qjfep.irqjfep.ir/article-1-42-fa.pdf · 2 '3' p ]ck k c kbc k ]pa ab a_a ap F/#E" ` ]k_ ^ ] pb^ ]y kck pa `cb `^ V" y b_ k c yaa ^ `pa ]^] c`p ]^` $ 24 c ]cp ^ c `_k b ``] ]pa b_b

هاي مالی و اقتصادي فصلنامه سیاست

71 -96، صفحات 1392 پاییز، 3، شماره اولسال

با استفاده از مدل جاذبه هاي استانی ثر بر مهاجرتؤعوامل م

مهدي میرزامصطفی سید

ارشد اقتصاد کارشناس

[email protected]

میپروانه قاس

ارشد اقتصاد کارشناس

[email protected]

تـرین عـواملی اسـت کـه مهاجرت و چگونگی توزیع مجدد جمعیت در داخل کشور یکـی از اساسـی

هاي جمعیتـی و نیـز اجتماعی براي کنترل جمعیت و جهت دادن به جابجایی - اقتصادي ارانذسیاستگ

شـناخت علمـی پدیـده مهـاجرت و آن توجه دارنـد هاي اقتصادي به سوي قطب هدایت جمعیت به

براي شناخت وسـعت و جهـت حرکـت . سیاستگذاري در کشور است اساس مدیریت و عنوان پایه و به

بررسـی اطالعـات ترین منبع آمـاري، داخلی مهم شناختی مهاجران هاي جمعیت جمعیت و نیز ویژگی

مقاله به بررسی مهـاجرت اسـتانی طـی در این .نفوس و مسکن است هاي عمومی شمارياصل از سر ح

در قالـب 1390مسکن سـال اساس نتایج حاصل از سرشماري عمومی نفوس و بر )1385-1390(دوره

هاي مهاجرپذیري استان مهاجرفرستی و در بخش اول خالص مهاجرت، .مدل جاذبه پرداخته شده است

.رد بررسی قـرار گرفتـه اسـت مو 1390اساس اطالعات سرشماري عمومی نفوس مسکن سال کشور بر

هاي خوزستان، استان تهران، اصفهان، گیالن، مازندران پنج استان عمده مهاجرپذیر و البرز، يها استان

هـاي اجرفرسـت در سـال هـاي مه بختیاري استان و بلوچستان و چهارمحال و لرستان، سیستان کرمانشاه،

ــدبود) 1390-1385( ــوع .ن ــی دوره ،در مجم ــذیر و 22، )1385-1390( ط ــتان مهاجرپ ــتان 9 اس اس

بـراي ) OLS(مـدل جاذبـه بـه روش حـداقل مربعـات معمـولی در بخـش دوم . ندمهاجرفرست بود

نتایج حاصل از . برآورد شده است) محدویت اطالعاتدلیل به( هاي کشور به استثناي استان البرز استان

.اسـاس مـدل جاذبـه قابـل توجیـه اسـت برj بهi دهد که جریان مهاجرت از منطقه مطالعه نشان می

، میـزان شهرنـشینی، تولیـد همسایگیمتغیرهاي انتخابی شامل جمعیت، نرخ بیکاري، فاصله جغرافیایی،

دهنده مهاجرت ارتبـاط عنوان عوامل توضیح مقصد به و أ مبد اخالص داخلی، شاخص قیمت در منطقه ن

.منطقی با جریان مهاجرت دارند

. JEL:R23 بندي طبقه

.هاي جاذبه مهاجرت، مهاجرت استانی، خالص مهاجرت، مدل: هاي کلیدي واژه

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19

http://qjfep.ir/article-1-42-fa.html

3 شماره هاي مالی و اقتصادي فصلنامه سیاست 72

مقدمه. 1

اي را در سـاخت و توزیـع مالحظـه تغییـرات قابـل یجمعیتـ عنـوان واقعـه تأثیرگـذار بهمهاجرت

عنـوان یـک فراپدیـده عنـوان یـک پدیـده، بلکـه بـه بـه نـه تنهـا مهاجرت.کند جمعیت ایجاد می

از عوامـل ) کننـد دلیل بستر و موقعیتی است که مردم درآن زندگی مـی اق آن به اي که اتف واقعه(

هـاي بـه ایـن دلیـل، علـل و انگیـزه . متعدد اقتـصادي، اجتمـاعی و فرهنگـی نـشأت گرفتـه اسـت

در این میان، دو عامل دافعه و جاذبـه . توان از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داد مهاجرت را می

مل متعدد اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی قابل بررسی است نقش که هریک در بستر عوا

عوامـل دافعـه و جاذبـه عـواملی . کننـد مهمی را در زمینه بررسی علل و عوامل مهاجرت ایفا می

مقـصد هستند که موجـب تحریـک و انگیـزش افـراد بـراي مهـاجرت از منطقـه مبـدأ بـه منطقـه

أ و مقصد مانند تفاوت در استانداردهاي زندگی، میـزان هاي موجود در بین مبد تفاوت. شوند می

... و سطح دستمزدها، عوامل غیراقتصادي شامل مسائل اجتماعی منطقه مبدأ، فرهنگ، مـذهب و

.عنوان بخشی از عوامل دافعه و جاذبه در مبدأ و مقصد عنوان نمود توان به را می

هـاي اسـتانی بـا اسـتفاده از مـدل تترین عوامل مؤثر بر جریـان مهـاجر در این مطالعه، مهم

ابتدا مفاهیم اصلی مـورد اسـتفاده مرورشـده، سـپس رونـد . جاذبه مورد بررسی قرار گرفته است

هاي عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایـران در هاي استانی بر اساس نتایج سرشماري مهاجرت

بـانی نظـري در دو بخـش دوم بـه م . گیـرد مورد بررسی قـرار مـی 1390 و 1385، 1375هاي سال

هـاي جاذبـه، مطالعـات پیـشین، معرفـی مـدل و بخش عوامل مؤثر بر مهاجرت و مرروي بر مـدل

.مفاهیم اصلی تحقیق در ذیل تعریف شده است .گیري اختصاص دارد تحلیل و بررسی مدل و نتیجه

تعریف مهاجرت . 2

ل زمان با علوم مختلفی همچون کار مهم در توزیع فضایی جمعیت در طو و عنوان ساز مهاجرت به

دلیل ماهیت مهـاجرت و اینکـه به.شناسی، جغرافیا و اقتصاد مرتبط است جمعیت علوم اجتماعی،

اي است تعاریف متعددي از آن به عمـل آمـده و هـرکس نـسبت بـه حـوزه هاي بین رشته پدیده

خدا مهاجرت در فرهنگ ده. کند آن را تعریف نماید تخصصی و زمینه کاري خویش تالش می

). 1352دهخدا، (معناي ترك دیار گفتن و در مکان دیگر اقامت کردن است به

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19


73 هاي استانی با استفاده از مدل جاذبه عوامل مؤثر بر مهاجرت

طور عام عبارت است از تغییر محل اقامت فرد از یک نقطه شناسی، مهاجرت به در جمعیت

شناسی سازمان ملل چنـین تعریـف شـده اسـت کـه نامه جمعیت مهاجرت در لغت . به نقطه دیگر

جغرافیـایی یـا تحـرك مکـانی اسـت کـه بـین دو واحـد جغرافیـایی مهاجرت شکلی از تحرك

این تحرك جغرافیایی، تغییر اقامتگاه از مبدأ یا محل حرکت به مقصد یا محل . گیرد صورت می

بایـست آن را از اشـکال دیگـر گویند و می ها را مهاجرت دائم می اینگونه مهاجرت . ورود است

).1389 نامه برنامه، هفته( اقامت نیست تفکیک کردحرکات جمعیت که متضمن تغییر دائمی محل

تغییر در مکان، اقامتگاه ، زمان و فعالیت : مفهوم مهاجرت دربرگیرنده چهار بعد ویژه است

گونـه محـدویتی بـه شـود وهـیچ مهاجرت تغییر، مکان دائمی یا موقت تلقی مـی ). 1370اوبري، (

گونه تفـاوتی بـین مهـاجرت دائمـی و و هیچمسافت یا اختیاري و اجباري بودن ماهیت این عمل

تـرك سـرزمین اصـلی و سـاکن شــدن در ). 1376اشــکوري، معـصومی (خـارجی وجـود نـدارد

ترین نوع تحرك جمعیـت اخص کلمه، که مهم معناي بهطور دائم یا موقت، اما سرزمین دیگر به

طـور دائـم بـدون قـصد ها بـه جا شدن دسته جمعی یا انفرادي انسان باشد عبارت است از جابه می

.)1383جوان، (بازگشت به مبدأ

وجـود فاصـله مکـانی بـین دو : براي مهاجرت سه ویژگی در نظرگرفتـه اسـت روالند پرسا

محـل، دائمـی و طــوالنی بـودن مـدت اقامــت در محـل جدیـد و وجــود فاصـله در زمـان انجــام

).1380زنجانی، (مهاجرت

ده اداري داخل یک کـشور باشـد مهـاجرت که تحرك جغرافیایی جمعیت در محدو زمانی

گیـرد مهـاجرت بـر المللـی را در جـایی گـذر از مرزهـاي بـین کـه ایـن جابـه داخلی و در صورتی

چنانچـه . شـود بنـدي مـی مهاجرت از لحاظ زمان انجام آن نیـز تقـسیم . شود المللی قلمداد می بین

هـاي چند ممکن اسـت سـال فردي در محل دیگري بجز محل تولد خود اقامت داشته باشد و هر

اینگونـه . آید هرحال مهاجر به حساب می طوالنی از آغاز اقامت وي در این محل گذشته باشد به

.نامند می 1ها را مهاجرت طول عمر مهاجرت

1. Life Time Migration

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



خالص مهاجرت. 3

خالص مهاجرت عبارت است از حاصل تفریق تعداد افرادي که منطقه مشخـصی را طـی زمـانی

شـوند میاز تعداد افرادي که طی همان دوره زمانی وارد منطقه مذکور ) E(کنند معین ترك می

)I( اگر این دو رقم با هم برابر باشند ،)I=E ( اگـر تعـداد . شـود خالص مهاجرت برابر با صفر مـی

نظـر این میزان مثبت و منطقـه مـورد ) I>E( مهاجران وارد شده بیش از مهاجران خارج شده باشد

ایـن ) I<E(تعداد مهاجران خارج شده بـیش از مهـاجران وارد شـده باشـد مهاجرپذیر و چنانچه

.میزان منفی خواهد بود و منطقه موردنظر مهاجرفرست خواهد بود

خالص مهاجرت =(I) مهاجران وارد شده -E)مهاجران خارج شده(

هاي استانی روند مهاجرت. 4

هاي مهاجران وارد شده بین استانبیشترین ) 1385-1390(در دوره ) 1(مطابق با اطالعات جدول

نفر و 407680هاي خراسان رضوي با نفر اختصاص داشته استان978811کشور به استان تهران با

هـاي کـشور نفر پس از استان تهران بیشترین واردشدگان را بین اسـتان 377097استان اصفهان با

.اشته است نفرکمترین واردشدگان را د42759استان ایالم با . اند داشته

هاي تهران، خراسـان رضـوي و فـارس اختـصاص بیشترین مهاجران خارج شده نیز به استان

هاي مذکور جریان مهاجرت در این داشته است، اما با توجه به تعداد مهاجران وارد شده به استان

ده را هاي ایالم، سمنان و قم نیز کمترین تعداد مهاجران خارج ش استان. ها مثبت بوده است استان

.اند طی دوره مذکور داشته

ترتیـب بـه باالترین میزان شاخص نسبت مهـاجران وارد شـده بـه مهـاجران خـارج شـده بـه

هـاي لرسـتان، کرمانـشاه، هاي البرز، یزد و سمنان و کمترین مقدار ایـن شـاخص بـه اسـتان استان

.احمد اختصاص داشته است بویر وبلوچستان و کهگیلویه و سیستان

ترتیـب بـه دهـد کـه هاي کشور از نظر مهاجرپذیري و مهاجرفرستی نشان مـی انبررسی است

مازنـدران پـنج اسـتان عمـده مهاجرپـذیر در کـشور و و هاي البرز، تهران، اصفهان، گیالن استان

ــتان ــاجرت و اسـ ــالص مهـ ــزان خـ ــاالترین میـ ــتان، داراي بـ ــشاه، لرسـ ــاي خوزستان،کرمانـ هـ

هـاي اري داري کمتـرین خـالص مهـاجرت و جـزء اسـتان بختیـ و وبلوچستان و چهارمحال سیستان

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



22، )1385-1390(در مجمـوع، طـی دوره . انـد بـوده ) 1385-1390(هـاي فرست در سال مهاجر

. استان مهاجرفرست بودند9استان مهاجرپذیر و

)1385-1390(و ) 1375-1385(، )1365-1375(بررســی اطالعــات خــالص مهــاجرت در ســه دوره

هاي تهران، اصفهان، سـمنان، قـزوین، قـم، دهد که استان نشان می ) 2( جدول بر اساس اطالعات

وبلوچــستان، هــاي اردبیــل، سیــستان دوره مهاجرپــذیر و اســتان ســه گلــستان و یــزد در هــر

تعــداد . هــاي مهاجرفرســت بودنــد وبویراحمــد و لرســتان در ســه دوره مــذکور اســتان کهگیلویــه

ــز از اســتان ــذیر نی ــه ) 1385-1375(ن در دوره اســتا13هــاي مهــاجر پ )1385-1390( اســتان در دوره 22ب

.رسیده است

هاي بین استانی و خالص مهاجرت به تفکیک منطقه محل سکونت مهاجرت. 1جدول

)1385-1390(هاي طی سال

استانمهاجران

شده خارج

مهاجران

شده وارد

خالص

مهاجرت

نسبت خالص

مهاجرت به جمعیت

)درصد(استان

هاجران وارد نسبت م

شده به مهاجران

)درصد(شده خارج

104/5 0/2 8/992 209/198 200/206 آذربایجان شرقی

100/1 0/0 163 177/539 177/376 آذربایجان غربی

88/6 0/7- 9/146- 70/906 80/052 اردبیل

127/4 1/7 81/036 377/097 296/061 اصفهان

162/6 4/8 116/977 303/850 186/873 البرز

101/6 0/1 653 42/759 42/106 ایالم

148/0 3/9 40/354 124/458 84/104 بوشهر

109/6 0/7 86/079 978/811 892/732 تهران

82/1 1/3- 11/814- 54/196 66/010 چهارمحال وبختیاري

128/3 2/8 18/677 84/692 66/015 خراسان جنوبی

107/5 0/5 28/418 407/680 379/262 خراسان رضوي

106/8 0/6 5/192 81/754 76/562 خراسان شمالی

88/1 0/7- 32/812- 242/181 274/993 خوزستان

114/2 0/9 9/404 75/536 66/132 زنجان

151/7 3/9 24/566 72/098 47/532 سمنان

82/1 0/9- 21/875- 100/453 122/328 سیستان و بلوچستان

104/1 0/3 14/193 364/396 350/203 فارس

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



.1 ادامه جدول

102/6 0/2 2/290 89/168 86/878 قزوین

127/5 1/3 14/693 68/202 53/509 قم

97/4 0/2- 3/488- 131/568 135/056 کردستان

106/0 0/3 9/572 168/551 158/979 کرمان

78/9 1/6- 30/351- 113/612 143/963 کرمانشاه

99/3 0/1- -466 65/175 65/641 کهگیلویه وبویراحمد

117/0 1/2 21/981 151/178 129/197 گلستان

122/6 1/7 41/951 227/185 185/234 گیالن

72/7 1/5- 27/015- 72/062 99/077 لرستان

121/4 1/4 41/727 236/382 194/655 مازندران

117/2 1/1 16/234 110/465 94/231 مرکزئ

120/1 1/3 20/270 120/976 100/706 هرمزگان

92/9 0/5- 8/396 109/202 117/598 همدان

158/3 3/5 38/062 103/336 65/274 یزد

.مرکز آمار ایران، نتایج تحقیق: مأخذ

)1385-1390 ( و)1375-1385(، )1365-1375(هاي خالص مهاجرت در دوره. 2جدول

)1365-1375(* استان **)1385-1375( )1390-1385(

8/992 -143733 -88458 آذربایجان شرقی

163 -26819 -1397 آذربایجان غربی

9/146- -55392 -39556 اردبیل

81/036 68623 71073 اصفهان

653 -11136 -6962 ایالم

40/354 15580 -38937 بوشهر

86/079 615027 350383 تهران

116/977 ** ** البرز

11/814- -16933 -32499 چهارمحال و بختیاري

18/677 -10205 -4141 خراسان جنوبی

28/418 30854 * خراسان رضوي

5/192 -25381 * خراسان شمالی

32/812- -108212 61349 خوزستان

9/404 -15955 -33862 زنجان

2/290 1824 * قزوین

24/566 8063 17682 سمنان

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



.2ادامه جدول

21/875- -71332 -14592 سیستان وبلوچستان

14/193 -33846 -24863 فارس

14/693 23406 50629 قم

3/488- -58889 -37145 کردستان

9/572 -26644 -6384 کرمان

30/351- -119128 -61695 کرمانشاه

-466 -15110 -5521 کهگیلویه وبویراحمد

41/951 24680 -17772 گیالن

27/015- -68790 -58606 لرستان

41/727 35444 -27529 مازندران

21/981 28129 * گلستان

16/234 6268 -9508 مرکزي

20/270 -243 -9484 هرمزگان

8/396 -89504 -44356 همدان

38/062 39354 12151 یزد

.قیقحمرکز آمارایران و نتایج ت: مأخذ

لص مهاجرت با توجه به تقسیمات کشوري اطالعات مربوط به خا ) 1365-1375(در دوره

، سان، اسـتان قـزوین در اسـتان زنجـان استان خراجنوبی در ، شمالی وهاي خراسان رضوي استان

در دوره . استان گلـستان در اسـتان مازنـدران و اسـتان البـرز در اسـتان تهـران لحـاظ شـده اسـت

.اطالعات استان البرز و تهران در استان تهران لحاظ شده است) 1385-1375(

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



مبانی نظري. 5

مهاجرت عوامل مؤثر بر 5-1

از آنها از زوایاي مختلف یک ها و نظریات مختلفی وجود دارد که هر در مورد مهاجرت، دیدگاه

ثر عنوان نیروي منفرد مؤ تواند به بر مبناي ادبیات تئوریک یک عامل نمی.اند به این پدیده نگریسته

اي از دامنه گسترده، بلکه مهاجرت در پاسخ به )2007مندوال، ( بر مهاجرت مورد مطالعه قرار گیرد

دهد و لزوماً تمام مردم به شیوه مشابهی نسبت به آنهـا عوامل با اثربخشی متفاوت بر مردم رخ می

اقتـصادي، اجتمـاعی، سیاسـی، در واقـع کارکردهـاي ). 1993ول، پـرن (دهند واکنش نشان نمی

).1380زاده، ابراهیم(گیري آن مؤثرند ، ارتباطی، اداري و غیره در مهاجرت و شکلجمعیتی

عمل آمده در راستاي شناسایی عوامل مؤثر در مهاجرت مبین ایـن اسـت کـه هاي به بررسی

. گیـرد هاي مرتبط با هریک نـشات مـی مهاجرت از عوامل اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و نظریه

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



بـه هاي اقتصادي مربوط به مهاجرت بر این نکته تأکید دارد که مهاجرت در ابتدا در پاسخ نظریه

هاي درآمدي مورد انتظار در مبدأ و مقصد صورت گیرد و نرخ شتاب گیرنـده مهـاجرت تفاوت

اي قابـل توجیـه بلکـه از دیـدگاه بـه حـداکثر داخلی در چارچوب بیکاري فزاینده نه تنها پدیـده

عنوان نظریـه این نظریه هنوز نیز به. رساندن درآمد مورد انتظار شخص مهاجر کامالً منطقی است

).1994ریـچ مونـد، (د قبول در متون مربوط به مهاجرت و توسعه اقتصادي مورد پذیریش عمومی است مور

نیز معتقد است هیچ شکی وجود ندارد کـه شـرایط اقتـصادي در ) 1993(در این خصوص، میلن

.رفتارهاي مهاجرتی مؤثر است

ــوگ ــارگروه ک ) 1997( ب ــاجرت را در چه ــه مه ــصمیم ب ــؤثر در ت ــل م ــه عوام ــی مجموع ل

:بندي نموده است طبقه

عوامل مؤثر مربوط به مبدأ مهاجرت

عوامل مؤثر مربوط به مقصد مهاجرت

هاي فردي مهاجران عوامل و ویژگی

گر موانع عمده مهاجرت یا عوامل مداخله

هـا گیري فرایند مهاجرت به عقیده وي شناخت عوامل مثبت و منفی مبدأ و مقصد در شکل

این گزینش ممکـن اسـت در مرحلـه . نوعی انتخاب وگزینش استمهاجرت . نقش مهمی دارند

).1386 دریاباري،(اول به عوامل مثبت در مقصد یا گریز از عوامل منفی در مبدأ پاسخ دهد

بـه عقیـده وي . گـذاري پرداخـت به مسئله مهـاجرت از دیـد سـرمایه ) 1992( الري شاستاد

اي که فراتـر بازده. داراي بازده اقتصادي باشدکند که این امر مهاجر زمانی اقدام به مهاجرت می

فایـده -بر اساس نظر وي که به نظریـه هزینـه . از تفاوت درآمد در مبدأ و مقصد مهاجرتی است

عالوه هزینه واقعی مهاجرت کمتر گیرد که درآمد مبدأ به موسوم است مهاجرت زمانی انجام می

).1381 طاهرخانی،(از درآمد قابل انتظار باشد

عوامل اقتصادي و غیراقتصادي انجام دادند و همکاران 1دانیل شفر در تحقیقات جامعی که

گیـري بـراي ینـد تـصمیم اتردیـد در فر امـا بـی انـد، را در ایجاد انگیزه براي مهاجرت مؤثر دانسته

1. Daniel Shafer

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



اي اي بـه منطقـه گذار از شخصی به شخص دیگر و از منطقـه طور نسبی عوامل تأثیر هب مهاجرت،

).1381طاهرخانی، (کامالً متفاوت استدیگر

طور کلی، در مطالعات انجام شده دلیل اصلی تمایل به مهـاجرت عوامـل اقتـصادي بـوده به

.ودر درجه دوم اهمیت نیز دالیل اجتماعی قرار دارند

مدل هاي جاذبه. 5-2

رار گرفـت و مورد توجه محافل علمی ق20 و اوایل قرن 19اي که در اواخر قرن ترین نظریه مهم

هـاي جاذبـه و ها در جوامع تحت عنوان مدل هاي جغرافیایی انسان نخستین دیدگاه نظري حرکت

:طور کلی به دو دسته عوامل توجه دارند پردازان به ها، نظریه در این مدل. دافعه ارائه گردید

شده است) منطقه مبدأ( ها از محل اسکان خود عوامی که باعث دافع انسان.

گردد ه باعث جذب آنها در منطقه مقصد میعواملی ک.

شود کـه فیزیکی نامناسب در یک مکان موجب می–بر اساس این نظریه، عوامل اقتصادي

فیزیکـی افراد محل زندگی خود را ترك کرده و به مکان دیگري از نظر اقتصادي، اجتمـاعی و

.پردازیم هاي مشهور در این زمینه می ن مدلدر ادامه به برخی از ای. در شرایط بهتري هستند نقل مکان نمایند

1هاي مهاجرت توسط ارنست جورج راونـشتاین نخستین تبیین نظري درخصوص قانونمندي

. بـه چـاپ رسـید 1889 و1885هاي تحت عنوان قوانین مهاجرت مطرح شد که دو مقاله در سال

نی خـاص بـرآن حـاکم وي براي نخستین بار استدالل کرد که مهاجرت اتفاقی نیست، بلکه قانو

. وي قانون مهاجرت ابداعی خود را در قالب جاذبه براي استفاده آماردانان لندن ارائه نمود. است

در این مدل دو دسته از عوامل مؤثر در . وي یک مدل ریاضی بسیار ساده از مهاجرت ارائه نمود

غرافیـایی در نظـر گرفتـه در کنار متغیر فاصـله ج 2فرایند جاذبه تحت عنوان عوامل جاذبه و دافعه

در واقع، متغیر جاذبه در مدل نقش تنزیل دارد و منظور از دافعـه عـواملی هـستند کـه . شده است

عوامـل جاذبـه نیـز . بخـشی برخـوردار نـشود شوند فـرد از زنـدگی مطلـوب و رضـایت باعث می

شود یـا بـه تر تر و مناسب شود شرایط زندگی افراد مطلوب مجموعه عواملی هستند که باعث می

.یابد عبارت دیگر زندگی براي آنها جذبه بیشتري می

1. Rovenstein 2. Pull and Push Theory of Rovenstein

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



هاي سرشماري است و هیچگونـه مـدل ریاضـی بـراي نـشان قانون روانشتیاین بر مبناي داده

هـاي ایده روانشتاین را در قالب فرمـول 1دادن علل مهاجرت ارائه نداده است، اما دوریگو و تابلر

معادله ساده مهاجرت در یک دوره زمانی مشخص بـین دو بر این اساس، . ریاضی تشریح کردند

:است) 1(صورت رابطه نقطه مکانی مختلف به

)1(

rاز بـین (j بـه منطقـه iکننـده از منطقـه نشانگر تعـداد افـراد مهـاجرت Mijدر رابطه فوق،

ملـه صـورت واحـدهایی از ج نیز فاصله جغرافیایی معموالً بـه dij در دوره زمانی خاص و ) منطقه

.گیري است هاي اشتغال قابل اندازه ها، زمان سفر، فاصله اجتماعی و فرصت کیلومتر، طول راه

Riکـه طـوري بـه ،باشـند نیز معرف عوامـل دافعـه و جاذبـه مهـاجرت مـی Eو Rمتغیرهاي

و عامـل jنیـروي جاذبـه در منطقـه Ejنمایانگر نیروي دافعه عامل خروج نیروي کار از منطقـه و

با ترکیب این دو اثر و تنزیل آن به کمک متغیر فاصله میـزان مهـاجرت . وي کار است جذب نیر

در واقع، اثر جغرافیایی بیـانگر کـاهش اطالعـات ناشـی از اخـتالف . قابل محاسبه استj به iاز

در این صورت با لحاظ کردن اثر فاصله در معادلـه فـوق، عوامـل . ساختار جغرافیایی زمین است

معادلـه بـراي r2 منطقـه تعـداد rبـا وجـو . کیلومتر بیان شده اسـت -صورت نفر ه به جاذبه و دافع

در این حالت، کل جریـان . توضیح جریان مهاجرت بین هر جفت از مناطق وجود خواهد داشت

.است) 3(و ) 2(هاي صورت معادله منطقه بهrمهاجرت بین

)2(

)3(

جریان ورود مهاجران بـه Ii و i نشانگر جریان خروج مهاجران از منطقه Oiدر روابط فوق،

کـه جریـان ورود وخـروج مهـاجران این دو معادله کامالً متقارن هستند، به طوري . است iمنطقه

1. Dorigo and Tobler

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



هاي مذکور این است که به ازاي مقادیر عددي عوامـل جاذبـه ویژگی مهم معادله .مساوي است

E و عوامل دافعه Rقابل حل هستند .

تأکیـد . دانـد برنظریه جذب و دفع تأکید نموده وآن را منـشأ بـروز مهـاجرت مـی 1لی.اورت اس

گـر ي از موانع مداخلـه ا بین دو مکان مجموعه: دارد گر است آنچنان که اظهار می وي بر موانع مداخله

تـرین مـانع وجود دارد که در مواردي مقدار آن کم و در مواردي نیـز ایـن میـزان زیـاد اسـت و مهـم

عـواملی کـه . پذیرنـد البته افراد مختلف تأثیرات متفـاوتی را از بـین موانـع مـی . شده فاصله است مطالعه

عقایـد تئـوریکی . ننـده باشـد ک اي کم اهمیت است ممکن است براي عـده دیگـري تحـریم براي عده

هاي مکان مقصد و همچنـین بـه عقیـده وي لی به مزایا و مضرات مکان مبدأ همانند پتانسیل .اورت اس

:شوند عبارتند از عواملی که در تصمیم به انجام مهاجرت و فرایند آن وارد می

ارتباط دارندأعواملی که با حوزه مبد .

عواملی که با حوزه مقصد مرتبط است.

موانع بازدارنده

عوامل شخصی

تأثیر سه عامل اول در فرایند مهاجرت. 3نمودار

صـورت و عوامـل خنثـی بـه ) -و(+ هـاي صورت ترتیب به کننده به کننده و دفع عوامل جذب

)O (شود دیده می.

1.Everett S. Lee

D عوامل منطقه مبدا عوامل منطقه مقصدow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



صورت رابطه معکوس بـین فاصـله بـا گر معتقد است وآن را به نیز به عوامل مداخله زیمف

نمایـد کـه بـراي تخمـین وي با الهام از قانون جاذبـه نیـوتن پیـشنهاد مـی . دهد ت نشان می مهاجر

: توان از فرمول زیر استفاده نمود مهاجرت بین دو مکان می

)4(

اي است کـه فاصلهD جمعیت مکان مقصد و pd جمعیت مکان مبدأ و poدر فرمول فوق،

گـر بـه شـیوه نیز بـه مـسئله موانـع مداخلـه ستفافوردا. سازد دو مکان مزبور را از یکدیگر جدا می

بر اسـاس ایـن نظریـه . را تنظیم نمود ) گر هاي مداخله فرصت(نظریه نگریست و مثبت و منفی می

.هاي جاذب مانند اشتغال و مسکن و غیره دارد مهاجرت انجام شده بین دو مکان رابطه مستقیم با فرصت

بر اسـاس ایـن مـدل جمعیـت مهـاجرت کـرده از . کردگرینوود نیز مدلی براي جاذبه ارائه

. ي جمعیت هر منطقه رابطه مستقیم و با فاصله بین آن دو رابطـه عکـس دارد با اندازهj به iمنطقه

شـده صـورت کلـی مـدل جاذبـه ارائـه . در واقع، اهداف جاذبه در این الگو جمعیت مناطق است

:صورت زیر است به) 1969(توسط گرینوود

فاصـله j ،Dij جمعیـت منطقـه i ،pj جمعیت منطقـه pi نشانگر عدد ثابت، G فوق، در رابطه

. پارامتر هستند و، و j وiجغرافیایی بین دو کشور

)5(

الوري و راجز نیز نظریه جذب و دفع را مورد آزمـایش قـرار دادن و مـشابه اسـتافروزیمف

اگرچه نتایج حاصل از بررسی آنها . شتندشرایط اقتصادي و اجتماعی مبدأ و مقصد را ملحوظ دا

داننـد، امـا بـراي یـافتن علـل مهـاجرت هاي اقتصادي را عامل مهـاجرت در آمریکـا مـی محرك

بـه ) i(هر دو دریافتند که مهاجرت از مکـان مبـدأ . دانند هاي عقالنی بیشتري را مورد نیاز می پایه

.اي مبدأ و مقصد دارده رابطه مستقیم با سطح بیکاري در مکان) j( مکان مقصد

پایه نظـري آنهـا . کردند هاي مشابه به الوري و راجز را اتخاذ می اسکوتز وشاستاد نیز روش

این دو محقق معتقدنـد هـر فـرد . دانند گذاري می ن است که سرمایهآدر تبیین مهاجرت مبتنی بر

. دهنـد نظر قرار میهاي فیزیکی و پولی ناشی از مهاجرت را مد هنگام تصمیم به مهاجرت، هزینه

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



در این رابطه دسـتمزد در مبـدأ و مقـصد، هزینـه حمـل و نقـل، امکـان یـافتن کـار و تفـاوت در

نگریـستن بـه فراینـد مهـاجرت در چنـین . کنند هاي غذایی و مسکن نقش مهمی را ایفا می هزینه

کند تا چگونگی تغییـرات نیـروي کـار و در نتیجـه توزیـع نیـروي کـار در چارچوبی کمک می

.مناطق مختلف بهتر قابل درك باشد

وري نیروي کـار هاي مایدا مدل جاذبه مهاجرت تابعی است از سطح بهره اساس پژوهش بر

عنوان متغیر مجازي که و درآمد حقیقی نیروي کار مبدأ ومقصد، فاصله جغرافیایی، همسایگی به

.گیـرد تعلـق مـی در صورت همسایه بودن دو استان عدد یک ودر غیر ایـن صـورت عـدد صـفر

.تواند مهاجرت را تحت تأثیر قرار دهند عالوه بر این، جمعیت مبدأ و مقصد نیز می

هاي مهاجرت معمـوالً بـراي توصـیف فراینـدهاي تـاریخی توزیـع مجـدد جمعیـت یـا مدل

هـاي مهـاجرت بـه لحـاظ مـدل . گیرنـد هاي مهاجرت مورد استفاده قرار مـی بینی چارچوب پیش

هـاي خـرد بـه مدل. شوند بندي می هاي خرد و کالن طبقه به دو گروه مدل موضوع مورد بررسی

هـاي کـالن بـه در مقابـل، مـدل . گیـري بـراي مهـاجرت تمرکـز دارد رفتار افراد و فرایند تصمیم

پردازند مباحث فضایی مهاجرت یعنی مکان یا واحد جغرافیایی همچون کشور، منطقه و شهر می

. شوند افراد مهاجر از چه مناطقی خارج و به چه مناطقی وارد می دنبال این پرسش هستند که و به

دنبـال حـداکثر کـردن تـابع مطلوبیـت و تحلیـل فایـده هزینـه هاي خرد افراد عقالیـی بـه در مدل

.نشان داد) 6( این ترتیب، تصمیم براي مهاجرت را در قالب رابطه به. مهاجرت خود هستند

)6(

T

tt

ijT

tt

ij

jir

CC

r

BBNPVM

11..,

11

T نـرخ تنزیـل و rهـا، مجموع هزینه C ع،مناف Bمقصد، j دهنده مبدأ، نشانiدر این رابطه،

گیرندکـه می jدر این چارچوب هر فرد در صورتی تصمیم به مهاجرت به نقطه . طول عمر است

.هاي آن باشد زینهارزش فعلی منافع حاصل از آن بیش از ارزش فعلی ه

عنـوان عـاملی مهـم بـراي فـشار بـر افـراد بـراي اي بـه هاي منطقـه هاي کالن تفاوت در مدل

هـاي جاذبـه یکـی از نخـستین مـدل . کنـد مهاجرت از یک مکان و جذب مکان دیگر عمـل مـی

Mij = AiBj صـورت نـوع مرسـوم مـدل جاذبـه بـه . رود شـمار مـی هاي رسمی مهاجرت بـه مدل

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



f(dij)eijباشد که در آن ی مMij مهاجرت از i به j ، Ai عامل فشار برايi ،Bj عامل کـشش بـراي

j ،f(dij) تابع یکنواخت فاصله از iبه j وeij جمله تصادفی است .

شده که درآن شکل غیرخطی مدل به مـدل رگرسـیونی خطـی از طریـق مدل جاذبه اصالح

هـاي تجربـی مهـاجرت مـورد اسـتفاده ررسـی استفاده از لگاریتم متغیرها تبدیل شده اسـت ودر ب

:است) 7(صورت رابطه قرارگرفته به

)7( DijujuiyjyiPjPiMij 76543210

انـدازه جمعیـت i، Pj اندازه جمعیت در منطقـه j، Pi به iمهاجرت از منطقه Mijکه در آن،

نرخ بیکاري i ،ujنرخ بیکاري منطقه j ،ui درآمد در منطقه i ،yjدرآمد در منطقه j، yiدر منطقه

.جمله تصادفی است εij وjو Iفاصله جغرافیایی بین دو منطقه j ،Dijمنطقه

مروري بر مطالعات انجام شده. 6

توان بـه مقالـه گرفته می ترین مطالعاتی که در زمینه مهاجرت بر اساس مدل جاذبه صورت از تازه

هاي داخلی مورد رومـانی در هاي جاذبه مدرن در مهاجرت مدل"تحت عنوان ) 2012(دنیال بونا

هـاي داخلـی رومـانی بـا اسـتفاده از در این مقاله مهاجرت . اشاره نمود ")2004-2008(هاي سال

)نسبت مهاجران واردشده بـه مهـاجران خـارج شـده (نرخ مهاجرت . روش پنل دیتا بررسی شده است

و متغیرهـاي جمعیـت، تولیـد ناخـالص داخلـی سـرانه، نـرخ بیکـاري، نـرخ عنوان متغیر وابسته به

، فـارغ التحـصیالن )نفـر 1000تعـداد منـازل شخـصی بـه ازاي هـر (اشتغال، نرخ منـازل شخـصی

هـاي آب و زیرسـاخت (نفر، میزان شهرنشینی، شاخص امکانـات رفـاهی 1000دانشگاهی در هر

کیلـومتر مربـع، 100ازاي هر هاي عمومی به ده، تراکم جا ...)فاضالب، گاز، فضاي سبز شهري و

، تـراکم جمعیـت و )هـاي بهداشـتی شاخص مراقبـت ( تولد زنده 1000تولید نوزادان زنده در هر

. عنوان متغیرهاي مستقل در نظر گرفته اسـت به) شاخص رفتارهاي اجتماعی (نرخ جرم و جنایت

داخلی سرانه، شاخص مالیمت، تـراکم بر اساس نتایج این مطالعه اندازه جمعیت، تولید ناخالص

تـوجهی بـر مهـاجرت نـسبت بـه انـدازه جاده و نرخ جرم و جنایت از نقطه نظر ایـستا آثـار قابـل

.نظر پویا داشته است جمعیت و شاخص مالیمت از نقطه

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



توان به مقاله علی سـینا انـدر و هاي جاذبه می گرفته در زمینه مدل از دیگر مطالعات صورت

در ارتباط بـا تـأثیر مالیـات بـر مهـاجرت سـالخوردگان در آمریکـا ) 2008(ونک هرویگ اسچل

عنوان متغیر وابسته، فاصله مراکز جمعیتی بهj به iدر مقاله مذکور مهاجرت از ایالت . اشاره نمود

، جمعیـت، تـراکم j و iهمـسایه بـودن ایالـت ، متغیـر مجـازي همـسایه یـا غیـر j وiهـا بین ایالـت

شهرنــشینی، نــرخ جــرایم، متوســط ســاالنه درجــه حــرارت، شــاخص قیمــت جمعیــت، درصــد

، )دریـافتی از دولـت فـدرال ( مالیـات، درآمـد 1،کننده، متغیر مجازي سطح رفاه و امنیت مصرف

، نرخ مالیـات بردرآمـد و معافیـت ...)آموزش، بهداشت، بیمارستان، بزرگراه و (مخارج عمومی

. اند ل در نظر گرفته شدهعنوان متغیر مستق بازنشستگی و نیز به

شـده بـه با استفاده از مدل جاذبـه اصـالح ) 2009(در مقاله دیگر بائو، بودوارسون، هووژائو

متغیـر j بـه iدراین مدل مهـاجرت از . اند تحلیل عوامل مؤثر بر مهاجرت داخلی در چین پرداخته

کـه jهاجرهـاي مقـیم در اسـتان اندازه جامعـه م jو iبین مراکز استان ) آهن راه(وابسته و فاصله

،jبـه Iگذاري مستقیم خـارجی واقعـی در اسـتان مهاجرت کردند نسبت سرانه سرمایه iپیش از استان

، نـسبت مقـدار سـرانه jبـه iهاي ثابت داخلی واقعی در استان گذاري دارایی نسبت سرانه سرمایه

، نرخ بیکـاري در خـالل هفتـه jبه i، سطح پیشرفت تحصیلی در استان j بهاستان iواقعی در استان

Iاي اسـتان ، نسبت سهم اشتغال در صنایع کارخانهjبه iقبل منتهی به اجراي سرشماري در استان

، jبهاسـتان I، نـسبت سـهم جمعیـت اقلیـت اسـتان jبهاسـتان i، نسبت شهرنشینی استان j بهاستان

. یرهاي مستقل مدل هستند متغjبهاستان iنسبت میانگین دماي ساالنه در مرکز استان

هـاي خـرد خـارج و بـر تمرکز مطالعه خـود را از مـدل ) 1969(و گرین وود ) 1966( لوري

دهنده شرایط اقتصادي و اجتمـاعی هاي کالن جاذبه در مهاجرت با وارد متغیرهاي که نشان مدل

.مبدأ و مقصد مهاجرت است مانند درآمد، آموزش و پرورش، ساختارسنی تأکید نمودند

بـه بررسـی تـأثیر متغیرهـاي اقتـصادي و اجتمـاعی بـراي آنتـون . واي متیو اي بولینگ تـون

هـاي داخلـی مکزیـک بـر اسـاس اي تحت عنوان مهاجرت گیري افراد براي مهاجرت در مقاله تصمیم

در این مطالعه لگاریتم طبیعی مهـاجرت . پرداختند) 1995-2000(هاي هاي جاذبه براي سال مدل

متغیر وابسته و مجموع کشش متغیرهاي ساختگی و مجموع لگاریتم طبیعی متغیرهـاي iاز منطقه

1. Amenity-Rich, Amenity-Poor

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



نتایج حاصل از مطالعه حاضر نـشان . عنوان متغیرهاي مستقل در نظر گرفته شده است اقتصادي به

بخـشی و سـطح درآمـد هـاي آموزشـی، اشـتغال زمینـه ها، پس دهد که سن، فاصله میان ایالت می

.گیري فرد براي مهاجرت دارد ر تصمیمبیشترین تأثیر را د

هـاي مهـاجرت مـدل "هاي جاذبه در مقالـه خـود تحـت عنـوان از مدل ) 2005(سیندي فان

اي ونقــش هـاي منطقـه در ایــن مقالـه بـه اخـتالف . اسـتفاده نمـوده اسـت "اي چـین دورن منطقـه

. عنوان عوامل مؤثر بر مهاجرت پرداخته شده است هاي اجتماعی به شبکه

هاي استانی، ارائه یک مدل مهاجرت.7

بر اساس مبانی نظري و مطالعات انجام شده و براي بررسی تأثیر متغیرهاي اجتماعی، اقتصادي بر

)9(و) 8(هـاي در ایران با استفاده از مدل جاذبه از مـدل ) 1385 -1390(هاي مهاجرت استانی طی سال

.استفاده شده است

)8(ijNeighijicejLogiceiLog

LogGDPjLogGDPiLogUrjLogUriLogUj

LogUiLogDijLogPOPjLogPOPiMijLog

121110

98765

43210

PrPr

بـا j وiدر منـاطق ) GDP(وتولیـد ناخـالص داخلـی ) POP(متغیرهاي جمعیـت ) 2(در مدل

.جایگزین شده است) PPP(وتولید ناخالص داخلی سرانه) DENS(متغیرهاي تراکم نسبی

)9(ijNeighijicejLogiceiLog

LogPPPjLogPPPiLogDensjLogDensi

LogUrjLogUriLogUjLogUiLogDijMijLog

121110

9876

543210

PrPr

طــور جداگانــه بــر جریــان بــر اســاس مــدل جاذبــه مهــاجرت اثــر هریــک از متغیرهــا را بــه

متغیرهـاي موجـود در مـدل و . هاي استانی در کـشور مـورد بررسـی قـرار خـواهیم داد جرتمها

:اند به اختصار در ذیل تشریح شده Mijگذاري هر یک از متغیرها بر جریان مهاجرت جهت تأثیر

LogMij : لگاریتم جریان مهاجرت از استانiبه استان j

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



Log popj ,Logpopi :تان مبـدأ ترتیب لگاریتم جمعیت اسـ بهi و جمعیـت اسـتان مقـصدj

. مثبت باشدMijرود تأثیر این متغیر بر جریان مهاجرت باشد انتظار می می

LogDij : لگاریتم فاصله جغرافیایی استان مبدأi با استان مقصد jباشد که انتظـار بـر ایـن می

.شداستان جریان مهاجرت ارتباط منفی با فاصله دو منطقه مبدأ و مقصد داشته با

LogUj,LogUi :انتظـار بـر ایـن . باشد ترتیب لگاریتم نرخ بیکاري استان مبدأ و مقصد می به

است که نـرخ بیکـاري مبـدأ رابطـه مـستقیم و نـرخ بیکـاري مقـصد رابطـه معکوسـی بـا جریـان

.مهاجرت داشته باشد

LogUrj,LogUri :تظار بـر باشد که ان ترتیب لگاریتم میزان شهرنشینی در مبدأ و مقصد می به

معکـوس بـوده و میـزان j بـه iاین اسـت ارتبـاط میـزان شهرنـشینی مبـدأ بـا مهـاجرت از منطقـه

.شهرنشینی مقصد با جریان مهاجرت رابطه مثبتی داشته باشد

LogDensj, LogDensi :ــه ــدأ ب ــت در مب ــسبی جمعی ــراکم ن ــب لگــاریتم ت ــصد iترتی jمق

.باشد می

LogGDPj,LogGDPi :تولید ناخالص داخلی منطقه ترتیب لگاریتم بهiو j باشـد انتظـار می

با جریان مهـاجرت رابطـه منفـی و تولیـد ناخـالص iبر این است که تولید ناخالص داخلی استان

. داشته باشد jبه iداخلی منطقه مقصد رابطه مثبت با جریان مهاجرت از منطقه

LogPPPj,LogPPPi :انه منطقه ترتیب لگاریتم تولید ناخالص داخلی سر بهi وj باشد می.

LogPricej,LogPricei :کننـده در منـاطق شـهري ترتیب لگاریتم شاخص قیمت مـصرف به

رود تأثیرگـذاري ایـن متغیرهـا بـر جریـان انتظـار مـی . باشـد مـی jواستان مقـصد iدر استان مبدأ

مـت در مهاجرت همانند نرخ بیکاري در استان مبدا ومقصد باشدبه عبـارتی افـزایش شـاخص قی

j بـه i استان مبدا مهاجرت را افزایش وافزایش شاخص قیمت استان مقصد مهاجرت را از منطقـه

.را کاهش دهد

Neighij : مقـدار ایـن متغیـر در . باشـد متغیر مجازي همسایگی استان مبدأ و استان مقصد می

رود تـأثیر یانتظار مـ . هاي غیرمجاور صفر تعریف شده است هاي مجاور یک و براي استان استان

. این متغیر بر جریان مهاجرت مثبت باشد

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



تخمین و تحلیل مدل. 8

طـرح آمـارگیري از نیـروي کـار، 1390مدل موردنظر با اسـتفاده از اطالعـات سرشـماري سـال

مرکز آمار ایـران و اطالعـات مربـوط بـه شـاخص قیمـت بانـک مرکـزي 1اي هاي منطقه حساب

و بـه روش حـداقل مربعـات ) 1385 -1390( دوره زمـانی 2ینجمهوري اسالمی ایران براي میانگ

بر اساس دو مدل معرفی شده در بخش قبل برآورد شده است کـه نتـایج آن بـه ) OLS(معمولی

. باشد می) 4(و) 3(شرح جداول

و بررسی متغیرهاي انتخاب شده و تأثیر آن بـر متغیـر وابـسته ) 3(اساس اطالعات جدول بر

Mij گیري براي مهـاجرت بـه جمعیـت منطقـه مبـدأ و دهدکه تصمیم نشان می) 1(اساس رابطه بر

داري با جریان مهـاجرت دارد در مـدل بـرآورد شـده جمعیـت مقصد بستگی دارد و ارتباط معنا

i را از منطقـه Mijعنوان عامل دافعه در منطقه مبدأ جریان مهاجرت عنوان جاذبه در مقصد و به به

.افزایش داده است jبه

عامـل فاصـله جغرافیـایی دو j بـه iترین متغیر تأثیرگذار بر جریـان مهـاجرت از منطقـه همم

درصـد 5 دارد و در سـطح اهمیـت Mijاین متغیر تأثیر منفـی بـر متغیـر وابـسته . است) j ،)dijو iمنطقه

قه مبـدأ عنوان عامل دافعه مهاجرت را از منط بهdijدر مدل موردنظر باال بودن متغیر . معنادار است

i به منطقه مقصد jکاهش داده است .

عنـوان عامـل بـه j هاي شغلی مناسب در منطقه مقصد رود اشتغال و وجود فرصت انتظار می

عبارتی، باال بودن نـرخ بیکـاري به.را ایجاد نماید jبه iجاذبه جریان مهاجرتی مثبتی را از منطقه

کاهش و بالعکس نرخ jبه i مهاجرت را از منطقه عنوان عامل دافعه، جریان بهujدر منطقه مقصد

در . افزایش خواهد داد jبه منطقه مقصد i مهاجرت را از منطقه مبدأ uiبیکاري باالي منطقه مبدأ

همچنین نرخ بیکـاري ، درصد معنادار است5نظر نرخ بیکاري مقصد در سطح اهمیت مدل مورد

ها از تولید ناخالص داخلی کل کشور برآورد بر اساس متوسط سهم استان1390اطالعات تولید ناخالص داخلی براي سال . 1

.شده است

.تها از میانگین هندسی استفاده شده اس براي ارقام مطلق از میانگین حسابی و براي نسبت. 2

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



منفی بر جریان مهاجرت داشته و نرخ بیکـاري بـاال عنوان عامل دافعه در مقصد تأثیر به ujمقصد

. کاهش داده است j بهiدر منطقه مقصد مهاجرت را از منطقه

تـأثیر uriطی دوره مورد بررسی و بر اساس مدل برآورد شده میزان شهرنشینی منطقه مبـدأ

jبـه iمنفی بر جریان مهاجرت داشـته و افـزایش شهرنـشینی منطقـه مبـدأ مهـاجرت را از منطقـه

ارتباط معناداري با متغیـر urjدر مقابل، افزایش میزان شهرنشینی منطقه مقصد . کاهش داده است

.عنوان عامل جاذبه در مقصد، مهاجرت را افزایش خواهد داد وابسته داشته و به

عنوان عامل جاذبه در منطقـه بهGdpjدر مدل موردنظر، تولید ناخالص داخلی منطقه مقصد

میـزان jکه هر تغییر مثبت در تولید ناخالص داخلـی منطقـه ایی شده است، به طوري مقصد شناس

.دهد افزایش می j بهiمهاجرت را از منطقه

تـرین متغیـر عنـوان مهـم در قیمت کاالها و خدمات نیز بـه هاي منطقه در این مطالعه تفاوت

دل برآورد شده بـاال بـودن تأثیرگذار بر جریان مهاجرت در نظر گرفته شده است که بر اساس م

افزایش داده است شاخص قیمـت منطقـه j به i مهاجرت را از منطقه iشاخص قیمت منطقه مبدأ

شناسایی شده است که jعنوان عامل تأثیرگذار منفی و عامل دافعه در منطقه نیز به pricejمقصد

هـا در عمومی قیمـت باالبودن سطح . درصد معنادار است 5 در سطح اهمیت Pricejاین شاخص

.دهد منطقه مقصد مهاجرت را به میزان باالیی تحت تأثیر قرار می

عنـوان متغیـر مجـازي تعریـف شـده در مـدل دو منطقه مبدأ و مقـصد بـه neighijهمسایگی

jو iهـاي کـه نزدیکـی اسـتان طـوري دارد، به j به iارتباط معناداري با جریان مهاجرت از منطقه

در مـدل مـوردنظر تـأثیر . دهـد افزایش مـی j به iذبه میزان مهاجرت را از منطقه عنوان عامل جا به

را تأییـد jو iمتغیر مجـازي همـسایگی بـر مهـاجرت نتـایج حاصـل از فاصـله جغرافیـایی منـاطق

.نماید می

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



هاي استانی گذار بر مهاجرت برآورد عوامل تأثیر. 3جدول

متغیرهاي توضیحی ضرایب تخمین tآماره **،*معناداري

** 65/0- 07/5- C

* 04/15 97/0 Log(popi)

* 93/12 84/0 Log(popj)

* 69/14- 98/0- Log(dij)

** 79/0 1/0 Log(ui)

* 13/9- 15/1- Log(uj)

** 52/0- 09/0- Log(uri)

* 91/3 70/0 Log(urj)

** 16/1 07/0 Log(gdpi)

** 58/1 1/0 Log(gdpj)

** 23/0 21/0 Log(pricei)

* 53/2- 42/2- Log(pricej)

* 29/9 89/0 Log(neighij)

766/0 R2

763/0 2

9984/234 F

57/1 D.W

.درصد 5معنادار در سطح خطاي *

.درصد معنادار نیست 5درسطح خطاي **

.نتایج تحقیق: مأخذ

و تولیـد ) DENS( اکم نـسبی بـا وارد کـردن دو متغیـر تـر ) 4(بر اسـاس اطالعـات جـدول

به جاي متغیرهاي جمعیت و تولید ناخالص داخلی تمام متغیرهـاي ) PPP(ناخالص داخلی سرانه

j به iموردنظر در مدل بجز نرخ بیکاري منطقه مبدأ ارتباط معناداري با جریان مهاجرت از منطقه

را کـاهش Mij متغیـر وابـسته dij ارتباط معناداري بـا متغیـر وابـسته دارد و افـزایش dijمتغیر . دارد

نظـر ارتبـاط معنـاداري بـا جریـان مهـاجرت از نرخ بیکاري منطقه مبدأ در مدل مورد . خواهد داد

نداشته، اما در مقابل نرخ بیکاري منطقه مقصد ارتباط معناداري بـا جریـان مهـاجرتی j به iمنطقه

میـزان شهرنـشینی در منـاطق مبـدأ و . یدنما می عنوان عامل دافعه در منطقه مقصد عمل داشته و به

تحت تأثیر قـرار jبه iمقصد با متغیر وابسته ارتباط معناداري داشته و میزان مهاجرت را از منطقه

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



دست متغیر تراکم نسبی جمعیت که از تقسیم جمعیت هر منطقه بر مساحت آن منطقه به . دهد می

قرار داده شده است که ارتباط معناداري با )1(عنوان متغیر جایگزین جمعیت در مدل آید به می

عنـوان که تراکم نسبی بـاال در منطقـه مبـدأ بـه برقرار نموده است، به طوري Mijجریان مهاجرت

تولیـد . عنوان عامل جاذبه میزان مهاجرت را افزایش خواهـد داد عامل دافعه و در منطقه مقصد به

دهـد اخلی را به ازاي هر نفر از جمعیت نشان میناخالص داخلی سرانه که میزان تولید ناخالص د

درصـد ارتبـاط 5باشد که در سطح خطاي می) 1(متغیر جایگزین تولید ناخالص داخلی در مدل

عنوان عامل باال بودن تولید ناخالص داخلی سرانه در منطقه مبدأ به . معناداري با متغیر وابسته دارد

تأثیرگذاري تولید ناخالص داخلی منطقه . دهد کاهش میj به i میزان مهاجرت را از منطقه جاذبه

شاخص بهاي کاال و خدمات مصرفی در مناطق شهري . باشد مقصد بر جریان مهاجرت منفی می

متغیـر مجـازي همـسایگی در مـدل . در مبدأ و مقصد ارتباط معناداري بـا جریـان مهـاجرت دارد

میـزان j وiنزدیکـی یـا دوري منـاطق . دارد j بـه iارتباط معناداري با جریان مهـاجرت از منطقـه

.دهد مهاجرت را از این مناطق تحت تأثیر قرار داده وجریان مهاجرتی را در مناطق همسایه افزایش می

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



هاي استانی برآورد عوامل تأثیرگذار بر مهاجرت. 4جدول

متغیرهاي توضیحی ضرایب تخمین tآماره **،* معناداري

* 09/8 58/83 C

* 65/2- 26/0- Log(dij)

** 15/1 21/0 Log(ui)

* 09/6- 12/1- Log(uj)

* 90/6 66/1 Log(uri)

* 29/9 23/2 Log(urj)

* 62/9 40/0 Log(densi)

* 33/10 43/0 Log(densj)

* 63/4- 40/0- Log(pppi)

* 77/3- 33/0- Log(pppj)

* 97/5- 67/7- Log(pricei)

* 36/7- 44/9- Log(pricej)

* 36/11 62/1 Log(neighij)

522/0 R2

515/0 2

1735/78 F

47/1 D.W

.نتایج تحقیق: مأخذ

درصد5معنادار در سطح خطاي *

. درصد معنادار نیست5درسطح خطاي **

گیري نتیجه. 9

ي از هاي استانی خالص مهـاجرت در سـه دوره متـوالی سرشـمار در این مطالعه جریان مهاجرت

ها شناسـایی پذیر و مهاجرفرست در این سال هاي مهاجر بررسی شده و استان 1390 تا 1375سال

هاي تهران، اصفهان، سمنان، قزوین، قم،گلستان و یزد استاندست آمده اند بر اساس نتایج به شده

احمـد و بـویر و وبلوچـستان، کهگیلویـه هـاي اردبیـل، سیـستان پذیر و استان دوره مهاجر سه در هر

استان در 13هاي مهاجرپذیر نیز از تعداد استان. اند لرستان در سه دوره مذکور مهاجرفرست بوده

.رسیده است) 1385-1390( استان در دوره 22به ) 1375-1385(دوره

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



نشان 1390هاي کشور از نظر مهاجرپذیري و مهاجرفرستی در سرشماري سال بررسی استان

مازنـدران پـنج اسـتان عمـده وهـاي البـرز، تهـران، اصـفهان، گـیالن انترتیب اسـت بهدهد که می

هاي خوزستان، کرمانشاه، پذیر در کشور و داراي باالترین میزان خالص مهاجرت و استان مهاجر

بختیــاري داراي کمتـرین خــالص مهـاجرت و جــزء و وبلوچــستان و چهارمحـال لرسـتان، سیـستان

، )1385-1390(در مجموع طی دوره . اند بوده) 1385-1390(هاي فرست در سال هاي مهاجر استان

.اند فرست بوده استان مهاجر9پذیر و استان مهاجر 22

هـاي جاذبـه در هـاي اسـتانی بـر اسـاس مـدل در بخش دوم از این مطالعه جریان مهـاجرت

جایگزینی متغیرهاي تـراکم . در قالب دو مدل مورد بررسی قرار گرفت ) 1385-1390(هاي سال

نسبی جمعیت در مناطق مبدأ و مقصد با جمعیت این مناطق و تولید ناخالص داخلی سرانه مناطق

. هاي مورد اسـتفاده در مطالعـه بـود مبدأ و مقصد با تولید ناخالص داخلی این مناطق تفاوت مدل

که بر اسـاس نتـایج حاصـله از بررسـی مـدل اول، متغیرهـاي جمعیـت، فاصـله جغرافیـایی، نـرخ

میزان شهرنشینی، شاخص قیمت منطقه مقـصد و متغیـر همـسایگی ارتبـاط معنـاداري بـا بیکاري،

متغیرهــاي جمعیــت مبــدأ و مقــصد، نــرخ بیکــاري مقــصد، میــزان . انــد داشــتهMijمتغیــر وابــسته

شهرنشینی مقصد، تولید ناخالص داخلی مبدأ و مقصد و شاخص قیمت استان مبدأ ارتبـاط مثبتـی

i داشته و باال بودن هریک از این متغیرها مهاجرت را از منطقـه j به iه با جریان مهاجرت از منطق

افزایش و در مقابل فاصله جغرافیایی مبدأ و مقصد، نـرخ بیکـاري مقـصد، میـزان شهرنـشینی jبه

مبدأ و شاخص قیمت استان مقصد ارتباط منفی با جریان مهاجرت داشته و باال بـودن هریـک از

متغیـر مجـازي . دهند می را کاهشj به iامل دافعه، و مهاجرت را از منطقه عنوان ع این متغیرها به

تـأثیر قـرار داده و تعریف شده در مدل، همسایگی منطقه مبدأ و مقـصد نیـز مهـاجرت را تحـت

برآورد مدل با ورود متغیـر تـراکم نـسبی و . ها مهاجرت را افزایش خواهد داد مجاور بودن استان

جاي متغیرهـاي جمعیـت و تولیـد ناخـالص داخلـی نیـز ارتبـاط معنـادار تولید ناخالص داخلی به

. دهد را نشان میMijمتغیرهاي انتخابی با جریان مهاجرت

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



منابع

.مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران: ، تهرانلغتنامه دهخدا، )1352(اکبر دهخدا، علی

.366، سال هشتم، شماره"آمار مهاجرت در کشورهاي تولید ضرورت اصالح روش"، )1389(نامه برنامه هفته

.مؤسسه کار و تأمین اجتماعی: ، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهرانمهاجرت، شهرنشینی و توسعه، )1370( اس.اوبراي، ا

.سرا نشر صومعه، "اي ریزي منطقه اصول ومبانی برنامه"، )1376(حسن اشکوري، سید معصومی

.، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهدت ایرانجغرافیاي جمعی، )1383(جوان، جعفر

.انتشارات سمت: ، تهرانمهاجرت، )1380(اهللا زنجانی،حبیب

.376، سال نهم، شماره نامه برنامه هفته ،")1365-1385(هاي استانی در ایران مهاجرت"، )1389(نوراللهی، طه

.1375 ،1385 ،1390هاي سایت مرکز آمار ایران، نتایج سرشماري سال

.41، شماره فصلنامه راهبرد ،"هاي مهاجرت سیري در نظریه" ،)1385( حسینی، حسین اجح

،")1375-1385(هـاي مهـاجرت داخلـی ایـران طـی دهـه جریـان " ،)1385(راد اردهایی، علـی و علـی حـسینی قاسمی

.65/66، شماره فصلنامه جمعیت

فـصلنامه تحقیقـات ،"شـهري /اي روسـتا هـ تحلیلـی بـر عوامـل مـؤثر در مهـاجرت " ،)1381(طاهرخانی، مهدي

.519 مقاله جغرافیایی،

بررسـی علـل فرارمغزهـا از "،)1387(عسگري،حشمت اله، تقوي، مهدي، عسگري، منـوچهر و عبـاس شـاکري

هـاي بررسـی ( فصلنامه اقتصادي مقـداري ،" در قالب مدل جاذبه OECDکشورهاي درحال توسعه به کشورهاي

.2ه، شمار5 دوره،)اقتصادي سابق

، "استان سیستان و بلوچستان: هاي روستایی و علل و پیامدهاي آن، نمونه مهاجرت"، )1380( زاده، عیسی ابراهیم

. 60، شمارهفصلنامه تحقیقات جغرافیایی

دهـه روند مهاجرپذیري ومهاجرفرستی شهرهاي ایران در دو"، )1388(نسب ضرابی، اصغر و حمیدرضا رخشانی

.39، شماره 10، سال ژوهشی رفاه اجتماعیفصلنامه علمی پ، "اخیر

مجله ،"مطالعه موردي شهر قیدار : تحلیلی بر دالیل مهاجرفرستی شهرهاي کوچک " ،)1390( نصیري، اسماعیل

.11شماره ، سال سوم،اي هاي شهري و منطقه مطالعات و پژوهش

زده اسـتان در منـاطق جنـگ بررسی پدیده مهاجرت و بازگشت جمعیـت " ،)1386( الدین دریاباري، سید جمال

.61/62، شماره فصلنامه جمعیت، "خوزستان

بررسی وضعیت اقتصادي نواحی روستایی و تأثیر آن بر مهاجرت روستایی شهرستان " ،)1384(خاکپور، براتعلی

.4، شمارهاي مجله جغرافیا و توسعه ناحیه، "شیروان

فصلنامه تحلیل اجتماعی نظـم و نـابرابري، ، "و پیامدهاي آنمهاجرت، نابرابري " ،)1389( ارشاد ، فرهنگ و مینا صدف

.59سال اول، شماره

.296، شماره 7، سال نامه برنامه هفته ،")1375-1385(هاي طی سال بررسی روند مهاجرت در کشور" ،)1387( حصاري، علی

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19



، ")طالعـه مـوردي ایـران م(اثر مهاجرت مغزهـا بـر رشـد اقتـصادي " ،)1388(آبادي، ابوالفضل و رقیه پوران شاه

.52، شمارههاي بازرگانی فصلنامه پژوهش

فـصلنامه ، "کـار عوامل مؤثر بـر مهـاجرت نیـروي " ،)1388(آذربایجانی،کریم، طیبی، سیدکمیل و نفیسه هنري

.40، شماره13، سال هاي اقتصادي ایران پژوهش

دالیل و راهکارهاي کاهش تمایـل جوانـان " ،)1388(زن، عبدالحمید و محمد دره زرشکی حسین، پاپ بیگی، امیر علی

.1، شماره40، دوره مجله تحقیقات اقتصاد وتوسعه کشاورزي ایران، "روستایی شهرستان کرمانشاه به مهاجرت

AliSinaOnder & HerwigSchlunk (2009), Elderly Migration, State Taxes and what They Reveal, Uppsala Center for Fiscal Studies Department of Economics, Working Paper 12. Cendy Fan (2005), "Modeling Interprovincial Migration in China (1985-2000), Eurasian Geography and Economics, No. 3, PP. 3165-184. Daniela, BUNEA (2012), "Modern Gravity Models of Internal Migration, the Case of Romania", Theoretical and Applied Economics, No. 4(569), PP. 127-144. Mendola, M. (2007), "Migration and Technological Change in Rural, Households: Complements or Substitutes?", Journal of Development Economics, No. 85. Parnwell, M. (1993), "Population Movements and the Third World",. London, Routledge. Richmond, A. (1994), "The Spatial Focus of US Inter-State Migration Flow, International Journal of Population Geography, No. 4. ShumingBao,Orn B. Bodvarsson, Jack W. Hou & YaohuiAhao (2008), "The Deregulation of People Flows in China: Did the Structure of Migration Change?, Chinese Economists Society(CES) conference in Tianjin, China.April, PP. 18-20.

Dow

nloa

ded

from

qjfe

p.ir

at 1

6:05

+04

30 o

n M

onda

y S

epte

mbe

r 9t

h 20

19


Documents

qjfep.irqjfep.ir/article-1-42-fa.pdf · 2 '3' p ]ck k c kbc k ]pa ab a_a ap F/#E" ` ]k_ ^ ] pb^ ]y kck pa `cb `^ V" y b_ k c yaa ^ `pa ]^] c`p ]^` $ 24 c ]cp ^ c `_k b ``] ]pa b_b