş hurdur; ayn ı ekilde hurma

l ı klanyle de tan nmı ş t ı r.

63 Bak. E.d. Isl. 111,28 (G. Levi della Vida).

Huzayl' ı n bir koludurlar. Hcâz'm kuzeyindeki kazı lar ve bununan yüzlerce kitâbe,

islâmdan yüzlerce y ı l önceki bir Lihyân devletini ortaya ç ı kar ı yor. Bu Lihyân kitâbeleri-

nin dili, klâsik arapçadan sadece birkaç özelli ğ iyle ayr ı lan kuzey arapças ı dı r (meselâ ha-,al-

tak ı s ı mn kar ş ı hğ ı dı r; munfa'il yerine nif` al kullan ı l ı r).

64 Bak. E.d. Isl. 11,736 (H. Lammens).

Kalb b. Vabara, Kuzâa'mn en güçlü gruplar ı ndan olan bir Suriye-Arap göçebeleri

topluluğunun, Kalb kabilesinin atası dı r. Kalb'in Islâmdan önceki tarihi çok belirsiz ve

kı smen efsânevidir. Öyle görülüyor ki, di ğer kabilelerle hiç münasebeti olmam ı ş . Ağ ı zlar ı baz ı

özellikler gösterir. Hicret ça ğ ı nda Suriye'nin en önemli gurubuydular; o ça ğda hristiyan dinini

tamy-orlard ı . Yava ş yavaş müslümanlı ğ ı kabul ettiler.-Kar ş . Wüstenfeld S. 265.


Dûmat veya Dûmat al-Candal kalesi, Suriye çölü s ı nı r ı ndad ı r, Tabiikten pek uzak

değ ildir. Dûmat al-Candal, Cavf as-Sirhân'da en önemli ş ehirdi veismini, Ismâilo ğ ul-

lar ı ndan birinin ismine nisbetle edinmi ş olmal ı . Bugün için bir önemi yoktur; kar ş . J. Eut-

ing, Tagebuch einer Reise in Inner-Arabien 1,113-140; kar ş . Riehm 1, S. 330; Malaki 1,3.

66 Kar ş . Wellhausen S. 14 ve dev; P.K. S. 55,2 (34,19). Bak. Ibn H ş âm 52. Vadd

ve Vudd, "sevgi, dostluk, meyil" anlamındad

ır, fakat bu konuda Nöldeke

şöyle yaz

ıyor Z.

D. M. G. 41, 708; "zannederim, Vad d burada sevgi anlam ı nda değ ildir, "seven, arkada ş " an-

lamı ndadı r". Buna göre Vadd, yağ us'a benzer bir anlam ta ş ı yor "yard ı m eden", ve biz bu-

rada, Wellhausen tarafı ndan defalarca isbatlanm ı ş olan, put isimlerinin yakn anlaml ı ke-

limelerle yer değ i ş tiri ş inin bir örneğ ini görüyoruz."

67 Karş . E.d. Isl. 111,88 (H. Braeu).

Yemen kavmidir. Vatanlar ı , Yemen yolunda Tarc'da olsa gerektir. Kar ş . Blau, S. 561;

Caussin 1,113; 11,259.

68 Curâ ş , kuzey Yemende en önemli ş ehirdi.

69 Kar ş . Wellhausen S. 19 ve dev.-P.K. S. 57,7 (36,12).

Ya ğ ûsu, "yardı m eden" demektir; ğ âsa, ya;gnsu "yardı m etmek"; ğ lyk "yard m"

ve ğ avş .- Yağ ûsu, belki ibranice yeu ş 'dur; bak Tekvin 36,18; burada Esav' ı n karı s ı Oha-

libama'n n oğ ullar ı aras nda prens Yeu ş olarak geçmektedir. Kar ş . Ges-Buhl sub. yeu ş .-

63



Ya ğ ü ş u için kar ş . Yakilt IV 1022,16 ve A. Fischer'in Z. D. M. G. deki makalesi 58,869

ve dev.

Smith, S. 226,. Yağ f15'u "aslan-ilâh" olarak tan ı mlı yor. Belki de Ya ğ ü ş Mazhic ka-

bilesinin totem hayvaınyd

ı. Kar

ş. Nöldeke, Z. D. M. G. 40, 161, 168, bu görü

ş

ü kabul etmi-yor. Smith, Journal of Phil. IX, 99, misal olarak nehu ş tan' ı "tunç y lan", Dâvud'un evinin

totemi say yor (2. Krallar 18,4; Sayı lar 21,89).

70 Sevgili.

71 Wellhausen'e göre S. 220, hac ş ehirlerinde ibâdete ra ğbet en büyük çekicili ğ ini, bu

s ı ralara rastlayan pazarlardan ve panay ı rlardan al ı yordu. Bu günlerin çok ne ş eli havas ı olur-

du, ş aka, oyun, ş arap, kadı n ve ş ark ı ile eylenilirdi; Yahudiler ve Hristiyanlar da bu gibi

e ğ lencelerden habersiz de ğ ildiler.

Bu türlü eğ lenceler önceleri Vadd'in yan ı nda da adetti. İ slâm ı n burada nas ı l kesin ve

kat ı davrandı ğ ı n ı , bu Vadd'e veda ş arkı s ı ndan anlı yoruz.

72 Yani putun resmi. Kar ş . notlar ı mı zdan 112, 131, 311. Kar ş . Ağ âni XIX, 79-80, ora-

da al-Lât, evi, kubba'siyle birlikte sava ş yerine taş ı nm ı ş tı r. İ bn. H ş âm'a göre S. 55,17,Manât da savaş a birlikte götürülmü ş görünüyor: "Kavimler kaçmak için Menat'a arkalar ı n ı

dönmeyeceklerine andiçtiler."

Karş . 1. Samuel 4,5: "Rabbin ahid sand ı ğ ı ordugâha girdi ğ i zaman Filistiler korktular:

Tanr ı ordugâha geldi. Vah bize! Bizi bu güçlü ilâhlar ı n elinden kim kurta ı ı r? Kar ş . 2. Samuel

11,11; 15,24 ve dev.; Ye ş u 3,3 ve dev.; 2. Samuel 5,21: Dâvud'un Baal-Peratsim'de Filisti-

lere zaferi üzerine, Fi;i3tiler, sava ş a birlikte getirdikleri putlar ı nı bı rakı p kaçt ı lar.

Ya ğ us'un bundan baş ka seferlerde de s ı k sk yerinden alı nı p götürüldü ğü anlaş ı l ı yor;

kar ş . Wellhausen S. 20 ve dev.

73 Kar ş . E.d. Isl. 111,784 (G. Levi della Vida).

Murâd, güneyde bulunan Mazhic grubundan bir Arap kavimidir. Güney Arabistankültürüne kom ş u olmaları na ra ğmen, tipik bir bedevi karakteri gösterirler. Ülkeleri, Nacrân'ı n do ğusunda, ta ş lı k ve verimsizdir. (kar ş . Kt âb al-Agâni XVIII, 135). Halk soygunculuk-

ta ün kazanmı ş tı r. Kar ş . Wüstenfeld S. 323, Blau S. 562.

74 Kar ş . P.K. S. 57,9 (36,15).

Güney Arabistan, Yemen kavmidir, bak. Yakût 11,512,7.

75 Kar ş . Wellhausen S. 22 ve dev. P.K. S. 57,10 (36,2). Yâkût IV 1022,17; de La-

garde, Übersicht über die im Aramaeischen, Arabischen und Hebraeischen übliche Bildung

der Nomina, S. 133.

76 Kar ş . E.d. Isl. 11, S. 260 (J. Schleifer).

Hamdân büyük bir Yemen kavmidir. Ükeleri , Balad Hamdân, eski ve yüksek bir

arap kültürünün merkeziydi, Ş an'â'nı n kuzeyinde bulunuyordu ve (Yemen'in ba ş kentiydi).Ş imdi Balad Hamdân diye adlanan bölge, önceki geni ş ülkenin sadece bir bölümüdür. San'-

â, doğu S arât'dadı r; çok eski bir ş ehirdir. Efsanenin bildirdiğ ine göre ş ehri Sam kurmuş tu];

Tekvin 10,27. 530 y ı lı nda kı ralı n temsilcisi Abraha, Ş anTy merkez yapt ı . San'â, ş air, ta-

rihçi ve soybilimci al-Hamdânrnin doğ duğu ve öldü ğü yerdir. Kar ş . E.d. Isl. IV 153 (R.

Strothmann); Blau S. 563; Caussin 1,75.

77 Arapça metin "gece yolculu ğu" diyor; araplar gece yolculuğuna göre hesaplarlard ı .

çünkü geceleri yolculuk yapmay ı tercih ederlerdi.

78 Kar ş . Yükiit IV 1022, 11: ya'ni mâ kalû 'Abd Ya'f ka, yani "Abd Ya'ük de-

mezlerdi".

Wellhausen, S. 1,e göre, bizce yerli rivayetleriyle tan ı nan M. 6. yüzy lda, arap isim-

lerinin ba ş ı nda, arkas ı nda ilâh isimlerinin tamlayan olarak bulundu ğu, köle, hediye, yard ı m

gibi kelimeler bulunurdu. En çok kullan ı lan ön isim 'Abd, diş isi Amat idi, Ibranicede, Feni-

64



kecede ve Arapcada olduğ u gibi. Kar ş . A. Fischer, Muhammad und Abmad, die Namen

des arabischen Propheten. (Ber. Saechs. Ak. d. Wiss., Phil.-hist. Kl. 1932,3. Heft S. 19).

79 Kar ş . E.d. Isl. 11,329 (J.H. Mordtmann).

Himyar, eski bir Yemen kavimidir.-Muhammed (A.S) elçisini Yemen'e gönderdi ğ in-de art ı k bir Himyar devleti yoktu ve Islam hemen hiç mukavemetle kar ş ı laş madı . Ağ ızları

kuzey arapças ı ndan baz ı özellikleriyle ayr ı l ı r. Karş . Caussin 1,54.

80 Kar ş . E.d. Isl. 11,329 (J.H. Mordtmann).

Z .C1 Nuvas "a la chevelure flottante" diye adlan ı r. Yemen k ı ralı dı r, yakla ş ı k olarak,

M. 521-526 yı llar ı nda hüküm sürmü ş tür. Nuvâs, H. Arethas' ı n kahramanca hareketleri

nakledilen hristiyan takibini, Nacran'dan yürütmü ş tü 521 de Hmyar prensleri Zı Nu-

vas' ı n k ı ş kı rtmas ı yle Habe ş istilasma kar ş ı ayakland ı lar. 526 da Zil Nuvas sava ş a girdi. K-

ar ş . Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber z. Zt. der Sasaniden, S. 1 73 ve dev. 185,187

ve dev. Kar ş . Caussin 1,121.

81 Kar ş . Wellhausen S. 23; bak. P.K. S. 57,12 (36,18).

Nasr "kartal, akbaba" demektir. Suriyede kartala tapma hakk. bak. Dussaud: No-

tes de Mythol. Syr. (1903), p. 3.

Kartal-Bak, herhalde Ilimyar'in totem hayvan ı ydı . Kar ş . Z.D.M.G. XXIX, 600.

82 Balkâ Saba ülkesindedir. Bak. Yâkût 1,714,18.

83 Yak ılt IV, 871,1: ya' ı li kalû: 'Abd Nasr; yani "insanlar ı 'Abd Nasr diye isim-

lendirirlerdi."

84 Fakat Nasr bir beyitte geçiyor. Yakût IV. 7814 onu Emevi ş airlerinden al-Abtal'a

atfediyor, Tab. 1,761,17 ise bi Cahiliye ş övalyesi olan 'Amr b. 'Abd al-Cinn'e atfediyor.

Karş . Diwan des Ahtal S. 249 ve yan not, burada yay ı nlayı c ı Anton Ş alibani beyitlerin al-

Alı tardan baş kası na ait olduğ u görü ş ündedir, belki de 'Amr b. 'Abd alCinn'e aittir. Beyit-

lerşöyledir:

"Evet, heryana akan kanlara andolsun!

'Uzza tepesine veya Nasr'a

İ ntikam sebebiyle dökülen kanlara!

Ve övgülere andolsun!

Rahiplerin her kilisede papazlar ı n papaz ı na,

Mesih'e, Meryemin oğ luna sunduklar ı övgülere!

'Amir bizden savaş günleri için,

L a'la' dağ ında snamak için

Bir k lı ç ald ı , bunu o,

Elinde salladı ğ ı zaman

Kemikleri bile keser!"

Bak. Fischer-Braeunlich, Schawahid-Indices, unter den betr. Reimen.

85 Tubba' hakk. karş . E.d. Isl. 11,330 (sub Hmyar, J.H. Mordtmann). Arap

tarihinde Hmyar krallar ı böyle isimlenirlerdi. Fakat yaz ı tlardan öğrenildiğ ine göre, Saba

ve Hmyar krallar ı Malik ünvan ı n ı kullanı yorlardı , Tubba' ismi de Hamdân kabilesin-

den seçkin Bata' soyunun isminden gelse gerektir.

Kar ş . İ bn H ş am, 13; M. Hartmann, Der islam. Orient, Bd. 11: Die arabische Frage,

S. 473, ve dev.; Caussin 1, 64, 92-95.

86 Wellhausen S. 68.

Zaki Pa ş a burada Riyâm yaz ı yor, fakat P.K. S. 12,2 ve 3 (9,8-9 ve 15), S. 13,1 (9,11)

de ve başka yerlerde hep Ri'am yaz

ıyor.

Bak. İ bn H ş am 17 ve dev.: "Ilimyargilerin puta tapma zamanlar ı için Ri'âm isim-

li bir tap ı naklar ı vard ı , onu çok sayarlar, yan ı nda kurbanlar keserler ve fallar ı na bakt ı rı rlard ı .

65



Iki haham bunun için Tubbâ'ya ş öyle söylüyorlard ı : O sadece halk ı yollar ı ndan sapt ı ran kö-

tü bir ruhtur, bunun için onu bize b ı rak. Tubba' onlara izin verince onlar da Yemenlilerin

inancı na göre, mabedden d ı ş ar ı siyah bir köpe ğ i sal ı verdiler ve onu öldürdüler. Sonra mabedi

yı kt ı lar ve bana anlat ı ldı ğ ı na göre, harabelerinde hala oraya dökülen kanlar ı n izleri vard ı r."

Kar ş . Blau S. 563.

87 Sami, tap ı nağ ı sadece "ev", beyt diye isimlendirir. O, ilahi evi ile tan ı r; kar ş ı . P.K.

S. 44, 12 (29,3) (Nacran'daki Ka'ba) ve S. 45,5 (29,8) (Sinclad'daki Ka'ba).

"Hah ibadet yeriyle ayr ı lmaz ş ekilde bağ l ı dı r. Bilhassa Samiler, ilaha evi ile ayr ı lmaz bir

bütün olarak düş ünürler?" Wellhausen S. 9.

Kar ş , O. Eissfeld: Der Gott Bethel. A.R.W. 1930, S. 1-30, ve R. Kttel: Der Gott

Bet'el J.B.L. 44. 1925, S. 123-153.

88 Kar ş . P.K. S. 12 not 1 e göre al-Câhiz, Ktab al-lJayavân' ı nda, IV S. 61: "Baz ı

rivayetlerde İ slâmdan önceki ça ğda kutlu ta ş lar ı n içinden bo ğuk seslerin i ş itildiğ i geçer... Hiç

ş

üphem yok ki, mabed bekçileri, kazanç için, her çeşit hile ve beceri

ğ

e başvuruyorlard

ı

..Bedevi araplar ve onlar ı n benzerleri böyle esrarl ı çar ı lara inanmaktan geri durmuyorlar,

bilakis inanmayanlara ş aş ı yorlardı . Buraya al-A ş a bbBasil b Zurrai Asadrnin

esrarl ı bir çağ rı yı iş ittiğ i haberi de dahildir:

Banu Fihr'in (Hay ı r bahş eden) ya ğmuru öldü!

Yüce, ünlü ve güçlü "Cömert ki ş i!," dedi.

Ona sordum:

"Ey sen, hay ı rsever ve cömert ki ş inin ölümünü bildiren,

ölümünü bize bildirdiğ in Bar n. Fihr'li bu ki ş i kimdir?"

O zaman ş unlar ı ilave etti:

"Cömert, asil ve yüksek rütbeli İ bn Cud'ân b. 'Amr' ı n ölümünü bildiriyorum "

89 Sure 71,20-24.

90 Bak. Wellhausen S. 25-29; E. d. Isl. 111, 251 sub Manât (Fr. Buhl).

Okurken üzerinde Duruldu ğu zaman Manalı olarak okunur).

Araplar ı n kader ilahi (bilhassa ölüm kaderinin).

Karş . Sure 53,19 ve dev.; i ş aya 65, 11. Kar ş . W. Caskal, Das Schicksal in der alt-ara-

bischen Poesie (Morgenlaendische Texte und Forschungen, hrsg. v. A. Fischer, 1 /5).

Kar ş . İ bn Hi ş am 303: "Medine'de ileri gelenlerden ve muhteremlerden biri olan 'Amr'

ı n evinde a ğaçtan Manât isimli bir put vardı r, diğ er kibar ki ş ilerde de adet olduğu üzere onatap ı yordu."

Kar ş . La ınmens, S. 69, o, İ bn Hi ş am' ı n görüş ünü kabul etmiyor.

91 Bu yolla kendilerini bu putun tap ı c ı s ı olarak tanı t ı yorlar.

92 Bak. Yakût IV 42, 11.

93 Medine ile Mekke aras ı ndaki hac ı lar yolunun bir istasyonu olan Vaddân köyünden

pek uzak olmayan bir dağ d ı r. Kar ş . E.d. Isl. 111,251 s.v. Manât.

94 Al-Azrakrye göre (ed. Wüstenfeld), Chronik d. Stadt Mekka, 1,76,82,154, Ma-

nal., siyah, ş ekilsiz bir ta ş tı .

95 Arapça zabaha, ibranicedeki zavah't ı r.

Arap kurban ı nda (hayvan ı n boynu harbe ile kesilir), kutlu ta ş hayvan n kan ı yla bulan ı r

ve böylelikle ilâha sunulmu ş olur; veya hayvanı n kan ı kutlu ta ş lar ı n aras ı nda bir çukur olan

ab ğ ab'a aktı l ı r. Kurban hayvan ı n ı n eti genel olarak puta dü ş mez. kurbana kat ı lanlar ara-

s ı nda payla ş t ı r ı l ı r. Böylece sofra ilahla birlikte haz ı rlanmı ş olur. (Kar ş . Wellhausen S. 118)

Ç ı kı ş 24,6-8 de öküzlerin kanlar ı n ı n bir k smı mabede serpiliyor, di ğer k ı smı da halkn

üzerine. Burada da dal ı ile halk aras ı nda bir Communio sacramentalis haz ı rlanmı ş oluyor. Bak.

Levililer 1,5, bu eski ibadetin bir kal ı nt ı s ı olarak kutlu ta ş kana bulamyor.

66



Bunun bir benzeri de 1. Samuel 14,32-35 de, bo ğ azlanmı ş hayvan ı n kan ı nı n mabed ta-ş ı nı n üzerine dökülmesi ş eklinde geçer.

Kar ş . Lavililer 18,20: Mabedin ve putun kurban kan ı yla sulanm ı s ı yla ev sulha kavuş u-

yor; mabed İ srailoğ ulları nı n günahlar ı ndan temizleniyor, kurtuluyor.

96 Karş . E.d. IsI. 1, S. 544 (Reckendorf).

Al-Avs bir Medine kaymidir. isim k ı salt ı lmı ş t ı r; tamlayan (herhalde Manât) eksiktir.

Avs'lar çok defa seçkin karde ş kavimleri olan Hazrac ad ı yla temsil edilmi ş olmalı lar. Avs'

ler güney Arabistanl ı d ı rlar; Hazrac ile birlikte Medinenin yahudi kavimleri aras ı nda oturur-

lardı , ş ehir onlar ı n elindeydi, fakat zaman zaman hükümranl ı ğ ı onlar ı n elinden koparabili-yorlard ı .

Kar ş . E.d. IsI. 11,1007 (F. Kre ı ı kow).

Al-Hazrac, karde ş kavim al-Avs ile Medine bölgesinde otururlard ı . islâm ı n yay ı lı ş ı

s ı rası nda her iki kavim birlikte Ansâr diye adlan ı rlar, yayı l ı ş ta önemli rol oynam ı ş lardı r. Pey-

gamberin ça ğ daş lar ı ve sâd ı kları olan ş airlerden Hassân b. Sâbit, Ka'b b. Mâlik ve 'Abd

Allah b. Ravâha Hazrac kavmindendirler.Kar ş . Caussin 1,215; 11,202,203,212.

97 Kar ş . Çı kı ş 23,15: "Benim önümde bo ş ellerle görünmeyin." ilâhm önüne hediyelerleç ı kı l ı r, "onun yüzünü yumuş atmak" için, hila panay, "onun yüzünü a ğ artmak için."

Kar ş . 1. Samuel 13,12; 1. K ı rallar 13,6; Mezmurlar 119,58; Malaki 1,8.

98 Kar ş E.d. 181.111,62 sub Ma'add (H.H. Braeu) ve sub Nizâr b. Ma'add (111,

1015). Ma'add kuzey Arabistan kavimlerinin (Muzar, Rabra) mü ş terek ad ı d ı r, Yemen ka-

vinı krinin kar ş ı t ı olarak kullan ı l ı r. Gelenek, islâmdan önceki çağda Ma'add ile Yemen ara-

s ı ndaki sava ş lardan haber veriyor. (kar ş . Yalsüt 11,434). Rabra, Muzar, Anmâr, iyâd,

Nizâr b. Ma'add' ı n dört oğlu say l ı rlar.

99 Karş . Blau S. 591.

100 Karş. E.d. Isl. 111,88 sub al-Madina (Fr. Buhl).

Yasrib, peygamberin ş ehri Medinenin as ı l arapça ismidir. Bu eski Ya ş rib ismi Kuran-

da yalnı z bir defa geçer (Sure 33,13). Al-Madina, Medinta, aramcadan gelir, o dilde "mahkemeyeri" demekken sonra daha büyük ş ehir anlam ı nı kazanm ı ş tı r; bu bir deyimdir " Şehir."

Kar ş . A. Fis cher, Zeitschrift Islamica 1,552.

101 Kar ş . P.K. 48,4 (30,20).

Saç demetini atanlar bu hareketleriyle ihramdan ç ı karlar. ihram s ı rası nda arap hac ı y ı -

kanamazd ı , taranamazd ı , tı ra ş olamaz ve saç ı nı kesemezdi; o, saç ı nı "pislik ve bit içinde" b ı -

rakmaya mecburdu. (kar ş . Wellhausen S. 122, Smith S. 333, Juynboll, Handbuch d. islam.Geseues, S. 145).

Tevrattaki Nasrani ada ğ ı ile buradaki aras ı nda paralellik vard ı r, Adak sahibi Nasrani

de ada ğ ı devamı nca saçı n ı kesemez. Kar ş . Sayı lar 6,5; Hakimler 13,5; 16,17; 1. Samuel 1, 11.islâmdan önceki hac ı lar ve Muhammed (A.S.) de ihram s ı ras ı nda herhalde saçlar ı nı yap ı ş tı r-

mı ş olmalı d ı rlar, bu durumu daha dayamlabilir k ı lmak için (Buhârl, Sahili, Kt. al-ljacc,

bâb 126).

102 mahill okunur; bak. Sure 2,192; 22,34; 48,25.

103 Sure 53,20.

104 tu'azzimuhu. hu ş ahı s zamiri, put ve ilâh olan Menât't ı r; sanam dir.-hti için

bak. A. Fis cher: Die Quantitaet des arabischen Personalsuffixes hu (hi) in "Oriental Studiesdedicated to Paul Haupt" S. 374 ve dev.

105 Kar ş . E.d. Isl. 11,150 sub Gassân (J. Schleifer).

Suriyedeki Yemen soyu aras ı nda, Bizans Kayzerinin egemenli ğ i alt ı nda bulunan prens-

ler soyu (hristiyanlar) Rivayete göre, Gassânl ı lar, güney Arabistan kavimlerinden Azd'

den gelmektedirler. Isimlerini, Suriye çölündeki assân gölünün civar ı nda uzunca süre o-

67



turmuş olmalar ı ndan almahlar.-Kar ş . Nöldeke: Die Ğ assan, Fürsten aus dem Hause Caf-nas; Caussin 1,204,11 S. 228; Blau S. 569.

106 Karş . P.K S. 61,9 (38,17).

107 Karş

. P.K. 62,1 (38,18).108 Diwan des 'Alkama, ed. Ahlwardt 11,27; ed. Socin 1,27.

109 Wellhausen S. 51 ve dev.; P.K. S. 59,3 ve dev.)

Yakiit 111,911,17 ismi "Fulus" olarak yaz ı yor. Eamûs'ta Fils diye geçiyor. P.K. S.

15, not 9, ve S. 59, not 1 e göre, Zaki yazmas ı n ı n kenar ı nda iki ç ı kma vard ı r. Birisine göre,

al- İlazimi, ismi "Fuls" olarak yaz ı yormuş ; ikincisir e göre İ bn İ shak diyorki: "Fils, Tayy

kabilesine ve T ay y' ı n iki da ğ ı aras ı nda, S al m â ile A c a'aras ı nda onlara kom ş u olanlar ı n putuydu"

(kar ş bn H ş am 56). Vezir Eas ı m diyorki: "Soybilimciler aras ı nda itimada lay ı k olan-

lar onun "Fals" olduğunda birle ş iyorlar". İ bn Durayd'in Camhara' adl ı eserinde (111,38,b)

ş unlar var: "Al-Fils, Cahiliye ça ğ ı nda Tayy'e ait bir puttu. " İ bn Habib ş öyle söylüyor: "Al-Fuls, Necidde Tayy kabilesince tap ı lnuş bir putun ismidir." (Kar ş . Krehl S. 16).

110 Karş. P.K. 61,8 (38,15).

111 Kar ş . E.d. Isl. IV, 675 sub Taiy (H.H. Braeu).

Yemenli eski arap kavmidir. Tayy kabilesinden olana T al deniyor. A ğ ı zlar ı baz ı özel-likler gösterir.

Kar ş . Wüstenfeld S. 436.

112 Kar ş . Wellhausen S. 33 ve dev.; S. 208. E.d. Isl. 111,20 s.v. (Fr. Buhl u. a.).Al-Lât, Allah kelimesinin di ş isidir.

Karş . notları mı zdan 72,131,311.-Tabari'ye göre 1,1395,3, Abi) Sufyan, al-Lât ve

al-Uzza'y ı Uhud sava ş ı na birlikte götürmü ş tü.-Al-Lat'a pek çok ş airler yemin ederler, mi-

sal olarak, Abi) Sa'd ( İ bn Hi ş am, S. 567,7), Mutalammis (ed, Vollers S. 2,1), Avs b. Ha-

sar (ed. Geyer S. 11,2), al-Ahtal (Ktâb al-Agani, VII, 173).

Smith bu konudaşunlar

ısöylüyor S. 56: "The Arabian Lât was worshipped by the Na-

bataeans as mother of the Gods, and must be identified fith the Virgin-Mother, whose worship

at Petra is described by Epiphanius....From the time of Herodotus downwards, al Lât was

worshipped in these regions side by side with a god, and the evidence of De Vogüe's inscrip-

tion and that of Epiphanius agree in making Lât the mother and the God her son. Epiphanius

implies that the Virgin-Mother was worshipped also at Elusa; and bere Jerome, in his life of

S. Hilarion, knows a temple of a goddess whom he calls Venus, and who was worshipped "obLuciferum", on account of her connection with the morning star."

113 Kar ş . E.d. Isl. IV 672 (H Lammens).Mekkenin 75 mil güneydo ğusunda, Sa-

rât dağ lar ı nda, 1650 m. yükseklikte bir ş ehirdir. Burckhardt (Voyages en Arabic, übers.

Eyries) 1,110-113, T Lübnandan ayr ı ld ı ktan beri kar ş ı la ş tı ğ ı ehirlerin en güzeli oldu-

ğunu yaz ı yor. Ş ehir eskidenberi Mekkenin varl ı kl ı ailelerince sevilen yazl ı klardand ı r. Tâ'if,S akif kabilesinin merkeziydi. S akif halk ı nı n kurnazl ı klar ı ve hileleri darb ı mesel haline gel-

mi ş tir. Hcret çağ ında Tâ'if, Hicazda seçkin bir ş ehirdi. Halk ı nı n seviyesi, bedevilerin ve

yerle ş ik halkn ortalama seviyesini a ş mı ş olmal .

114 Bak. Yakf t IV, 337,5: "Denildi ğ ine göre, al-lât, beyaz, dörtkö ş e bir kaya bloku

idi." İ bn Hi ş am 871 de, al-Lât, kolyeler ve küpelerle süslüdür, diyor. -Ta'irde hala duran

al-Lât kayas nı görmüş olan ingiliz seyyah James Hamilton kitab ı nda ş öyle anlat ı yor:

Sinai, the Hedj az and Sondan, London 1857, S. 150: "A aishort distance outside to the

West'a five-sided block of granite rising in a slant from the ground is pointed out as the idol

of al-Lât. In its greatest length it measures abaut twelve feet and four feet and a half to

its highest edge." Doughty, Travels in Arabia Deserta 11,517 ve dev. da T â'ifin taptı ğ ı , al-

Uzza, al-Lât ve Hubal'i resimlerle gösteriyor.

Kar ş . Philby, The Heart of Arabia 1,196.

68



115 latta, yaluttu "ezmek, küçük parçalar halinde k ı rmak", fatta "parçalara ay ı r-

mak ufalamak" ve sahaka "dövmek, ezmek" ile e ş anlaml ı dı r.-Lane: latta's-savik = "bul-

guru biraz su ile veya eritilmi ş tereya ğ ile veya baya ğ ı ya ğ ile ı slatmak ve kar ı ş t ı rmak". Al-

Lât, ismini, yamnda, bulguru eritilmi ş tereya ğ ı ile kar ı ş tı rarak ı slatmayı adet edinmiş

bir a-damdan almı ş t ı r; adam al-Lâtt = "bulgur yap ı c ı " diye adland ı r ı lmı ş , sonra da put onun se-

bebiyle ayn ı ismi alm ş tı r

Kar ş . Yâkût IV, 336,21 ve dev. ve bak. Lane sub latta.

116 Wellhausen, S. 29 u. ö, sâdin'i papaz, din adam ı diye çeviriyor; fakat "bekçi, ba-

kı c ı " diye çevirmek daha uygundur, çünkü arap putçulu ğ u bir papaz s ı nı fı tan maz. Görev-

leri putu, beyti gözetmektir. Kar ş . Wellhausen S. 130. Kar ş . çı kı ş 33;1. Samuel 3.

117 Kar ş . E.d. Isl. IV 795 (H. Lammens). Sakif, 1“isi isimli, Sakif ünvanl ı bir

atadan gelmektedirler, kas ı tlı bir rivayet onu, Abraha'n ı n Habe ş ordusunu Mekke yoluna

süren Ab ıl Ri ğ âl'le ayn ı ahı s olarak gösterir. T â'ifliler gibi bunlar da kurnaz ve hileci ta-

m ı urlardı . Sakirlilerin as ı l oturduklar ı yer, T' a'if ş ehri ve çevresiydi.-Sakilliler, Allah ı ,

ar-rabb diye isimlendirdikleri gibi, al-Lât' ı da ar-rabba "ilâhe" diye isimlendirirlerdi.Kar ş . Wellhausen S. 218.)

118 Lât mabedi Mekkedeki Kâbe gibi bir örtü ile örtülüydü.

P.K. S. 16, not 3 e göre, al-Câbiz Ktâb al-Ilayavân' ı nda 7, S. 60 der ki: "Sakif-

lilerin, bekçisi olan bir tap ı naklar ı vard ı ; bununla Kuray ş 'i taklit ederlerdi."

119 Bu, sahibini "Tanr ı vergisi" olarak tammlayan bir isimdir, Vahb al-Lât, Zayd

Manât ve ibranicede natan ile birle ş ik olan Yonatan, Mat aniyah isimleri ile Yunanca

Theodor, Isidor v.s. isimleri gibi.

120 Yani kul (='abd), Lât' ı n kulu.

121 Sure 53,19.

122 K a's ismine, yalnı

z eskişairlerde de

ğil, kad

ın ismi olarak s

ı

k sı

k rastlanı

r. Bak. Gui-dis Index zum Ktâb al-Ağ âni ve Index zu Taban'', Annalen.

123 Kar ş P.K. S. 43,1 (27,16).-Kar ş . Diwan des Mutalammis, ed. Vollers, 11,1. Kar ş .

E.d. Isl. IV 717 s.v. Tarafa (Krenkow). Kar ş Mutalammis divammn Vollers' bask ı s ı -

= giriş i; Brockelmann ve Rescher'in Mutalammis, Tarafa ve di ğer ş airler hakkı ndaki

edebiyat tarihleri.-"Mutalammis'in mektubu" atasözü haline gelmi ş tir. Kar ş . Wüstenfeld

S. 326. Freytag, Arab. Prov. 1,721. Caussin 11,348.

124 Buradaki (hû) zamiri de putla ilgilidir.

125 Karş . İ bn Hi ş âm 918.-Wüstenfeld, S. 304.

126 Ilâhe ta ş ta bar ı ı ı ı rdı . Karş . Ç ı kı ş 20,25 ve 26. Burada da ilâhm ta ş ı n içinde oturduğu

düşünülüyor ve bundan ötürü, onun önünde, insanlar

ın ç

ıplaklı ğ ı n

ın aç

ılmamas

ıiçin, ta

şyon-

tularak merdiven yap ı lmayacakt ı r. Bak. G. Beer, Steinverehrung bei den Israeliten, S. 10.

127 kar ş . Hakimler 6,31: "Baal'e siz mi yard ı m edeceksiniz? Ona yard ı m mı etmek is-

tiyorsunuz? Fakat e ğer o Allahsa, mezbah ı nı n y ı kı lmas ı ndan ötürü kendisi için kendisi dava

açs ı n."

128 hadar, basit mastard ı r ve "bo ş a gitmi ş değ ersiz ş ey" demektir.

129 bihâ Yâkit'ta da olduğu gibi IV, 338,2 lahâ okunacak olmal ı .

130 Avs b. Hacar XI, 2.

131 Kar ş . Wellhausen S. 34 ve dev.; E.d. Isl. IV 1157 s.v. (Fr. Buhl).

al-A'azz' ı n di ş isidir (Allah ı n 99 güzel isimlerinden birisinin); al-kubrâ'

nın al-akbar'in di

şisi oldu

ğ

u gibi; anlamı

"en kudretli, en güçlü"dür. Karş. Yâklt 1,296;

111,664,5; IV, 765 ve dev.; Ilassân b. Sâbit (ed. Hirschfeld XCI, 3).-Tabar" 1,1418: Abil

Sufyân (Uhud gününde al-Lât ve al-'Uzzâ'y ı birlikte getirmi ş ti): "al-Ùzztt bizim için,

6 9



sizin için de ğ il!" diye ba ğ ı rı yordu; kar ş . İ bn H ş âm, S. 582: "Ya ş a Hubal!" -Kar ş . notlar ı -

mı zdan 72,112,311.

Bak. Smith, S. 521: "Al-Ozz â with Allât and Man ât, the there "daughters of Allah"

in the Coran, is the "lady Ozzai" towhom a man in a South Arabian inscription offers a gol-den image on behalf of his sick daughter Amath-Ozzai (Nielsen, Der Dreieinige Gott, 318).

Human sacrifice and licentious practices distinguish her cult. Isaac of Antioch identified her

with Beltis and calls her the "Star"."

Wellhausen S. 41 de burada hat ı rlanmaya de ğ er:

"Al-'Uzzâ, Venus y ı ldı z ı , Suriyelilerde de gö ğ ün kraliçesidir...Bunun için Araplar ı n

'Uzzirya tapı ş ı m, Isaak (von Antiochia, Opera, ed. Bickell 1,244), geygamber Yeremya' ı nn

yahudi kad ı nları n azarlad ı ğ ı ibadetle benze ş tiriyor (7,18; 44,17). "Yeremya'ya sor da ondan

ö ğ ren, kad ı nlar Yeruş aı im'i, göğün kı raliçesine kurban sunmalar ı yüzünden y ı ktı lar. O zaman-

danberi İ braniler puta taparlar, onlar bu yüzden çok azarland ı lar, esir edilmediler, fa-

kat onlar böyle gök tanrı

çası

na taptı

kları

ndan Allah patriklere verdiğ i sözleri hükümsüz k ı l-

dı ve halkı Babil'e sürdü"... Wellhausen'e göre, Isaak için benze ş tirme noktas ı , kad ı nları n

damlarda kurban sunuş lar ı dı r. Fakat Yeremya'n ı n andı ğ ı , çörek pi ş irmek adeti de Araplar ı n

Yı ldı zları n İ lühesine tap ı ş ı nda kar ş ı l ı ğ ı nı buluyor, çünkü hiç ş üphe yokki, mü ş rik arapken

'Uzzü ilâhesine tap ı nı ş olanlar, Hristiyan olduktan sonra onu Meryem ilâhe ş ekline soktular

ve Meryem'e çörek sunarak 'Uzzü ibadetini Meryem'e ibadet ş ekline çevirdiler, Davran ı ş lar-

lardaki bu Meryeme çörek Sunmakla da Uzzaya ibadeti Meryem'e ibadet ş ekline soktular. dik-

kat çekici benzeyi ş kar ş ı s ı nda, eski İ branilerin de Göğün Kı raliçesi adı yla Venus yı ldı zma tap-

mı ş olup olmad kları sorusu akla gelebilir.

132 Mekke'den uzak de ğ ildir; bak. Coğ rafya Lügatlar ı ve Siyer Kitaplar ı .

133 Kar ş . Wellhausen S. 37-f.

Yâküt 111,664,2 bildiriyor: "Al-'11zzü bir hurma (samura) a ğ acı ydı , Gatafânlılar

ona taparlard ı ve üzerine bir ev yapm ı ş lardı . 5. sat ı rda da: " İ bn Habib dedi ki: Al-'Uzzü,

N ahla'de bulunan bir a ğaçtı , yanı nda da kutlu bir ta ş vard ı ." -Herhalde bu ta ş , üzerinde kur-

ban kesmek ve ağacı n kutluluğuna iş aret olmak için konulmuş tu. Eski-İ srail de Halı ları kutlu

ağaçları n içinde veya yan ı nda aram ı ş lardı r. bak Ho ş ea 3,12 ve 13; ilühm buralarda oturduğu

düş ünülüyor. Ağaçlardaki hı ş ı rt ı ilülnn sesidir. Tepelerde ve ye ş il gölgeli ağaçları n alt ı nda da

ibadet yerleri aran ı yor, bak. İ ş aya 1,29; Hezekiel 6,13; Ho ş ea 4 13. Buralarda kurban sunu-

yorlar ve buhur yak ı yorlar. Ayn ı ekilde me ş e a ğ ac ı nı n alt ı nda da tap ı nı l ı yor, Tekvin 12,6;

35, 4; Tesniye 11,30. Bu Ş ekem'in ba ş l ı ca ibadet yeriydi. Kar ş . Ye ş u 24,26: "Ye ş u büyük bir

bir ta ş ald ı ve onu Rabbin mabedinin yan ı ndaki büyük bir me ş e a ğ acı nı n altı na dikti." Bu

olay, Tekvin 35,4 e göre, Yakub'un bütün yabanc ı putları alt ı na gömdüğü ağacı n altı nda ol-

muş tur; Hakimler 9,37 de Sihir Me ş esi diye isimlendirilmi ş olan da bu me ş edir.

James Hamilton, Sinai, the Hedjaz and Soudan, London 1857, S. 151, ona Tâ'if'de

"an unhewn stone with a depression or hollow on the north side resembling a waterworn boul-

de" eski al-'Uzz â olarak gösterildi ğ ini anlat ı yor. Hamilton ise bu efsanenin gerçekli ğ inden

ş üphe ediyor (kar ş . notlar ı mı zdan 114—kar ş . van d. L eeuw S. 371).

134 Kar ş . P.K. S. 12 not 1; İ bn H ş âm S. 832; Yükü't IV, 465,8; Wellhausen S.

65,6 ve dev. S. 66 üst k ı s ı m ve S. 67 orta kı sm ; kar ş . G.H. Hölscher: Die propheten, S. 85.

135 Al-'Uzzâ'ya esirlerin kurban olarak sunuldu ğu sabittir (Wellhausen S. 42 ve dev.

Nöldeke, Sasaniden S. 171). Isaak von Antiochia (5. yüzy ı l), Opera, ed. Bickel 1, S. 220:

O ğ lanlar ve kı zlar Cahiliye araplar ı tarafı ndan 'Uzz â'ya kurban edilirlerdi". (Kar ş . Wellha-

usen S. 40).Kar ş . 1. Samuel 15,33: "Ve Samuel, Gilgal'de Rabbin önünde agag' ı parçalad ı ." Eski

İ srail de di ğ er pek çok toplumlar gibi insan kurban etmeyi tan ı d ı ; insan ı kurban olarak Yah-

70



ve'ye de sunmuş lardı r; Mika 6,7; fakat bu Yahvecili ğ in daima reddetti ğ i bir harekettir. İ srail-

lilerde insan kurban etme hakk ı nda kar ş . Tekvin 22; Levililer 18,21; Hakimler 11,30 ve dev.;

2. Kı rallar 6,3; 17,17; 21,6; 23,10; Yeremya 7,31; 19,5; 32,35; Hezekiel 16,20 ve dev.

Kar ş . Otto Eissfeldt: Molk als opferbegrilf in Punischen und Hebraischen und das

Ende des gottes Moloch; Beitraege zur Religionsgeschichte des Altertums, Heft 3). Halle (Sa-

ale) 1935.

136 al- ğ arânik çe ş itli kuş lar için kullaml ı r, daha çok turnalar için, kar ş . Lane s.v.

ğurnaicq. al-Lât, al-'Uzzâ ve Manât putlar ı Allahı n yan ı nda ş efaatçi say ı l ı yorlar; bunun

için yükseklerde uçan turnalara benzetilmi ş lerdir.

Karş . Wellhausen S. 34; Nöldeke-Schwally, Gesch. d. Korans S. 101 ve dev.

137 Sure 53,20. Müslüman rivayetlerine göre surenin ilk okunu ş unda peygamber, Ku-

ray ş liler onun peygamberli ğ ini bu yolla tasdik etmek istediklerinden bu ikinci beyti and ı .

Fakat ertesi gün her iki beyti de ş eytanı n vesvesesi olarak aç ı klad ı ve onlar ı n yerine surenin

21. ve 23. ayetlerini koydu.

138 Yani kı zlar ı olmas ı ndan; k ı zlar ı olmak araplar için hiç de ş eref de

ğildi.

139 Sure 53,19-23.

140 Bak notlar ı mı zdan 176.

141 Himâ, Sami dillerde ortak olan hmy "korumak, esirgemek" kökünden geliyor. Kut-

lu bölge, Temenos, "buss" veya "beyt"in daha eski ve as ı l ş eklidir. Göçebe, ilahma ancak

son çağ larda bir "ev" yapm ı ş t ı r. Wellhausen S. 212 e göre cinler de ilâhlar da tap ı naklarda

otururlard ı Önceleri birinciler, sonra ikinciler. Ijimâ tekin de ğ ildir, yani genel olarak kutlu-

dur ve korku ile çevrilidir, sonra ise belli bir ilâha ait ibadet yeri olmu ş tur. Ağ açlar, mağaza-

lar, p ı narlar cinlerin barmaklar ı d ı r, daha sonra da bizzat birer ilgili olmu ş lardı r.

Himâ ilâhlara ait bir bölgedir ve oradan insanlar ı n faydalanmas ı yasaktı r, a ğ aç kesi-

lemez, av avlanamaz. Iİ imâ tabudur.

Kar ş . Smith S. 151: "Every place and thing, which has natural associations with the

God is regarded, if 1 may borrow a metaphor from electricity, as charged with divine energy

and ready at any moment to discharge itself to the destruction of the man who presumes to

apporoach it unduly."

Horeb de kutlu bölge idi, ayn ı ekilde Hermon s ı rada ğ lar ı da; Hermon, haram'dan

gelmektedir, arapça harama: "Geçilmez yapmak, istisna etmek, yasak etmek" demektir. Kar-

mel de kutlu bölgeydi. Buralara sürülmü ş sürüler dokunulmaz olur, kaçak ta burada emin bir

bar ı nak bulurdu. (Kar ş . Smith S. 155,156 ve nor 1).

Arabistanda laimâ bölgedeki tabuya dikkati çekmek için ta ş larla çevriliydi. (Kar ş . S-

mith 155 ve kar ş . Ç ı kı ş 19,12. Tekvin 31,52 de de bir s ı nı r ta ş ı , bir s ı nı r gözcüsü vard ı r; bek-

çinin ta ş larda bar ı ndı ğ ı dü ş ünülür. Kar ş . 1. Krallar 7,21, burada mabedin eyvanma dikilen

iki direkten birinin ismi "boaz"dı r, "kuvvet bunda" demektir. Bu direkler ibadet yönünden

çok manal ı d ı r; onlar kuvvet yüldüdürler, kerubiler gibi koruyucudurlar.

142 Kar ş . WellhausenS.186.143 kar ş . P.K. S. 26,5 (17,9).

144 ubâclika,lâ ubâdika yerindedir. Yeminlerde olumsuzluk ekinin dü ş tü ğ ü nadir

değ ildir.

Bak. Wright, Arabic Grammar 11,305 ve dev.

145 Yani sevgiliye.

146 Yani münasebetleri kurmay ı .

147 S a'id islâmiyette cennetliklerin ad ı d ı r. cehennemlikler ş akiy'dirler.-As-Sa'ida

bir Cahiliye Ça ğ ı ilâhnun ad d ı r. Bak. Wellhausen S. 65.

71



148 Lammens S. 81, not 4, rabb bayt al-'Uzzâ diye okuman ı n daha iyi olaca ğ ı nı

umuyor. O, buradan Wellhausen gibi Allah ı değ il, 'Uzzâ'ı lı n evinin bekçisini anl ı yor.

149 Sarif bir yer ismidir, Mekkeden alt ı mil uzakl ı ktad ı r. Kar ş . Bakrrnin Co ğ rafya Lü-

gatı, S. 772 ve Yâkût 111, S. 77,23 ve dev. Kar

ş. Caussin 111, 209.

150 Nöldeke, Z. D. M. G. 41,711, Hubal'i anl ı yor. Bunun hakk ı nda daha kat! bir ş ey

söylenemez.

151 Bak. İ bn H ş âm 55; Tabari 1,1075; Yâkût 111, 772, 18 ve dev.

Wellhausen S. 103 de ş öyle yaz ı yor: "Mekkedeki Kâbede ğ ab ğ ab, kuyu olarak isim-

lendirilir, Eğer bir restorasyon esnas ı nda çı karı lan kutlu hediyelerin Zemzem kuyusunda bu-

lunduğu doğ ru ise, gerçek bir kuyu da aksine ğ ab ğ ab olarak kullan ı lmı ş tı r. Yeralt ı suyu ile

bağ lant ı , Hierapolis'de de vard ı r. orada tap ı na ğ ı n alt ı nda çok küçük a ğ ı zl ı bir mağara vard ı ,

Sisytos onun yan ı na bir mihrab kurmuş tu, çünkü tufan onun içinde kaybolmu ş tu."

Kurban hayvan ı = kan , ğ ab ğ aba akt ı l ı rdı . Bunun bir benzeri, artan kan ı n kurban

yakı lan mezbaha dökülmesidir, bak. Levililer 4,7. Belki bu da, yeralt ı cinlerine ahl al-ard bir

s ı muş tu.

Bak. İ bn Hi ş âm 258. Kar ş . Tevrat' ın ov'u (İ ş aya 29,4).

152 Herhalde Abit tl ı râş . Bak. P.K. S. 20, not 3 ve Diwan des Abû Hirâ ş , ed. Hell

("Neue Hudailiten-Diwane", Leipzig 1835) Nr. 39,7 ve dev.

153 Zakrnin yazmas ı nı n kenar ı nda: Knâna'dan Ğ anm b. Farras (veya Firas) ya-

z ı l ı dı r

154 Wellhausen S. 35: "kurban etini her yana da ğ ı t ı yordu." Bu tercüme İ bn H ş âm'

a dayan ı yor, S. 55,7: favassa'a: "bol bol da ğ ı t ı yordu". Yâkût 111, 773, 6 da da fa-vazza'a

"dağ ı tmakta acele ediyordu" diye yaz ı yor. Zamab ş ari, Fâ'iq sub qd' de na ş ş afa, "bölü-

yordu" diyor.

155 Bak. `İ

mir hakk bilhassa. Ch. Lyall'inş

airin divamna kendi baskı

sı

nda yaptı ğ ı

giri ş . Karş . Wüstenfeld, S. 68; Caussin 11, 564-68; 111,297.

156 Yâkût: yâ 'İmu.-'İmu veya 'İmi, 'İmiru'nun k ı saltı lmı ş hitab ş eklidir. Kı -

salt ı lmı ş hitabda her iki ş ekil de doğ rudur.

Bak. Wright, Grammar 11, S. 88.

157 Minâ (Mekkenin birkaç mil do ğusundad ı r), Mekke hacc ı nda önemli rol oynar.

158 fâtikin murr an.a herhalde imkâns ı zdı r. Ben Lane S. 565, sub bassaba, ile birlik-

te murhafin barrâna okuyorum.

159 ğ ayra muhassab: kar ş . Lane S. 565 sub bassaba: not honoured, or not shrouded,

or not pillowed; yani " ş erefsiz olarak veya bir kefene sar ı lmaksı zm veya dümdüz, sağ kolunu

yastı k etmeksizin gömülmü ş olmak" ğ ayra mul assab: being variously rendered: one per-

son prefers the meaning: "not buried". Az says that the signification of burial in stones in s-tones and that of wrapping in grave clothes assigned to the verb, were unknown to him; and

that gaira muhassab signifies: "not supported with a pillow".

İ kinci beyit: la-t akita v.s. "kendini böyle korurdun" k ı smı nı Zaki Pa ş a Lisân'dan

(l sb kökü) eklemi ş tir.-Araplar ölüyü, kolunu ba ş ı nı n alt ı na yast ı k yaparak gömmeyi sever-

lerdi.

160 Bak. isim için P.K. S. 21, not 3.

161 Kar ş . E.d. Isl. 11,1094, s.v. (F. Krenkow).

Islâmı n ba ş langı c ı nda Mekkenin etraf ı nda çad ı rlarda ya ş ayan büyük bir Arap kavmi-

dir. Kuray ş ve peygamber de bu kavimdendirler.

Karş

.İ

bn Durayd, Kitâbd. Wüstenfeld, S. 105-108; Caussin 1,

193; Blau S. 564; Wüstenfeld S. 268.

162 Kar ş . E.d. Isl. IV 1293 (V. Vacca).

72



Zayd b. 'Anar Mekkeli idi ve Kuray ş tendi, bir olan Allah ı n aray ı c ı s ı ve l anifti, A-

rap putçuluğ unu b ı rakm ı ş , fakat ne Yahudiliğe ne de Hristiyanl ı ğ a meyletmi ş ti. Yeni do ğ muş

kı zları diri diri gömme i ş ine kar ş ı gelmi ş ti. Muhammedin (a. S.) peygamber olu ş undan az

bir süre önce ölmüştü Kar

ş. Caussin 1, 309; 323-26; Wüstenfeld S. 466.

163 P.K. S. 27 ve dev. (17,9 ve dev.).

164 Kar ş . E.d. Isl. IV-560 s.v. (H. Lammens).

Kays-'Aylân grubundan kuvvetli bir kavim; kuzeyde Medine bölgesiyle, güneyde Mek-

ke ile s ı n ı rlanı yordu. Sulaym bölgesi alt ı n ve gümü ş ce zengindi ve at yeti ş tiricilikliriyle ün ka-

zanmı ş lardı .

Karş . Caussin 11,409; Wüstenfeld S. 427.

165 Diwan ed. Hell (Neue Hudaliten-Diwane'nin içinde) VII, 1 ve dev.

166 Kar ş . bu zor bölümü: P.K. S. 23 not 3; Wellhausen S. 36; Hell a. a. O. S. 31 ve

Lane s. furniyun,

167 sure 53,19 ve dev.168 Abû Uhayha Sa'i ıd b. arkş peygamberin en sert muar ı zları ndand ı ; hicretin 1.

veya 2. y ı l ı nda at-Tâ'irdeki çiftli ğ inde ölmü ş tür. Kar ş . Wüstenfeld S. 350.

169 Abû Lahab, bilindiğ i üzere, hakk ı nda 111. surenin indi ğ i, peygamberin me ş hur

amcas ı ve hasm ı d ı r. (Kar ş . A. Fischer, Der Wert der vorhandenen Koran-rbersetzungen

und Sure 111. Berichte d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist. KI., 89. Bd., 1937, 2. Heft.) Onun

as ı l ismi 'Abd al-'Uzzâ b. 'Abd al-Muttalib idi. Kar ş . E.d. Isl. 1,103 s.v. (J. Barth);

Wüstenfeld S. 273. Caussin 111,73.

170 Yani 630 yı lı nda.

171 islâm ı n ilk çağ ları mn ünlü dâhi kumandan ı .

Karş. E.d. Isl. 942 s.v. (K. Zettersteen).

Peygamberden, "Allah ı n k l ı c ı " ş eref ünvan ı nı kazanm ı ş t ı r.

O. Müller (Der Islam 1,257) onu ş öyle anlat ı r:

"O,o türlü yarad ı lmı ş lardand ı ki, kumandanl ı k dahas ı ayn ı zamanda bütün ruh haya-

t ı ydı ; tı pkı Napolyon gibi sava ş tan ba ş ka bir ş ey tan ı madı , tan ı mak istemedi."-Kar ş . Wüs-

tenfeld S. 126.

172 Bak. Hell, Diwan des Abû Ijirâ ş XII, 1-4.

173 Bizim tercümemiz, Wellhausen S. 37 den ayr ı lı yor: "Ya ş asaydı , erkenden, Banû'

1-Hatirin yonttuğ u tahta kâselerle dolu bir testiyle onlar ı n yanı na gelirdi. Onun büyük bir

kül yı k ı m ve büyük bir kazan vard ı , kâsesi, k ı ş mevsiminin geçirgen su yala ğ ı m and ır rdı .

174 Banû'l-Hatif böyle kâseler ve kaplar yontarlardı

, bak. AV

Hirâş ' ı n Divanı , me-

tin k sım, dipnot 2.

175 al-munhili'yi al-manhali "yalak yeri" diye okunmak gerek.

176 Zaki Pa ş a bu dördüncü beyti, Şayh Muhammad Mal mild a ş - Ş inkitrıun

Huzaylilerin Ş arkı ları " isimli elyazmas ı ndan eklemi ş tir, ş eyh kenarda ş öyle açı klama yapar:

"Sukâm, gurâb ölçüsünde (dilbilgisi yönünden) bir vâdidir, fetha ile de yaz ı labilir, yani sa-

köm olarak (Kömus'a göre)" Ayn ı ekilde bak. Hell, 4, dipnot metnin 68. sayfas ı .

177 Burada, Bat ı l ı Nahla'da 'Uzzâ'nı n k ı rı lı ş ı bölümünü açan küçük bir raviler zin-

cirini buluyoruz P.K. S. 25, 4-26,7 (16,15-17,11). Ayn ı küçük raviler zinciri. P.K. S. 47,5

(30,7) den itibaren daha küçük bölümleri aç ı yor Büyük raviler zincirinden burada sadece son

üyeleri buluyoruz P.K. S. 5 (5).178 Konuş an belliki, Abû Bakr Ahmad b. Mul ammad. 'Abdallah al-Cavhari'

dir, büyük raviler zincirinde al-"Anazi Abisi Àli'den önce gelir.

73



179 Karş . Smith S. 133.

Araplar, Na cr ân'daki kutlu hurma a ğ ac ı na taparlar ( İ bn H ş âm 22) ve ona y ı ldan y ı la

olan bir bayramda süslü elbiseler asarlard ı .-Hudaybiya a ğ acı , Sure 48,18, bereket istenmek

üzere hac ı lar tarafı ndan ziyaret edilirdi. Sonra bu a ğaç halife Ömer taraf ı ndan kestirildi, çünküo, bu a ğaca da ilerde al-L ât ve al-'Uzzâ'ya oldu ğu gibi tap ı lmasmdan korkuyordu (bak Ya-

küt 111,261,2).

Kar ş . Yâkût 1,393,5: "Zât Anvât, büyük, ye ş il bir ağ açt ı , putperest Araplar her y ı l

ona gelirler, taparlar, k ı l ı çları n ı asarlar, kurbanlar keserlerdi. O, Mekke'nin yak ı nı nda bulunu-

yordu. Yine anlat ı l ı r ki, Araplar Kâbeye haccettiklerinde h ı rkalar ı nı bu ağ aca asarlar, kutlu

bölgeye h ı rkas ı z olarak girerlerdi, böylece Kâbeye kar ş ı sayg ı ları n ı göstermi ş olurlard ı ; bunun

için bu hı rkalar anvât diye isimlenmi ş tir. Denir ki: nâta a ş - ş ay'a, yanâtuhii, navtan,

'allaka "asmak" anlammdad ı r. "Wellhausen'e de bak S. 104.

180 P.K. S. 26, not 1 e göre, bütün yazmalarda 'Uzzâ diye geçiyor; fakat burada Za-

ki yazması

nı

n kenarı

nda iş

aret olunduğ

u gibi a-'Uzzâ'u olmas

gerek, böylece ölçü de doğ

ruoluyor.

181 P.K. S. 26, not 2 ye göre, (yâ 'Uzzu), al-Ba ğ dâdi ve al-A.li si'ye uyularak ek-

lenmi ş tir, Zaki yazmas nda ve Y âtriit'ta bulunmamaktad ı r, fakat ölçünün do ğ ruluğu bak -

mı ndan gereklidir.

182 P.K. S. 26, not 3 e göre, Zaki yazması n ı n kenar ı nda ş unlar yaz ı l ı : "Al-makrizi,

(henüz bas ı lmann ş olan) eseri İ m t â' al- A sm â'da al-V Iki d l'nin bir rivayetine dayanarak

demi ş tir ki: "H âlid b. al-V alid arUz z â'y ı , H. 8. y ı lda, Ramazan ay ı nı n 25 inde kesti; bek-

çisi, Banû Sulaym'den Aflalı b. an-Na ş r a ş - Ş aybâni idi. O, peygamberin emri uyar ı nca

üçüncü defa olarak onu yoketmek üzere geldi ğ inde, k ı l ı c ı n ı s ı yı rdı , fakat, kendini uçu ş an saç-

lar ı yla çı plak, siyah bir kad ı nı n önünde buldu. O s ı rada bak ı c ı s ı da bağ ı rı p ça ğ ı rmaya ba ş la-

mı ş tı . Halid diyordu ki "Omuzlar ı mda bir ürperme hissettim". Bekçi ciyak ciyak ba ğ ı r ı yordu:

"Ey 'Uzzâ, saldı r, ümidini k rma!

Ey 'Uzzâ örtünü at ve kendini koru!

Ey 'Uzzâ, eğer sen ş imdi Hâlid denen herifi öldürmezsen,

Yakı n bir felâkete u ğ rayacaks ı n!

Şu halde baş ı nı n çaresine bak!"

O zaman Hâlid ş öyle söyleyerek k l ı cı yla ilerledi:

"Sana hakaret yara ş ı r, övgü değ il!

Görüyorum ki Allah sana alçakl ı k nasibetmi ş !"

Kı lı c ı yla bir vuruş vurdu ve onu iki parçaya ay ı rdı . Sonra peygamberin (Allahtan ona

selâm olsun huzuruna döndü ve ona olanlar ı anlattı . Buyurdular ki: "Evet, i ş te 'Uzzâ; ona

art ı k birdaha tap ı lmayacak." Hâlid ş öyle kar ş ı l ı k verdi: "Ey Alahı n elçisi, Allaha hamdol-

sun, sayende bizi mahvolmaktan kurtard ı ."-Abû Urayl a ölüm döş e ğ indeyken, Abii La-

hab ziyaretine gitti, sordu: "Nçin böyle kederlisin? cevap verdi". Korkuyorum ki, benim

ölümümden sonra 'Uzzâ yokolacak. Abû Lahab dedi ki: "Üzülme, senin ölümünden sonra

onu ben kollayaca ğ ı m." O diyordu ki: "E ğ er al-'Uzzâ üstün gelirse, onu kollad ı ğ ı m için, onun

teveccühünü kazand ı m, fakat Muhammed üstün gelirse,-hiç ummuyorum- o da nihayet be-

nim karde ş imin o ğ ludur. Bunun üzerine Alâh (Ş an ı yücedir), 111. sureyi indirdi: "Abil La-

habin eli kurusun" Denir ki: Abil Lahab bunu al-Lât için söylemi ş tir (al- Uzzâ için de-

ğ il).

183 Sure 71,22,23.

184 Karş E.d. Isl. 11,148 (J. Schleifer).

Kay-s b. Aylân' ı n kolu olan kuzey Arabistan kavmi. Gatafânia karde ş , Tayy'la

74



komş udurlar. :ünlü Cahiliye ça ğ ı airi Tufayl b. Àvf (güzel at tasvirleri yazd ı ğ ı için Tuf-

ayl al-Ijayl diye an ı l ı r) bu Gani kabilesindendir.

185 Gani ile karde ş bir kabile.

Kar ş . E. d. I sl. 1,599 (J• Hell).Kuzey Arabistan bedevi kavmi. Önceleri Yamâma'nin güneyinde otlaklar ı vard ı . son-

ra Basra bölgesinde; çok kötü ş öhretleri vard ı ; Bâhili (Bahila'11) ismi küfür ifade ederdi.

186 Kar ş . E.d. Isl. 11, 625 s.v. (A.J. Wensinck).

Binan ı n çevresinde hemen hemen 360 tane put dikilmi ş olmal ı . Kâbenin içindeki çuku-

run üzerine 'Amr b. Luhayy, Hubal putunu dikmi ş olmal ı Karş . Wellhausen S. 73 ve dev.

Caussin 1,270.

187 Bak. Wellhausen S. 67,75;221.-E.d. Isl. 11,347 s.v. İ bn H ş am 1,50 ve dev.;

Caussin 1,215 ve dev.

188 Kar ş . P.K. S. 35,6 (23,9). Bak notlar ı mı zdan 256.

189 Fal oklarn ı mr konuş ma dilindeki ismi: Zalam ve bidb; kutlu oklar, mabedin ba-

kı c ı s ı nı n koruyuculuğ undadı r. Kar ş . Sure 3,39:* Onlar fal oklar ı nı atarken sen yanlar ı nda de-

ğ ildin*. Wellhausen S. 133 e göre, fal için 100 dirhem ödenirdi ve ilave olarak da bir deve

kurban edilirdi.

190 'Abd al-Muttalib, peygamberin dedesi, e ğer on tane o ğ lu olursa, birisini Kâbenin

önünde Allaha kurban edece ğ ine yemin etmi ş ti. Sonra peygamberin dedesi 12 o ğ ul ve 6 k ı z

babas ı oldu. Oğ ulları ndan onu geli ş me çağ ı na erdiklerinde onlara yeminini bildirdi. Onlar ı ku-

ra çekmek üzere. Kâbeye, Hubal'in önüne götürdü, On tane uçsuz okun üzerine on o ğ lunun

ismini yazdı rdı . Sahib al-Azlâm, oklar ı kar ı ş t ı ran ve çekimi yapan ki ş i, vazifesini tamam-

ladı . Ok, Muhammedin (A. S.) babas ı Àbdullah'a çı ktı . Abdulmuttalib onu, kurban yeri

olan İ sâf ve Nâila putlar ı nı n yan ı na götürdü, b ı ça ğ ın ald ve onu öldürmek üzere elini kal-

dı rdı . Kuray ş liler onu bu i ş ten vazgeçirmeye çal ı ş ı yorlard ı . Kar ş . İ bn H ş am, 1,97 ve dev,Caussin 1, S. 266-68.

191 Abi). Sufyân bilindiğ i gibi Emevilerin atas ı dı r, Emeviler Uhud dağ ı nda Bedir'

in intikam ı nı almaya çal ı ş ı rlarken onlar ı n kumandanı ydı .

Kar ş . E.d. Isl. 1,114 s.v. (Fr. Buhl).

Abi" Sufyân, Kuray ş 'ten 'Abd Manâf soyundand ı r; zengin bir tüccard ı ve Muham-

med'e (A. S.) dü ş manhkta birle ş en Mekkeli asiller partisinin yöneticisiydi.

Kar ş . İ bn H ş am 1,463 ve dev.; 543 ve dev.; 583, 666, 753, 807, 993. Kar ş . Caussin

1,342;111,30,36 ve dev.; 224-27.

192 Mart 625.

193 Karş

.İbn H

şam S. 582,18; Wellhausen'in Vâkidî tercümesi S. 137 v.s. Kar

ş.

Yakf t IV 950,8; Caussin 111,108.

194 Kar ş . P.K. S. 9,2 (7,18).

195 Wellhausen'e göre S. 76 not 2, Zemzem, Mekkenin biricik p ı nar ı d ı r ve herhalde

tap ı nağ ı n ş ehir oluş unun da sebebidir. Hâlid al-Kasri, Allahs ı zdı ve kendi verdi ğ i isimle

eski kötü böcekli suyu bir kanalla yoketmek istiyordu, fakat bu kanal hemen y ı kı ldı . Zem-

zem putperest Araplarca da kutluydu ve Smith'e göre S. 167, kuzey Samilerinin kutlu say-

d ı klar ı kuyulara daima yapt ı klar ı gibi, ilâha sunduklar ı hediyeleri onun içine at ı yor olmal ı y-

dı lar.

Zemzem kuyusunun suyu, hamlar taraf ı ndan birlikte götürülüyordu, çünkü onun ken-

dilerine s ı hhat ve bereket bah ş edeceğ

ine inanı yorlard ı . Ayn ı sebepten bugün bile dünyan ı n

dört bir yan ndan Hristiyanlar, Ürdün suyunu ş i ş elerle evlerine ta ş ı rlar.

Kar ş E.d. Isl. IV 1312 (B. Carra de Vaux).

75



Zemzem, Ismail'in kuyusu diye de adland ı rı l ı r. Zemzem arapçada "bol su" demek-

tir, Müslüman kaynaklar ı na göre, melek Cebrail, çölde susuz kalan Hacer ve o ğ lu Ismail'i

kurtarmak için bu kuyuyu meydana ç ı karmı ş t ı r. İ lk defa Hacer, kuyunun etraf ı nı taş larla

çevirerek suyu toplam ı ş t ı r.-Kar ş . Caussin 1,165. Gaudefroy-Demombynes, S. 84 ve dev.ı nda Zemzem'in etraf ı nda yı lbaş ı günü yap ı lan bir su törenini tasvir ediyor, böylelikle, mem-

lekette bütün y l suyun eksilmeyeceğ ine inan ı l ı rdı .

196 Peygamberin me ş hur amcas ı ve koruyucusu.

Karş . E.d. Isl. 1,115 (Fr. Buhl).

Abit Tâlib 'Abd Manâf b. 'Abd al-Muttalib, peygamberli ğ ine inanmam ı ş olmakla

beraber, de ğ i ş mez bir sadakatle daima ye ğ eninin yard ı mı na haz ı r bulunmuş tur. Kar ş . Caus-

sin, 1,238; 264 ve not 1.

197 Bilindiğ i gibi peygamberin soyu.

Karş . E.d. Isl. 11,304 (Fr. Buhl).

Ha ş im b. 'Abd. al-Manâf, Ha ş imilerin atas dı r. Iddia edildi ğ ine göre bir k ı tlı kta,

açlara ekmek bölü ş türdüğünden (ha ş ama) bu ismi alm ı ş t ı r.-Kar ş . Caussin 1,256-59; 401.

198 Yemen kabilesidir. Bak. Caussin 1, tabl. 11;1,186,204. Bak. Wüstenfeld S.89.

199 Cahiliye ça ğ ı aridir. Kar ş . E.d. Isl. 1,760 (T.H. Weir).

Bi ş r, an-Nabi ğ a'mn yanı nda, say ı l ı airlerdendir, ikva'dan, (yani kafiye hecesinin

sesli harfinin yaln ı ş olarak değ i ş mesinden) kaç ı nmaz. Beyitleri ço ğunlukla, Mufaiialiyat'

da ve Camhârat A 'ar al-'Arab'da bulunur; orijinal say ı l ı r Mimli lirik ş iirleri me ş hurdur.

200 Wellhausen S. 203 e göre, ku ş ları n yaptı ğ ı her ş ey, mizac ı buna uygun olan için

manalı dı r, onlar ı n sağda veya solda görünü ş leri, yükseli ş leri ve ini ş leri, tüy dökmleri veya ba-

ğ ın ları , v.s. Ba ğ ı rı p ça ğ rı ş an kazlar, Ali'nin ölümünü haber veriyorlard ı . "Kargas ı uçuyor"

(Agani 19,48), "ölüyor" demektir; "kuş u oturuyor" demek de iyi bir mana ifade etmez. "Ba-

ş ı nı n üzerinde kuş duruyor gibi" sözü s ı k s ı k kullan ı l ı r, "çabalamaya mecali yok" "demek-tir. Tepeli kuş , yeş il ağaçkakan, s ı ğ ı rcı k hep manal ı dı rlar, fakat en çok karga; o daha çok fe-

laket kuş udur. Ölümü haber verir, dostlardan ve sevgililerden ayr ı lı ş ı haber verir. Bu anlam-

da "bütün ş arkı larda usanç verecek derecede ba ğ ı r ı r".

201 Kar ş . P.K. S. 32,10 (21,12) ve İ bn H ş am 15 alt k ı s ı m, Yakut 1,236,8. Temiz

olmayan hiçbir kad ı n bir puta veya bir mabede yakla ş amazdı .

Karş . E.d. Isl. 11,231 s.v. haiz.

Hayı zlı olan kad ı n Cahiliye ça ğ ı nda eylencelere ve kurbanlara kat ı lmazdı . O, İ slamda

da hükmen kirli say ı lı r. Namaz ı ve tavafı affedilir; oruç tutamaz, Kur'ana el süremez, ondan

bir ayet okuyamaz, camiye giremez. Kar ş . Juynboll, Handb. d. islam. Gesetzes S. 174 ve

dev, ancak belli günlerden sonraki büyük yı

kanma (gusül) ile tekrar temiz sayı

lı

r. Karş

. Le-vililer 15,19 ve dev.

202 Kar ş . P.K. S. 32,10 (21,12).-Yakat 1,236,8.

203 Kar ş . Wellhausen S. 1-4.

204 Yani ikinci kı smı n bir putu mu i ş aret etti ğ ini, yoksa bir ş ahsi veya ş eyi mi i ş aret et-

tiğ ini, mesela 'Abd C alil derken v.s. (Calil, eski bir put muydu, yoksa bir ş ahı s mı ydı ?)

Kar ş . Wellhausen S. 4,9 ve dev.

205 Kar ş . Wellhausen S. 58 ve dev.; İ bn H ş am 56.

Wellhausen S. 58 e göre, isim "lütuf, memnuniyet" demektir, yani Vadd ile kar ş ı -

laş t ı rı labilir. Kı ral ismi Ratson da buraya kat ı labilir.

Al-Bağ dadi, Ituia olarak yaz ı

yor. Bu telaffuz, P.K. S. 30,10 (20,4) e dayanı

yor. Za-ki yazmas ı nı n kenar ı nda ş öyle yaz ı l ı d ı r: "Do ğ rusu Ruiâ'u'dur, nunlanmaks ı z ı n." Kar ş . P.

K. S. 30, not 2.

76



206 Kar ş . İ bn Hi ş am 56,16 ve dev. "iddia edildi ğ ine göre, al-Mustav ğ ir 330 yı l ya

ş amı ş ve Muiar soyunun en uzun ömürlüsü olmu ş tur" kar ş . Abû Hâtim as-Sicist ani, K-

tâb al-Mu'ammarin, ed. J. Goldzier (Abhandl. z. arab. Philologie von J. G. Teil 11), S.

7 ve dev.207 Yani, s ı cak, terlemi ş bir ksrağ ı n bald ı r ı nda. Beyit, Lisân al-'Arab VII, S. 149

ve XIII, 279 da ve Tac al-'Arûs sub rbl ve v ğ r de aç ı klan ı yor.

208 Pi ş irmenin ve kı zartman ı n en eski ş ekli, böyle kı zgı n ta ş larla olan ş ekil olarak görü-

lüyor.

209 Kar ş . E.d. Isl. 11,736 (H. Lammens).

Kalb b. Vabara, güçlü Kuiâ'a grubuna ait olup, bir Suriye-Arap göçebeler

Kalb'in islamdan önceki tarihi, çe ş itli efsanelerden ibarettir. A ğ ı zlar ı çe ş itli ayrı l ı klar göste-

rirdi. islam ı n ba ş langı c ı nda Kalb, Suriyede en önemli Arap toplulu ğ u idiler ve o ça ğ da hris-

tiyandı lar; yava ş yava ş slâm'a girdiler. Zengin hayvan yeti ş tiricileriydiler. Onlar ı n devasa

sürüleri Suriye ile Irak aras ı ndaki çölleri doldururdu. Dûmat al-Candal, Tabûk, Palmi-

r a gibi ticaret merkezleri vard ı . sonralar ı Emesa'n ı n ve a ş a ğ ı Oront'un bir k ı smı nı da ticaretmerkezi edindiler.-Kar ş . Wüstenfeld S. 265.

210 Kar ş . eski Arabistanda domuzun durumu hakk. F•aenkel, S. 110: "Domuz Arabis-

tanda çok nadir bulunurdu. Eski ş iirlerde ancak bir defa geçer. İ lk olarak üzerinde duruldu-

ğunu Kuranda görüyoruz, Muhammed (A. S.) yahudi yasa ğ ı na uyarak onu en sert ş ekilde

yasak etmi ş tir. Bu yasaklay ı ş , Arabistanda domuza ancak nadiren rastlanabildi ğ inin en güzel

delilidir. Çok bulunsayd ı , halk ı n beslenmesinde herhangi ş ekilde önemli rol oynasayd ı , Mu-

hammed (A. S.) onu yasak etmeyi dü ş ünmezdi, çünkü o, yahudi adetlerine uydu ğunda, dai-

ma halk ı n ı n menfaatlerini gözetirdi..."

211 Yani kesmeden önce.-Bizim metnin anlay ı ş ı na göre böyle. Kar ş . diğer anlayı ş larla:

Lisan ve Tâc al-'Arûs ğ ni, vğ r kelimeleri ve Maydâni, Proverbia, ed. Freytag 11, S. 178.

212 Yemenliler çekirgeleri yerlerdi, Huzayl'liler yemezlerdi. Bu gün ya ğ l ı ları de iyi bir

yiyecek sayı l ı r, zay ı f ve kurular ı ise misafire ikram ,edilmez. Kar ş . Wellhausen S. 169.

213 Burada daf'a'l-caradatil-'Ayyaru sözlerinde a ş a ğ ı daki hadiste görüldü ğü gibi

bir söz dizimi buluyoruz: va baccu'l-bayti man-istata'a sabilan, "gücü yetenin Kutlu-

eve haccetmesi". Kar ş . P.K. S. 31, not 1.

Bu dizim hakk. Bak. A. Fischer, Islamica, Bd. V, S. 492 ve dev.

214 Yani: yenmek üzere a ğ z ı nda bulunan çekirge.

215 M. 630 Ocakta Muhammed Mekkeye girdi.

216 Kar ş . Sure 17,83.

217 Kar ş . İ bn Hi ş am 825: "Muhammed Mekkenin fethinde, Mekkeye devesine bin-

miş olduğ u halde girdi ve Kâbeyi de onun üzerinde tavaf etti. Kabenin çevresinde kur ş unlapeki ş tirilmiş putlar bulunuyordu. Muhammed, elinde tuttu ğu kamçı s ı yla putlar ı iş aret ede-

rek ş öyle söylemeye ba ş lamı ş t ı : "Hak geldi, bat ı l gitti, bat ı l zaten gidicidir." O, de ğ neğ iyle bir

putun yüzünü gösterir göstermez, put s ı rtüstü dü ş üyor, arkas ı nı gösterirse, yüzüstü dü ş üyor-

du, hepsi yı l ı lı ncaya kadar böyle söylemeye devam etti." -Kar ş . Wellhausen'in Vakidi-

Tercümesi S. 336 ve dev.

218 Kar ş . Yakût IV 950, 14 ve dev.

21 9 Şairin sevgilisi.

220 Kar ş . Vadd'e veda ş arkı s ı P.K. S. 10,5 (8,11).

221 va' ş - ş irka yerine va' ş - ş irku okunacak; bütünü bir hal cümlesidir. (Prof. A. Fis-

cher'in ifadesine göre.)

222 Wellhausen S. 56 ve dev. E.d. Isl. 111,247 s.v. (A.J. Wensinck; at-Tabari

1,1091 ve dev. Isim "yüce olmak" anlam ı na gelen nvf kökünden gelmektedir.

77



223 P.K. S. 32, not 1 e göre, as- Ş uhayli, RavZ al-Unuf (1,6 M s ı r bask ı s ı 1914) da,

'Abd Malları n peygamberin Kamar al-Batba "Mekkenin ta ş l ı vadisinin ayı " isimli bir

selefi olduğunu, annesi taraf ı ndan Ma/lira kul edildi ğ ini ve ona nisbetle 'Abd Manat diye

isimlendirilmi ş olduğunu yazı yor. Sonra babas ı Kş ayy, ismin 'Abd Manat b. Kinana

ile kar ı ş tı ğ ı nı farketti (bak. Wüstenfeld, Geneal. Tabellen, Nr. 9) ve onu 'Abd Manâf ola-

rak değ i ş tirdi.

224 Kar ş . P.K. S. 29,11 (19,16) ve bak. 32,10 (20,13) ve notlar ı m ı zdan 201.

225 Onlardan ş ifa ve sağ lı k dilemek için.

226 P.K. S. 32, not 2 ye göre al-Câbii onu anm ı ş ve ş iirlerinden pek ço ğunu al-Ha-

yayan kitab ı na ve al-Bayan va-t-Tabyin kitab ı n ı n birinci k smı na S. 22,24,215 alm ı ş tı r.

-O, bunun dı ş ı nda da tanı nm ı ş t ı r ; mesela J. Guidis "Tables alphabetiques du Kt âb al-

Ağ ani."

227 Belirsiz isimler.

228 Karş. Wellhausen S. 57: "Akbabalar çok tedbirlidir; le

ş

için can atarlar, fakat ya-na ş maya cesaret edemezler, henüz canl ı olabilir diye korkarlar."

229 İ lk iki beyti Zaki Pa ş a Yakfit IV 651,7 dan eklemi ş tir.

230 Tevrattan ö ğ rendiğ imize göre, İ srail oğullar ı nda da bazı evlerde bir Terafim, bir

ev putu bulunuyordu. Kar ş . Tekvin 31,34; 1. Samuel 19,13.

231 Böylelikle kutlula ş acaklarnn umarlard ı . Burada putlarda bulunan güce eri ş ebilmek

için yap ı lan bir hareket buluyoruz, mesela, kutlu bir ki ş inin elbiselerine, eline, sakal ı na dokun-

mak gibi

Putlar ı n ve kutlu ta ş lar ı n öpülmesi veya onlara dokunulmas ı , Yehova'ya ve Baal'e

ibadette de bulunur; bak. Ho ş ea 13,2; Eyub 31,27 ve 1. K ı rallar 19,18. Arapça masaba, ib-

ranice ma ş ah'ı n aynı dı r.

232 Peygamber.233 Sure 38,4.

234 Yani Mekke'nin Kabesi.

235 nu ş ub çoğ . ansab, ibrauice matsevah gibi n ş b "dikmek" kökünden geliyor.

236 Karş . P.K. S. 53,11 ve 12 (33,20 21 ve 6). İ bn al-Kalbi, ş anam ve va ş an'ı n

açı klamas ı nda çok defa tenakuza dü ş er.

237 Etraf ı nda dönme adetinden ötürü kutlu ta ş ı n kendisi davar "etrafı nda dönülen

ş ey" ad ı nı alm ı ş tı r. kar ş . W.R. Smith, Religion 1889, S. 221, burada davar, bayram, ey-

lence diye aç ı klan ı yor. Kar ş . notları m ı zdan 306 ve 371.

238 a ş afi, tencerenin oturtuldu ğu üç ta ş t ı r.

239 P.K. S. 34, not 1 e göre, al-' atir a, Recep kurban ı na aittir; çoğ . 'atâ'ir. Ceylan-

dan da Receb kurban ı olmuş tur, yani ucuz olan ceylânlar, gerçek, k ı ymetli koyun adağ ı yerine

kurban edilir, böylece Wall aldat ı lı r. Bununla ilgili olarak al-Haris b. Hilliza al-Yaskuri

[Mu'allaka v. 69 (51)] der ki: "Kötü ve haks ı z davran ı ş la, a ğ ı ldaki koyunun yerine ceylan

kurban eder gibi, Al-Cabii'in Kitâb al-blayavan' ı ndan, 1. k s ı m, S. 9.

240 Diwan, ed. Ahlwardt X, 24.

241 Ünlü, büyük eski ş air.

Kar ş . E.d. Isl. IV, 13,38 (F. Krenkow).

Imra-alkays ve IN abi ğ a ile birlikte eski ça ğ ı n, üç ünlü ş airi say ı lan Cahiliye ş airi. En

ünlü ş iiri olan iki Arap kabile reisine övgü ş ark ı s ı , M ıl'allaka'da yer al ı r.

242 Yani, Ş ahin.

243 Yani, paralanmı ş baı rtlak ku ş undan: al-katah.244 Kar ş . Alam a ş - Ş antamarrnin Zuhayr' ı n Divan na Tefsiri (M s ı r bask s ı , S.

46) ve kar ş . P.K. S. 34, not 2.

78



245 Yani kanla lekelenmi ş .

246 Arap. nasaka: ası l anlam ı "sulamak", sonra "kurban kan nı dökmek". İ branicede

nasah "dökmek" demektir. İ branicede ş arap kurban ı , arapçada hayvan kurban ı için kullan ı -

lır, çünkü kan ta ş ı n üzerine içirilerek dökülüyor. Kar ş . N öldek e, Z. D. M. G. 1887, S. 719 (A.

Fischer, Nöldeke'nin aç ı klarnalar ı ndan ş üphe ediyor) ve Wellhausen S. 118 ve S. 142.

247 Karş . Wüstenfeld S. 438.

248 Karş . E.d. Isl. 1,1091 (D.B. Macdonald).

Onlar, Cahiliye Ça ğ ı nda çölün insanlara dü ş man perileri ve cinleriydiler. Müslüman gö-

güş üne göre onlar, yel veya alevden vücutlard ı r, ak ll ı dı rlar, elle tutulamazlar, görünü ş ekil-

lerini değ i ş tirebilir durumdad ı rlar. Kur'an ı Kerimde 55. Surenin 4. ayetin göre, Allah, cin-

ni, dumans ı z alevden yaratm ı ş tır. ifrit, silâh, cinnerinsn ı flar ı dı r. Kar ş . D.B. Mac-

donald, Religious Atitude and life in Islam, Kap. V ve X, kar ş . Indeks.

249 Sure 7,193.

250 Bak. Wellhausen S. 45 ve dev.; E.d. Isl. IV 623 ve dev. s.v. Tabâla (J. Tka-

tsch) ve kar ş . P.K. S. 47,7 (30,9).

Wellhausen S. 47, Zill-Hala ş a'n ı n ilâhı n as l ad olmayıp ünvan olduğunu söylü-

yor. 11 ala ş , hala ş a bir çeş it güzel kokulu sarma ş ı k bitkisidir. Şu halde, Zal-Ijalasa'dan

bu bitki ile sar ı lmı ş bir taş tasavvur olunabilir. Buna benzer ba ş ka put isimleri de vardı r:

Zfi'l-Kaffayn, Zat Anya -C-Kar ş . İ bnHi am 55.

251 Karş . E.d. Isl. IV, 623 (J. Tkatsch).

Kuzey Yemenin do ğusunda yer al ı r. Hac yeri olduğu kadar pazar yeriydi de. Araplar

aras ı nda verirnlili ğ iyle me ş hurdu; Tabâla havzası m Tabâla ahzar "ye ş il" diye isimlendirir-

lerdi. Kar ş . Yâkût 1,164; abidrisi, ed. Jaubert, Paris 1836, 1,148, oray ı , devaml ı akan su-

lar ı , ekin tarlalar ı ve hurmal ı klar ı olan bir yer olarak anlat ı r.

252 Karş. E.d. Isl. 11, s.v. Ha

ş'am (G. Levi della Vida).

Bu kabile M. 6. yüzy ı ldan beri Ta'if ile Nacrân aras ı nda, Yemenden Mekkeye giden

kervan yolu boyunda otururlard ı . I:la ş 'am etnik bir birlik göstermeyen çe ş itli boylardan mey-

dana gelmi ş ti. isminin etimolojisi de bunu gösterir: t aha ş ' a m a "kendi üzerine kan f ı ş k ı rtmak"

(bir birle ş me kurulurken) demektir.-Kar ş . J. Pedersen, Der Eid bei den Semiten, S. 21-22,

25-26.

253 Kar ş . E.d. Isl. 1,580 (J• Hell).

Güney Arabistan'dan kuzeye do ğ ru göçederek, Tü'ifdeki S ar at sı radağ lar ı n ı n orta

kı smı nı ele geçiren bir Arap göçebe kabilesidir. Daha İ slâmdan önceki ça ğ larda kabilenin

yük ksm ı dier kabilelerle karı ş mı ş lardı r.

254 Kar ş . E.d. Isl. 1,550 (Reckendorf).

Azd Sarât, Sarât da ğ ları nda otururlard ı ve dokumacı lı klar ı yle me ş hurdular, bu se-bepten de alay konusu olurlardı .


Büyük kuzey Arabistan kavmidir, Naci d'in Yemene bakan k ı smı nda (Mekkenin yak ı -

nı nda), Hicaz ı n doğusunda otururlardı .

256 Kar ş . P.K S. 28,5 (18,13).-Sure 5,4 ş öyledir: "Fal oklar ı na danı ş mak haramd ır"

Fal oklar ı uçsuz ve tüysüz oklard ı . İ stiksam ş unu ifade eder: Birisi mabedde putlar ı n

önünde oklar ı sallar çeker, o ne emrediyorsa yapar, neyi yasak ediyorsa yapmaz (Kar ş . Wel-

lhausen S. 132, not 3.)

Arapça istiksüm' ı n karş ı lı ğ ı (anlam ı herhalde puttan karar rica etmektir), ibranicede

kesem'dir ve kesem fiili asl ı nda "oklarla karar aramak" demektir, sonra "fal bakmak" olmu ş -

tur. Karş . Hezekiel 21,26 ve say ı lar 22,24 Terafim ev ilahı dı r, fal hizmeti görür, t ı pkı Efod

gibi (bu da bir put olmal ı ), Efod, 1. Samuel 21,10 da, Noba tap ı na ğ ı n ı n önünde bulunur. 1. Sa-

79



ı nuel 23,6 da, Abiatar, Ahimelekin o ğ lu, Davud'a Efod'u getirir; 1. Samuel 30,8 de Da-

vud put vas tas ı yla fal bakar. karş . Hakimler 17,5; 18,14. Efod daha sonra haham clibbesiolmuş tur, üzerinde, Ruhani reisin , Firim ile Tummim'i " ı ş ı k ve adalet", kutlu kur'a oklar ı n ı

koruyan cebi "h aşen", vard r. (Babilonyal

ılar

ı n yarad l ı ş efsanelerinde de "kader levhaları"

göğüste ta ş ı nı r). trim ve Tummim de fal bakmakta kullan lan bir çe ş it kutlu oklardı r (1.

Samuel 14,41 ve 42; Ester 3,7), iki küçük ta ş c ı ktı rlar: Evet ve Hay ı r-ta ş c ı klar ı , belki de alef

ve tay denenler, veya iki küçük çubuk veya iki ok veya bir taze ve bir ye ş il dal. Kar ş . Ho ş ea

4,12: Burada bir çubuğun, daha do ğ rusu bir dalı n ye ş illenmesiyle veya solmas ı yla fal netice-

leniyor. Kar ş . Sayı lar 17 (Harun'un çubuğu). Ahidsandı ğ ı da tı pkı Efod gibi fal bakmada hiz-

met etmi ş olmal ı ; kar ş . 2. Samuel 5, 19 ve dev.: Davud, evet cevab ı nı ald ı ğ ı bir soru soruyor.

Belki de sand ı k önceleri kutlu ta ş ları n, evet ve hayı r taş ları mn mahfazas ı ydı . Bak G. B eer,

Steinverehrung bei den Israeliten, S. 8,31.

Karş . W. Eichrodt, Theologie d. A. T. I, S. 50 ve dev.; 538; 1582.

257 Kar ş . E.d. Isl. 11,508 (Cl. Huar t) ve Arap Edebiyat ı Tarihleri. Ünlü Cahiliye Ça-

ğ ' ş airi. "Al-Kays'dan biri", as ı l ismi IJunduc b. 11ucr'dur, Kinda'mn Yemenden göçe-

den soylar ı ndand ı r. Bir selefi olan Hucr Ak l al-Murâr, Necid'de bir prenslik kurmu ş tu.

Babas ı taraf ndan kovulmuş ve onun ölümünden sonra tac ı nı ele geçirerek al-malik

"ş a ş kınkral" ünvamyla taht ı elde etmi ş ti.

İ mra'allsays, Arap beyit sanat ı na belli kurallar getiren, kasideye de ba şka bir ş ekil

veren ilk ki ş i olmal ı . Kasidelerinden biri Mu'allakat'a al ı nm ı ş t ı .-Karş . Caussin 11,302 ve

dev. ve 325.

258 Bak. eski ş airlere ait yerli biyografik eserler; Caussin 1, tabl. X, A; 1, 311, 315.Ha-

vözinli bir ş airdir.

259 Kar ş . Wüstenfeld S. 93.-Herhalde Ha ş 'am kabilesinin Cahiliye çağ ı ndaki hü-

kümdarı

. karş

. Wellhausen S. 45, not 2.260 "Allah seninle benim aram ı zdad ı r" çok kullanı lan bir yemin ş eklidir. Anla ş ma tö-

renlerinde Allah daima üçüncü ş ahı stı r. Kar ş . Tekvin 31. 44-53. Burada da bir ta ş yı ğ ı nı "se-

ninle benim aramda" ş ahittir. karş . Yeremya 42,5; Yeş u 24,27.261 Ba ş ka beyaz kutlu ta ş lar da vardı r. Kar ş . 'Uköi'm kutlu beyaz ta ş ı hakk. Well-

hausen S. 45.

262 Wellhausen (S. 45), bizim okuyu ş umuzdan ayr ı olarak Yalsöt'un okuyu ş una göre

11,462,12 ve dev. ceviriyor. "Ona aram ı zdaki antla ş may ı ... hatı rlat ı yordum...ve beyaz ta ş ı ,

sonra Taböla'yı ve an-Nu'mân'daki topluluğu..."; men muddatin "çoktanberi" sözü eksik.

Yavma Tabâla yerine Yökilt ş umma Tabala ve malybasa yerine: maclisa yaz ı yor.

263 An-Nu'mân b. al-Munzir hakk. bak. E.d. Isl. 111,1030 s.v. (A. Moberg).

Wra'daki Lahmiler Evinden son k ı raldı r. Yakla ş ı k olarak M. 580-602 y ı lları nda hükümsürmü ş ve hristiyan olmu ş tu; büyük kral II. Ijusr av tarafı ndan hapse at ı lmı ş ve orada öl-mü ş tü. Kar ş . Nöldeke, Gesch. der Perser und Araber, S. 347, not 1.

264 Bak Wüstenfeld S. 182. Caussin 11,311; 111,292. İ bn al-A ir, Usd al-Gaba

1,279.

265 Yâkût 11,462,19, ş amalan' ı amlan okuyor ki tercihe de ğ er.

266 Zaki yazmas na göre, bir yer ismidir.

267 Unbiibun, Zaki yazmas na göre, kanan'dı r.

268 Yiisöt 11,462,20, asadan yakubbu okuyor, Wellhausen de İ bn al-Kalbi'ye

kar ş ı lı k daha iyi olarak ı ı sdan t akubbu diye okuyor.

269 Kar ş . Wellhausen 46 not 2, kitaba 4, 188,28 müracaat ediyor. Buradan, bir bere-

ket ibadeti anlayan Nyberg'e S. 360 güçlükle hak verilir.-A. Fischer'e göre: "burada k ı ya-

met günü, kilhince bir haber bahis konusudur."

80



270 Kar ş . Wüstenfeld S. 284 ve 294 ve notlar ı mı zdan 161. Mâlik ve Milkân, Kinâ-

na'n ı n kollar ı ydı lar.

271 Cudda, bilindiğ i gibi Mekkenin liman dı r

272 Bak. Wellhausen S. 59 ve dev.; E.d. Isl. IV 38 (J• Ruska).Herhalde soyut bir ilâh ismidir "mutluluk".

273 Yud'â mümkündür. Fakat herhalde Zaki yazmas ı yla birlikte yad'û veya tbn

Hi ş âm 53 ile birlikte tad'ü okunmal ı dı r (ş ahratun ile de uyu ş ur).

274 Kar ş . İ bn H ş üm252 ve dev.; A ğ âni XII 53 ve dev.; tbn al-A ir, Usd al-Gâ-

ba 111,54 ve dev. Caussin 111,254, 256,257.

275 Bak. Wellhausen S. 65.

Bu İ bn H ş âm S. 254,9 a göre, Davs'li 'Amr b. Humâma'n ı r ev putuydu. !bn Ili-ş âm' ı n ve Wellhausen'in bu görü ş üne H Lammens yazı sı nda (Le Culte des Betyles et

les Processions Religieuses chez les Arabes Preislamites, S. 69 ve dev.) itiraz ediyor. E ş raf, ki-

barlar, ileri gelenler, ev putlann ı n sahipleri değ il, aksine putlar ı n ve mabedlerinin koruyucu-

lanydı lar ve bu görev ailelerde nesilden nesile geçerdi. Onlar, putlar ı evlerine dikmezler, aksi-ne kabilenin tap ı nağ ı na dikerlerdi; fakat sonralar ı tap ı nak, koruyucunun yan ı na kuruldu, Zu-

riba 'alayhi'l-kubbatu (Ağ âni XIV, 105,13). S. 19 da Wellhausen belli belirsiz Lam-mens'e uyan bir ifade kullan ı yor; An'um ve A'lâ soylar ı , nesillerdenberi putlar ı n sahipleri

değ illerdi, bilâkis sadece putu ve kubbesini koruma görevinin sahibiydiler.

ZWI-Kaffayn "iki elli" demektir. Zû-ile pek çok Arap ismi vard ı r. Kar ş . Goldzier:

Über Dualtitel, W. Z. K. M. Bd. XIII (1899) S. 321 ve dev.

276 islâm oluş u ve ölümü hakk. bak. İ bn H ş âm 252-254; Usd al-Gâba 111,54 vedev.

277 al-Kafayn, al-Kaffayn yerinedir, P.K. S. 37,10 (25,3), ş iir zaruretindendir. Kar ş

P.K. S. 37, not 6.

278 Wellhausen S. 48 ve dev.; E.d. Isl. 1,1006 s.v. (Fr. Buhl).

Z0' ş - şarâ, "a ş - ş arâ'dan olan". Bunun bir benzeri, Grimme, Z. D. M. G. 50,573 e

göre, Hakimler 5,5 ve Mezmurlar 68,9 daki ze Sinay "Sina'dan olan" ifadesidir. (Fakat Bud-

de, H. K. A. T., Abt. VII, Buch d. Ri. S. 41 de bu görü ş ün kar ş ı s ı ndadı r.)

279 Kar ş E.d. Isl. 11,1172 (C. Brockelmann).

Arap kabileleri topluluklar ı dı r, kuzey Iticüzda otururlard ı , veya Arabistan, Irak, Su-

riye ve Mı s ı r aras ı nda göçebe olarak dola ş ı rlard ı . Hristiyanlik bunlar aras ı nda taraftar bulmuş tu.

Kar ş . Wellhausen S. 231; Wüstenfeld S. 138; Caussin 1,209.

280 Kar ş . E.d. Isl. 111, S. 12, s.v. Lahm (H Lammens). Cuzüm veabi-

leleriyle karde ş kabiledir. Efsane kabileyi Ibrahim'e kadar ç ı karı r. Bir Lahmi Yusuf'u kuyu-

dan çıkarm ı ş t

ır. Cuzâml

ılar gibi Lahm kabilesi de Hristiyanl ı ğ ı kabul etmi ş lerdi. Suriyede

Lahmi tampon devleti Hira'y ı kurmuş lard ı .-Kar ş . Wüstenfeld S. 272; Caussin 11,12.

281 Kar ş . E.d. Isl. 1,1105 s.v. (H. Lammens).

Lahm ve 'Amila ile karde ş kavimdir.icaz, Suriye ve M ı s ı r aras ı ndaki

çöllerde otururlard ı . Karş . Caussin 1,349; 11,232; 111,157-59.282 Kar ş . E.d. Isl. 1,343 (H. Lammens).

Yemen kav-midir. 6. yüzyı lda Filistindeki tuz gölünün güneydo ğusunda otururlard ı .

Kar ş . Abulfeda S. 190; Caussin 1,23.

283 Kar ş . E.d. Isl. 11,152 s.v. (T.H. Weir).

Yerleş ik oldukları yer hakk. bak. Wüstenfeld S. 171: Necid'de tticâz sı nı rı nda otu-

rurlard ı , Tayy kabilesine komş uydular.-Kar ş . Caussin 11,409.

284 Bak. Wellhausen S. 62 ve dev; E.d. Isl. IV 1076 s.v. (G. Levi della Vda).

Kar ş . P.K. S. 48,3 ve dev. (30,18).

81



Al- ak ş ar'ı n küçültme ismi "en kı sa", bir putun insan ş eklinde temsili (veya bir tap ı na-

ğ ı n ufalt ı lmı ş ekli) hakk ı nda.-kar ş . Yâkût 1,340 ve dev.; kar ş . Câhiz, Hayavân V 114.

285 P.K. S. 38, not 2 ye göre, kaynak eserlerde subilyat yerine: subjfat yazar. Bu do ğ -

ru bir okuma ş ekli olmal ı , fakat as ı l ve tan ı nm ı ş okuma ş ekli k iledir. Anlam iki halde de ayn ı -dı r. Kar ş . Lisân, Beyit bundan ba ş ka aş ağ ı daki ş ekilde de nakledilir:

fa-aksamtu candan bi'l-manüzili men Minan

va-mü suhikat fihi'l-maküdimu

Bak. P.K. S. 38, not 3. Buna rağmen İ bn al-Kalbl'nin rivayati doğ ru olabilir. kar ş .

Wellhausen S. 63, alt k s ı m.

286 Karş . E.d. Isl. 11,97 s.v. (J. Schleifer).

Kuzey Arabistan kavmidir.

Fazâra, Zubyün' ı n bir koluydular. Onlar ı n da Halül ad nda bir putlar ı vard ı , kar ş .

Yâkût 11,302, 16.

287 innanrnin yüklemi eksiktir; herhalde o, ikinci bir beyitte bulunuyordu, onu İ bn

al-Kalbi almad ı .

288 Yâkût 1,340, 13. Wellhausen S. 62 de ş öyle çeviriyor: "insanlar ı n çevresinde tür-

küler yaktı klar ıkay ş ir'e andolsun!..."

289 Buradan Ukay ş ir putu anla ş ı ld ı .

290 Fahm b. 'Amr, bir kuzey Arabistan kavmi, bak. Wüstenfeld, S. 62.

291 Yâkût 1,340,15: kad câra; bu okuyu ş ekli, Wellhausen'in S. 62 tercümesine

temel te ş kil ediyor. Bizim buradaki tecih edilir.

292 İ smâili bir kavimdir, IJicâz'da otururlard ı . Muzayna, bugün halâ ayn ı isimle Si-

na yarı madas ı nda oturan kavimdirler (Robinson, Pal. 1, 219,226 ve dev.) Kar ş . Wüsten-

feld, S, 297; Blau S. 589.

293 Wellhausen S. 57 ve dev.294 Yâkût IV 851,21: 'Acliy.-Zaki yazması nı n kenar ı nda: Do ğrusu 'Idâ yaz ı l ı .

Wellhausen S. 58,1 de 'Adâ diye geçiyor.

295 P.K. 40,1 (26,4) deki okuyuş ekli: ayyukum ve Yâkût IV 851,23 deki 'âbak-

um, Fleischer ile mü ş terektir, Yâkût V 477 deki abkamun, abkamu'yu sakin yapmak i-

çin ona beyitte verilen ş ekildir.-Kar ş . Wellhausen S. 58 de Yâkût IV 851,23 e dayan ı r:

"Tekrar dü ş ünmesi için kendime dedim ki: Bu bir ilâh mı , yaz ı k size, anlay ı ş s ı zlar!"

296 "Bir puta yemin etmek", ona sayg ı mn bir i ş aretidir. Böylece insan onun ba ğ l ı lar ı n-

dan olduğunu göstermi ş olur. Kar ş . Tesniye 6,13; 10,20; Amos 8,14; Yeremya 4,2; 5,7; 2,6;

Tsefanya 1,5; İ ş aya 48,1.

297 Gelip geçenler isterlerse kurban etinden parçalar al ı rlard ı . Wellhausen S. 58, not 2.


Yâkût 111, 596,15; Ağ âni 16,57.

299 Kar ş . İ bn Hi ş âm 946 ve dev.; 'Usd al-D âba 11,340 ve dev.; A ğ âni XVI, 47 ve

dev.; Caussin 1, tabl 11,1,104 (Note); 11,632-40; 111, 279, 280.

300 'Anaza önceleri Tihâma'da otururlard ı , sonra Irak çöllerinde, daha sonra da Hay-

bar bölgesinde oturdular. Kabile bugün halâ vard ı r, eski ismini devam ettirir ve Suriye ile Me-

zopotamya aras ı ndaki yaylada otururlar. Kar ş . Wüstenfeld S. 82. Kar. E.d. Isl. 1,362 s.

v. (Reckendorf); kar ş . Caussin 1,190.-'Anaza bu ismi, kabilenin atas ı n ı n k sa karg ı ile

biiasani öldürmü ş olmasndan almı ş olmalı .

301 Kar ş . Wellhausen S. 61: "Su'ayr' ı n daha do ğru söyleni ş i, Bakri S. 55 de geçen

ve Lisân 6,31 de 'Anaza'dan Ruş

ayd b. Rumayd'a atfedilen beyitlerden anlaş ı

ldı ğ ı

gibi,S a'ir'dir. Gerek bu beyitlerde gerek Yükf ı t'ta geçenlerde S a'ir'in belirlilik tak ı s ı vard ı r; "yan-

ma" demektir ve bu anlamda Kuranda sı k sk geçer."

82



Zaki, P.K. S. 41, not 1 ve S. 42, not 2 de Su'ayr' ı savunur, fakat Wellhausen haklı

görünüyor.

302 isim aç ı k ve seçik de ğ il. Bak P.K. S. 41, not 2. Herhalde Hallas okunacak

303 P.K S. 41, not 5 e göre, Zaki yazmas ı = kenar ı nda surri at kelimesi nin üzerin-

de: bir baş ka okuyuş ekline i ş aret olarak veya ayn ı kelimenin aç ı klamas ı olarak. zubbil at

yaz ı lmı ş .

304 Wüstenfeld S. 82 ye göre, 'Anaza b. Asad' ı n sadece bir o ğlu vard : Yazkur.

Bundan Yakdum ve Aslam türediler; bu çe ş it farklar soybilimde nadir değ ildir.

305 Karş P.K. S. 33,9 ve 10 (22,3-4), notlar ı mı zdan 21.

306 Burada davar ile kutlu bir merasim ve tavaf kastedilmi ş tir. Ş air bunu arzuluyor,

çünkü böylece güzel k ı zlar ı görebilecek ve e ğ lenecektir. Kar ş . notlar ı mı zdan 237, 371.

Arap putlar ı nı n ibadet törenlerinde resmigeçitler bulunurdu ve genç k ı zlar bunu en gü-

zel elbiseleriyle yaparlard ı . Kar ş . İ mra' alkays'ı n Muallaka's beyit 64 (kar ş . mesela Com-

mentary on Ten Ancient Arabic Poems by at-Tibrizi, ed. Lyall 1894, Calcutta): "O esnada

kar ş ı mıza bir antilop sürüsü ç

ıkt

ı, inekleri, t

ıpk

ıgenç k

ızlar

ın putlar

ın

ıtavaf ederken uzun el-

biseleriyle yürüdükleri gibi sal ı narak yüriiyorlard ı ." Kar ş . Divan des 'Âmir, ed. Lyall, Suppl.8,1 ve XI, 9.

307 Karş Wüstenfeld S. 173.

308 Cahiliye ça ğ ı airidir, bak. İ bn Qutaiba, Liber poâsis, 233 ve dev.

309 Karş . E.d. Isl. 1,352 s.v. (A.J. Wensinck).

M. 554-570 aras ı al-Hira k ral ı , çok zalimdi; onu "yak ı c ı " diye isimlendirmi ş lerdi. Mu-

t al am mis ve Tarafa ile B alı rayn'deki naibine gönderdiğ i uğursuz mektuplar ı naml dı r.

Şair 'Amr b. Kul ş üln onu öldürmüş tür. Kar ş . Caussin 11,123; 349-51.

310 Karş . Wüstenfeld S. 117.

311 Kar ş . P.K. Isl. 33,11 ve 12 (22,5-6), burada tamamen tersi söyleniyor. Put

genel olarak bölgesinde ve yerinde kal ı r; ekseriya bu ta ş lar o kadar büyüktür ki, ta ş ı nmaları

imkans ı zdı r. Belki de burada geçen daha küçük feti ş talar ı dı r da, göz alı c ı ekil ve görü-

nü ş leriyle al-Fazarrye esrarl ı görünmüş lerdir. Onlar ı kendisini korumalar ı ve uur

getirmeleri için arkas ı nda, devenin s rtı nda taş ı yordu, Wellhausen'in görü ş ünde (S. 102),

"Arap kabileleri göçederler, fakat tap ı nakları etmez, ta ş lar birlikte götürülmez, aksine bulun-

duklar ı yerde sabittirler" bir düzeltme yap ı labilir. çünkü: Mü ş rik araplar ı n sabit olan taş lar ı -

nı n yan ı nda taş ı nabilir de olan kutlu ta ş lar ı vardı , hatta bunlar sadece korunma niyetiyle sa-

ya ş lara birlikte götürülen ta ş lardan ibaret değ illerdi; konak yerlerini de ğ i ş tiren kabilelerce,

birlikte götürülen, ta ş ı nabilir tapı naklar da vardı .. Karş notları mı zdan 72, 112, 131.

312 Zamra b. Bakr, Kinf na'n n bir boyudur, bak. Wüstenfeld 153 ve Caussin

1, tabl. VIII; 1, 194.314 Kar ş . P.K. S. 16,12 (12,3).

315 Vard, sevilen bir at ismiydi; bak. "Les Livres des chevaux" par G. Levi della Vi-

da, Reg. S. 132.

317 Bak Wellhausen S. 23.

P.K S. 43, not 3 e göre, Zaki yazmasmı n kenar ı nda "Ammu anasin (Sira S. 53,4)"

yazı l ı dı r. Zaki ilave ediyor: "Al-Ya'mari, İ bn Hi ş am'a uyar ve ş eyh Ahmad al-Ba-

davi a ş - Ş inkitrnin an-Nasab "Soybilim Dire ğ i" kitabı ndaki de ona uyar, bu ki-

tab ı n bir yazmas Zaki kütüphanesinde vardı r:

"Putlar ı 'Ammu Anas onlar ı sapt ı r ı yordu!

Yağmursuz kald klar ı nda,

Yağmur için ona kurbanlar sunarak yalvar ı yorlard ı .

Ve utançlar ı n en büyü ğü ş uydu:

83



Ona ve Allaha hayvanlar ı ndan ve mahs ı llerinden bir bölüm ayı r ı yorlard ı ,

Eğer putun hissesi k t olursa

Allahı n hissesi puta veriliyordu

Putunki çok olduğ

unda ise Allaha birş

ey verilmiyordu."Zaki devam ediyor: "Bu 'Amm Anas ismi benim elime geçen güvenilir filolojik eser-

lerde geçmiyor."

Kar ş . Wellhau sen S. 23 ve dev., o, 'Ammianas diye okuyor ve ismi açı klı yor.

318 P.K. S. 44, not 1: "Yülytı t 111, 731,7 de: a1s13"zûm, zal ile, Fakat Zaki yazmas ı -

nn kenarı nda: al-Adim. Bu daha do ğ ru."

319 Kar ş . Sure 6,137.

320 Peygamberin ünlü hususi ş airi, Kar ş . E.d. Isl. 11,306 s.v. (T.H. Weir).

Hazrac kabilesindendir. Ş iirleri Islâm ı n baş langı c ı için önemli bir kaynaktı r. Hicvini

ve ilhamuu Muhammed'in hizmetine koymu ş tu, böylece peygamberin aleyhinde bulunan

müş rik ş airlere kar ş ı çkı yordu.-Kar ş . Wüstenfeld S. 218.

321 fallun okumaktan daha iyisi fillun okumakt ı r. Kar ş . P.K. S. 44, not 3 ve Lanesub fillun.

322 Kar ş . Sure 46,20: "Ad kayminden o ki ş iyi hat ı rla, hani o, al-Abkârda halkn ı uya-

rı yordu."

Kasdedilen Hûd peygamberdir. Kar ş . E.d. Isl. 1,194. Alı kâf, kumullar demektir. A-

rap yarı madas ı nı n güneyindeki tamamen terkedilmi ş kum çölü böyle isimlenir. Al-Al lsâf

aynı zamanda 46. surenin ba ş l ı ğ ı dı r.-Karş Wüstenfeld S. 210; Blau S. 562. Kar ş E.d. Isl.

1,680 s.v. Barahût (J. Schleifer). Iddia edildi ğ ine göre Hûd peygamberin mezar ı Bir

Bar ahût'un yakmndad ı r. 0, Allah taraf ı ndan Ad kavmine gönderilmi ş ti ve onlar tarafı n-

dan vurularak öldürülmü ş tü. Bu mezar güney Arabistamn en önemli ziyaret yeridir. 11 Ş a-

banda bütün Hairamutlular oraya giderler, ayn ı zamanda orada büyük bir panay ı r da ku-

rulur.

323 Karş . Diwan des Hassân, ed. Hrschfeld. XCI.

Bu beyitler, 'Abdullah b. Ravâlı a'ya da atfedilir. Kar ş . P.K. S. 44, not 2 ve lane sub

fillun


Yemen kavmidir. Nacrân'da otururlard ı ve Hamdân'a komş uydular. Cahiliye ça ğ ı n-

da kabilenin bir k ı smı Yakii ş putuna taparlardı . Di ğ er bir k ı smı da hristiyan olmu ş tu. Kar ş .

Wüstenfeld S. 210.

325 Nacrân hakk. bak. E.d. Isl. 111, S. 890 s.v. (A. Moberg).

Kuzey Yemende bir vadi ve ş ehirdir, verimlili ğ i ve s ı k hurma ormanlar ı yla tan nmı ş tı r.

326 Karş. P.K. S. 11,5 ve dev. (9,4)

Şan'â'daki Ri'am mabedi; kar

ş. P.K. S. 45,5

ve dev. (29,8) Banû Iyâd' ı n Sindâd'daki Kâbesi.

327 Karş . E.d. Isl. 1,495 s.v. (A. Haffner).

Kastedilen elbette tan ı nm ı ş A ş â Maymiin b.. Muhammede ünlü bir

medhiye yazmı ş tı r, fakat müslüman olmamı ş t ı r.

Karş . Wüstenfeld S. 292.

Bak. divan ı ndaki ilgili beyit Nr. XXII, 26 ve P.K. S. 45 not 1,; ş öyle tercüme edilir:

"Ve Nacrân' ı n Ka'ba'si senin (deven), kap ı s ı nda diz çöktürülünceye kadar, vazgeçilmez

hedefindir."


smâililerden büyük bir Arap kavmidir. Kabilenin bir kı smı hristiyand lar. Önceleri

Tihâma'da oturuyorlardı ; 3. yüzyı lda doğu Iraka, sonra da Mezopotamya'ya göç ettiler.-

Karş . Blau S. 567.

84



329 Kar ş . Yököt 111, 164,21 ve dev.: "Va-kânat Iyâd tanzilu Sidâd...va-kana

'alayhi kasr talı uccu'l-'arab ilayhi. Va-huva'l-ka ş r allazî zakarahû al-Asvad b.

Ya'fur; yani: "Iyâd kabilesi Sindâd'da çad ı r kurard ı Yaknı nda bir saray vard ı , araplar

onu ziyaret ederlerdi. Bu al-Asvad b. Ya'fur diye an ı lan sarayd ı r."330 Burada i ş aret edilen ve Zakrnin P.K. S. 45, not 3 de and ı ğ ı al-Asvad b. Ya'fur

ifadesi Mufaiialiyât XLIV 9 da bulunur: "Al-Havarnak, as-Sadir, Barik, ve Sindâd'

daki yüksek mazgall ı saray halk ."

331 Kar ş . E.d. Isl. 1,1107 s.v. (C.H. Becker).

Kuiâ'a'mn büyük güney - Arabistan guruplar ı kavmidir. Önceleri Necit'te, sonra

Medine yak ı nları nda, Kı z ı ldenizle Vâdrl-Kurâ arası nda otururlard ı . Kar ş . Wüstenfeld

S. 186.

332 Kavdam, kdm kökünden bir fav 'al'dir, t ı pkı k r kökünden kav ş ar gibi. Ma-

nas ı belli değ ildir. Yökût'a göre IV-197, 18, bir da ğ ı n ismidir.

333 yalhavna allâ yerine Fleischer'le birlikte, Yököt IV, 198, 1 de oldu ğ u gibi yal-

havna illâ okunacak. Zakrnin bu anlay ı ş ı kabul etmemesi isnads ı zdı r (P.K. S. 45, not 6).

334 Kar ş . E.d. Isl. 1,76 s.v. (Fr. Buhl).

Yemende Habe ş lerin kral naibidir (537-70). Hristiyand ı . San'â'da onun tarafı ndan

yaptı rı lan kilise muhte ş em bir bina idi Kar ş . notlar ı mı zdan 338.

335 Yemen k ı ralı Tubba'n n hükümet merkezi. Kar ş . notlar ı mı zdan 77.

336 Fraenkel S. 275 e göre, kanisa, Aramcadan geliyor. Arapçadaki kns'nin apayr ı

anlamı vard ı r. Kar ş . E.d. Isl. 11,768 s.v. (C. v an Arendonk). Kanisa "sinagog, kilise",

hristiyan ve yahudi ibadet evinin arapçadaki ismidir.

337 Fraenkel S. 275 e göre, Kalis, sonralar ı fu"ayl'a benzetilerek kullays olmu ş -

tur (Yâköt VI, 170,19) Nöldeke, Sasaniden 201, not 1, taraf ı ndan ecclesia olarak tan ı mlan-

mı ş tır. Arap etimolojileri bunun için Yâkût 11,171 i verir. Arapçaya do

ğrudan do

ğruya

yunancadan geçmi ş olmalı ; Aram a ğ z ı buna uygun değ ildir.

P.K. S. 46, not 6: Zakrnin yazması ndazerinde "böylesi do ğ ru" yaz ı yor.

Fakat elyazmas ı nı n kenar ı nda ifade olarak ş u var: Bu söyleyi ş Kömûs'un ifadesine ayk ı rı dı r,

çünkü (al-K alis), kubbayt ölcüsüne göre yap ı lmı ş olmal ı ydı (yani kullays olmal ydı ).Bu

söyleyi ş ekline al-Ba ğ dödi uyuyor.

338 P.K. S. 47, not 20 ye göre, as-Suhayli, ar-RavZ al-Unuf'da, varak 20 b (Ka-hire Bask ı s ı 1332/1914, S. 40 ve dev.), bu kiliseyi anlat ı r: "O, bu isimle (al-Kalis) tan ı nı rdı ,

Çünkü binas ı okadar yüksekti ki, onun üzerinden 'Ad an ş ehrine bakı labilirdi. Abraha, Ye-

men halkı nı onun binas ı nı n yanı nda son derece alçaltt ı ve onlara her çe ş it tap ı nmayı yükledi.

B e 1 k 1 s saray ı ndan renkli mermer sütunlar ı ve alt ı n yaldı zlı taş lar ı ona naklettirdi. onu güzel-

lik ve ihti ş amca istediğ i dereceye eri ş tirinceye kadar uğ ra ş t ı . Içine alt ı n ve gümü ş ten haçlar,

fildi ş i ve abanoz minberler koydurdu. Yemenden Habe ş hakimiyeti kalk ı nca kilisenin ci-

varı ss ı zla ş t ı ve hiç kimse onu birdaha kalk ı ndı rmad ı . Çevresinde bir sürü vah ş i hayvan ve

yı lan türedi. Araplar ona yakla ş maktan korlarlard ı ve iddia ederlerdi ki, onun y ı kı ntı lanndan

bir ş ey al ı nı rsa cinlere uğ ranı rdı Kilise Abö'l-'Abbas as-Safföl zamanı na kadar böylece

kaldı . Abû'l-'Abbas as-Saffâlı , vekili Abû'l-'Abbas b. ar-Rabryi Yemen'den gönder-di ve onun k ı ymetli kal ı ntı ları ndan pek ço ğ unu ald ı . Mermerlerden, alt ı n yaldı zl ı ağ aç ve ben-

zerlerinden satabildiklerini satt ı . Bundan sonra onun izi silindi ve haberleri kesildi, hat ı ras ı

söndü. İ çinde bulunan putlar aras ı nda ağaçtan bir heykel vard ı ki, yüksekliğ i 60 kolboyu idi

(bir kol, 55-80 cm. aras ı nda değ i ş en bir birimdir), yan ı nda bir ba ş kası vard ı . Rivayete göre

birincisi Ku'ayt putunu, ikincisi de karıs

ını

temsil ediyordu."Kar ş . Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 200 ve dev.;

kar,. Caussin, S. 143.

85



339 Kar ş . Sure 9,36 ve 37: "Gök ve yer yarat ı ldı ğ ı ndan beri Allah ı n yan ı nda aylar oniki-

dir. Bunlardan dördü haram aylard ı r. Onlar ı geciktirmek küfrü artt ı rmaktı r. İ mans ı zlar böy-

lece dini do ğ ru yoldan çevirirler. Onlar onu bir y ı l haram sayarlar, bir ba ş ka y l helül sayar-

lar, Böylece Allah ı n haram k ldı ğ ı na say ı ca uyarlar da haram k ldı ğ ı as l ş eye uymazlar."

Kar ş . E.d. Isl. 924 s.v. Nasi' (A. Moberg).

340 Kur'an tefsirleri nasi'ye ş u anlamları verir: 1) Hacc' ı Alah n kararla ş tı rmadı ğ ı

bir aya itmek 2) Haram bir ay ı haram olmayan bir aya nakletmek 3) nasi daha eski bi ifadeye

göre, ay y ı l ı nı uzatmak için son ay ı n ayarlanmas ı demektir; bu, panay ı rlarla ilgili olan hacc ı ,

uygun bir mevsimde tutabilmek için gerekliydi. Bu ayarlama hakk ı nda kar ş . Birûni, Chro-

nologie, ed. Sachau S. 11 ve dev ve 62 ve dev.

Kar ş . Sure 105: "Rabbinin fil sahiplerine ne yapt ı ğ ı n ı görmedin mi? O, onlar ı n niyetle-

rini bo ş a ç ı karmad ı m ı ? O, onlar ı n üzerine sürü sürü ku ş lar gönderdi, ku ş lar onlar ı n üzerlerine

piş kin tuğ ladan taş lar yağdı r ı yorlard ı . Böylece, onlar ı yenik ekin yapraklar ı na benzetti."

Karş. Abraha'n

ın Mekkeye kar ş ı efsanele

şmi

şseferi hakk.: E.d. Isl. 1,76 s.v. Abra-

ha (Fr. Buhl).

Sure 105, Abraha'nı n (fil y l ı nda) Mekkeye ve Kâbeye kar ş ı olan seferine i ş aret eder;

veba onu geri dönmeye mecbur etmi ş tir.-Kar ş . Caussin 1,268 ve 277 ve dev.

Kar ş . 2. Krallar 19, 32-36: "Bunun için Asur k ı rah hakk ı nda Rab ş öyle diyor: O, bu

ş ehre gelmiyecek ve ona hiç ok atm ı yacak, bir kalkanla da ona kar ş ı çı km ı yacak, ve ona kar ş ı

meteris kurm ı yacak. Geldi ğ i yoldan geri dönecek, bu ş ehre gelmiyecek, çünkü kendim için ve

kulum Davud için bu ş ehri koruyaca ğ ı m. Ayn ı gece Rabbin meleğ i çı kt ı ve Aş ur ordugâhı nda

185000 ki ş iyi vurdu. Sabahleyin kalt ı klar ı nda hepsi ölüydüler, s ı rf ceset. A ş ur lural ı Sanherib

göç edip gitti, yurduna döndü ve Nineve'de kald ı ." Tahmin olunaca ğ ı gibi burada da Abra-

ha gibi Sanherib'in, kutlu ş ehre girmesine veba yoluyla engel olunmu ş tur.

Bak. W. Rudolph: Sanherib in Palaestina.

341 Burada tasvir yeniden ba ş l ı yor ve aynı eyler, ba ş lar ı nda küçük ravi zincirleriyle

daha küçük bölümlerle anlat ı l ı yor bunun gibisi bir kere de P.K. S. 25,4 (16,15) de bölümün

giri ş i olarak geçmi ş ti.

342 Konuş an, uzun raviler zincirinde Abû 'Ali al-Hasan b. 'Uayl al- 'Anazi'den

önce gelen Abi]. Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd Allah al-Cavhari'dir.

343 Aral ı ksı z olmamakla beraber, Medine ile Basra aras ı ndaki alanda otururlardı .

Kar ş . E.d. Isl. 1,492 s.v. (Reckendorf), yine E.d. Isl. 11,508 s.v. Imra'alkay - s

(Cl. Huart); Caussin 11,305 ve dev.

Knda prensi abliüri ş b. 'Amr, oğ lu Ijucr'u Hucr'a kar ş ı bir ayaklanma esnas ı nda

bu kanl ı harekete maruz kalm ı ş olan B anû Asad'e k ral tayin etmi ş ti, Hucr, daha sonra bun-

lar taraf ndan öldürülmü ş olmal ı . Bu sebepten o ğ lu İ mra 'alkays, onlara kar ş ı ağ ı r kan da-

vası açt ı , fakat onları egemenli ğ i altı na alamad ı . Bak. onun hakk. notları mı zdan 257.

344 Kar ş . P.K. S. 34,7 ve dev. (23,1 ve dev.).

345 Beddua ş ekli.

346 Karş . E.d. Isl. 11,1200 (A.J. Wensinck).

Eski Arap adetlerine göre bir erkek veya kad ı n ilk ogullarm ı n do ğumundan sonra kün-

yelenirdi (Abisi..., Umm...), fakat bazen de daha kendi do ğumu s ı ras ı nda hayali olarak kün-

yelenirdi.

347 Carm, Yemenlidirler. Kar ş . Wüstenfeld S. 183,265.

348 Kar ş . P.K. S. 38 ve dev. (25,10 ve dev.).

349 Karş . P.K. S. 14,5 (10,11): Manüt' ı

nşerefine de tepe t ı

ra ş ı yapılırd

ı.

350 Wellhau sen S. 63 e göre, kurra herhalde "kurba ğa" anlam ı na geliyor. Eğer un tam

manasiyle kuru de ğ ilse ve kapal ı elde ş ekil al ı yorsa, benzetme bir dereceye kadar anla ş ı labilir.

86



351 Wellhausen, Yâhût 1, 340, 20 a göre çeviriyor, Yâhût ma'a yerine: 'alâ oku-

yor: "Unu saça bulayı p atmazdan önce."

352 P.K. S. 48, not 2 ve S. 49, not 2 ye göre,itâb al-But alâ's ı nda, S.

237 ve Ktâb al-klayavân'ı

nda V, S. 114 buraya iş

aret ediyor veş öyle söylüyor: " İ bn al-

Kalbi dedi ki: "Havâzin ve Asad kabileleri, kurra yediklerinden ötürü yeriliyorlar, bu bitli

undur, Yemenliler Minâ'da ba ş ları nı tı ra ş ettiklerinde bir avuç unu ba ş ları na koyarlar, saç

t ı raş edildiğ inde un da birlikte dökülürdü ve bu unu sadaka sayarlard ı . Asad ve R.ays

kabileleri halk ı ise unu alı rlar, saç ı nı ay rarak ve kullan ı rlard ı ."

353 Kar ş . E.d. IsI. 1,1033 s.v. (J. Schleifer).

Ma'ad, İ smâili guruplardand ı r, Yemâma'nin Falac bölgesinde otururlard ı . Ş air

Nâbiga al-Ca'di bu kavimdendir.

354 P.K. S. 49 not 1 e göre, al-cafr, "al-bi'r" demektir. Yâhût 1,141 ve Câl ı ii, K-

tâb al-Buhalâ, S. 247 de: hafr olarak geçer. Bu okuyu ş ekillerine bir diyecek yoktur, çün-

kü al-hafr ve al-cafr her ikisi de "geni ş , büyük kuyu " demektir.

355 P.K. S. 49, not 2 ye göre,tâb al-Uayavân S. 237 de bu beyti veönceki, Banû Asad'i ve Havâzin'in bir k ı smı nı yeren beyitleri zikrediyor, diyor ki: "Her i-

kisi de bityiyenlerin o ğ ulları dı r ve al-kurra, saçla kar ı ş ı k un demektir. Onlardan hiçbiri ba-

ş ı nı , tepesinde bir avuç un olmaks ı z ı n tra ş etmezdi, bu un fakirlere sadaka, kendilerine de te-

mizlik vasifesi görürdü. Bu unu kim yemek üzere al ı rsa yerilirdi.

356 Belli ki bu, ZakVnin de P.K. S. 49, not 6 da tahmin etti ğ i gibi, ünlü ş iir ravisi a ş - Ş arki

b. al-Iutami'dir. Bak. İ bn Iutayba, Handb. der Geschichte, S. 268.

357 İ bn Hi ş âm' ı n Sira's ndan tan ı nı r (1, 331, 432, 474 v.s.).

Bak. Wüstenfeld S. 432. Baş lang ı çta peygamberin hasm ı ydı , fakat sonra müslüman

oldu.

358 Çok kullan ı lan beddua ş ekli.

359 Kar ş . Yahfit 11,790.

360 Kelime kelime: "Burunlar ı toza yapı ş ı rken".

361 Mum yerine herhalde fihim okunacak.

362 Bu beyitler, çok kapal ı ve belli bir tercümeye elveri ş li değ il. Metinleri k ı smen bozul-

muş olmalı

363 Buradan itibaren, putçulu ğun Âdem'in oğullar ı yle ba ş ladı ğ ı ikinci bir rivayetle kar

ş ı laş ı yoruz.

364 P.K. S. 50, not 1 e göre, Zaki yazmas ı nı n kenar ı nda ş unlar yaz ı lı d ı r: Abû Ubayd

al-Bakri, Mu'cam mâ'sta'cam'inda (ünlü co ğ rafya lügat ı nda, ed. Wüstenfeld): "Ar-

Râhûn, Hindistan'da bir da ğd ı r (Serandib, Seylân adas ı nda), Âdem aleyhisselâm ı n cennet-

ten kovulduğ unda indi ğ i da ğ da bu dağ dı r." Râhûn taş ı "tabiri de bununla ilgilidir". diyeyazı yor. Al-Hamdâni: "O. daha çok Râhûm, n ı ile, da ğ ı d r, çünkü devaml ı ya ğ murlar (ri-

hâm) orada hemen hiç eksik olmaz." İ ranl ı lar ona, Navz veya Bavz derler. Mu' cam mâ'

sta' cam'de, Wüstenfeld'in ta ş basmas ı nda (1877, S. 426): ar-Rahû ı rı diye geçiyor, elifsiz.-

Yâhût 111,83, onu S arandib adas ı ile ilgili notlar ı nda ar-Rahûn diye isimlendirir, Lisân

al- Arab ve Tâc al-' Arûs'da ar-Râhf n diye geçer.- İ bn Battû ta (IV, S. 181) bu da ğ ı n

üzerinde bulunan Âdem'in ayak izini anlat ı r: ayn ı ekilde İ bn Fadl Allah, Masâlik al-

Ab ş âr fi Mamâlik al-Am ş âr (1, S. 52) de onu anar.-Bak. E.d. Isl. 1, S. 134 ve dev. s.v.

Adam (M. S eligsohn). (Efsaneye göre, Adem'in ayak izi, 70 kol uzunlu ğ undadı r ve kayalara

gömülüdür).-Kar ş . Tekvin 4,16.

365 Zaki, P.K. S. 50, not 3 de Yâhût'un Navz ve Wadd, okuyu ş eklini Za-

ki yazmas ı nı nkine tercih ediyor [amra'a (IV) Navz va-acdaba (IV)Barhût], çünkü bu-

rada maksat üstünlük (af'al at- tafiiI) ve ata sözünün kal ı plaş ması d ı r. Ve ismi Yâhût ve

87



IÇ.âmfts'a dayanarak, Zaki yazmasmdan ayr ı olarak (sakin r ile: B arhût), Barahût olarak

harekeliyor.

366 Kar ş . Yâls ılt 11, S. 3,14 ve dev.; E.d. Isl. 1,1030 s.v. (H. Lammens): Câbiya,

"Cabiya, K ral", Ğ assün' ı n Cafni emirinin merkeziydi ve Ş am' ı n bir günlük mesafedegüneydoğ usunda orta ça ğ da çok ünlü olan Golan bölgesinde bulunuyordu (Filistindeki Galile

gölünün do ğ usunda yeralan da ğ l ı k bölge. Yunanl ı ları n ve Romal ı lar ı n Gaulanitis'i, Havran'a

komş u). Bu bölgeye Tevratta s ı k s ı k geçer; kar ş . Tesniye 4,43; Ye ş u 20,8; 21,27.

367 P.K. S. 51, not 1 e göre, İ bn Fadl Allah, Mesâlik al-Absür ft Mamâlik al-

Amsâr C. 1, S. 232 (1924) de: "Barahût kuyusu, Yemende Hadramavt denilen yerdedir,

derinliğ inin ne kadar olduğu bilinmez ve kimsenin de onun içine inmiş olduğ una dair bir ş ey

i ş itilmemi ş tir."

Karş . E.d. Isl. 1,680 s.v. (J. Schleifer).

Barahût, Hadramavt'da, cehennemlik ruhlar ı n ve kâfirlerin içinde kalacaklar ı me ş -

hur Barahût kuyusunun bulunduğu bir vadidedir.-Hamdâni, Cazira (ed. D. H. Müller)S. 128,201,203 de ş öyle yaz ı yor: "Allah onun izlerini sildi, onu yoketti ve onun ruhunu Bara-

hût'un imans ı zları nı n yan ı na gömdü." Kar ş . İ bn B attuta (ed. Defremery) 11, S. 403: T a-

bari, Annalen (ed. De Goeje) 1,2007.

Hadramavt'daki Barahût kraterinin gürlemesi, müslüman efsanelerinde, mahvol-muş ruhlar ı n iniltileri olarak telakki edilir. Kar ş . Yükfı t 1, S. 154, 598; ve De Goeje, Had-

ramaut, S. 20 (Rey. Col. Intern. 1886).

368 5 it peygamberin o ğ ulları : Banû Ş î t.

369 Kar ş . Smith S. 156; v. de Leeuw, S. 7.

Baraka ("bereket, kutsama", bilhassa ac ı lardan sakatl ı klardan kurtulmad ı r; Arap

inançlar ı nda önemli rolü vard ı r), atalar ı n, kahramanlar ı n, velilerin kabirlerini ziyaret etmekle

kazanıl

ır. (A. Fischer'e göre, velilerin gerçek veya farazi torunlar

ına iyi hediyeler sunmak-

la.).

370ğulları : Banû

371 Burada davâr ile kutlu ta ş kastedilmi ş tir. Kar ş . notları mı zdan 237 ve 306.

372 Bizim metinde 'amilahâ; Yâkiı t'ta: 'amilahû.

Wellhausen S. 14 de Yf ı kiit'a göre çevirir: "O, bir put yapan ilk ki ş iydi".- 'amilahâ

ş üphesiz daha uygundur.

373 Kar ş . Fraenkel S. 294 ve Zimmern, Akkadische Fremdwörter S. 27.

374 kâna ya'ti 'ammahiı (kar ş . Tekvin 25,817; 35,29; 4933; Say ı lar 20,24; 27,13; 31,

2; Tesniye 32,50: "o, kavmine kat ı ldı ", ayn ı deyi ş Hakimler 2,10 v.s. Ve bütün o nesil de ata-

ları na kat ı ldı lar). Atalara tapman ı n bir benzeri de Tevrat ı n terafimlerinde (gaipten haber so-

rulan insan ş eklinde put) vard ı r (Stade, Gesch. 1,467; Schwally: Leben nach dem Tode,S. 35 ve dev. bu ev ilühlar ı nda da atalara tapmay ı görüyorlar). Herhalde bu putlar atalar ı n

timsalleriydi. Kar ş . 1. Samuel 9,13; Tekvin 31, 19, 30, 32, 34; Hakimler 17,5 ve dev. Kar ş . Ye-

remya 2,27, burada a ğaçtaki ruha baba veya anne olarak hitabediliyor: "Onlar a ğ aca: babam-

s ı n, ta ş a: bizi sen doğurdun, derler" (Burada Israillilerin dinleri üzerinde mü ş rik kom ş uları nı n

tesirleri görülüyor.)

Karş . W. Eichrodt: Theologie d. A. T. I, S. 515; S. 1582. Bak. L. Köhler, R. G. G.2

C. 5, S. 1051 ve E. Riehm, Bd. 2, S. 1673.

375 Yardi yerine elbette, Yâkût IV, 913,18, P.K. 52,7 ve 22 (33,7) ve di ğer kaynak-

larla birlikte Yarad veya Yârad okunacak. Kar ş Tekvin 5,15.

376 Kasdedilen Mahlâ'il (Mahalalel) dir; karş

. Taban 1, 1122,12. Karş

. Tekvin 5,12.

377 YülFût IV, 913, 18, Anûs. Kar ş . Tekvin 5,6.

88



378 P.K. S. 52 not 4 e göre, as-suhayli, ar-Ravi al-Unuf'da, Kahire bask ı s ı 1,6 a:

inna buduvva' 1-a ş nâm kâna fi zaman y r d b. Mahlâ'il, yani "putlara tap ı ş , Yarad

(?) b. Mahlâ'il'in çağ ında ortaya ç ı kmı ş tı ."

379 Bu idris'tir. Kar ş . Sure 19, 57-58; 21, 85.Karş . E.d. Isl. 11,478 s.v. Idris (A.J. Wensinck).

Kar ş . Nöldeke, Zeitschrift für Assyriologie, XVII, 84 ve dev.; R. Hartmann, Z . f.

Assyriol. XXIV, 314 ve dev.; İ bn Kifti (ed. Lippert) S. 1 ve dev.; Weil, Bibl. Legenden d.

Muselmaenner S. 62 ve dev.

380 Kar ş . Tekvin 5, 21-24, burada İ dris'ten ş öyle bahsolunur: Hanok ( İ dris) Allah

ile yürüdü; ve gözden kayboldu; çünkü onu Allah ald ı . (lakah oto Elohim). Kar ş . 2. Kı ral-

lar 2, 9-10. İ dris gibi İ lyas da ortadan kaybolmu ş tur.

381 Yani, Muliammad b. as-S â'ib, yazar ı n babas ı ; o, Abû ş âlih'den o da İ bn 'Ab-

bâs'tan rivayet ediyor. İ bn al-Kalbi, İ bn al-cavzi, Talbis iblis 57,7 e uyarak

sadece Kalbi diye de okunur.

382 Bu Nuh peygamberdir. Kar ş . Sure 7, 57-62. 11, 27-51. 23, 23-31. 26, 105-22. 37,

73-81. Sure 71. Taban (ed. Goeje) 1, 174-201. Goldziher, Z. D. M. G. XXIV (1870) S. 207-

11 .

383 Kar ş . Sure 11,39 ve dev.: va- ş na'i '1-fulka....va-ya ş na'u` 1-fulka.

Karş . E.d. Isl. 11,123 s.v. fulk (H. Bauer).

Fulk, geminin Kurandaki ismidir; safina sadece dört defa kullan ı lmı ş tı r. Husüsi ola-

rak fulk, Nuh'un gemisi anlam ı ndad ı r. Sure 11,46 ya göre, gemi Cildi da ğ ı na inmi ş tir, kar ş .

E.d. Isl. 1,1106 s.v. (M. Streck).

Karş . G. Weil, Bibl. Legenden der Muselmaenner (1845) S. 45.

384 Wellhausen S. 15 de yanl ı ş l ı kla 1200 yı l diyor, halbuki Yâkût IV, 914,16 ve P.

K. S. 53, 6 uyuşuyorlar. Kar

ş. Tekvin 5.

385 Kar ş . P.K. S. 33,9 ve 10 ( 22,3-4), burada a ş nâm ve avsân eş anlamlı görünü-

yorlar.

386 Peygamberin me ş hur yeğ eninden.

Kar ş . E.d. Isl. 1,20 s.v. (Fr. Buhl).

Onun rivayetlerine güvenilir.

387 Kar ş . Caussin 111, S. 158. Hismâ bölgesi, Akaba körfezinin do ğusundad ı r. Bak.

Yâkût 11, 167. 388. Yâkût IV 914, 11: RabPa b. 'Amr b. 'Amir b. Hârisa v.s.

389 Kar ş . E.d. Isl. 11,669 s.v. (A. Fischer).

Kâhin, müş rik Araplar ı n bilinmezden haber vericisi, falc ı s ı d ı r, Ibranice kohen ve

aramca kahen ile ayn ı d ı r A Fischer'e göre, Yahudice kohen, arapça kâhinden tamamen

ayrı dı r. Kohen, herhalde bir zamanlar falc ı anlamı na geliyordu, sonradan sadece oklar ı veren

ve kurban ı ba ğ ı ş layan, usul öğ reten, bilirki ş i oldu. Kâhin (von Kremer'in, Studien für vgl.

Kulturgeschichte 111, IV, Sitzungsbericht der phil.-hist. KI. d. Wiener Akademie Cxx, Abh.

8, S. 73 ve dev. ve Wellhausen'in aksine S. 134) bir din adam ı değ ildir ve kohen'in yukar ı -

daki görevleri ona ait gösterilemez.-Bütün önemli olan resmi ve hususi i ş ler için kâhinin ö ğ ü-

dil alı nı rdı . Wellhausen'e göre S. 135, kâhin bak ı c ı lı ğ ı s ı rası nda örtünürdü. bunun için Zfl'

1;11imâr "örtülü adam" lâkab ı nı almı ş tı r; (Musa'n ı n peçesi de bu sebepten olsa gerek (Ç ı kı ş

34,33 ve dev.)

Hz. Muhammed de bir peygamberlik nöbeti beklerken örtünürdü (çünkü bu s ı rada ate ş

nöbetlerine tutulurdu).

390 sidâna, hicâba demektir. mabed bekçileri hacabi diye de isimlenirlerdi.391 cinn öz arapçad ı r; cinn, cann habeş çe gânen'le ayn ı dı r. arapça canna "örtmek"

demektir.

8 9



Kar ş . Nöldeke, Z. D. M. G. 41, S. 717.

392 Yakis t IV 914-19: va kâna lahla mavlan mina' I-einn; yani "onun cinlerden

bir dostu vardı ". Kahin olarak 'Amr b. Luhayy, tabi, arkada ş , dost veya maiyyet diye

tammlanabilen, tabiatüstü bir varl ı k arac ı lı ğ lyle, bir cin veya ş ey-tanla uyar ı l ı yor. (kar ş . E.d.

Isl. 11,669 s.v. (A Fischer)). Kâhinin cini eski arap putçulu ğunda s ı ksı k ra'1y diye adlamr.

A. Fischer ra'iy'i, bilinmezden haber verici anlam ı nda aktif olarak anl ı yor.- Al-Calı ii'a

göre, Kitâb al-11ayavan, VI, 62 ve 63, Kitâb al-Bayan va't, Tabyin, 1,159 gelenek,

sadece belli ve bilhassa ünlü kahramanlara ve bilinmezden habervericilere bir ra'îy tan ı yor.

Hz. Muhammedin ölümünden sonra Banû Hanifa'y ı Yema ı na'de Medinelilere kar ş ı ayak-

land ı ran yalanc ı peygamber Musaylima'n ı n da böyle bir ra'iy'i olsa gereti.

393 Kar ş . Yeremya 1,8; Hezekiel 2,6; Tevrat'ta Yehova, peygamberlerine, peygam-

berlikle görevlendikleri ve tayin edildikleri zaman al-tira "korkma" diyor.

Bak. L. Köhler: Die Offenbarungsformel "Fürchte dich nicht" im Altan Testament.

Schw. Th. Z. 1919, 1 ve dev.

394 Kar ş . P.K. S. 55,5 ve 7 ve dev. (35,3-4 ve dev.); Nyberg S. 363.

395 Zaknainl-Hafi diye okunacak; bak. İ bn Durayd, Geneal.-etymol,Handb. S. 313,

396 Kar ş . P.K. S. 10,3 (8,10).

397 fa-huva avval man summiya bihi (P. K. 55,3 (35'1)) ibaresi Yakût'ta IV 914,

21, yoktur, ona uyarak Wellhausen'de de S. 16,3, yoktur.

398 Bu bizim yazar İ bn al-Kalbidir.

399 Bu İ bn al-Kali:X/1in babas d ı r.

400 Bu Aedarilerin soyundan gelen son mabed bekçisidir.

401 Wellhausen S. 16-10: "Yani o, içme sütü al ı yordu."

402 Bu yollama 630 yılında olmu

ştur. Kar

ş. E.d. Isl. IV 642, s.v. (Fr. Buhl) ve Pey-

gamberin Biyografileri. Tabûk, hac ı lar eaddesinde ve Ş amdan Medineye giden demiryoluüzerindedir.

403 Wüstenfeld S. 265 e göre, 'Avf b. Knâna dünyevi ve 'uhrevi gücü kendisinde

birleş tirmi ş görünüyor, ona ba ş kan olarak bir çad ı r kurulmuş , din adam ı olarak da Vadd pu-

tu teslim edilmi ş olmal ı . Her iki görev daha sonra o ğullar ı aras ı nda payla ş tı nlnuş , 'Abd Vadd

çadı r ı , 'Âmir b. 'Avf da al-Aedar ünvamyla putu almı ş tı . Bizim metne göre 'Abd Vadd

o ğullar ı ve 'Âmir al-Aedar o ğullar ı , Avf b. 'Uzra'mn oğulları dı r (bak. P.K. S. 55, 1 (34,3 ve dev.)).

404 fa-a ş ârat taktilu yerine: fa an ş a'at takalu okunması laz m.

405 ada: uyarma sözcü ğü- Bir nida bir uyarma esnas ı nda s ı k sk kullanı l ı r. kar ş . Brün-now. Fischer, Chrestomathie S. 118.

406 Kar ş . E.d. Isl. 1,1071 s.v. Cavf as-Sirlian (J. Schleifer).

Dûmat al-Candal, kuzey Arabistanda Suriyeye bakan en büyük ş ehirdir. 9/630 y ı l ı n-

da peygamber, Hâlid b. Valid'i, Kndalilerden hristiyan bir prensin hükümranl ı ğ ı ndaki

ş ehre kar ş ı gönderdi, bu prens sonra müslüman olmu ş , fakat peygamberin ölümünden sonra

tekrar dönmüş tür.

407 Yine İ bn al-Kalbrnin babas .

408 Veya boyanm ı ş .

409 İ z âr , ibranicesi e z o r.

410 Bak. P.K. S. 56, not 3: İ bn Barri, a ş - Ş anfara'dan ş öyle anlat ı yordu:

"lahâ vafiatun fihâ ş alastina sayhafan

izâ ânasat ûlâ'l-'adiyi 'kşa 'arrati."

"Onun, içinde otuz sivriltilmiş ok bulunan bir torbası vardı .

Sald ı ran düş man ı farkettiğ inde titrerdi."

90



411 Yani İ bn al-Kalbi.

412 Kar ş . P.K. S. 9,9 (8,7). P.K. 10,1 (8,8) de bekçilik görevini yapanlar olarak Ba-

nu Lihyân tan tı lmı ş tı r; burada bekçilik görevini üzerine alm ı ş olan ailenin atas ı al-Hâris

b. T amim'dir.413 Bu iki beyit Tâc aliArf s'da da, V, 390,3, geçer; bak. Wellhausen S. 18, not 2.

414 An'am herhalde bu bekçi ailenin atas ı olacak.

415 Karş . P.K. S. 10,4 (8,11).

416 Nyberg S. 363 e göre, burada Dinler Tarihi bak ı mı ndan bağ lantı bilhassa aç ı kt ı r.

Mazl ic, tepe olarak bir ilâh olmal ı ; bu ilölı yağ û ş takma ad ı nı taş ı yor; Maslı ic ilâh ı ndan

Mazlı ic kavmi soylan ı yor. Şüphesiz Mazl ic tepesi asl ı nda kabilenin toplanma, muhakeme

ve ibadet yeriydi.

417 M âlik b. Mar s ad herhalde bekçi ailenin atas ı olacak.

418 Yâkût IV, S. 1022,7: Hayvan; isim P.K. S. 57,11 (36,16) de ve P.K. S. 10,8 (8,

15) de de ayn ı

ekildedir. Hayrânş

ekli herhalde Zaki yazması nı n bir hatas olacak. Bu

ş ahı s ismi ile, putun dikili olduğu köyün ismi aras ı ndaki tutarl ı k göze çarp ı yor.

419 Kar ş . P.K. S. 10,8 (8,15) de de ayn ı .

420 Bak. P.K. S. 11,1 (8,20) ayn ı .

421 Yani "cehennemi uzaktan gördüm." Bak. Lane Lex. 1121.

422 Zaki, P.K. S. 58, not 5 de, Zaki yazmas ı nda, Ibrahim yerine ismâil yaz ı l ı oldu-

ğunu söylüyor. Fakat bilindi ğ i gibi, din ve cemaat sadece Ibrahim ile ilgilidir; bunun için

Yâkfı t'un okuyuş u, IV 915, üzerinde karar k l ı yor.

423 Bir çeş it ş eytandı r.

Kar ş . E.d. Isl. 1,924 s.v. (B. Carra de Vaux).

Deccâl, arap efsanelerine göre, canavar olarak dü ş ünülür, fakat çok çe ş itli tasvirleri

vardı r.

424 Kar ş . Wüstenfeld S. 55, burada Ak ş am b. al-Cavn olarak geçer.

425 Tayy kabilesi, al-Fals'den önce Suhayl y ı ldı z ı na tap ı yorlard ı , bu y ld ı z felaket

getirici olarak tan ı nı rdı Karş . Mutanabbi (ed. Dieterici) S. 128, 11:

"va-tunkiru mavtahum va-anâ Suhaylun

tala'tu bimavti avlâdi z-zinâ'i."

"(Benim hasetçilerimin) ölümlerini yalanhyordun, fakat ben, soysuzlara ölüm y ı l-

dı z ı olarak doğ uyorum." (Bak. Krehl S. 15).

Wellhausen S. 231 e göre Kuiâ'a ile Rabi'a-Tamim'in a ortas ı nda bulunan

Tayy kabilesinin, Hristiyanl ı kla eski münasebetleri vard ı .

426 P.K. S. 15, 10 (10,1) de de aynı

.

427 Al-Fals'in kutlula ş mı ş olan bölgesi, tabu idi. Onun himayesine s ı ğ ınan emin olur-

du. Hatta kan davalar ı bile burada onun engeline çarpard ı . Himâ'mn tam bir benzerini, Tev-

rat' ı n serbest ş ehirlerinde buluyoruz; bak. Say ı lar 35, 11 ve dev. (Ye ş u 20,1 ve dev. Tesniye

19,1 ve dev.): "Kendinize s ı ğ ı nak ş ehirler seçeceksiniz, bilmiyerek birisini vuran, öc alandan

oraya s ı ğ ı nacak. " Kar ş . 1. K rallar 1,50 ve dev.; 2,28. Kurban yak ı lan yerin kö ş elerindeki dört

boynuz da belli bir s ı nı rı çizer ve geçilmez alan ı te ş kil ederlerdi. Kim bu boynuzlar ı tutarsa,

ilâhı n alan ı nda bulunur ve onun koruyuculuğunda sayı hrdı . Mabedlerin koruma hakk ı kakk.

karş . Aen. 11,761; Ovid, Fast. 111, 431 ve dev. Herodot 11,113. Kar ş . Max Löhr, Asyl-

wesen im Alten Testament. P.K. S. 59, not 3 e göre, al-l ı aviya (ganiya ölçüsündedir) her

ş eyin alan ı çevresidir" (Im ı sı s'a göre). Manas ı da, "onun alan ı na ve haram ı na gelen ona

b ı rakı l ı r" olmal ı . Karş . Lane sub. hawan.

428 Arapça câr' ı n kar ş ı lı ğ ı ibranice gev'dir "koruyucu, hem ş ehri".

91





442 Zaki P.K. S. 63, not 1 de bu putun bir at ş eklinde olabilece ğ ini tahmin ediyor.

Ya'bûb, h zl ı uzun gidi ş li att ı r veya ko ş uda hafif yar ı ş atı dı r, ya da uzun mesafelere dayana-

bilen att ı r. Araplar sahibolduklar ı böyle me ş hur atlar ı Ya'bûb diye isindendirirlerdi.

443 Karş . Wüstenfeld S. 175; Caussin 1, tabl. 11; 11, 606.

444 Ed. Lyall 11,6.


446 P.K. S. 63, not 2 ye göre İ bn al-Asir, Nhâya's nda isim için üçüncü bir okuyuş

ş ekli veriyor: Bâcar, Bâcir ve Bahar.

447 Bu İ bn al-Cavaliki'nin ikinci nüshas ı nı istinsah eden ki ş idir. Bak. P.K. Önsöz

S. 32,15; 29,12.

448 Bu İ bn al-Cavâlikrdir.

449 Kar ş . P.K. Önsöz S. 30,18; 31,13; 32,2 ve 8.

450 Kar ş . P.K. Ek. S. 92, orada biyografisine bak labilir.

451 Yani Putlar Kitab ı .

452 Kar ş . P.K. Ek. S. 80 deki biyografisi.453 Yani İ bn al-Cavaliki 529 y l ı nda, bu nüshay ı , İ bn al-Eurât'tan yazd ı ğ ı ilk nüs-

hadan yazm ı ş tı .

454 Kar ş . P.K. Ek S. 93 deki biyorafisi.

455 P.K. S. 64, not 2 ye göre, Cbr...kelimesinin devam ı , ciltçinin hatas ı ile yokolmuş -

tur ve Zaki Pa ş a onun tamam ı nı tesbit edememi ş tir; herhalde Cbr...,Alyû Muhammad

İ smâil b. Abû Man ş ur Mavilitb b. Al mad alsCavaliki'nin ünvan veya lâkab ı değ il-

dir.

456 Kar ş . P.K. S. 94 Ek deki biyografisi.

457 Yani Allah.

93



INDEKS

A

Abbasi, 13

Abbasiler, 13, 16, 17

Àbd, 37

"Abd, Allah, 38

Àbd al- Cabbâr a ş - şayrafi, 19

"Abdu'ddar b. bludayb, 45

Abdu Ganem, 37

Abd al- Kadir b. 'Omar al- Bakclûdi, 14, 18

Abdu Kulül, 37

Abdullah, 36

Àbdu'l-Multalip, 36

Àbd al-Mâlikİ

bn Hiş

am,

17Abd Manaf, 38

Abd Manût, 29, 31

Abd Nuhm, 42

Abdu Ruiû, 37

ÀM al-"Uzzû, 17

Abd al-Uzzû b. Kü'b b. Sa'd b. Zayd Ma-

nût b. Tamim, 32

Abd al- "Uzzû b. Vadra al-Muzani. 30

Abdu Vadd, 49,

Àbd al-Vahhüb b. al-mubârak, 19

Abdu yûlil, 37

Àbid, 52

Abraha al- A ram, 46

Abu 'Ali al- 'basan b. "Uayl al-Anazi, 19,

20, 25, 26, 47, 48, 49, 51

Abû Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd

Allah al- Cavhari, 20, 25, 26

Bûsil at-Tûi, 51

Alı n Biş r, 46

Abû Ca'far Muhammed b. Ahmad b. al-

Muslima, 19, 25, 26

Abû Cubdüb al- Huzali al- K rdi, 32

Abulfeda, 21

Abû'l-Hasan 'Ali b. aşşabbah b. al-Furat

al-Kûtib, 19, 20, 25, 26

Abû Ihrüş , 35

Abu'l-blusayn al-Mubûrak b. 'Abd al-Cab-

hür b. Ahmad aş -Sayrafi, 19, 25, 26

Abû Lahab, 34

Abd muhammed İ smail, 53

Abû Miskin, 46

Abu'I'Munzir ( İ bn al-Kalbi), 13, 28, 30, 35,

36, 43, 46, 47, 48, 49

Abû Salih, 28, 35, 47, 48, 49, 51

Abd Sufyûn b. Harb, 36

Abû Sümûma, 49

Abi"' Tahir, 53

Abd Talib, 37

Abd "Ubayda b. Abd Allah b. Abû 'Ubay-

da b. Ammar b. Yûsir, 30

Abd Ubayd Allâh Muhammed b. ` İ mran

b. Mûsû al-Marzubani, 25, 26

Abd Uhayha Said b. al- As b. Umayya b.

Àbd ş ams b. Abd manûf, 34

Abu Zarr, 17

Abû Zayd al-Balhi, 18

Aca, 51"Addû, 42

Hz. Adem, 47, 48

"Adiy b. Hatim, 52

ağaca tapma, 16

Ağ ani, 14, 15

Ahkûf, 45

Ahmad b. Hanbel, 14

Ahmet Zaki Pa ş a, 15, 16, 19

Ahmas, 40, 41

Almüh b. yârad b. mahlû'il, 48

Â'im, 43

al-Akik, 46

95



'Ads, 27

Akş am b. 'Abd al-"Uzzû, 51

Àli b. a ş - Ş abbûh, 35, 46, 47, 48, 49, 51

Alhama, 30Alkama b. 'Abada, 52

Alah, 21, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 34,

35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45,

46, 47, 48, 49, 51, 52, 53

Hz. 'Ali b. Ahu' Talib, 30 52

Âmila, 42

Amalika, 26

al-ûmir, 46

`Âmir (Àmir al-Acdar), 49

"Amir b. 'Avf, 38

Àmir b. Ş ibl, 46"A ı nir b. Vûş ila Abu't-Tufayl al-Laysi, 44

Àmr, 42

Àh r b. Cûbir, 43

"Amr b. al-Cuayd, 31

Àmr b. al-Hûri ş , 27

Amr b. Hind, 43, 44

"Amr b. Lubayy, 20, 21, 27, 29, 36, 49, 50,

51

Amr b. al-Munzir, 31

Àrtı

r b. Rabi'a, 27Ànar b. Rabra b. Kû'b b. Sa'd b. Zayd Ma-

nût b. Tamim, 27, 37

Âmir b. at-Tufayl, 33, 43

An'am b. "Amr al-Murâch, 50

"Anaza, 43

al-Anazi Abû 'Ali, 35, 46, 49

al-an ş âb, 39, 43

Àntara b. al-Ahras, 51

Arafat, 27

Arabistan, 13, 16, 17, 20, 21

arabist, 21

Arap, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 25, 28,

30, 31, 32, 35, 36, 37, 39, 40, 43,

46, 49, 50, 51

Arapça, 35

Arap Putçuluğu, 16, 17, 18, 21

Arap Putçulu ğ unun Kal ı nt ı lar ı ,

Asad, 52

Aş 'aş b. Vah ş i al-Haş 'ami, 40

Asmû, 33

al-a ş nûm, 39

al-Asvad b. Ya'f ı r, 45

Aş 'ar, 37

al-A' ş û, 45

al-Àtr 'ir, 40

al-'afira, 40

"Atûb b. Mûlik, 31Àvf b. '11zra b. Zayd al-Lût b. Rufayfa

b. Ş avr b. Kalb b. Vabara b. Ta ğ liba

b. Hulvân b. ' İ mran b. al-Kûf b. Ku-

dû'a, 49

Avrupa, 15

Avs, 29, 30, 36

Avs. b. Hacar, 31

al-av ş ûn, 39

ayet, 34, 40, 44

Àyyûr, 38

Azd, 42, 52

Al-Azraki, 18

Azd as- Sarût, 40, 43

B

Bûçar (Bûcar, Bûcir), 20, 52

Bacca, 25

Baena, 40

Bağdat, 13, 14, 17

al-Bağdadi, 18

al-Bağdadi, Abd al-Kûdir b. Omar, 14

Bûhila, 36, 40, 41

Bûhila b. Aş ur, 40

Bahira, 27, 51

Baril b. Kays b. Abdullah b. ya'mar, 38,

39

Ballı a, 29, 51

Ballsû, 28

Banü 'Ah r b. Asad, 35

Banü Asad, 46

Banû Baylûn, 51

Banü ğanem, 3329, Banü Hûş im, 37

45, Banü Kuhûfa b. 'Âmir b. Has'am, 41

Banü Rabra b. Sa'd b. Zeyd Manût, 37

Banü Sulaym, 34

Banü Şaybûn b. Cûbir b. murra

20ita'a b. al-Hûris b. 'litba

b. Man ş ûr, 34

Banü Umâma, 41

Banü 2amra, 44

Barahût, 47

Baş ra, 13, 45

bat ı l, 38

b. "Abs b.

b. Sulaym

96



Batn ı Nahla, 34, 35, 45, 50

al-Bayan vat-Tabyin, 14

Bayiavi, 16

Bedevi, 17Berlin, 20

Bir Allah'a tap ı ş , 21

Biş r b. Abü Urzim al-Asadi, 37

Biyografik lügat, 15

Brockelmann, 15, 18

Bulü ğ Al-Arab fi Ahvül

18

al-Bustrn, 32

C

al- Cübiya, 47

Ca'da, 46

Cadfia, 52

Ca'far b. Abü Halüs, 43

Cahiliye, 16, 17, 30, 33, 52

C r l ii, 14, 18

Camharat an-Nasab (Neseb

Kolleksiyonu), 15

Cadı. b. Àbd Allah, 40

Carm, 46, 47

al-Cavhari, Ahmed b. Muhammed, 20,26

Cehennem, 51

Cidde, 41

Cin, 49

Cinler, 16

C o ğ rafya lügat ı , (yükr t), 18,

Cudda (Cidde), 41, 48, 49

Cuhayna, 45

Cura ş , 28

Cürhüm, 27, 28, 49

Cligr m, 46, 47, 49

Cügüm, 42

Dirham b. Zayd al-Avsi, 33

Dubayy b. Haram'? as-Sulami, 34, 35

Diimat al-Candal, 28, 49, 50

E

Emeviler, 16

F

Fahm, 42

Al- Arab, fal, 36, 40, 46

al-fallu, 45

al-Fals, 16, 30, 51, 52

al- Fazürl, 44

filolog, 17, 18

filoloji okulu, 13, 18

Fuhayra, 27

Fuhayra hint al- Ur ris, 49

Fuiayl b. marvrn, 18

H

mecmuası Gabagab, 33

ganazüke, 38

Ganem, 33

ğani b. Asur, 43

25 ,

atil', 36

ğ araf, 35

ğassün, 30, 52

ğ atafan, 42

al- ğ atarif, 42

Geheimrat Fischer, 19

20eschichte der Arabischen Littera-

tur, 15, 18

al- ğ amayr, 32

ğ utayf, 43

günah, 45

Güney Arabistan, 16

D

Caccül, 51

ad-Damiri, 18

ad-davâr, 39, 43, 48

Davs, 41

Dayr al- Camacim, 13

din, 36, 51

dinler tarihçileri, 21Dinler Tarihi, 15

Les dieux paganism araba,

Habe ş , 46

Hacru'l-Asvad, 16

hac, 27, 28, 39

haccetmek, 27, 30, 46

hadisçiler, 14, 17, 19

Hadramavt, 47

haham, 29

Hak, 38Uttlifa b. Uayyat, 13

21ülid b. Sa id b. al- As, 38

97



Iâlid b. Valid, 34, 35, 36, 49, 50

al- Ilümiya, 51

Hamdün, 28, 50

Hamdânhlar, 50

Iltimiya, 27

Hamza Iş fehani, 21

al- Hüri ş , 27, 43, 45

ljüri ş b. Abü Ş amir al- gasstini, 30, 52

al- II eri ş b. Muiüi, 49

TIüri ş b. Ka'b, 45

al- liüri ş b. Tamim b Sa'd b. Hugayl b. Mud-

rika b. ya's b. mudar, 50

al- Hüri ş b. yaş kur b. mubaş ş ı r, 42

Haş'am, 40, 41

Hasan b. 'Uayl, 46, 48, 49

liassün b. Maş üd, 50

Hassün b. Sübit, 44

Hatif, 34, 35

Havüzin, 40, 46, 47

Ifavlün, 44

al- Ilavrü, 45

Hayat al- Hayavün, 18

hayı z, 37, 38, 39

Ijayyün, 28, 50

Ijazrac, 29, 30, 36heykel, 39, 51

H daş b. Zuhayr al-Àmiri, 40

H ristiyan, 40, 52

H ristiyanl ı k, 16

Ilimyarliler, 28, 29, 51

Hindistan, 47

Ilismü, 49

Historia ante İ slamica, 21

Hi ş am Abill-Mungir, ( İ bn al- Kalbi) 29,

45Hi ş am b. Muhammad al-Kalbi, ( İ bn al-

Kalbi), 14, 26, 38, 45, 46, 51

hitabet, 14

Ifizünat al- Adab, 18

Hubal, 33, 36

Hucn, 43

Hudüd, 33

Hudad Mulı iirib, 33

32

Tluzü'a, 27, 28, 30, 40, 49

Huzü'i b. Àbd Nuhm, 42lays b. munkiz, 33

al- Huzali, 33

Huzayl, 30, 50

Hu3ayl b. Mudrika, 28

Iluzayma b. Mudrika b. al- ya's b. Muiar,

36hümanistler, 13

Irak, 13, 18, 29, 32

İ badet, 42, 45, 51

İ badet etmek, 39

İ badethane, 45

İ

bn 'Abbüs, 28, 35, 47, 48, 49, 51İ bni Adham, 38

İ bn al- Arübi, 15

İ bn al- Aà5, 13

İ bn al- Cavüliki, 18, 19

İ bn al- Cavzi, 18, 19

İ bn Durayd, 21, 52

İ bn ljallikün, 21

İ bn Hiş am, 17, 21

İ bn al- Hurayz, 39

İ bn İ shak, 15, 18

İ bn al- Kalbi, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 25,38, 39, 41, 48

İ bn an- Nadim, 15, 18

İ bn Sa'd, 14

İ bn aş - Sayrafi, 20

İ bn Ùlaylbu 'Ali al- Hasan,

19, 20, 25, 26

İ bn Ùyayna, 16

Hz. İ brahim, 21, 26, 27, 51

Hz. Idris, 48

al- igür, 38ihlül, 27

İ lühlar, 16

ilüh, 18, 29, 39, 40, 41, 42, 49, 52

İ mam Abü Man ş ür Mai külı b. Abmad b.

al- Cayüliki, 53

İ mam Ab ı nad b. Ilanbel, 14

İ mraa'l-kays b. Hucr al- Kandi, 40, 46

Iran, 18

İ stif, 16, 28, 37

İ süf b. ya'lü, 28

İ slüm, 15, 16, 18, 21, 29, 37, 38, 44, 46, 49,52

26, 27, 28, 29

98



İ smailoğulları , 27, 28

İ stanbul, 15

Italyan, 13

40

Iyüd, 45

Izür, 50

K

al- Kü'b, 43

Ka'ba', 45

Kübe, 26, 27, 28, 32, 36, 37, 38, 39, 45, 46

Kübe Karata ş ı , 16

Kübil, 48

kabile, 17, 33, 36, 46

kafir, 51kahin, 49

Kahire, 17, 19

kahramanlara tapma, 16

Kalb, 28, 38, 43, 51

Kalbi, 15, 28

al-Kalbi, Hi ş am b. Muhammed b. as- S5'ib

b. Biş r, 13, 49, 50, 51

al- Kalis, 46

Kam'a, 27

Kds, 31

Katan b. Àbd al-Ùzzi , 51

Katan b. Şurayh, 49

Kavdam, 45

Kays b. al-Ijudüdlyya al- Huzruyya, 33

Kays b. munki ğ b. `Ljbayd b. Zgit ı r b. Ha-

ba ş iyya b. Sahil al- Huzü i, 33

kilise, 46

Knüna, 33, 41, 47

Kitab al-Ağ ani, 15

Kitüb al- A nam, 13, 15, 16, 18, 21

Kitab al- Aşnüm (al-Cül

ıii'un eseri), 18

Kitab al- Aş nam (Fuiayl b. Marvün' ı n

eseri), 18

Kitab Ansab al- Hail (At Soylar ı Ki-

tab ı ), 15

Kitab al- Fihrist, 15, 18

Kitüb al- Hayavün, 14, 18

Kitüb at- Tabakat al- Kabil., 14

Kitüb al- Vafi bi'la- Vafayg t, 15

Krehl, 16, 17, 21

Kudayd, 29

Kafe, 13, 45

Kur'an, 20, 29, 31, 36

Kuray ş , 28, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38,

44

kurban, 27, 29, 30, 32, 33, 37, 39, 40, 42,

43, 44, 50, 51, 52

al- kurratu, 46

Kutlu Ev, (Kübe), 26, 27

Kuiüa, 42, 46, 52

Kuiüi, 47

L

Lahm, 42, 46, 47

al- lakifu, 35

al- Lüt, 16, 30, 31, 32, 33, 36, 44

lebbeyk, 27

Leiden, 16G. Levi della Vda, 16

Likyün, 28

Les livres des chevaux, 15

Luhayy b. Hüri ş a b. Ànar b. 'Âmir al- Az-

di, 27

M

Ma'add, 29

Ma'dikarib, 51

al- Ma ğ üzi ve's-Siyer, 17

Malı müd Şükri al- Alüsi, 18

Malik, 41

Malik b. ljüriş a al- Acdari, 49, 50

Malik b. Kulsüm aş - Şamaci, 51, 52

Mâlik b. Mar ş ad b. Cuş am b. klü ş id b. Cu-

ş am b. Hayrün b. Navf b. Hamdün,

50

Manüf, 38, 39

Manat, 29, 30, 32, 36

al- Mansur (halife), 17

Marmarci, Fr. m. m. s., 21al- Marzubani, Abü 'Ubay Allah, 25, 26

maş ülib, 15

al- mas`üdi, 14

Mavüsim, 47

Mavhüb b. al- Cevr liki, 20

Mazhic, 28, 50

Medine, 16, 28, 29, 30

Mehdi (Halife), 15

Mekke, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 35, 36, 38, 39,

40, 44, 49

Mekke Tarihi, 18

Meryem, 45

99



Mescid, 38

M ı sı r, 15, 18

M ı s ı r Devlet Kütüphanesi, 15

Mı

sı

rlı

, 15M ilı zam, 30, 52

Milkün, 41

Mina, 33

M o ğol, 13

Mu'üviya b. Àbd abÙzzg b. Zirü, 46

Mu'cam al- Buldün, 18, 19

Mu'cam al- Udabü, 18

Mudad al- Curhumi, 27

Mugira b. Şu'ba, 31

Hz Muhammed, 14, 38, 42, 44, 53

Muhammed b. al-Àbbüs b. al- Furüt, 19,53

Muhammed b. Abi's- Sari, 13

Muhammed b. Ahmad b. al- Muslima, AbuCafar, 19, 25, 26

Muhammed b. Habib, 13

Muhammed b. al- Husayn al- iskF f, 19, 20,53

Muhammed İ bn İ shak, 17

Muhammed b. Naş ir Abül-

Muhammed b. Sa'd, 13

Muhammed b. as- Saib b. Bi ş r,Mulayh, 40

mulsak, 36

Munhib b. Davs, 41

Murüd, 28

an-nühl, 46

Nahla, 32, 44

Nü'ila, 16, 28, 37

Nüila (Zayd'in kı

zı

), 28Nakd al- 'llm va'1- Ula ı nk 18

Nasr, 29, 36, 48, 51

Navz, 47, 48

Nizür, 27

Hz. Nuh, 27, 29

Nuh b. Lamk b. Matü Ş alah b. Ahnül ı , 48

Nuhaylkatu'l- Fazari, 33

Nuhm, 42

an- Nu'mün, 40

Nyberg, 15, 16, 17, 19, 20, 21

P

Puta dokunmak, 39

Put, 17, 20, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,

34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44,

46, 47, 48, 49, 50, 51, 52

puta tapanlar, 21Putçuluk, 17, 18, 20, 21, 29, 51

Putlar Kitab ı , 15, 16, 18, 19, 20, 21, 52,Fail, 193

Putlara tapma, 16, 17, 20, 29, 37, 39, 47

13utyap ı c ı l ı k, 21Hz. Peygamber, 17, 18, 21, 25, 27, 29, 30,

34, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 46, 47,

51, 52

Peygamber, 16, 45, 48, 51

Murucahab ve Maüdin al- Ca-vihir, 14

al- Musalsk ı b al- Abdi, 43

al- Mustav ğ ir, 37

al- Muş allal, 29

al- Mutalammis, 31

al- Mutalammis

al- mu'tanizu, 39

al- mutarabbi ş , 46

Muiar, 29, 50

Muzar b. Nzür, 50

Muzayna, 42

Müslüman, 27, 40, 41, 42, 51,

Müslüman bilginler, 16

Müzdelife, 27

R

Rabb, 52, 53

Rabi'a, 27, 29

Rabi'a b. Wrisa b. Àffa b.. 11ü-

riş a b. Sa'laba b.ays b.

44üzin b. al-Azd, 49Rab? b. Zabu' al- Fazüri, 42

al - Radd àla Abadt ti'l- Asnam, 18

Rasûb, 30, 52

Rüş id b. 'Abdullah as-Sulami, 38

Razvü, 47

52z- Ravi al- Unuf, 17

Reste der Arabischen Heidentums,20, 21

Ri'üm, 29

ridü, 50Ruhüt, 28, 50

Ruzü, 37

N

Nacrün, 45

nafr, 27

100



S

as- Sa'ada Matb, 18

Saba, 51as- Sacca, 25

Sa'd, 16, 41

a ş - Ş afadi, 15

sahabe, 14

Sâ'iba, 27, 51

Said b. al- i ş Abil Uhayha, 35

Sakif, 31, 36

Sa'laba b. Ùküba, 31

as- Sam'âni, 14

Şan'â, 28, 29, 45

ş anam, 20, 49Sarif, 33

ş arih, 36

Şayfi, 51, 52

s ı byan, 43

Sindâd, 45

Sir a, 17

Soybihim, 13, 14, 15, 17

Su'ayr, 43

as- Succa, 25

as- Suhayli al- Andulusi, 17Sukâm, 32, 35

sunak, 40

Suriika b. Malik b. Cu' ş um al- Mudlici,

Suriye, 28, 32, 42, 46

S ı rcâ, 28, 29, 36, 48, 50

Süleyman' ı n Meselleri, 16

Sünniler, 14

Ş

a ş - Şadâh al- Lay ş i, 38

Şaddâd b. 'kriz al Cu ş ami, 31Ş ahrastâni, 21

Ş am, 47

a ş - Ş anfara al- Azdi, 42

Ş arh as-Sira, 17

a ş - Ş arki, 47

Şayh Abffl- Fail Muhammad b. Nri ş ir b.

Muhammad b. 'Ali, 19, 53Ş ayhlusayn al- Mubârak b. "Abd

al- Cabbar b. Al ı mad aş - Ş ayrafi, 19,

25, 26Şayh Tahir al- Cazâ'irl, 19 .

ş eytan, 35

ş ii, 14Sirk, 38Hz. Sit, 47, 48

U

al- Udfim, 44

Uhud, 36

al- Ukaydir, 50

al- Ukaysir, 42

al- Ukay ş ı r, 46, 47

Ùlaym, 51

Umâma, 40

Umayya b. al- Askar, 42

Umxnu Huvayris, 33

Umre, 27, 39

Ùmyanis, 44

al- Usûm, 44

al-'Uzza, 16, 17, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 44,45

VVadd, 28, 29, 36, 48, 49, 50Vadi al- Hura, 49

T

Tabâla, 40, 41, 46

at 1 49, 14

Tabûk,

b k 4

Ta'if, 30, 31

Talbis Iblis, 18, 19

Talha at- Talahât, 40

Tamim b. Murr, 31

tap ı nak, 20, 39, 41

tanr ı lar, 17

Tarafa b. al-"Abd, 44Tarih ar- R asul va'1- Muliik, 14

ta ş a tapma, 16

ta ş rik, 27

tavaf, 27, 30, 35, 39, 43

Taym al- Lût, 31, 32

Taym al- Lât b. Namir b. Kası t, 32

Taym al- Lât b. Rufayda b. Savr, 32

Tayy, 30, 51, 52

Tefsirciler, 17

telbiye, 27Tevrat, 16

Tillâma, 49

47 Tubba', 29

tufan, 48, 49

a4- Tufayl b. 'Arar ad- Davsi, 41

101



al- vağ ir, 37

Valid II (Halife), 15

vakfe, 27, 30

Vakfetmek, 41

Vâkidi, 15

al- Valiyya, 41

al- Va ş âil, 37

va ş an, 20, 49

Vaş ila, 27, 51

Wellhausen, 14, 16, 20, 21

Wüstenfeld, 17, 21

Y

al- ya'büb, 20, 52

Yağüs, 28, 29, 36, 48, 50

Yahudiler, 16, 28, 29, 30, 45

Yahudi le ş tinmek, 51

Yahudilik, 16, 29

Hz Yahya, 45

Yakdum, 43

Yakiit, 14, 18, 19, 20, 21

Yanbu, 28

Yarad b. Mahla'il b. Kaynân b. Anü ş b.Ş it b. Adem, 48

Yasrib, 30

Ya'uk, 28, 29, 36, 48, 50

Yazkur, 43

Yemen, 15, 16, 27, 28, 29, 37, 40, 50

Y ldı zlara tapma, 16

Z

az- Zabiha, 40

Zahr, 45

Zaki, 15, 20

Zaki Kütüphanesi, 19, 25, 53

Zaki Pa ş a, 18, 19, 20

Zâlim b. As'ad, 32

Zamâm, 39

Zamzam, 37

Zât 'Irk, 32

Zayd, 28

Zayd b. 'Amr b. Nufayl, 33

Zayd al- Ijayr, 43

Zayd al- IJayl at- Ti, 43

Zayd al- Lât, 31

Zayd al- Lât b. Rufayda b. Savr b. Vabara

b. Murr b. Udd b. Tâbiha, 32

Zayd Manât, 29

Zayd Manât b. Tamim b. Murr b. Udd b.

Tâbiha, 31

Zuhayr b. Abü Sulmâ, 42

Zuhayr b. Sulmâ, 40

Zu'l- falyâr, 30

Zu'l- gala ş a, 16, 40, 41, 46

Zu'l- kaffayn, 41

Zü Nuvâs, 28, 51

Huayn, 51

Zuş ş arâ, 42

102



; C J J s•k:LJ %:,,j L4i t ;

( ı ,,.:3YITI; LÇ İ

jitş:-loi]ei

. r b .; lL 1 0 Ç 5 ,4

o . . : t ı e s

c L u ı" ; „ „ 1 1 atÎ

• , t ı T up

:442; L . «I j . ; « ,1 1 »p‘ , 4

L . 1I örs IpLc. Jil L.,'' . . . * * L .

• f9f

j;I:J A 4 : 1 2 ;

• J

j..: p L c - 4 1rs 3

J L'i t01 J A Iİ, [yt

.((T 4 1 1 . ,»,ry ı L.4.1.31

39



Cy •

47;>-tii ö jl>

45 ") .›ti1.+4

Z S l ;41 Jlai ( . e.:5 1 1 4 1 t,":1 Jt; Je o

j: 1 ;P. J 1 jiÎ,:‘ ! , Z,4t: ı ı i _ p - j›.;

jA J LA; J

• ı 0

ç%•• s • • ••k:P:

o

. LL .91 , r y 4 1

. 5 1 — J 1 4 , ! . k i . . ›

[ sip.›u .

.744s3 ` 1 `c ipıtı l) J 3 J U .2 .!

- J° :sil 4 .i.>:-.;-b - 1: 1 P

. o.l < : ) t . < L Ç J ,1 1 a43

[ ‘ :› 1 , 1 ı 38



'J s x , , ° J5 f , :

.

: J ı ;ı ;

J ı „ J ı sJ(f i

C? L 3,4 5. ıiâ ,L . 1 1 ~bwo j c 4:11..,;X 1,4;

c :5,1ı ; . ,:) ı s f,S ı, 1 1Ww s

AL a i

,11:).„4,9 [ 4 J.

-

4 «1 ,A.4 )ı ;1 J ı if i

.O O ->h;i-

sjiP j> ij- .;

jt, t. 4;u I L 5 _ ,9,

‘ 1 :b 1 L s t:A;;,

:Ju j, y 1j.,j - r ılı g ) ı 1 ; ), . > 1 . Jl;

- : J L ;

c s . 1 1 1, ; iıs- vk

4 J 1JAS ı k11 , * G • C e ' ' 2f ‘ I j G 0 re,G•-Ur- ....);fiku.

fi fii. 1 ; ' 1 1 . 4 : J 1 4 ı h^ ^ ; - L.

„-* ; k s ı ;.'L s 4" , 4 t ı‘st,.4 5 4 1 : i: j - A

37



36

L5 ,4

,5 LA. :4. (,,r 4

Le).)4, fit.,4

• .01•

,i4j j" k;

. T °

5 ıO

3

.5):44-129 :L . 9 1ğ1 J l s

L'y 4

?-_,

:

J V i

[ j].),P › * - 1 , -C . f 5- 4.414A L 1 _ › -• „ .

kr; ( itİ ı. .4 ,9;

, 3

9.tij;>-I*J •

•. si

,..L.4

;1 . "- o;Jt

5

. (fi) L:t• ,»:ZP

- ±.k;,1,4

• ‘ j - 4

„.

[4),;)]jA 1 A ; 5 1 1 .,. A . ‹ ;



, 9

cY ) : ; „*.a, Ij}LA 1 J IâJ c .>,: 4 J. 4.54

: j);; [ .‘ .) L ";1 1

!'p5 - .5?

o

5. W 95 o. 35



VL jj.:.1.i9 ıı ; c : ; , . , 2 . 1 ıdp;t , . . f i k 1 1

L Oji r4 c3tCf

jy .

:: JI;c : ; .4 1.x›.

:

C . 1 , .7w tL C : ;*J: 4 riL 9 1 0 ( * J; J , > . 1 1f:1

-) ı . () ]

:41 JUi, Y

Cy•

: J ti

„r a L . , 0t:9

• ".j_ fj

r e 1 . p - U .. lı t h12.44 ( 3 1 . 0

• 1 t ; LJS'.; yL atTl.4

j-.c.

. ;11 ]11 4 : : 1 1

3 4



•• • e

Lsr4- -c-A- F "

, o,

Y L7,- 9'.5k$AS - J—J.,yi,P • A :

Ç 4 '

t ; irjI

' ; . 1 1 1 . . . 1 4 PCW;•;:v

[J:J. 34A rylw l l rJ .

t;L,a s i l 4" . t4P

c _ y yf J1; s , . . 1 çlj

j2 „ C . 4 21 - .

(1 1 L U , ç ‘rblç,.,t; .

.oFaJe4 .J L 4

, — L . 3 .?3?r.ç

. c:Açj .

j-;.3,r4 [ • ,-,1 ,7k) ts . t 1 A

o- .4• r:"3:'"s - U . 1.Jt; J ı ;

c . ) ı s - ı . : 5 1

.c : > " C - )1

33



ı;1Jt;

: jl; L41 L .4

. 9 1 . < 5 1 Li L , 1 1U . , A

cilkj) r" . ; 1 "

c 5.— ...

LA:$2J4.:Jite :y4•

L3 1 /.45-i;ly J ı ; :J ı ;ı ;.;- f _ x 1 1

:Jt;

• (

: J ı ; ; 4 . 5 5:.^1IÎj. J

s, :

j..) .00:k.aPti..9Ö

(*J3J9*.

. «

:J ı ; cı " • ; „ 4 1 ı

: 2 • 5 , . ı > . :J ı ;

:J ı i L ;1Ji

ci IPAc • 5

Ji ( < 5 c.P° Le i; »;.IP• e •

c:; 1 ) _ )c • c e r, j9,o L 9 1 , c .

eS-o

• e s 32



°( ` ‘

J Î

t ..J5 - . )

‘J 4 ' . 3 , 1 1i . < 1 ; , - 1 "

,o ı 9 0 3J A

. L ; 4 J-

!

c4; ı i c . ) 1 ,

9-14Jo,

3

_

1 .,‘11t-A ...)U29)19,‘252 .. )

ı (--?"->- • % I,"f.

O O ı L4; 1 *J,p - ı i;1 ,t: •

3

Jl;li *9).„

". 7."4.£4 ) 1 1_ •

. tj 1 „ . ;lroI :ii 1:51

jseL t

. « ı ayi ',; 1 ; _ ı , J _

. J.,s6,•,,1

1 . 2 Z , A

: z ıT; 31



.L;_ ı t h *:;i1

,- 1 1 2 ), . ı ı s41s - u s4 ; , 4p t ., .j

jr , 1J ı . ;

< : ) t S . ;

:J ı ;

:Jt;:/‘-•A:Jt;i r ı , . . . A J : L : . 1 ),y

'4.41:,J 1

J W 1*j:i v I ;1'

: t 3 k t 4 1 .; . . . ; 5",

«. 4 . 5 = % t ; , 1 1 » ı 1

D : JUI

'-I ;:;;P L 4t 3 y 1

9 3 o.3

3 . fr . 1r5k.4 1 b.1 ;` ‘ ` ` "

0j62..a-

: a,a.su.A Jt; : Jt;p Jt;

:J/4 v ls, Jy,lz a JU).

»

Ç ' . 9 . . -

; ;1 • Jt ;• .)• «c; . ) 3 e * .J ç 30



-Ç si - .(<: ) • •U-45 3 0.

L 5 1 9

o 3JUI 9 .9, „

j _ ı

c **•.3C...p z.„5"L?

9 . . (f! . . 1 •'J

4s 9 !..U:kç5.4:9P Ls ü.Lj/ 9

A. ) L Ç.J- o

.J.4.;-?t .jç;5N .);:ân

°: 4 , 4 _ , 2 1 1

(k 3. (.54 • 41Pc.Jlg 4U 9:Ş-

:ı s ö

:

29



yt)b k , ; ? 1 z u ı ,

• : L i 2 j 1 1 1

. [_ ,Ş; c aJ 09r. 4 s . 1 1 1

.Jt ı(3'3 5 1 1

Sei° ç ' = ' ( : 'L; i ) p Jpj : L J - .)CS

`5S-524 . . )

fi - )4 ;S„

.;:9:4 ithlL.4512J

[J-uu

. ;R Li lS Lş5j L 5 4 . > - )

.y;5 .Jt ;_._

s < , ‘ • 4J'..1•

3>" c1 A lj

acil v^l^

eib

. „

,15

4 . 1 . 1 1 L 9 . 1 1

c o

5 ,4 r. 1 1 s_ 4 1 1

28

3 Z i

L . )



5 • 5'-u'33

. -ı

1 1 t rvI9Ja11

,

/'A 9 » _Ş s " "al ):_aZ 1 1 j J,»c!Ji

- o fii: JU;.>£12fi.5ti J o , •

o -1

e" L3..)1-4- ►iJ 9 ; 2 ? ,

o f i o .o / Cş,_ •

jP.5ki.L .jO 3 1oo

o. o t : J4— J ..1PL5 .»2.3 Li t ; j

eo.- 9 3

(. .4;;; &4 -L9J J14 *5 .;

• J

• `r• - •

•

*, . L A J I

-! 9 - .- ; ° ; ;Ip

. (ı jA



o ...

41 L1 I i ? .

)

: J32,

o 9.

jst-21 ,o>J-Aik!. .11 L - L & I "3, j 2 ; . . 1

) o -

J . 0 2 . ; L Z I A. 1J i 9 4:11*İ

.,4:1 c , 4 1 1 L ; 1 . „ . . , );iit,.

jj.:2).. o 9 9 o k9L•.4 İ 3 » ı

! ° r -",,":5 ı -

`tp 4 1 J12,.

4 3

:4-:;0. ,UP

o - , o,,

O . . . " ' " ; . . . . " ' : " " * " ' " - .99,

‘ 3 1 . k ı9.121.4•4

s t •( -5

,

G 0 ").‘...P

( j ((

„,rı

l;)• (.1`::-*-'3J.,> "

26



c s : J I

: J, ,m , L 4.3

r .;

. -!I : J I

90.. 3. « !..,P . , . . . . . , . t- .. . . c s. . . , J 1. . . : . : . . 3 - , : , c s2;..11 ‘5 .5 4:) . 3 . L. L.ri- C : . . . . t: 1 : > . 1 ° .)1

L5 . > C 2 - -A c..3 , ,. . .. 0 - C . ) C . ; 4 3 2 . : J - ;::-.L..l.c-j- . . 1 - : ) , ) - . . ,... , . . . ; . . . : 1 j- ;CP t.. 0 2-21.J ‘,AS,

):;4—,—-;):.5 /

4) . . . 1 t : z , t . . . . t , I 1

JJ;. . 4 3 J

„43 r ı ;s2,so 9 c

Ljt ,c,.. .P J1?- 1 1 " . 1 : ) . s • •

J U J . ,

oe . . ..-• »

0

. 1 • • 1 . - C — P L . ı. L54 ( - ; C : . — ı .:;v4 ,: y A-,.,J

25



: ) , : : : : 5 1 ., ‘ j.f t e -) -Z I A S u A , - , I . k . l . ,. . 4 : . . .. ; . . C . . . . „ , . . ., . .9....,

- b..kto j G e.g....b ., ç ‘t ....),..;:ii . ,...k!...e.- ,:y: jALP cj ;Cil.,....; ( . . . . . . i. 4 :,.. ,...,t,.

, , . .• • •

- JU li 1 - > =1

r:-›- , . ...,A * JA L,. 9 , ( . . j‘T. ffi , j. „ .. A ...p s .J., O . ., G 4o 02...__I L5

C):,. 1h ") > IC.. 2 * 1 .1 11b -'T •.9.4' . . ,.h'4-: : - 4' 4

L 4^ J. - ,

C±:i Li9»:„JI - , 5 . , l 3 t . , : i g 3 T . . ı ° _ , f i l * lr .3.5 1 .,..f5Ci * Ç o4".:4i w1 I 3 0 , k ? - -

Jl;

., ; ı \ c s-j„4 - ; O ıs. ) ı

. <

fi ^ J Gaw l z lgJıâ a 1 [4t:AJ:>-.)• • e

. [..tP 3I^f.1 . •

« ! (s1 :41'jP '-:;;;-; 1Ç il ,t),is j634".4:

o - jtafs,t

Ş4 J L



c„;1.(j 4;U

c . ı l s " . 3jp:‹A_

c . ) :•

• ") Y :)9123. (.14 t‘1(:)9:YA,

:31--1:j

: ( . 4 . 0 . : 1 : ; , . 1 1jli c 4 , . ; " . . ;

L.).;klıb JU I G jfr 0Y .J .

• , „ c J ı s•

j A J 3 4 f ijj:5› J

.2. ; 3‘t Ç;

L

• „ 94 :( . 4 : . 1 _ > . 1 1.; . < .;

„ 1 1 :3 : I4• ÇC .1'""

3



L s I P.LCJ., . 4 ; 1 ji2S A fi*). . ., > r . : L . Q r L e

j1.9

z,u));• ı ' , 1

. 5 4..?;; J.4] IDI, o ,.,Â1 j

.• • ^ .

‘.;İ P (te1, 1 1 j 415- ..es

fi

( , )jj,:fitıt„ . t p â11J,

9it3

z_,LL..1.5 L 5 A

.ı : 1 4 1

,„.52

z.;1* - ' u„ ijt - Jii

" „ a h -; P:),oJ

C ,L AC I A "JI w c , ı )

22



)Tj :

- o

Gy T L 5 J . 5 1 '«.lr

. L ro

:t;:C l 1 1I lı e : J i

L i

'511 j,;..! s

*> ,-]2! 1

. (Jt; )

L 5 1 . 9 4 ;.)L 3 j1 3't;4J- 1_;:r

‘ ._ ) 1 5 40T.5 I D IA J) vIs c

: 1 , 1 1 s c 4 1t / 11 1 1: 4 1 i

1A Ao

«Ldb

‘ 3 "9 t i l

21



. I .)k .;

st.o :;,5j s.IP. 1 A 1 j

9 •.„

!°. "C u ı

P

.4

Ç,,İ

b

t9< . . )

•9c..1 *

;.; (4 " r '

ı g 9

O -9 9UP.( y 4 ;- 4-W ,uu 4 s l ı Jt; )

Cy4 • rih951 ) jotı .9. . ) k 5 - -

. . -oei =1 1 j o.l ı e :

AtIP,4d•t ( J ) - . )

r L,,A s.ı s " j _ j a , c ; i1‘ J: i , c ; 5 ı J, J

- 3

.1,„.,11 L . 4*- 5 Î 4:

4 5 , ı 1lii;J.Q . ‘ ‘,C ı e

20



jLl;,; !11 J -İ

•

5 k P L5 1 . j..P

f i d. :¥0 p u lUI

Jı bL.t.

c.)Ti4:A• •

o —

c . , ı s . 5 . 1 1 1 -P L 4 T :t°-3

: (3 ; . 1 I ./

9

•j:31-41:46.£ Jf! j2t„ ,.., , , 1 1 3 ‘31

,L 34,4` , 1 ! 4.4""45 ji t I I

o• (( ( )

19



C)Ti .

.:. . U . S b

[: oir 1

.2 535V ; ., çc:

U:4lb ...,— .4L4UC,-/ ' - - t 1 1 j ] L ı l

L .5 ,b4 . . c 9 . 5 L . 51

: J L ;

1,2 j

.i. T.

1 . 4 9 . 1 1 . ;

• e

Cy4 L5; t1J

.3 I

"LJ ı

‘;k4 ı

••

ı * 4 « f »

I JP

j5 1 J1

4 ) .

oLP

18



r5LJI a.i .( . 5 :JIji ?: .1„% "- ı ",£;.i

:Jı;

JI;

„•...4••J%›-"_ / " 4 2 3

•: J1;4 1 t ; -

G ",

!G.S;°":•GL .im . L . j , + G.9

91 . .j s P

,tL J Iı!u l f tc..jj

13 1

j. 2 : 3 1 ? L)19 L t t,»t

‘.4- U ; «

,« !rjJ 1

J5-4 ) Ls:J 1.3

5 ; 9;1 ; J. 1 t.4A.k,t9 4.5 . .jk

İl •-- •. ) - _ ~ > > -ı : 2 -

„ . . .;4 ? . 5,

cj.,;5 1

.s i ]. ı t s ” 4 1 3-3

17



»

j

E . L ;II '31_12; » : Jw• •-: aş; ahil

> cT . 4

-• _ 7 1 : a. . . 0' . ) 1 5 " yJ

. L . * J ı ; . 1 . 1.5t,: -:) 1

. [ 5c-C.:J1X * 4 ,.9, • • - . 4 . . .L) ••

:u

(.52 1,A-2 . _ ; 2 * -1Jt.*6 ‘ 5

.ı t ı e J3T3aiti )

. (

:

J ı ; Ç L ,„t:p5P o L ,,;T..h.; C j

L 9.

•

il C.: Z:Z; \1;.>12 J C: ûyt,' (it;

vIti c-f.1 : [

:Jl;J1.;



P 9LS5)

:A L t b

*,:.>301

• iJft;

L", i ji

j $;C;

L:r 49 J. jj .4 [1 . 4 —

J.

- Y J I[$ - ..].:J ' ;ı .1›,;, J ı s] _ 5

P

C } . •: 1;j— ; 1 - •,. . .) I J l w n l l v A *

r. t.,.; (Ip J ‘tr.

‘ . . ) 4 1 5 J^JÎ• L y . t . . ) ;

L5: 1 ı

L 0 . 5 .. 9.*)•

f ii. « L5-1fit ı 5 , ; _ . * J 1 : J ı ; «

ı ; - ; ıfk ı ı »ı ;15



( l ı a lir)t.ç Ö rri rj5 .; :

t r .

• OL;- ° j* I t°

. »

ı „ 1 , • -V• 3 ° L T •i °

4 '› cS2s ;1

c:j5 5 . 1 . . x ı b `İ IAI

r-1 1 e} ‘<s.;--J 5 1 1 1 1 ';£. ;S T J

e ri4b)..u4iL‹ ;

!;11 jtp,:j:yvw9 Jj! .

L,. Ir:.0[: Ls ı 4 > 1 J — $ 1 -1 1Ç 3

-J:91

• • '< bt313 rt?. . ) ‘:'• ; t "<i



eA

\<ti:j r o , s _ u _ . ; L 5 . . ; L 5 , , ; _; i s

".c°"i,s* 4 3

Lit4Ç.51,

J

,

ri-

3.,AL.5-?.

13



! t;;JA,

. Jjk3 J

‘5p k.At

[

ı t :J .Z

j J ı ;

° 5 - 1f . . )< j

.

' o ' L .s 5 k 1 1 ‘54 v.arÎ L e s

- ,

j•*) » [ S ) -^3 1

[ j j

- » j ()

Z . ‘).15*.y.: " . > ]

—.

3tA

toe.4ı

1; 1 1 -

:211

12



4 :11 ;IPJ ı . ; JLJ

( . ) İ ğt . (i ı ı

(sJı

t . h 1 . . t › 1 »)IS

ut:- L a r J • « 1 J J-4.) » ji);:I 9 [ U]

JLai

. . . . •- •

• J r-k--> ,- --'Jt" A 5 1 .şa1 ° U = 2:

(yi*JJ4 ; ` 1}4)

:JPej..;1!1 L .5

[jh1 *

. a.. ı g s (. z ı .is° .5 , 4

W 5,

Ly . t . ı)C.; lS .

.•• • J u ûyill t s- t r j

L : A ` i 1 1 . 1 ı

•

L;;-$13 . J t . 4 9 ‘ , . . ) 1 JA J ı j il

11



t

..). >e.3 I-J .[4.1 .. .p.10:";*;51,1 1

4,)

L ')A

. k . a 4e i

c , . .

( c.:;;;.11 iy . , 1 ; • 1 1 Lp t ,, Î L :.jA e tZ

j J .Q; I^ lsj;11›..:1Sj ,t4k-

(. ‘1.2Pig •..;;;;:)1 . o.X.P 1 , A u t , o - U P

Jj

.c .) ;>J 1

.I

-ıtl 1J Z) âul L / 4 j5 " . . 5 ‘ ; 1 1 0 . 2 ı m A öl A,

- .5e 9s

o

4.:11A;

‘.54 (1.c. Z j,„0) L ı

10



R .C.'"1 (ii G 1 G1 . 31 4 . ! .

J1.*;4;.11 [. ı

>4

j I .» Al

4 3c :J""

e.x.p

.3

IiIS,L 5 W 1

• c .;"4 rUjAi

As L .

j . . . ı ,"

L ı ı ı;JI.;J e s . : 1 / 4

cs ,; J1;) (r5k-11 gP)•P- J;1 '; = - )

° ; ‹ , : ; 1 _

"tt

1‹ -K • b. )

9



j

.

(.);-5j.2Sje - x : A

5 0 ı L i:;jı, ;5 44Jjo, .1 v .

Jt;

b l

U

:t i , * 3

:1 1

„ 1 , ,;lpU, 4) 2, 2, <:A.(i•

t f t ,.;,3 '5 1 .,U.121-1 i

8



G s k , . . A . C 3 1L c %LAL-A k k i e s .

L; 1 1Y "j ı

5Lil 4:1:).4

3

JL3

.Y ° J •

LiLaU •J*1-

S o.. .

ŞY-1 C.7.1;

, o , 3 =tcL ; . : x J 1 .,Jb

.jp ı z - 1.:)Y j kc-j ı ;

j. 3 . 35 5 k .ı. ty/Uj

. ı ı y b .; 1

c r Ld, ırui.k„,cl. L , d ; t

t r.

2 . — r — ; 1 . 3 1l2i Yol% L. : (.1Laf s ,‘ 01-12:*).

L o t : oI LA;

j) 'Zeit; cf ;Cğ ı ûa

. ı J

7



ç aftti . 41 1 :;,- . 3 (b}-br. et:A

3 ,

„

.);>r.:,, r lA li.1;P c ..) T

c..;'•. , , ,La ":) e . t . P L " 1 . J

Y - A (c; b

‘. . 4 t Y 9lA c.:.j1 L 91.P

1 1

L : 9 ); ; _ l ı

_

L. 1:51 J.,2; ; !;_ .;

!° , ! _ ı , ı

Jo 1 " - T

Ç743.' CJ)2"4i-r)A, 99 3 s. 0

‘Lr4 1 > '9- ;(4 . 1 A _ J < e- J e SI

b.b- y W J

1 ). : - L ;_,>."- 1;1 c ':— T .

U lğo G PY5 . 4

6



-S 5 ;

: Jt;‘ ) . c » . 1 .

: Jt; c t - ı r

‘ - c , s ; b : j . , 1 1.'£‘4' Y. 4 " t ı l1 * 2 ? . . x › . -

JI; :;»I: . 3 5 - t › -

:Jt; Lrstğ l: y,1

Jl; c y.ı ,44

jpu- ı ır

./1"; s `t:L9 , t ^ 1 . 1 L A:Ir .

c ) s - 4 1 ; gi

, 5 4

Z ?, . < 1 t , e 4 i 1 j1 2 , 5."; L1-C-

5



« Z :5 ; 1 1 Z ; I ; ; . 1 1 »

«'iLA ,,J1.l04o l j)Le »

« [ L91v L 5 PL : '4 2 3 1

«1 ? - 1 ‘ 3 1 . cip Z- . 1 1tÎ ,:y

. «: ) 1 . 7 . P .6.4 JlP s , 1 2 3 1i

j y , s a â u I 4,)3.5 Cj A) < TJ. h 1 1

‘ & 1 " , : ) , l ;:(tt P 4 5 ı 1 ‘ ; . 1 . . . 0 )

.« !

c...;tr L ; . 1 1 1. . ; »6 1 1 L 5 9 L s k ,

3





A t ;.?' 1 . 4-^". ‘:-' 1 6 -1 1 :tas

L ' u l Si - 1 ,- 1 . * . L . . . . 7 ) 1 1

1914 ..,z1



Documents

Putlar Kitabi-Kitab-ul Asnam