1

2

3

Milazim KRASNIQI

Nëpër intervista

Redaktor:

Prof. Dr. Haqif Mulliqi

Dizajni:

Alban Zeneli

ISBN-978-9951-457-43-9

Botues:

PEN Qendra e Kosovës

qershor, 2020

Copyright © Të gjitha të drejtat e këtij libri janë të rezervuara për

autorin. Ndalohet kopjimi, riprodhimi, transmetimi dhe shumëzimi i

këtij libri pa lejen e autorit.

4

Milazim KRASNIQI

Nëpër intervista

5

PËRMBAJTJE:

PËR DRAMËN DHE TEATRIN

DRAMA DHE TEATRI DUHET TË MBETEN BRENDA FUNKSIONIT ESTETIK DHE VLERAVE

NJERËZORE...................................................................................................................................................................9

DRAMATURGJIA KOMBËTARE NUK BËHET NË VORKSHOPE ME SERBË......................................21

PËR POEZINË

POEZIA MË PËRNGJET ME ËNDRRAT...................…………………………………............……………………32

E ARDHMJA JONË SHQIPTARE NË KOSOVË ËSHTË EDHE BETEJË KULTURORE.......................40

PËR KULTURËN DHE MEDIET

EMANCIPIMI I SHOQËRISË PËRMES MEKANIZMAVE DHE STRATEGJIVE SOCIO-

KULTURORE...............................................................................................................................................................48

PËR BESIMIN FETAR DHE TOLERANCËN

ARDHJA E ISLAMIT TE SHQIPTARËT SI NË FATIN E INDIVIDIT EDHE NË FATIN E

FAMILJEVE DHE TË BASHKËSIVE SHQIPTARE KA FUTUR NJË IDENTITET TË RI, NJË

MORAL TË RI, NJË NDJENJË SOLIDARITETI E PËRKUSHTIMI DHE NJË LARTËSI

MORALE………………………………………………………………….......................................……………….…......…67

SHUMICA DUHET TË JEP SHEMBULLIN E TOLERANCËS EDHE NDAJ ATYRE QË JANË

INTOLERANTË..........................................................................................................................................................72

DEBATI PËR IDENTITETIN SHQIPTAR NË SHTRATIN E GABUAR....................................................85

ZBEHJA E IDENTITETTIT NA PRODHON PAFUQI DHE (AUTO) DESTRUKSION........................87

PËR ZHVILIMET POLITIKE

EPOKA E RUGOVËS KA PËRFUNDUAR...........................................................................................................96

KRASNIQI: FAKTI QË AHTISARI U SHPALL LAUREAT I PAQES TREGON QË BOTA PO

TRAJTON EDHE MORALISHT SI LEGJITIME PAVARËSINË E KOSOVËS........................................105

KRIZA E IDENTITETIT, GJUHA E URREJTJES DHE PROPAGANDËS ANTIISLAME SI DHE

MENDIMI KRITIK..............................................................................................................................................…118

INTERVISTA E PROF. MILAZIM KRASNIQIT NË EMISIONIN “KOMITETI”..................................136

KOSOVA PËRBALLË KOLAPSIT DHE REVOLUCIONIT......................................…………………......156

BIOGRAFI..................................................................................................................................................................176

6

PARATHËNIE

Intervista është bashkëbisedim me Tjetrin, për ta zbuluar veten, në shumë raste

edhe për ta njohur më mirë vetë veten, duke u përballë me situata që dinë të jenë

jashtë rutinës, jashtë idealitetit që kultivohet me monolog.

Në procesin e monologut, njeriu i mendon, i planifikon ose i imagjinon situatat

ideale, në të cilat akomodon veten edhe në raport më të tjerët, më të shumtën duke e

nxjerrë veten fitimtar, ose viktimë të pafajshme. Por, në të dyja mundësitë,

monologuesin nuk e pengon askush të jetë i pakontestuar nga njerëz dhe ide rivale.

Ndërsa në bashkëbisedim me Tjetrin, ky pozicion nuk mund të mbahet asnjë

sekondë, sepse realiteti mishërohet në Tjetrin që është real, e jo personazh i

mendimit fiktiv, i monologut.

Bashkëbiseduesi është real po edhe është rival. Ai ndjek linjën e mendimeve të veta

në pyetjet e ndërhyrjet që bën, gjithnjë duke synuar të nxjerrë maksimumin për vete

(dhe për publikun) nga bashkëbisedimi. Shkurt hesapi, intervista e ekspozon

identitetin e folësit, ia jep mundësinë ta sprovojë e ta dëshmojë integritetin vetjak

në tërësinë e vlerave dhe idealeve të veta.

Ky shans i ekspozimit dhe i dëshmimit, në përballje me bashkëbisedues të shumtë e

të ndryshëm, më ka pëlqyer gjithnjë. Kjo është arsyeja pse kam dhënë shumë

intervista ndër vite, pa përtesë, më të shumtën aty për aty, me ato ide e fjalë që të

bien në mend në çast. Si fillim, këtë gatishmëri për intervistim në çdo çast, e kam

parë te Ibrahim Rugova, në vitet 1988-1992. Mundet që kam mësuar prej tij për këtë

formë komunikimi në ato vite të hershme, kur sapo kisha hyrë, përkrah tij, në sferën

e komunikimit politik, faktikisht duke i thyer dyert e autocensurës dhe të diktaturës.

Edhe në rastin tim, shumë nga intervistat kanë qenë për zhvillime politike, po edhe

për ngjarje e zhvillime kulturore. E kam të pamundur t’i mbaj mend të gjitha

intervistat që kam dhënë, e lëre më t’i mbledh. Prandaj në këtë vëllim kam mbledhur

vetëm disa intervista, nga ato që i kam ruajtur dhe që më janë dukur më me

jetëgjatësi, në aspektin e përmbajtjes dhe ideve.

7

Fushat që mbulojnë këto intervista janë dramaturgjia e poezia, besimi fetar,

toleranca e identiteti, si dhe zhvillimet politike në Kosovë. Të shtrira ndër vite, këto

intervista mund të mos e kenë koherencen e mendimit, mund të mos e kenë vlerën e

njëjtë, por vlera e tyre lidhur me personin tim mbetet e njëjtë. Në mendimet që kam

shfaq në to, mund të identifikohen koncepte, qëndrime e vlerësime të miat, në një

proces dinamik të evoluimit, që ka ardhë si pasojë e ndryshimeve në realitet, po

edhe e ndryshimeve, si pasojë e studimeve, e moshës, etj. Natyrisht gjenden edhe fije

autobiografike, sikundër që mund të identifikohet qartësisht botëvështrimi im për

jetën.

Gjej rastin t’i falëndërroj edhe me këtë rast të gjithë intervistuesit e mi, që janë

treguar dashamirës e profesionistë në këto intervista. Pa dashamirësinë dhe

profesionalzmin e tyre, këto përgjigje nuk do të ishin bërë kurrë publike, në këtë

formë, pra, do të mbeteshin në sferën e monologjeve të mia. Prandaj, autorësia e

intervistave është e përbashkët, e atyre dhe e imja, por pa ta, nuk do të kishte

autorësi fare.

Më mbetet të shpresoj se lexuesi do të argëtohet duke lexuar këtë përmbledhje

intervistash. Se a do të mësojë gjë për problemet, për këtë nuk jam i sigurt. Por, për

mua si Milazim, mund të mësojë nga këto intervista. Në këto bashkëbisedime, unë

jam vetja, shumë më shumë se sa në tekstet publicistike, artistike e shkencore. Nëse

lexuesit i intereson ky aspekt, atëherë ia vlen edhe leximi i këtij libri.

Në Prishtinë, 24 maj 2020

8

PËR DRAMËN DHE TEATRIN

9

Intervistë me dramaturgun Milazim Krasniqi

DRAMA DHE TEATRI DUHET TË MBETEN BRENDA FUNKSIONIT ESTETIK DHE

VLERAVE NJERËZORE

PYETJE: Profesor Krasniqi, kam mendime se detyrë e teatrit dhe dramës është

spastrimi i frustracioneve të njerëzve si dhe të traumave që janë subjektive e të cilat

nuk mund të zgjidhen përmes rrugëve diplomatike. Kosova dhe populli is aj ka kaluar

një situatë shumë të tensionuar, të ngjeshur dhe të ndërlikuar politike përgjatë viteve

të tetëdhjeta, e në veçanti gjatë viteve të nëntëdhjeta, që njihen si vite të okupimit total

të Kosovës nga Serbia. Ju bini në radhën e atyre krijuesve në Kosovë që ishit aktiv edhe

në kontekstin e zhvillimeve të ideve dhe të veprimeve politike në Kosovë, në veçanti

nga fundi i të tetëdhjetave e deri në përfundimin e luftës 1998/99, si dhe në botën e

krijimtarisë teatrore dhe dramatike. A mendoni se drama dhe teatri e kanë luajtur

vërtetë rolin e spastrimit të frustracioneve dhe a kishte hapësirë për zhvillimin e saj në

Kosovë në këtë periudhë prej gati dy dekadash?

MILAZIM KRASNIQI: Drama e edhe artet në përgjithësi, kanë për synim dhënien e

përgjigjeve, qoftë dhe në formën e dilemave të tjera e të shumëfishuara, lidhur me

dilemat jetësore, historike, etike ose çfarëdoqofshin ato, natyrisht me mjetet e veta

estetike. Por, drama dhe artet në përgjithësi, asnjëherë nuk arrijnë, edhe po të duan,

të japin përgjigje e zgjidhje konkrete, të vërtetë, të atyre dilemave. Qysh Platoni e

pati vërëejtur natyrën mimetike, esencialisht mashtruese e gënjeshtare të artit.

Edhe kur ndodh instrumentaliimi i arteve, sikundër ka ndodhur në mënyrën më

vulgare në realizmin socialist, prapë se prapë kufizimet e arteve, të diktuara nga

natyra që ua jep statusin, mbeten të pandryshuara. Në rastet ekstreme të

instrumentalizimit, arti mund të shfytyrohet, të tradhtojë natyrën e vet, por atëherë

nuk është art, shndërrohet në propagandë, në ideologji ose në kiç. Edhe në

periudhën që segmenton pyetja juaj, kur shoqëria ka pasur nevojë urgjente që të

10

forcojë refuzimin e saj politik e nacional edhe me mjete shtesë të refuzimit, drama

ka mbetur brenda natyrës së vet, brenda kufizimeve të natyrës së saj. Po flas për

dramën që ka pasur këtë status përnga natyra dhe funksioni i saj estetik. Por, edhe si

e tillë, drama ka arritur të komunikojmë me recepientin, duke i dhënë atij një

mundësi të përjetimit estetik dhe të ndërgjegjësimit për pafuqinë e artit, që të

shndërrohet në armë politike ose edhe në armë të vërtetë. Mirëpo, ngulfatja e

Teatrit Popullor të atëhershëm nga regjimi okupator serb, instalimi i drejtorëve të

dhunshëm, censurimi i repertorit, e pati ngushtuar edhe këtë mundësi. Përzgjedhja

negative e teksteve që viheshin në skenë, duke parandaluar vënien në skenë të

dramave me tema nga jeta shoqërore ose historike shqiptare, e pati bërë edhe më të

vështirë komunikimin e publikut me dramën dhe me teatrin. Mbase për arsye se u

mbyllën të gjitha shtigjet, të gjitha mundësitë, edhe ndodhi rebelimi i përgjithshëm i

shqiptarëve, fillimisht si rebelim politik, por i cili më vonë mori përmasat edhe të

kryengritjes së armatosur. Në rastin tonë, për periudhën që kemi para sysh, nuk

është përmbushur ajo që thoshte Jurij Llotmani se “ forca e artit qëndron tjetërkund:

ajo na mundëson zgjedhjen atje ku jeta na e privon atë. Dhe prandaj bëjmë zgjedhjen

në sferën e artit, duke e shpërngulur atë nga jeta.” Në atë periudhë ne nuk e patëm

mundësinë në jetë e as në art. Ishte një presion me elemente kulturocidi, i cili në

vitet 1998/1999 u shndërrua edhe në gjenocid. Tragjedia u luajt në skenën e

përgjakshme të jetës sonë të vërtetë. Për teatër nuk pati mbetur vend.

PYETJE: Cila sipas jush është lidhja ndërmjet dramës, teatrit dhe politikës dhe a mund

të shikohen, apo edhe të zhvillohen ndaras nga njëra tjetra kjo?

MILAZIM KRASNIQI: Lidhja më e dukshme e dramës dhe e teatrit është me ritualin.

Jo rastësisht studiuesi Jorge Livraga ka zbuluar që tragjeditë e Eskilit janë vazhdim i

procesioneve religjioze të Tempullit të Eleuzinës, ku ai vetë kishte shërbyer një kohë

si mjeshëtr i ritualeve religjioze. Eskili “e vodhi zjarrin ” e atyre ritualeve dhe ua

ofroi njerëzve në formën e teatrit. Edhe Habermasi thotë dikund se teatri ka një

11

forcë teleologjike. Ndërsa, politika për nga natyra e saj është antirituale, është e

kundërta e religjiozes, është praktikë e ashpër. Drama temaziton elemente e ngjarje

politike, por edhe drama më politike, gjithmonë esencialisht mbetet jashtëpolitike,

sepse natyra e artit dhe e politikës janë të kundërvëna. Natyrisht, politika ndikon

mbi teatrin e mbi dramën, së paku që nga koha e Perikliut e deri në ditët tonë. Ose

ndikon për mirë ose për keq. Por, ndikimi saj është evident. Fjala vjen, sot nga

politikat qeveritare varet motivimi i dramaturgëve për të shkruar tekste, po edhe

aftësia e teatrove për të vënë në skenë drama me mesazhe të fuqishme estetike. Ka

pasur periudha kur edhe teatri ka ndikuar mbi politikën, por ato janë periudha të

çrregullimeve të sistemit të vlerave sikundër janë revolucionet, (fjala vjen,

Revolucioni Borgjez Francez), ose periudha kur kërkohet një agjent shtesë identitar

dhe gjendet te teatri, sikundër ka ndodhur fjala vjen me kombin çek.

PYETJE: Thuhet se zhvillimin e dramës e ka determinuar zhvillimi i teatrit. Por, fundi i

viteve të shtatëdhjeta në Kosovë dhe, të thuash e tërë periudha përgjatë viteve të

tetëdhjeta në Kosovë solli një dramë e cila ishte shumë poshtë nivelit të teatrit. Ishin

autor të ndryshëm të cilët, paçka se drama ka përkatësi të dyfishtë, dhe se, për aq sa i

përket mediumit të letërsisë i përket edhe mediumit të teatrit, megjithatë ishte disi më

shumë një lloj eseistike, por edhe publicistike. A kishim këtu të bënim më një lloj të

konformizmit?

MILAZIM KRASNIQI: Vitet shtatëdhjetë karakterizohen nga një kundërthënie

interesante: ekzistimi i lirive estetike dhe kufizimi drastik i lirive tematike. Për

pasojë, autocensura ka qenë shumë e pranishme te shumica e shkrimtarëve

shqiptarë, pra edhe te dramaturgët. Kjo është kamufluar gjoja si modernizëm, por në

fakt ka qenë fjala për autocensurë të tmerrshme, sa sa edhe vetë gjinia e dramës

është deformuar keq në shumë tekste të kësaj periudhe. Unë kam folur gjerësisht

me disa prej atyre shkrimtarëve (dhe dramaturgëve) në vitet nëntëdhjetë, kur

regjimi komunist ishte shpërbërë tashmë. Disa prej tyre ma kanë pohuar se kanë

qenë tmerrësisht të frikësuar nga regjimi, prandaj kanë shkruar në mënyrë sa më të

12

errët, me figura të pakuptueshme, që të evitonin problemet me regjimin. Prandaj,

shumica e atyre veprave dramaturgjike sot janë të papërdorshme për inskenim,

sepse thjesht nuk kanë substancë të dramës. Nëse vihen në skenë, duhet të

përpunohen, të persiflazhohen deri në masën sa të mbajnë vetëm titullin e vet.

PYETJE: A mund të thuhet se autorëve të cilët u “mitizuan” në ambientin tonë kulturor

ndërsa veprat e tyre u shndërruan në “fetishe”, në fakt, përpos dijes u mungonte edhe

guximi intelektual dhe politik për t’u futur më thellë në problemet e vërteta të

njerëzve tanë, siç e bëri, ta themi Qosja tek dramat e tija në fillim të të nëntëdhjetave,

apo siç e bënte, pak a shumë edhe Ymer Shkreli, por edhe Flamur Hadri në dy dramat e

tija të cilat ishin reflektime të fuqishme intelektuale, filozofike dhe politike?

MILAZIM KRASNIQI: Ne e skicuam më lart rezultatin e autocensurës në veprat e

dramaturgëve të viteve shtatëdhjetë. Analiza e mëtejshme do të kërkonte hulumtim

të mirëfilltë sociologjik të tipit të Arnold Hauzerit, lidhur me faktorët që kanë

ndikuar mbi ta dhe veprat e tyre (tradita letrare, profesioni, pozita në shoqëri,

ndikimi i organiztavae politike e profesionale, karakteri, prejardhja klasore,etj.) Por,

meqë kjo gjë kërkon hulumtim empirik, mua më duhet të shmang vlerësimin me

hamendje. Ndërsa, në vitet nëntëdhjëtë puna ka qenë ndryshe. Në atë periudhë ne

përjetuam okupimin e jashtëm, por e fituam në një masë të ndjeshme çlirimin e

brendshëm, gjë që për disa autorë krijoi hapësira të reja edhe të shprehjes artistike.

Nuk e di a janë reprezentë të kësaj fryme bash shkrimtarët që përmendët. Por në

poezi, fjala vjen, pati një brez të tërë poetësh, (Ibrahim Berisha, Adem Gashi, Agim

Mala, Abdullah Konushevci, Basri Çapriqi, Sali Bashota, Ramadan Musliu, e ndonjë

tjetër, që i dhanë kuptim të ri vargut poetik të çliruar nga autecensura. Është e

kuptueshme që çlirimi i dramaturgëve nga frika, qoftë dhe nga frika neurotike (në

kuptimin që i jep kësaj sintagme Franc Nojmani), ka ecur më ngadalë. Autorët që

përmendët, i kanë trajtuar disa tema nga antika ilire, me fakturën e romantizmit

nacional, por jo edhe aktualitetin shoqëror e politik të kohës, veçmas jo pozitën

dramatike të shqiptarëve në shtetin serbo-jugosllav. Për fatin tonë të keq, ne ende

13

nuk kemi drama që do të tematizonin tragjeditë shqiptare të luftërave ballkanike,

riokupimit të Kosovës pas Luftës së Parë Botërore, kolonizimin e dhunshëm të

tokave shqiptare me sllavë, dëbimin e shqiptarëve nga trojet e veta etnike,

mashtrimin e madh të komunistëve për barazinë kombëtare, rolin e figurave të

ndryshme shqiptare e sllave në diskriminimin e shqiptarëve në ish Jugosllavi,

denoncimin e propagandës që i paraqiste shqiptarët si të prapambetur, primitivë e

që vetëm Serbia e Jugosllavisë do të mund t’i emanciponin, etj. Drama shqiptare

ende nuk i ka trajtuar këto përmbajtje prandaj nuk mund të flitet për guximin e saj

as në atë kohë e as sot. Sot guximi ka të bëjë me aftësinë për ta kuptuar atë periudhë

e për ta trajtuar brenda një botëvështrimi që do të ndihmonte brezat e sotëm të

kuptojnë se çfarë çmimi i është paguar lirisë dhe se çfarë angazhimesh kërkohen që

kjo liri të mbrohet në të ardhmen nga rreziqet që ende nuk janë fashitur. Pra, guximi

ka të bëjë këtu me njohjen e thellë dhe me shqiptimin mbresëlënës të asaj përvoje,

gjithnjë si art, e jo si propagandë politike.

PYETJE: A mendoni se është konstatim i drejtë yni nëse themi se dramat Tuaja, jo

rrallë kanë një si strukturë të fragmentuar duke ngërthyer brenda vetes elementë të

dramës politike dhe filozofike, e ndonjëherë edhe të trilerit politik, komedi, mistikë,

etj.? Apo se dramat Tuaja janë tregime për njerëz të zakonshëm, por edhe më pak të

zakonshëm që veprojnë në rrethana kryesisht të pazakonshëm, po i shikuam nga

këndvështrimi i sotëm, rrethana këto të cilat flasin për atë se jeta është më dramatike

dhe më e pabesueshme se sa vetë fiksioni, duke krijuar kështu një lëndë inspiruese

dramatike e cila në mënyrë të veçantë i ka shërbyer veprave?

MILAZIM KRASNIQI: Dramat e mia, veçmas “Monedha e Gentit” dhe “Rulet rus për

Ali Pashën”, janë vepra me kompozicione posmoderne, ku kam kombinuar teknika

të vargut të bardhë të dramës antike, konceptimin dramaturgjik brehtian të teatrit

epik dhe prirjen postmoderne të ironizimit të historisë. Këtë qasje e gjeni edhe në

komedinë time “ Kur lidni partia”, e cila është e pajisur edhe me citatologji nga vepra

e Karl Marksit, “Puna me mëditje dhe kapitali”, si ironizim i “shkencës marksiste”

14

dhe me referenca nga historia puçiste dhe e spastrimeve në partitë komuniste. Por,

edhe në komedinë “Kush i bie fyellit”, e gjeni ironizimin me historinë iliro-shqiptare.

Lidhur me personazhet mund të them se janë të trilluar, pra edhe ata që kanë emra

historikë, në të vërtetë janë të trilluar, të mbindërtuar, të kombinuar, të ndërthurur,

të ridizajnuar, të karikuar, si të doni. Por, nuk janë njerëz, janë personazhe dhe ide

lidhur me variacionet e karaktereve të mundshme. Ndërsa, fragmentimi poashtu

është një element i kompozicionit postmodern të tyre. Më vjen keq që më duket se

po e “zbuloj” i pari.

PYETJE: Thuhej se, ashtu sikundër në antikitet njerëzit kishin nevojë për komedinë, në

shekullin e XIX-të për të ashtuquajturin roman qytetar, në kohë krizash siç ishte ajo e

ish-Jugosllavisë, me theks të veçantë tek Kosova, njerëzit kishin nevojë disi të pashuar

për komedinë. Si e shpjegoni këtë moment?

MILAZIM KRASNIQI: Unë e kam konceptuar si një përpjekje për të mbajtur frymën

gjallë, në kuptimin llotmanian, që e kam cituar më herët. Por nuk besoj se ka pasur

sukses. Okupimi i viteve nëntëdhjetë ka qenë aq i egër, sa njerëzve u pati humbur

tërësisht nga fytyra buzëqeshja. Nuk mund ta kthente as komedia, sado që të

përpiqej.

PYETJE: Duke hulumtuar nëpër situatat e shumta dhe galerinë e madhe të karaktereve

të komedive Tuaja, mund ta nxjerrim një si synim Tuajin në këtë opus krijues, se Ju

komiken e konsideron si: një lojë intelektuale e cila ka për bazë balancimin e dy anëve

të papajtueshme të të njëjtës çështje, madje në një pajtueshmëri tepër të fuqishme, por

e cila është e papritur, mjeshtërisht u kundërvihet gjykimeve të papajtueshme si dhe të

përshtypjeve të ndryshme për të njëjtin objekt. A mund të na thoni se cilat ishin këto të

papajtueshme në kontekstin e kohës kur e keni krijuar këtë opus komedish, duke

përfshirë këtu, ta themi komeditë si: Kur lindi partia, “Mos më merr në qafë”, “Punë

sizifi”, “Kush i bie fyellit”, etj.?

15

MILAZIM KRASNIQI: “Kur lindi partia” është një aluzion i qartë në veprën me të

njëjtin titull të Enver Hoxhës dhe në trashëgiminë e tij subversive e terroriste. Është

një përpunim artistik i doktrinës komuniste të luftës për pushtet dhe të likuidimit të

rivalëve, etj. Por, nuk është histori as e partisë e as e Enverit. Edhe komedia “Mos me

merr në qafe” është e kësaj linje të zbulimit dhe të zbërthimit të absurditetit të

botëvështrimit komunist mbi botën. Edhe komedia “Këmba e Titos nuk shkel më në

Kosovë”, është pjesë e kësaj tematike. Komedia “Punë Sizifi” është një sprovë e

tematizimit të një aspekti të jetës sociale të viteve shtatëdhjetë, ndonëse e

konsideroj të pasuksesshme.

PYETJE: Arti dhe politika, në veçanti teatri dhe politika i përngjasojnë marrëdhënieve

që kanë qeni dhe macja, me ç’rast, sado që ndërthuren ndërmjet veti dhe sa më shumë

që e nxisnin njëri-tjetrin, në instancën e fundit, secili, për veten e vetë duhet të vendos

se a dëshiron të jetë njëri apo tjetri. Cili është mendimi për ju dhe si e shihni Ju

marrëdhënien politikë- dramë (teatër) dhe anasjelltas?

MILAZIM KRASNIQI: Sikundër kam thënë dikund më lart, janë veprimtari të

ndryshme e kanë diskurse të ndryshme. Ato ndikojnë mbi njëra- tjetrën japin e

marrin, herë sponanisht e herë me dhunë, por esencialisht mbeten të kundërvëna.

Në shoqëritë normale, ky raport as nuk vërehet e pothuajse as nuk diskutohet, sepse

raportet janë të buta edhe në kundërvënien e tyre. Ndërsa, në shoqëritë totalitare,

ky raport di të jetë shumë problematik, sepse politika ka ambicien që të kontrollojë

gjithçka, të imponojë dogmat e veta mbi gjithë jetën njerëzore, natyrisht edhe mbi

artin. Ndërsa, ndikimi i artit mbi politikën është më shumë një mit se sa një ndikim

real. Politika në të gjitha kohët ka ndjekur interesa konkrete, ekonomike, nacionale,

ideologjike, etj., dhe nuk është stepur para mesazheve estetike, nuk ka qenë e

predispozuar drejt ndonjë forme të katarsisit. Edhe kur është deklaruar nga

politikanët se e duan artin, se fisnikërohen prej tij, më së shumti ka qenë demagogji.

16

Kjo vlen veçmas për periudhën e modernizmit e deri në ditët tona, kur nuk mund të

imagjinohet ndonjë ndikim i artit mbi politikën.

PYETJE: Profesor Krasniqi, është e qartë se sot në dramaturgjinë që bëhet te ne, por

edhe më gjerë, në tërë regjionin të cilit i përkasim ekziston një gjeneratë e tërë e

autorëve të cilët merren me dramën dhe teatrin politik mbi të gjitha. A mund të

thuhet se drama dhe teatri, në një mënyrë apo tjetrën i marrin, apo edhe i rrëmbejnë

një mori detyrash të institucioneve shoqërore të cilat nuk e bëjnë punën e tyre?

MILAZIM KRASNIQI: Dramaturgët që shkruajnë sot drama politike dhe teatërbërësit

që vënë sot në skenë drama politike, më shumë shprehin frustrimin e tyre qytetar se

sa idealin e tyre estetik. Unë nuk besoj në mundësinë e ndikimit transformues të

artit mbi politikën e as mbi shoqërinë e sotme. Ndikimi sot realizohet me anën e

kulturës masive, me anën e arsimit publik, me anën e medieve dhe të propagandës

politike. Drama e teatri në këët mes e kanë të humbur davanë. U mbetet të gjejnë

hapësira të infiltrimit në format e reja të komunikimit masiv, nëse duan të

mbijetojnë e të kenë ndonjëfarë ndikimi. Ndoshta një dramë do të lexohet e do të

shikohet në të ardhmen më shumë në fejsbuk, se sa nëse botohet si libër.

Ndryshimet marrarmendëse në mënyrën e komunikimit kanë sjell ndryshime

marramendëse edhe në shijet estetike edhe në qëndrimin ndaj vlerave tradicionale.

Po jetojmë si brenda centrifugës, brenda një revolucioni virtual, i cili po i ndryshon

dramatikisht jetët tona reale, duke përfshirë edhe rrënimin e një sistemi të tërë të

vlerave, përfshirë edhe teatrin e dramë bashkë me të..

PYETJE: Ata të cilët nuk e duan politikën në teatër, teatrin politik e kundrojnë si

pamfletesk. Bile, një prej akuzave më interesante që u bëhet veprave politike është ajo

se ato disi janë në kufij të fejtoneve gazetaresk dhe se në to nuk ka art. Cili është

mendimi Juaj për këtë?

17

MILAZIM KRASNIQI: Mendoj se ka vepra të mira dhe të këqija. Por, as njëra e a tjetra

nuk varen nga tema, po varen nga aftësia e autorit që të formësojë një vepër që

ofron një komunikim shumëplanësh e të pasur kuptimesh dhe një përjetim të

fuqishëm estetik.

PYETJE: Drama Juaj “Rulet rus për Ali Pashën” është një prej dramave më politike në

dramaturgjinë tonë. Dhe, në këtë kuadër, kjo dramë e Juaja sikur ka pretendim që ta

iniciojë njëlloj procesi të rivlerësimit të kësaj figure mjaft të përbërë të historisë

kombëtare. A mendoni se ia keni dalë këtij synimi, dhe, sa mendoni se është e

rrezikshme për një autor dramash kjo qasje e pakompromistë në krijimtari?

MILAZIM KRASNIQI: Po, ajo është dramë me ide politike dhe me synimin që t’u

ofrohet lexuesve një “histori”, e cila kurrë nuk ka ekzistuar si e tillë, por që të jetë

estetikisht e besueshme, sikur të ishte e vërtetë. Kam dashur të thyejë një klishe të

vlerësimit të historisë sonë, ku dominon falsifikimi, mistifikimi dhe deformimi i

realitetit të fakteve. Pjesa më e madhe e historisë sonë është e përmbytur prej kësaj

prirjeje, që ka karakter endemik, pra që përsëritet si sëmundja. Paradoksalisht,

nganjëherë më afër të vërtetës historike është romani historik ose drama historike,

se sa historiografia marksiste, e ngjizur në falsifikim. Nuk besoj se ia kam dalë ta

luftojë këtë mendësi, por ia kam dalë ta bëj qejfin tim, të shkruaj si të dua dhe të

tallem pak me klishenë historike tërësisht të falsifikuar.

PYETJE: Propozoj që t’i themi pak fjalë edhe për gjuhën e dramës në krijimtaritë

teatrore politike. Ngase, teatri politik, dihet se mëton që të komunikojë me publikun

pikërisht përmes radikalizmit të gjuhës së vetë, pra, në mënyra që janë krejtësisht të

ndryshme nga i ashtuquajturi komunikim i normuar i cili ka dominuar për shumë

dekada. A paraqet ky fakt problem për një krijues?

18

MILAZIM KRASNIQI: Krejt varet nga aftësia e shkrimtarit. Ka shkrimtar që kur

shkruajnë për një lule, e vulgarizojnë shprehjen aq keq sa të bëjnë të vjellësh,

sikundër që ka shkrimtar që shkruajnë për tema banale por me një shprehje që të

bën për vete e që tingëllon ëmbël si një ninullë.

PYETJE: Një pyetje e thjeshtë: në hapësirat politike të trazuara siç është kjo e jona, a

mendoni se është e mundshme ta ndajmë politikën nga drama dhe teatri?

MILAZIM KRASNIQI: Në hapësirat tona politike, drama dhe teatri po vdesin, miku

im. Politika ka një dëshirë të fshehtë gjithmonë: ta eliminojë teatrin si medium krejt.

Nëse kjo nuk është e mundshme, atëherë ta vërë nën kontroll ose ta bëjë të pavlerë e

të prefekt. Politika gjithmonë e ka rrejtur artin dhe e urren edhe sot, sado që sot

këtë nuk e shpreh me fjalë, me program, por e zbaton duke e ngulfatur artin me

kulturën masive.

PYETJE: Në kuadër të tërë kësaj, a ekzistojnë mbase kufijtë e teatrit dhe dramës

politike? Apo, a ekziston linja deri ku mund të shkohet në krijimtari, ashtu që një

shfaqje të mos shndërrohet në pamflet, siç pretendohet?

MILAZIM KRASNIQI: Realiteti e ka tejkaluar me dramaticitet e tragjizëm, dramën

dhe teatrin ndër ne. Në një komb ku njerëzit ia vënë zjarrin vetes, sikundër ndodhi

me ish të përndjekurit në Shqipëri, në një komb ku me qindra njerëz vdesin në

aksidente komunikacioni dhe me mijëra gjymtohen, në një komb ku me mijëra të

zhdukur ende nuk janë gjetur, në një komb ku ka një rritje tragjike të divorceve dhe

të fëmjkëve që mbeten jetimë, në një komb ku rritja e numrit të vetëvrasjeve është e

frikshme, e ku të sëmurët nuk kanë as barna në spitale, drama luhet në jetën reale.

Prandaj, komunikimi ndërmjet nesh edhe është kaq i ashpër, vulgar, primitiv, më

shumë se në çdo dramë politike ekzistencialiste. Pyetja milionë dollarëshe është se

ku janë kufijtë e kësaj drame jetësore? Dhe veëtm pastaj se a ka mundësi që e tëra të

19

shqiptohet me anën e artit, në këët rast me anën e dramës politike e të teatrit. Por,

unë mendoj se nuk ka mundësi. Tash për tash drama dhe teatri e kanë humbur

betejën, nuk po arrijnë as ta kuptojnë e lëre më ta sublimojnë si estetikist të

besueshme tragjedinë jetësore të njeriut shqiptar.

PYETJE: Në cilën masë drama dhe teatri, edhe te ne mund të ndikojë në hedhjen dritë

dhe në përballjen me të gjitha ato tmerre që kemi kaluar në periudhat më të vështira

nën okupim, gjatë dhe pas luftës në Kosovë?

MILAIM KRASNIQI: Munden shumë. Por, kërkohen dramaturgë të vërtetë, e jo

trafikantë, që kujtojnë se mund të bëhen drama me vorshshope, që shërbejnë për ta

fshirë kujtesën historike. Por, nuk ka vullnet, As dije. As investim në këtë punë.

PYETJE: A e shihni ndonjë lidhje ndërmjet identitetit nacional, politik, intelektual dhe

artistik dhe teatrit politik nga ana tjetër.

MILAZIM KRASNIQI: Lidhja e të gjithave është organike. Nëse një nivel i kundërvhet

tjetrit, ose të tjerëve, shfaqet kriza e identitetit. Fjala vjen, nëse dikush do të

shkruante një dramë politike, ku do të arsyetohej gjenocidi serb kundër shqiptarëve,

atëherë ai me të drejtë do të trajtohej si tradhtar. Pra, edhe kufijtë e dramës politike

janë të caktuar. Nëse do ta elaboronim këtë çështje, do të na duhej të ktheheshim te

skena e Arnold Hauzerit për ndikimn që ka tradita mbi artin.

PYETJE:Në fund, të kthehemi tek pyetja e parë e kësaj bisede edhe njëherë! A mund të

ndodhë që teatri dhe drama politike të keqpërdoren dhe të përcjellin mesazhe

nacionaliste dhe armiqësie, siç e bëjnë shumë dramaturg serb sot e kësaj dite, paçka se,

pikërisht pjesëtarët e kombit të cilat i përkasin ata kanë krijuar një llahtari aq të

madhe në Ballkan në fund të viteve të nëntëdhjeta!?

20

MILAZIM KRASNIQI: Fatkeqësisht, po. Serbët vazhdojnë ta përdorin ende dramën

dhe teatrin për kauzën e tyre morbide të zhdukjes së popujve të tjerë, boshnjakëve,

malazezve e shqiptarëve. Më duket domethënëse në këtë kontekst fakti që pikërisht

këto ditë ( nëntor 2012), dramaturgu serbofil, Peter Handke, u pranua anëtar i

Akademisë Serbe të Shkencave dhe të Arteve. Pra, një shpërblim që i jipet Handkes,

për urrejtjen ndaj kombeve të tjera dhe një inkurajim që të vazhdojë po me atë

gjuhë të urrejtjes, me të cilën ai qysh moti e ka kontaminuar letërsinë dhe e ka

turpëruar emrin e vet. Nuk do të dëshiroja kurrë që t’u përgjigjemi me të njëjtën

monedhë. Drama dhe teatri ynë duhet të mbeten brenda natyrës dhe funksionit

estetik dhe frymës humane, përkatësisht respektimit të plotë të dinjitetit njerëzor,

natyrisht duke përfshirë këtu edhe respektin e plotë për Tjetrin.

Intervistoi: Haqif Mulliqi

21

Intervistë me profesorin, shkrimtarin, publicistin Milazim Krasniqi

DRAMATURGJIA KOMBËTARE NUK BËHET NË VORKSHOPE ME SERBË

Epoka e Re: Profesor, njiheni si dramaturg, poet, publicist, analist i çështjeve politike,

sociale e të tjera. Keni dijeni të madhe nga këto fusha e shumë të tjera që s’i

përmendem. Njëkohësisht dimë që do të na flisje gjatë e në mënyrë të përpiktë për

secilën prej tyre, mirëpo në këtë intervistë do të përzgjedhim disa që sot janë më të

nevojshme për t’u debatuar e bërë të ditur për opinion. Në Fakultetin e Filologjisë të

Universitetit të Prishtinës në vitin 2005 është themeluar Dega e Gazetarisë. Ka kuadro

të mjaftueshme e profesorë të profilizuar kjo degë t’i zhvillojë këto studime.

Krasniqi: Dega e Gazetarisë është dega më e re në Universitetin e Prishtinës. Është

themeluar para katër vjetësh. Shkaqet e vonesës së themelimit të saj kanë të bëjnë

me vështirësitë nëpër të cilat ka kaluar Universiteti i Prishtinës, përfshirë edhe

dëbimin për dhjetë vjetë nga objektet. Kjo degë është themeluar shkaku i kërkesës

së madhe të saj. Sipas treguesve të parë të punës, kjo degë ka filluar ta plotësojë

vakumin dhe nevojat që janë ndier për gazetarë të kualifikuar.

Gjenerata e parë ka dalë në këtë vit akademik dhe prej 40 studentëve sa kanë qenë

të gjeneratës së parë, më shumë se 30 tashmë janë gazetarë në mediet shqipe në

Kosovë. Kështu që, kuptohet, pra, që kjo degë ka kuadro të mirë e të qëlluar. Duhet

bërë me dije se ligjëruesit (profesorët) në këtë degë janë profesionistë të mirë,

punëtorë të zellshëm. Kjo dëshmohet nga tregu i sotëm i punës, nga gazetarët e

medieve të ndryshme që sot janë pjesë të tyre.

Epoka e Re: Këtë vit studentët po në këtë degë kanë filluar studimet master. Janë po

ata profesorë të studimeve bechelor që ligjërojnë edhe në master, apo ka ndonjë

ligjërues të ri, metoda të reja?

22

Krasniqi: Janë disa prej tyre, por jo të gjithë. Kemi marrë disa profesorë nga

Fakulteti Filozofik, nga Fakulteti i Arteve të cilët kanë dëshmuar se janë të

përgatitur. Ligjëratat kanë nisur me kohë. Po atë ditë që është shpallur lista e

studentëve të pranuar në studimet master, të nesërmen menjëherë kanë filluar

ligjëratat.

Fatlume për degën tonë është që vepron në kuadër të Universitetit të Prishtinës.

Epoka e Re: Janë pranuar të gjithë ata studentë që kanë konkurruar për këto studime?

Krasniqi: Jo, nuk janë pranuar të gjithë. Janë pranuar aq sa ka qenë e paraparë me

vendimin e Senatit. Interesimi ka qenë shumë i madh. Përpos studentëve të Degës

së Gazetarisë ka pasur kandidatë edhe të degëve të tjera të fakulteteve, mirëpo së

pari janë marrë parasysh studentët e kësaj dege, natyrisht edhe nota mesatare e

tyre.

Nuk ekziston ndonjë pengesë ligjore për transfer të studentit nga një degë në degën

tjetër brenda Universitetit të Prishtinës, porse mundësitë e kësaj dege kanë qenë që

në të t’i vazhdojnë studimet master jo më shumë se 22 kandidatë. Në mesin e tyre

është edhe një studente nga Tirana.

Megjithëqë, ekzistojnë edhe disa rregulla akademike që, nëse një student i

sociologjisë dëshiron të studiojë për gazetari, ai paraprakisht duhet t’i japë pesë

provime shtesë nga lëndët bazike. Kështu që, ky transfer kërkon një vit përkushtim

për të bërë këtë transfer.

Epoka e Re: Ka studentë të po kësaj dege që kanë konkurruar për studime master e që

nuk janë pranuar?

Krasniqi: Ka. Janë katër ose pesë prej tyre që nuk janë pranuar.

23

Epoka e Re: Pse kanë mbetur jashtë? Kanë pasur mesatare të ulët të notës gjatë

studimeve?

Krasniqi: Jo, të gjithë ata që kanë konkurruar kanë pasur mesatare më të madhe mbi

atë notë që është kërkuar nga Universiteti, mirëpo rregullat akademike nuk kanë

dhënë mundësi për më shumë kandidatë.

Epoka e Re: Disa studentë të studimeve bechelor, të cilët kanë mësuar të mbesin

anonim, janë ankuar se ka mungesë të literaturës, njëkohësisht se shumë profesorë

gjatë tre vjetëve të studimeve kanë dhënë (ligjëruar) informacione të njëjta për

gazetarinë. I kontrollon dikush ata, i pranon ose refuzon planprogramet e tyre, i

kritikon për metodologji ose u jep lëvdatë?

Krasniqi: Unë nuk e di cilët studentë kanë...

Epoka e Re: Ata që kanë mësuar të mbesin anonim...

Krasniqi: ... mirë, mirë... por di që programi mësimor ka qenë i miratuar nga Senati, i

cili tashmë ka bërë disa ndryshime në disa lëndë. Viti i tretë është ende me program

të vjetër, por jo edhe viti i dytë e i parë që mësojnë me progam të reformuar.

Natyrisht, është e mundur të ndodhë, ashtu siç kanë thënë ata “studentë”, që disa

profesorë të kenë dhënë informacione të ngjashme për gazetarinë gjatë tre vjetëve

të studimeve, porse kjo mund të ketë ndodhur vetëm derisa është bërë programi i ri,

i cili i përmbahet plotësisht procesit të Bolonjës dhe është shumë i zgjedhur.

Megjithëqë, duhet bërë me dije se ato mendime të studentëve më shumë janë

perceptime individuale, me të cilat nuk mund të ndërtohen politikat akademike.

Epoka e Re: Ka kabinete të mjaftueshme e mjete teknike kjo degë për një ose dy orë

ushtrime për studentë? Mbahen ndonjëherë ato?

24

Krasniqi: Dega e Gazetarisë është duke u kompletuar. Kemi një studio të incizimit,

në të cilën janë në shërbim të studentëve disa kamera për ta ushtruar zanatin e tyre,

e të cilat u shërbejnë për lëndet Gazetari Televizive dhe Kamerë. Së këndejmi, kemi

një studio moderne të radios, e cila tashmë është në funksion. Pritet së shpejti të

aktivizojmë edhe një radio të universitetit, e cila do të transmetojë emisione

nëpërmjet internetit. Në këtë radio studentët do të mund ta ushtrojnë zanatin e tyre,

njëkohësisht t’i kryejnë ato detyra që i kanë në lënden Radiogazetari, të prodhojnë

programe etj.

Sivjet, po ashtu, kemi nënshkruar marrëveshje me Radio Televizion Publik të

Kosovës, në të cilin kemi mundësuar që studentët e vitit të tretë lënden Gazetari

Televizive ta ushtrojnë praktikën aty. Kemi, madje, disa marrëveshje me disa gazeta

të përditshme në Kosovë, që disa studentë ta bëjnë praktikën në to.

Epoka e Re: Prej studentëve përfitues të bursës të Fakultetit të Filologjisë prijnë ata të

Degës së Gazetarisë. Janë shumë të dalluar këta studentë apo nuk i “mundoni” shumë?

Krasniqi: Studentët që pranohen në Degën e Gazetarisë, sipas të dhënave të fundit

që kam marr, gjatë shkollimit të tyre nëpër shkolla të mesme mbi 80 për qind kanë

pasur sukses të shkëlqyeshëm në gjithë shkollimin e mesëm. Prandaj, kjo punë e

suksesshme e atëhershme nuk u mungon aspak as sot.

Shumë studentë të kësaj dege janë talentë, kanë vullnet të madh për punë, kanë

teknika të shkrimit, janë të shkathët, i nuhatin mirë problemet etj. Pastaj, duhet

ditur se kjo degë studentët i përgatit për një lëm shumë të rëndësishëm dhe

funksional, lëndët e të cilit nuk janë të mbushur me teori, por kryesisht me punë

praktike.

Epoka e Re: Studimet për master zgjasin katër semestra. Pra, pas dy vjetësh, do të

hapet “dera” e doktoraturës për këto studime?

25

Krasniqi: Tash për tash nuk mund të them nëse do të fillojmë pas dy vjetësh për këto

studime, por bëj me dije se ende nuk janë në planin e kësaj dege këto studime. Ato

nuk janë studime të rregullta në kuptimin klasik. Ato kërkojnë kushte më të veçanta,

kuadro më të specializuara, të cilat momenatalisht ne nuk i kemi. Por, koha po ecën,

e ne jemi duke menduar që edhe ato studime kandidatët të mund t’i kryejnë këtu.

Epoka e Re: Profesor, sa do të ishte e nevojshme që Dega e Gazetarisë (profesorët e

studentët e saj) ta niste botimin e një reviste javore ose mujore për çështje të ndryshme

të gazetarisë, në të cilën do të mund të jepeshin vështrime për të gjitha mediet e

Kosovës. Keni kërkuar donacion nga ndokush?

Krasniqi: Ka nevojë dhe mund të bëhet. Por qëllimi im dhe i kësaj dege (profesorëve

të saj) ka qenë që t’i japim përparësi radios, medies lektronike, por assesi pa lënë

anash gazetarinë e shkruar.

Ne kemi një vendim për të nxjerrë një revistë profesionale brenda Degës së

Gazetarisë, në të cilën do të mund t’i botojnë punimet e tyre profesionale dhe

shkencore profesorët, studiuesit e medieve dhe studentët e mirë.

Epoka e Re: Të flasim për një temë tjetër. Ç’mendim keni për Akademinë e Arteve dhe

të Shkencave të Kosovës. Çfarë po “zihet” në të? Një shtresë e elitës i është vërsulur me

kritika Akademisë? Thotë për të se është shtëpi private, shtëpi e grupeve politike!

Krasniqi: Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës është një institucion i

vjetëruar dhe i rrezbitur ashtu sikurse edhe vetë ndërtesa e saj. Një numër i madh i

anëtarëve të saj janë në pleqëri të thellë, meritojnë respekt për punën e kaluar,

mirëpo ata, për shkak të shëndetit, pleqërisë së thellë, pak gjëra bëjnë për zhvilimin

e mendimit shkencor në këtë vend. Normalisht se Akademia duhet të reformohet

rrënjësisht. Aty mund të bëhen ndryshime me ndryshimin e Ligjit për Akademinë e

26

Shkencave, duke krijuar një ligj i cili këtij institucioni ia përckaton formatin e punës,

njëkohësisht edhe vë rregull të punës për vetë anëtarët e saj.

Zhurma që është bërë vjen ngaqë është kuptuar se ky model i tashëm nuk mund të

funksionojë. Në atë insittucion nuk prodhohen vepra të reja shkencore, nuk jepen

mendime të reja shkencore e as artistike: atje bëhen më shumë ribotime të veprave

të botuara më shumë se 10-15 vjetësh.

Gjendja e Akademisë së tashme është më tepër relikt i të kaluarës, sesa institucion

që sjell rezultate shkencore.

Epoka e Re: Nga Akademia kanë dalë libra me shumë gabime drejtshkrimore, logjike,

edhe megjithëqë kanë kaluar nëpër duar të anëtarëve të saj. Nuk dinë ata më shumë se

kaq?!

Krasniqi: Nuk e di. Arsyeja është kjo: duke qenë vepra të ribotuara e të ridizajnuara

me një stil të ri, rrënjët i kanë po ato të para 10-15 vjetësh. Nuk i lexoj sot ata libra

ngaqë i kam lexuar në botimin e tyre të parë. Disa prej tyre sot sot më duken të

pavlerë.

Epoka e Re: Ministrinë e Kulturës që nga pas lufta herë pas here e kanë “mbërthyer”

disa miq! Ministër i saj ka qenë Behxhet Brajshori, Astrit Haraqija, Skënder Hyseni,

tash Valton Beqiri. Cili prej tyre ka bërë punë më të mirë për kulturën?

Krasniqi: Ministri më i mirë i deritashëm ka qenë Behxhet Brajshori, edhe pse ai ka

vepruar në kushte shumë të vështira në atë kohë (pas luftës). Nuk është dalluar për

tifozëri paritake aq shumë. Kurse sa i përket ministrit aktual ende është herët të

jepet një vlerësim për të, por treguesit e parë të punës së tij, veçmas në politikat

teatrore, tregojnë se ka rrezik që të instalohet censura dhe embargoja ndaj dramës

origjinale shqipe. I ka instaluar disa njerëz të paaftë për të drejtuar teatro amatore e

lëre më një teatër kombëtar. Tash edhe me bordet po shihet se është më shumë afër

27

OJQ-ve se sa partisë që e ka bërë ministër. Nëse vazhdon kështu, ai do ta dekulturojë

Kosovën edhe më shumë se ish ministër Astriti.

Ja po ta jap një shembull: para një kohe njëri nga drejtorët e përzgjedhur të këtij

ministri në Teatrin Kombëtar ka deklaruar se dramat e Ekrem Kryeziut, të Milazim

Krasniqit e të Haqif Mulliqit nuk do të vihen më në skenën e Teatrin Kombëtar. Dhe

nëse është kështu, kjo i bie që nuk do të vihen në skenë veprat e tre dramaturgëve

kryesorë të këtij vendi që, marrë në përgjithësi opusin krijues të tyre dramatik, kanë

shkruar më shumë se 40 drama. Nëse në ndërkohë ai e ndalon edhe Rexhep Qosjen,

Ymer Shkrelin e Mehmet Krajën, gjë që besoj se do ta bëjë, (as veprat e tyre nuk janë

përfshirë në repertorin e sivjemë), i bie se i ndalon të gjithë dramaturgët më të

rëndësishëm të Kosovës. Atëherë mbetet të vihen në skenë dramat që ai tipi i ka

shkruar në vorkshope me serbët gjatë viteve të kaluara. Dhe të vazhdojnë të sjellin

në skenën e Teatrit Kombëtar shfaqje kontrabandë, skajshmërisht fyese për

shqiptarët, si ai Tartufi (më saktë Tarturpi) i atij regjisorit rom. Një ministër që lejon

këtë arbitraritet të vartësve të vet, në fakt e kompromenton veten dhe ministrinë. E

them me sinqeritet të plotë: ndihem shumë i fyer, që kur kam marrë vesh se në

Kosovën e pavarur u kanë vënë embargo dramave të mia. Ata mund të mos i

përfshijnë në repertor, kjo nuk ëshët fare problem, por që të deklarojnë se ato

pratikisht janë të ndaluara, kjo me të vërtet është e turpshme për drejtuesit e

tashëm të Teatrit Kombëtar dhe për vetë ministrin e kulturës.

Epoka e Re: Në Seminarin për Gjuhën, Kulturën dhe Letërsinë Shqipe të mbajtur në

verën e vitit të kaluar keni kritikuar shkrimtarët hermetikë. Të pranishëm në atë

seminar ishin disa sosh, që kur ju dëgjonin përkulnin kokën ose shikonin pikturën e

Migjenit të varur në mur skaj jush. Ku është dobësia e tyre: Nuk janë të

komunikueshëm, shkruajnë palogjikshëm, bëjnë lojë me fjalë, fyejnë njeri e Zot?

Krasniqi: Duke vepruar në një kontekst të vështirë ideologjik, siç qe komunizmi, dhe

në një shtet të huaj siç qe Jugosllavia, këta poetë kanë qenë të frikësuar dhe kanë

aplikuar autocensurën mbi krijimtarinë e tyre letrare. Pra, ata kurrë nuk e kanë

28

thënë haptas mendimin e vet, por janë përpjekur ta maskojnë me figura të rënda, të

errëta. Kështu që ky nuk është asi lloj hermetizmi në kuptimin estetik të fjalës, por

është një konfuzion estetik i cili vjen si rezultat i autocensurës.

Te ta kanë ndikuar padyshim modelet që kanë përdorur, të cilët kanë qenë poetët

jugosllavë të viteve ’70-ta, që kanë pasur tendenca të modernizmit, të

eksperimentizmit etj. Pra, kjo lloj letërsie ka vlera estetike shumë të diskutueshme,

ngaqë është prodhim në një realitet të panatyrshëm, të turbullt, jonormal.

Kjo lloj poezi me këso prirje autocensurore nuk është dashur të futet në librat

shkollorë, për arsye se nuk komunikon me lexuesit, veçmas me ata të moshave të

reja, për shkak të errësirës kuptimore. Prandaj, propozoj që duhet të rishikohen

librat shkollorë, të hiqet kjo lloj letërsie, e cila ka prodhuar konfuzion estetik dhe

prodhon iritim te nxënësit ndaj letërsisë.

Epoka e Re: Në opinion keni heshtur si shkrimtar, jeni harruar paksa. Dëgjojmë në

medie flet analisti Milazim Krasniqi, po ashtu lexojmë edhe në gazeta këtë profil tuajin.

Por, dimë që keni shkruar drama, romane, poezi, libra publicistikë, së voni keni botuar

edhe një libër për gazetari. Për ju, cila është gjinia më e vështirë për t’u shkruar, dhe

cila mendoni se ju ka dhënë emër.

Krasniqi: Unë nuk kam heshtur si shkrimtar, por kam abstenuar së botuari në

Kosovë letërsi. E kam bërë këtë ngaqë në Kosovë janë disa botues që më shumë janë

artificialë, botues që zhvatin fondet e Ministrisë së Kulturës e që librat që i botojnë

janë të niveleve të ulëta letrare. Prandaj, veprat e mia i kam botuar në Tiranë dhe në

Shkup. Së këndejmi, nuk kam marr pjesë nëpër konkurse letrare, gjithherë duke

vështruar se çmimet u jepen miqve, shokëve, atyre të rrethit të vet, e që, për besë,

shumica prej atyre veprave të shpërblyera janë të standardeve të ulëta letrare.

Përndryshe, unë do të vazhdoj të shkruaj letërsi, sepse nuk mund të ndahem nga ajo.

E, nëse vazhdon ky kolaps i botimit këtu në Kosovë, ato vepra që do t’i shkruaj do të

vazhdoj t’i botoj në Shkup e Tiranë.

29

Epoka e Re: Veçoheni për dramaturgji kombëtare, për atë që thuhet se i mungon sot

Teatrit Kombëtar. Ç’përshtypje ju ka lënë shfaqja e tekstit tuaj “Liria po vjen” nën regji

të Agim Selimit?

Krasniqi: Ka qenë një regji korrekte. Agim Selimi është regjisor i mirë. Me të kam

bashkëpunuar kohë më parë. Ai e ka vënë në skenë edhe dramën time “Monedha e

Gentit” me Teatrin Kombëar të Gjakovës.

Epoka e Re: Po ideja për “Rulet rus për Ali Pashën”, si ju erdhi? Ç’ju shtyri të shkruani

për një ujk të vjetër të Janinës, që në historinë kombëtare ka një biografi të çoroditur?

Krasniqi: Kam studiuar gjatë për Aliun, kam lexuar dokumente të ndryshme e libra

historikë për pamjen e tij, karakterin, rrethanat historike në të cilat ka vepruarç

diplomacinë, konfliktet e tij etj. Si rezultat i kësaj pune, kam vënë re se asnjëri prej

atyre librave e dokumenteve nuk e jep ashtu siç ka qenë në të vërtetë Ali Pashai, një

tiran i egër ndaj bashkëkombësve të vet, e servil ndaj të huajve.

Ai ka pasur taktika të mira, por strategji të gabueshme, sepse aleanca kryesore e tij

ka qenë me grekët e me rusët, kundër Portës së Lartë. Ndërsa ne edhe sot, aleancën

kryesore të tij të atëhershme (grekët e rusët) e kemi armiken më të madhe. Kështu

që, kjo dramë është me ide historike, jo dramë historike, por me disa konkluzione

për historinë.

Duhet të kuptojmë se me dështimin e Ali Pashës ka dështuar ideja për formim të një

shteti të vetëm shqiptar, sepse mbi rrënojat e pashallëkut të Ali Pashës, pra në

hapësirat shqiptare, u ngrit shteti grek. Kështu që ai shtet pastaj ia zuri frymën edeh

hapësirën tjeëtr hapësirës shqiptare, sepse duke qenë një shtet ortodoks, ai ishte i

lidhur me transversalet ideologjiko-fetare me Rusinë dhe me shtetet e tjera

ortodoske ballkanike. Kështu që ajo ishte si pykë e cila filloi ta qajë integritetin e

territorit shqiptar. Kjo dramë ka qenë planifikuar të luhet në Teatrin e Gjakovës

para katër vjetësh, por ish-drejtuesit e Ministrisë së Kulturës i patën vënë embargo,

thjesht e patën hequr nga repertori.

30

Epoka e Re: Është bërë pak zhurmë për një, nëse mund t’i thuhet periudhë e letërsisë

postmoderne. Ekziston kjo Klinikë Postmoderne në letërsinë shqiptare? Mund ta veçoni

ndonjë autor të saj ose karakteristikë të kësaj letërsie?

Krasniqi: Ekziston. Por... si shumica e formacioneve stilistike edhe kjo periudhë

është e vonuar, pastaj nuk është tipike krejtësisht postmoderniste. Pra, ka forma

sinkretike. Në Shqipëri kjo lloj letërsie në vitet ’90-ta ka qenë e kombinuar me

avangardën, por tendenca postmoderniste ekzistojnë.

Pasi më parë përmendem dramën time “Rulet rus për Ali Pashën”, edhe në të ka

tendenca të postmodernizmit. Në të mund ta gjeni ironinë ndaj historisë, citatësinë e

disa karakteristika të tjera me të cilat sot karakterizohet letërsia postmoderne.

Intervistoi: Berat Dakaj

31

PËR POEZINË

32

Milazim Krasniqi tregon se si e shkruan poezinë

POEZIA MË PËRNGJET ME ËNDRRAT

“Me shqetësim po shoh të ardhmen e poetëve të rinj. Nuk ka një ambient ku ata do të

mundin të inkuadroheshin dhe të shihnin perspektivën e vet. Nëse edhe më tutje ndodh

kështu qytetarëve të Kosovës do t’u mungoj një formë e ligjërimit, e cila u ndihmon të

bëhen më fisnikë, që ndjenjat e tyre t’i kenë më të ekuilibruara në kohën e kësaj

ngarendjeje pas përditshmërisë, në kohën e këtij globalizmi që në shumë aspekte

tregohet asimilues dhe gllabërues”, ka thënë Milazim Krasniqi

Kur ata që prej fillimit e kishin shoqëruar atë teksa e krijonte poezinë, në një moment

teksa ai pushonte për më shumë se sa një dekadë, kanë mundur të thonë edhe se “ai

s’po bën më poezi”. Mirëpo mësimëdhënësi i letrësisë dhe i gazetarisë te Universiteti i

Prishtinës Milazim Krasniqi është përkujdesur që nëpërmjet vëllimit të titulluar “Dritë

në kujtime” t’i demantoj të gjithë. “‘Dritë në kujtime’ shpreh tërë përvojen time të re

personale...”, ka thënë ai në një intervistë të sendërtuar këtyre ditëve. Babai i

politikanit dhe rep-këngëtarit Memli Krasniqit, aktores Teuta Krasniqi dhe këngëtares

Bubulina Krasniqi, ka treguar se çka e shtyri t’i rikthehet poezisë, arsyet pse ka

ndryshuar në të menduar, tek cili zhanër shkrimor i fle shpirti më shumë, besimit tek

ajo se “një poet i dështuar mund të bëhet prozator i mirë, kurse një prozator i dështuar

s’mund të bëhet kurrë poet”, ndikimin nga autorët e tjerë, mesazhin që mund të japë

poezia, poezinë që krijohet në përgjithësi në hapësirat shqiptare, rezistencën e saj

përballë asaj të huaj, pozitën dekadente të leximit, mundësinë e ndonjë editimi të ri

etj., gjëra të cilat i përkasin poezisë dhe atij si autor. Flet Milazim Krasniqi...

Pasi keni pauzuar një kohë të gjatë prej të shkruarit poezi, keni edituar vëllimin e ri të

titulluar “Dritë në kujtime”. Çka iu shtyri t’i riktheheni poezisë?

Milazim Krasniqi: Poezia për mendimin tim është krejt e veçantë prej zhanreve tjera

të shkrimit, sepse thënë thjesht poezia nuk shkruhet me zor, ajo praktikisht ka një

33

rrugë të veten të formësimit në mendjen e njeriut dhe kur ajo merr formën atëherë

edhe e gjen rrugën e shpërthimit dhe trupëzimit material në formën e tekstit. Unë

prej vitit 1996 vërtet nuk kam shkruar poezi, sepse kur kam shkruar zhanre të tjera:

dramë, romane, kritikë, studime dhe në një farë mënyre kam konsideruar se format

e tjera të shkrimit po e kompensonin poezinë, por çuditërisht nuk ndodhi ashtu,

sepse erdhi një moment që unë sërish iu riktheva poezisë në një formë

jashtëzakonisht intensive, aq sa libri që ju e përmendet e kam shkruar për një kohë

jashtëzakonisht të shkurtër, aq sa bindja ime e thellë mbetet se ai libër ka qenë i

shkruar në mendjen time dhe vetëm ia kam dhënë formën shkrimit.

Çuditësisht poezia më ngjanë me ëndrrat. Sepse edhe gjuha e saj është shumë

simbolike, forma se si ajo artikulohet është gati e pavullnetshme. Nuk varet prej

dëshirës sonë se çfarë ëndrre do të shohim. E nuk varet as prej dëshirës sonë se

çfarë poezie do të shkruajmë. Ajo gjuhë simbolike, gjuhë firgurative e poezisë është

një shëmbëllim me ëndrrat edhe mënyra, përpjekja për ta deshifruar jetën, realitetin

përmes pozisë, pak a shumë e ka këtë përngjasim. Me një fjalë, poezia është e bukur

si një ëndërr, prandaj aq shpesh autorët kanë nevojë t’i rikthehen, sepse është

shumë freskuese dhe jep një mundësi të shprehjes të cilën zhanret e tjera nuk ta

japin.

Në këtë përmbledhje, të cilën e kam lexuar me vëmendje, vërehet një i menduar tjetër i

juaji, një i shkruar tjetër... Por më mirë se sa ju, arsyet e këtij ndryshimi nuk i di

askush…

Milazim Krasniqi: Pa asnjë dyshim që ndjiej diçka rreth kësaj forme të shkrimit,

ndryshe asnjë autor në botë nuk i di qind për qind arsyet pse shkruan ose pse një

tekst merr atë formë. Mbi këtë ndikojnë faktorë jashtëzakonisht të shumtë, që nga

ëndrrat e deri te ato përjetime praktike të secilit prej nesh ose përvojat personale.

Po të shikohet në nivelin e mënyrës së formësimit të vargut poetik, besoj se ky libër

është i lidhur më shumë me librin tim të parë “Imazhi gri” i botuar më 1982. Ndërsa

në fund të mesazheve pa dyshim që ndryshimi është i dukshëm, sepse në këtë

34

periudhë kohore në fakt edhe shumë gjëra në botëkuptimet e mia kanë ndryshuar.

Ky libër në të vërtetë është shprehje e këtij botëkuptimi të ndryshuar. Sepse njeriu

shumë gjëra i sheh ndryshe pas një përvoje relativisht të gjatë jetësore, pas shumë

mësimesh që merr në jetë, pas përvojash që mbërrin t’i kondenzoj dhe t’u japë

kuptim. Besoj se libri “Dritë në kujtime” shpreh tërë përvojen time të re personale,

paçka se ndërlidhja e mjeteve artistike ndërmjet poezive mbetet e njëjtë. Është një

poezi e ndërtuar mbi vizuelizimin për ta ndërtuar imazhin, për t’i dhënë kuptimin

përmes imazheve. Mesazhi në mënyrën se si unë dëshiroj të komunikoj me njerëzit

ka ndryshim esencial.

Njëkohësisht e kultivoni edhe prozën, edhe dramën, e edhe disa të tjera zhanre të të

shkruarit. Tek cili ju fle shpirti më shumë?

Milazim Krasniqi: Eh, natyrisht, unë të gjitha këto tekste që i shkruaj i dua njësoj,

ngase burojnë nga i njëjti shpirt, e njëjta mendje, e njëjta dëshirë që të komunikoj

me njerëzit që atë përvojë timen, ato ideale të mia t’ua transmetoj edhe atyre. Me

lehtësinë më të madhe e shkruaj dramën. Të gjithë teoricientët pajtohen se drama

është gjinia më e vështirë për t’u shkruar dhe kjo sigurisht është e vërtetë, por unë

kam një prirje të habitshme që dramën ta shkruaj më lehtë se zhanret tjera. Drama

më jep edhe kënaqësinë shtesë kur vihet në skenë. Kështu ke një formë të re të

komunikimit me tekstin tënd. Sepse atij teksti i japin jetë aktorët. Krahas punës time

artistike merrem edhe me punë studimore. Kam shkruar një numër të

konsiderueshëm të vështrimeve studimore për letërsi dhe për dukuri të ndryshme

letrare-kulturore. Letërsia siç thotë Lotmani është një informatë me fuqi shumë më

të madhe të transmetimit të ideve. Shkrimtarët kanë arsye të jenë të lumtur, sepse të

tjerëve ua transmetojnë një shumë më të madhe të informatave dhe në një formë më

të bukur, sepse është e shprehur në një tërësi vlerash artsitike. Format e mia të

shkrimit e përplotësojnë njëra-tjetrën. Atë që shumë herë s’kam arritur ta them në

poezi e kam thënë në prozë. Nëse ndonjë përmbajtje ka pasur formë më dramatike,

e kam shprehur në dramë. E nëse ka pasur karakter më racional, intelektual, e kam

35

shprehur përmes studimeve letrare. Unë e kam një përvojë të lehtë të kalimit nga

një zhanër në zhanrin tjetër, mbase kjo është dhunti e t’lumit Zot. Ndoshta kjo është

arsyeja që unë vazhdoj të punoj me të njëjtin intensitet si para njëzet vjetëve.

A i beson asaj që shumëkush e thotë se “një poet i dështuar mund të bëhet prozator i

mirë, kurse një prozator i dështuar s’mund të bëhet kurrë poet”?

Milazim Krasniqi: Nuk e di. Këto janë formulime që mund të vlejnë në pak raste dhe

s’mund të përgjithësohen. Ta zëmë një poet mund të ketë rezultate të larta në poezi

por edhe në prozë. Megjithatë, poezia është tharmi i këtij arti, dhe nëse në poezi nuk

mbërrin një poet të realizohet, është e vështirë ta gjejë veten në një formë tjetër të

shkrimit. Kurrë përvojat e tilla nuk përjashtohen. Ka prozatorë të njohur që kanë

filluar si poetë. P.sh. Ismail Kadare, ka filluar si poet, por nuk është poet kulminant,

sado që është një poet stabil. Kulminacionin e artit e ka mbërritur në prozë. Mund të

ketë lloj-lloj përvojash të tilla. Kalimi nga një zhanër në zhanrin tjetër është çështje e

përvojës, dijes për artin letrar. Nuk mund të jetë shkrimtar i mirë dikush që nuk e ka

kulturën e nevojshme, nuk ka njohuri për traditën letrare, teoritë letrare, dijen për

letërsi e cila zbulon trashëgiminë letrare dhe përmes saj tregon rrugët që janë

ndjekur, mundësitë që ekzistojnë në zhanret e ndryshme, përveç talentit duhen

edhe dituritë profesionale. Kjo është punë intelektuale në të cilën dija e atij që

shkruan manifestohet përmes tekstit.

Cilët autorë kanë “harruar” ndikim gjatë periudhës së formësimit të juaj?

Milazim Krasniqi: Unë kam pasur një fëmijëri të çuditshme për kontekstin social.

Kam jetuar në një familje ku nga të gjitha anët kam qenë i rrethuar nga librat. Vëllai

im ka qenë arsimtar i gjuhës dhe letërsisë dhe ka qenë pasionant i letërsisë. Ai kishte

një numër të madh të librave. Kam filluar t’i lexojë ato libra që nga klasa e tretë,

katërt... Ajo që më mbetet në mendje si diçka e veçantë, është fakti se unë kam

36

lexuar Anton Pashkun që në klasën e katërt. Krejt çka kam kuptuar ka qenë efekti

gjuhësor, jehona e gjuhës. Gjuhë shqipe por e pakuptueshme për mua. Ato efekte

stilistike, larmi leksikore, përthyerje sintaksore për mua ishtn komplet e huaj. Kam

lexuar edhe shumë autorë të përkthyer dhe kështu hyra në botën e letërsisë. Që nga

klasa e gjashtë kam filluar të botojë poezitë e para në rtevistën “Pionieri”. Që nga

momenti i ballafaqimit me tekstin tim në faqet e një reviste, kam qenë i përcaktuar

të bëhem shkrimtar. Kjo është një përvojë fatlume e ekzistimit të talentit dhe

kontaktit të hershëm me librin. Prej këtij shkëndijimi të prirjes dhe kontaktit me

librin ka vazhduar bashkëjetesa ime me letërsinë.

Cilin mesazh mund ta japë poezia?

Milazim Krasniqi: Emil Shtejgeri thotë se secila poezi është vepër artistike në vete.

D.m.th. edhe brenda librit të një autori secila poezi funksionon veçmas, ka mesazhin

e vet. Nuk kam ndonjë teori që do ta mbulonte tërsësisht çështjen e mesazhit që na e

transmeton poezia. Në të gjitha rastet, ajo që mbetet konstante është se poezia e

mirë na jep kënaqësi estetike. Poezia për ndjenjat intime, atdheun, vdekjen, na

ndihmon të kuptojmë disa esenca të raportit të njeriut me botën në të cilën jetojmë,

prandaj mesazhi i poezisë së mirë gjithmonë është estetik në esencë.

Varet nga aftësia e poetit për të shprehur botën ose idetë që i ka. Ka poetë që marrin

gjëra nga përditshmëria, p.sh. mënyra se si pihet kafeja dhe prej saj ndërton tani një

ide universale. Sharl Bodleri njërën nga poezitë e tij më të bukura e ka shkruar për

macen, duke përshkruar macen që fle mbi dysheme dhe gradualisht ndërton

imazhin universal të një bote të dëshpëruar. Ka edhe rrugë të kundërta. Rrugët që

ndjekin shkrimtarët janë krejtësisht të ndryshme.

Po bëj një studim lidhur me dy poetë të njohur grekë të shek XX: Kafafis dhe Seferis.

Ata i marrin mitet e antikës, figurat e asaj periudhe dhe përmes risemantizmit të

asaj kohe përpiqen të flasin për kohën kur jetojnë vetë. Edhe në poezinë shqipe

është ndjekur ky model. Pra, poezia e mirë pavarësisht se a niset nga gjërat e

37

përditshmërisë apo nga gjërat universale, gjithmonë arrin të na japë kënaqësi

estetike.

Çka mendoni për poezinë që krijohet në hapësirat e tjera shqiptare?

Milazim Krasniqi: Është një temë ralativisht e gjerë dhe s’e di nëse mund të futet

brenda një kuadri të një bisede të tillë, sepse tipologjia e kësaj poezie është e

larmishme. Në poezinë shqipe ka poetë mbi 80 vjet që vazhdojnë të krijojnë, p.sh.

Dritëro Agolli, Enver Gjergjeku e deri te gjeneratat e poetëve që praktikisht po hyjnë

në botën e poezisë. Ajo që mbetet në këtë aspekt është poezia e viteve ‘90 në

Shqipëri, e grupit Aleph, që është një grupim avangard. Disa prej tyre kanë ardhur

duke u disiplinuar dhe sot janë ndër poetët e rëndësishëm shqiptarë. Në Kosovë,

këto vite, zëra të tillë nuk ka. Një shembull i mirë i një zëri të veçantë të poezisë

shqipe është Xhevdet Bajraj. Kosova ka pasur një goditje të rëndë në poezi në vitet

‘90. Disa nga poetët më të mirë kanë vdekur atë kohë. Poetët e gjeneratës sime, Basri

Çapriqi, Ibrahim Berisha, Lindita Aliu, etj., kanë qenë të shkëlqyer. Këta, edhe nëse

nuk janë shkëputur plotësisht kanë shkruar në diskontinuitet dhe nuk kemi

mbërritur të shndërrohemi në një grupim të fuqishëm, i cili do të kodifikohej në një

shkollë të vjetër letrare.

Ta zëmë në Shqipëri kush e shkruan poezinë mirë?

Milazim Krasniqi: Veçmas poezia e Ervin Hatibit është interesante, poezi që shpreh

botën e tiranasve dhe krejt atë përthyerje të konflikteve sociale, etike dhe

ndryshimeve të dhunshme. Poezia e tij është poezia më dramatike që shkruhet sot.

Një poet i këndshëm së paku për mua është Alban Bala. Poezia e Agron Tufës, Arian

Lekës, Luljeta Lleshanakut është poezia që sa herë e lexon, gjen diçka të bukur,

interesante. Edhe Mimoza Ahmeti ka shpërthime poetike mbresëlënëse. Në Shqipëri,

viteve të fundit, dinamizmi kulturor është shumë më i madh se në Kosovë, prandaj

ka shumë më shumë botues dhe krejt kjo atmosferë i stimulon krijuesit të jenë më

aktivë.

38

Sa mund t’u bëjë ballë letërsia jonë “stuhive” të jashtme në këtë drejtim? Po mendoj sa

është e denjë ajo të krahasohet me to? Sidomos poezia kosovare?

Milazim Krasniqi: Kjo shoqëri e dalë nga lufta ka shumë probleme në jetën sociale,

ekonomike dhe politike. Kultura ka pësuar një degradim të ndjeshëm. Viteve të

fundit janë lëshuar shtëpitë botuese, nuk ka aktivitete të organizatave të

shkrimtarëve, mungojnë revistat për letërsi, debatet për letërsi, mungon kret ajo që

e stimulon krijimtarinë letrare, që mandej ndihmon të krijohet një tabllo e qartë e

zhvillimeve, rrymave, ideve dhe vlerave. Poezia në Kosovë është në krizë. Edhe vetë

statusi i shkrimtarit është në krizë. Edhe veprimtaria e shtëpive botuese. Ne ende po

konsumojmë atë trashëgimi kulturore të viteve ‘70 – ‘80. Me shqetësim po shoh të

ardhmen e poetëve të rinj. Nuk ka një ambient ku ata do të mundin të

inkuadroheshin dhe të shihnin perspektivën e vet. Nëse edhe më tutje ndodh kështu

qytetarëve të Kosovës do t’u mungoj një formë e ligjërimit, e cila u ndihmon të

bëhen më fisnikë, që ndjenjat e tyre t’i kenë më të ekuilibruara në kohën e kësaj

ngarendjeje pas përditshmërisë, në kohën e këtij globalizmi që në shumë aspekte

tregohet asimilues dhe gllabërues. Mungesa e poezisë së mirë te një komb paraqet

defekt imunitar në vitalitetin e tij. Nëse kjo bëhet kronike, është rrezik të hapen

portat për asimilimin kulturor.

Gjendja e keqe e leximit a paraqet element dekurajues tek ju që ta bëni këtë zhanër,

pasi që dihet se sidomos poezia kërkon lexues elitar?

Milazim Krasniqi: Jo, për besë, unë fare nuk e kam brengë lexuesin. Te “Fotografitë e

kujtimeve” kam një fragment ku flas për idenë e lexuesit dhe në një shkallë të

ironisë konstatoj se në fund të fundit lexuesi nuk ekziston hiç. Njeriu, atë që

shkruan, e shkruan për vete. Se kush do ta ndajë atë kënaqësi artistike është çështje

e atyre që e marrin, jo e shkrimtarit.

39

Kriza e leximit te ne është e thllë, dekurajuese, sidomos për të rinjtë që kanë dëshirë

të marrin një përgjigje për atë që shkruajnë.

Në moshën time, njeriu nuk e ka këtë problem. Është krijuar një përvojë e

mjaftueshme të vlerësohet ajo gjendje sociale, kulturore në raport me atë që

shkruan. Unë shkruaj për një kategori të veçantë lexuesish, është ai lexuesi ideal që

kam në mendje, i cili i lexon librat e mi. Në dhjetë vitet e fundit kam krijuar një

strukturë lexuesish që i lexojnë veprat e mia. Veprat kryesore i kam botuar dhe i

botoj te Shtëpia Botuese “LogosA” në Shkup dhe tirazhet e librave të mia janë solide.

Edhe sa kohë na duhet të presim që të dilni edhe me një libër tjetër me poezi? Më

shumë se dhjetë vjet?!

Milazim Krasniqi: Nuk e di. Vazhdimisht shkruaj dhe kohëve të fundit jam më i

preokupuar me studimet letrare dhe kulturologjike. Po mundohem që edhe si

shkrimtar edhe njohuritë e mia si studiues i letërsisë t’i sublimoj, t’i sintetizoj në

disa studime për letrësinë shqipe dhe veçmas kontekstin e saj social dhe fetar. Edhe

konteksti fetar ka qenë shumë determinues në strukturën e kësaj letërsie. Jam duke

bërë edhe disa studime për autorë të huaj në kontekstin e përpjekjeve të mia për të

kuptuar më shumë lidhur me raportin ndërmjet letërsisë dhe zhvillimet esenciale

ndërmjet letërsisë dhe feve, në mënyrë që prej atij niveli ku kam startuar si studiues

letërsie, prej nivelit të studimit të tekstit në një metodologji formaliste dhe

strukturaliste të shkoj drejt përpjekjes për ta parë letërsinë dhe funksionin e saj në

atë që quhet totalitet shoqëror.

Intervistoi: Mirjeta Selimi

Intervistë: Milazim Krasniqi

40

E ARDHMJA JONË SHQIPTARE NË KOSOVË ËSHTË EDHE BETEJË KULTURORE

Jeni një rast i shkëputur, i veçantë duke botuar një vëllim poetik me një epikë të rrallë

mbi krimet serbe në Kosovë. Ç’është kjo lidhje, ideja për vëllimin poetik “Poezia dhe

vdekja”, si erdhi?

MILAZIM KRASNIQI: Që nga letërsia antike greke e këndej, letërsia e ka të ngulitur

në natyrën e saj prirjen që ta tematizojë dhe ta hetojë me mjetet e saj tragjedinë,

vdekjen dhe pasojat e saj në psikën e njeriut. Nga ky aspekt mund të thuhet se

letërsia është dëshmuese edhe e tragjedisë kolektive dhe e pasojave të saj në psikën

e njeriut më shumë se sa historiografia, e cila bën përpjekje që t’i rikonstruktojë

ngjarjet me materiale që shumë herë janë të pjesshme, ose edhe të pavërteta.

Ndërsa, letërsia, duke i tematizuar me mjete artistike ngjarjet historike, luftërat,

krimet, vdekjet dhe gjithë atë tronditje që ato shkaktojnë në shpirtin dhe në

mendjen e njeriut, arrin ta shpalosë e ta fiksojë përjetimin e njeriut, traumën e tij në

një mënyrë shumë më të besueshme. Fjala vjen, sot ne dimë më shumë për luftën e

Trojës dhe tronditjen që ajo shkaktoi nga “Iliada” e Homerit, se sa nga gërmimet

arkeologjike e nga gjithë rikonstruksionet e bëra deri sot nga historiografia. Për ta

shkruar një vepër letrare që tematizon luftën dhe krimin, nuk është e domosdoshme

ta përjetosh edhe vetë atë luftë. Bie fjala, Homeri e ka shkruar Iliadën katër shekuj

pas luftës së Trojës, ndërsa Ginter Grasi ka qenë pjesëmarrës në luftën që ka

tematizuar në romanin “Daullja e llamarintë”. Ndërsa, sa u përket krimeve serbe në

Kosovë në genocidin e viteve 1998/1999, ato kanë qenë të llahtarshme, jo vetëm për

ne që i kemi përjetuar, po edhe për botën mbarë. Prandaj, edhe ndodhi ajo

ndërhyrje spektakulare e shpëtimtare e NATO-s, sepse ne si popull u gjendëm para

shfarosjes. Krimet serbe të kryera në Kosovë në vitet 1998/1999 kanë lënë trauma

të thella edhe në psikën time. Ende nuk është e mundshme të kuptohet prej nga

buronte gjithë ai pasion i shtetit serb për të na zhdukur krejtësisht. Më afër mendjes

është se ai pasion buronte nga mitet mesjetare serbe për Kosovën si “tokë e shenjtë

serbe”, “për Jerusalemin serb” dhe për realizimin e mallkimit të njohur serbomadh,

“osvetiti Kosovo” (të hakmirremi për Kosovën.” Këto shtresa të errëta të mendjes

41

vrastare serbe nuk arrin t’i shpjegojë as politika, as historiografia. Jam i bindur se

arti letrar ka gjasa më së shumti të na bëjë ta kuptojmë këtë lidhje oguzrezë të

miteve mesjetare me politikën e agresionit dhe propaganden moderne, si karburant

për makinerinë e genocidit serb. Prandaj jam fokusuar në këtë tematikë, fillimisht

me dramat “Një Antigonë e re” dhe “Bryma e vdekjes” e së fundmi edhe më vëllimin

poetik “Poezia dhe vdekja”. Pra, këto vepra synojnë të shkojnë shumë përtej

përvojës personale me luftën e fundit, te hetimi i motiveve të fshehta të pasionit të

fqinjit tanë serb për të na zhdukur nga faqja e dheut. Meqë konflikti mes serbëve e

shqiptarëve vetëm sa është fashitur e nuk është mbyllur, kujtoj se letërsia mund të

na ndihmojë jo vetë t’i kuptojmë motivet e fshehta e të errëta të deritashme të fqinjit

tonë, por edhe të ndërgjegjësohemi që e ardhmja jonë si shqiptarë në Kosovë është

edhe një betejë kulturore, një betejë me mitet, një betejë edhe me artin.

Kur nis lexon poezitë në një kontekst fuqie të brendshme, si lirikë e ashpër, si gjurmë në

psikikë, por biografia poshtë tyre s’ka të krahasuar për nga tronditja që shkakon

informacioni i sjellë. Cili ka qenë qëllimi në këtë rast, të himizohen këta njerëz apo

njohja e krimeve?

MILAZIM KRASNIQI: Qëllimi parësor ka qenë përjetësimi estetik i dhimbjes së

njeriut shqiptar. Është një dhimbje që shkaktohet nga krimi. Është një dhimbje për

njerëzit e njohur e të panjohur, por që të gjithë kishin të drejtën të jetonin në

shtëpitë e veta, në tokën e vet dhe të kishin identitetin dhe idealet e veta. Këta njerëz

që u vranë barbarisht në shtëpitë e tyre, në atdheun e tyre, nuk janë heronj, janë

viktima. Ata nuk e patën të drejtën ta thonin mendimin e vet, sepse okupatori ua

mori edhe të drejtën e fjalës edhe të drejtën e jetës. Prandaj, dikush duhet të flasë

për ta. E kisha të vështirë ta gjeja mënyrën e duhur të portretizimit artistik të tyre,

deri sa e gjeta zgjidhjen sipas të cilës ata do të flisnin vetë. Prandaj, në këto poezi

flasin të vdekurit. Madje edhe njeriu, të cilit i është prerë koka dhe i është zhdukur,

siç ishte fshatari nga Reçaku, Banush Kamberi, e tregon vetë dramën e tij. Pra, desha

që viktimat të flisnin, ta thonin vetë fjalën e tyre. Fatkeqësisht tërë këto vite ka

42

dominuar narracioni “i heronjve të gjallë”, të cilët kanë treguar lloj lloj heroizmash,

por e kanë shmangur tregimin për viktimat. Poezia më shumë se format e tjera të

shprehjes artistike e ka mundësinë që të shndërrohet në një zë të thellë të

viktimave.

Gjithmonë krijimtaria kërkon një parakusht, një laborator meditimi, sofistikimi të

ndjenjës, reflektimi deri në shpërthimin final të shprehjes. Çfarë ka ndodhur me ju në

këtë proces?

MILAZIM KRASNIQI: Pas përvojës sime në kampin e Bllacës bashkë me familjen

time, ku për disa ditë rresht kam parë se si vajzat e mia dhe gruaja ime po

rrëshkisnin drejt vdekjes (veten e pata harruar, sinqerisht) e kam bartur në mendje

si ankth atë përvojë, deri sa e kam shkruar dhe e kam vënë në skenë dramën “Bryma

e vdekjes”. Kjo dramë më ka çliruar nga ankthi i atyre përjetimeve të tmerrshme.

Nuk mund ta gjeneralizojë e të them se arti ka efekt terapeutik, por në rastin tim me

kampin e Bllacës, kjo dramë e ka pasur një asi efekti. Ndërsa, drama “Një Antigonë e

re” më ka ndihmuar ta disiplinojë përvojën, duke e parë edhe dramën e Tjetrin në

këtë luftë. Kjo dramë në regjinë e Milto Kutalit, në skenën e Teatrit Kombëtar të

Gjakovës ka qenë një spektakël, i cili në vitin 2003 i ka bërë me vaj mijëra shikues.

Pastaj m’u duk sikur u shkëputa nga kjo tematikë për më shumë se një decenie. Kur

iu riktheva me poemën “Arratisja e Sabri Popajt”, sikur ndodhi një shpërthim në

trurin tim. Për një kohë rekorde e kam shkruar gjithë vëllimin (i kanë datat në fund)

si të ishin të gjitha ato vargje të gravuara dhe mua më mbetej vetëm t’i zbardhja në

kompjuter. Por, më kanë shkaktuar shumë dhembje, derisa i shkruaja. Shumë herë

më dilnin lotë vetvetiu, me ritmin e shkrimit. Ndoshta ngase disa prej heronjve lirikë

të këtyre poezive kanë qenë miq e të njohur të mitë. Sidoqoftë, asnjë teori lidhur me

krijimtarinë artistike nuk arrinë ta shpjegojë plotësisht se çfarë ndodhë në trurin e

shkrimtarit, në raste shpërthimesh të këtilla. Mbase është afër së vërtetës Tomas

Sterns Elioti, që thotë se truri në një proces kreativ i mbledhë idetë, asociacionet,

figurat, derisa të formësohen në tekst dhe pastaj lind poezia si e tillë. Por, prapë

43

mbetet enigma: pse poezia lind në një çast e jo në një tjetër, pse në atë formë, pse me

atë ritëm e me atë instrumentim, etj.

Sa prej tyre që ju i sillni në këto krijimtari keni pasur njohje?

MILAZIM KRASNIQI: Janë disa që i kam pasur miq e të njohur (Hysni Zhuniqi,

Nekibe Kelmendi, Fehmi Agani, Enver Maloku, Latif Berisha) vdekja e të cilëve më ka

shkaktuar shumë pikëllim. Por të tjerë heronj të këtyre poezive (Vjollca Berisha,

Agim Hajrizi me të birin, Banush Kamberi, Zoje Prendi, Sadik Sherifi, etj) nuk i kam

njohur, por më ka tronditur tragjedia e tyre dhe kam bërë përpjekje që me anën e

vargut poetik ta deshifrojë mesazhin e vuajtjes dhe të vdekjes së tyre. Mesazhin e

tyre për ne të gjallët, që dimë të jemi shumë harrestarë.

Është një alkimi e çuditshme kur mendon vdekjen, shkruan mbi të, dhe për shumë

shkrimtarë kjo është si proces i epërm, që jo vetëm tërheq, por në një farë mase është

një un njerëzor që e sfidon atë. Me ju si ka ndodhur, gjendur para një persiatje të tillë?

MILAZIM KRASNIQI: Vepra e parë poetike që njohim, Gilgameshi, trajton

ballafaqimin e njeriut me vdekjen dhe përpjekjen iluzore të njeriut që ta gjejë ilaçin

kundër saj. Populli ynë e ka një fjalë që thotë: “Vdekja është e ftoftë!” Jam i bindur që

edhe secili shkrimtar shqiptar, që ka pasur vdekjen si temë ose motiv qendor të

ndonjë vepre të vet, që nga De Rada, Naimi, Çajupi, Skiroi e deri te shkrimtarët e

ditëve tona, do ta ketë ndjerë drithërimën në trup nga përjetimi gati fizik i fshikjes

prej saj. Zgjidhja që lehtëson është besimi që vdekja është vazhdimësi e kësaj jete, në

një botë tjetër, ose si thoshte Stiv Gjobsi, “vdekja është shpikja më e mirë e jetës.”

Por, pa një zgjidhje ngushëllimtare, trajtimi i vdekjes dhe veçmas vdekjeve konkrete,

pra të njerëzve të njohur e të dashur, është një punë e mundimshme.

44

Si ndodhet njeriu para pamundësisë?

MILAZIM KRASNIQI: Para disa vitesh e kam shkrepur rastësisht një fotografi të një

humnere në Malet e Sharrit. Nuk e di pse e shikoj shpesh atë fotografi, e cila

vazhdimisht më rrënqeth. Më duket se ajo fotografi më shfaq, me anën e imazhit,

pikërisht ballafaqimin me pamundësinë. Me pamundësinë që përballë humnerës të

ruash ekuilibrin fizik e mendor. Në fakt, ka shumë gjëra që nuk janë fare në duart

tona, po varen nga fshehtësia e fatit, nga kaderi. Kjo nuk do të thotë që ne duhet të

stepemi, të mos përpiqemi e veprojmë, por të ndërgjegjësohemi për mundësitë e

pakta që kemi në dispozicion, për ta ndryshuar fatin tonë dhe botën në të cilën

jetojmë. Letërsia antike greke e pati zbuluar fajin tragjik, pra destinimin e njeriut që

të shkojë pashmangshëm drejt vdekjes, drejt fatit tragjik. Njeriu në fakt kërkon

pikërisht mundësitë e jetës, të fatit, të dashurisë, të afirmimit, të pasurimit, të

përjetësimit, etj., por në një çast gjendet si përballë humnerës, para pamundësisë që

t’i arrijë ato dhe mundësia e vetme që i mbetet është ballafaqimi me fundin e vet në

këtë botë, me vdekjen. Prandaj edhe e kam titulluar këtë libër “Poezia dhe vdekja”, i

bindur se poezia i ka instrumentet që ta shpjegojë vdekjen, më mirë se sa format e

tjera të komunikimit. Por, edhe poezia i ka mundësitë e kufizuara, gjë që e kam

kuptuar edhe deri sa e shkruaja poezinë për vdekjen e Sadik Sherifit, i vrarë në

masakrën e Izbicës. Njeriu që e ndjen në çdo çast se si po e rrëmben vdekja, nuk

ankohet për asgjë, nuk kërkon asgjë, po tërë kohën e kërkon me sy vetëm hënën në

qiell, duke nëmur retë, kur ia zënë pamjen e hënës. Sado që

m’u duk se e zgjerova mundësinë e përshkrimit të vdekjes, prapë çdo përshkrim

mbetet i varfër në raport me përjetimin e vërtetë të njeriut në atë gjendje. Pra, vetë

gjuha nuk është mjaftueshëm e aftë që ta njohë e pra as ta përshkruajë shpirtin

njerëzor në tërë përmasat dhe nuancat e tij.

45

Shpërthimi juaj është kaq ankthioz, ekzistencial….a do gjeni një mënyrë tjetër për

dhimbjen, a do ta kërkonit ndryshe këtë kujtesë?

MILAZIM KRASNIQI: Tragjedia e Kosovës nën sundimin gjakatar serb për një shekull

ka qenë si një plakë memece. Ne ende nuk kemi romane, drama e poezi për dëbimin

e shqiptarve nga trojet e veta nga Toplica, nga Nishi, Vranja dhe viset e tjera

shqiptare që u serbizuan me zjarr e me hekur. Nuk kemi vepra artistike që ta

rrëfejnë tragjedinë e shqiptarëve në luftërat ballkanike, dëbimin me dhunë të qindra

mijëra shqiptarëve për në Turqi. Nuk kemi vepra artistike që e dëshmojnë terrorin

komunist serbo-jugosllav për gjysmë shekulli. Na i kanë fshirë nga kujtesa. Prandaj,

ne duhet ta ribëjmë kujtesën tonë, duhet të ribëjmë në kujtesë atdheun tonë dhe ta

përjetësojmë në art tragjedinë e paraardhësve tanë. Letërsia mund të bëjë shumë në

këtë drejtim.

Cila është historia që ju ka tronditur më shumë në gjithë këto rrëfime poetike?

MILAZIM KRASNIQI: Përvoja e Vjollca Berishës, e cila ka kërcyer bashkë me të birin

nga kamioni që po bartte mbi pesëdhjetë kufoma për në Serbi (dëshmia e saj është

se në atë kamion ishte të paktën një fë