Računovodstvo 2013, Sa Dodacima i Ispravkama

8/21/2019 Računovodstvo 2013, Sa Dodacima i Ispravkama

1/151

1

Murat Prašo

RAČUNOVODSTVO KAO

INFORMACIONA OSNOVA

Mostar, 2013.


2/151

2


3/151

3

S A D R Ž A J

A: TEMATSKI

1. PRAVNE I OSNOVE EKONOMIKE PREDUZEĆA ............................................................................... 7

1.1. PRAVNI OKVIR FUNKCIONISANJA PREDUZEĆA ........................................................ .................................. 7 1.1.1. Informacije nužne za osnivanje preduzeća ............................................................... ....................... 7 1.1.2. Sticanje pravne sposobnosti i pravni oblici preduzeća ................................................................... 9 1.1.3. Gubitak pravne sposobnosti .......................................................................................................... 11 1.1.4. Djelatnost preduzeća i sistem nacionalnih računa .............................................................. .......... 13 1.1.5. Osnovne poslovne knjige i izvještaji .............................................................. ................................ 14 1.1.6. Osnovne informacije o preduzeću ................................................................................................. 17

1.2. OSNOVE EKONOMIKE PREDUZEĆA ............................................................... ........................................... 20 1.2.1. Troškovi poslovanja ...................................................................................................................... 20 1.2.2. Ponašanje ponude preduzeća ............................................................. ........................................... 24 1.2.3. Ponašanje ukupnog prihoda ............................................................... ........................................... 24 1.2.4. Zona rentabilnosti ......................................................... .............................................................. .. 25 1.2.5. Konkurentska sposobnost ........................................................ ...................................................... 27

1.2.5.1. Pokazatelji o inputima .................... ...................... ...................... ...................... ..................... .................. 27 1.2.5.2. Pokazatelji vezani za output ...................................................................................................................... 28 1.2.5.3. Primjer analize konkurentske sposobnosti ..................... ...................... ..................... ...................... ........... 29

2. RAČUNOVODSTVO KAO INFORMACIONA OSNOVA ....................................................... ............. 31

2.1. OSNOVNI BILANSI PREDUZEĆA ............................................................................................................... 32 2.1.1. Bilans stanja ................................................................. ............................................................... .. 32

2.1.1.1. Sredstva preduzeća .................................................................................................................................... 33 2.1.1.1.1 Stalna sredstva ......................................................................................................................................... 34 2.1.1.1.2. Obrtna sredstva ....................................................................................................................................... 36

2.1.1.1.2.1. Zalihe ............................................................................................................................................... 36 2.1.1.1.2.2. Gotovina, kratkoročna potraživanja i kratkoročni plasmani ............................................................ 37

2.1.1.2. Izvori sredstava .......................................................................................................................................... 37 2.1.1.2.1. Sopstveni izvori................................................................................................................................... 38 2.1.1.2.2. Tuđi izvori ........................................................................................................................................... 39

2.1.1.3. Razmještaj računa u Bilansu stanja ............................................................................................................ 40 2.1.2. Rashodi, prihodi i poslovni rezultat .............................................................................................. 41

2.1.2.1. Rashodi ...................................................................................................................................................... 43 2.1.2.2. Prihodi preduzeća ...................................................................................................................................... 44 2.1.2.3. Poslovni rezultat ........................................................................................................................................ 45 2.1.2.4. Računi rashoda i prihoda i veza s Bilansom stanja ................... ...................... ...................... ..................... 46

2.2. SISTEM DVOJNOG KNJIGOVODSTVA ............................................................. ........................................... 47 2.2.1. Proces knjiženja ............................................................................................................................ 48 2.2.2. Pravila knjiženja ........................................................................................................................... 49 2.2.3. P rezentiranje finansijskih izvještaja .............................................................. ................................ 49

2.2.3.1. Korisnici i njihove potrebe za informacijama .................... ...................... ...................... ..................... ....... 50 2.2.3.2. Pretpostavke i principi vođenja poslovnih knjiga ...................................................................................... 50 2.2.4. Osnovne poslovne knjige ......................................................... ...................................................... 51 2.2.5. Otvaranje Glavne knjige ............................................................................................................... 52 2.2.6. Tipovi poslovnih promjena ................................................................. ........................................... 54 2.2.7. Klasifikacije i funkcija računa ...................................................................................................... 57 2.2.8. Automatska obrada podataka i informisanje............................................................................... .. 59

2.3. STALNA SREDSTVA I DUGOROČNI PLASMANI .......................................................... ................................ 60 2.3.1. Evidencije o stalnim sredstvima ......................................................... ........................................... 61

2.3.1.1. Kupovina licence vlastitim sredstvima ...................................................................................................... 61 2.3.1.2. Izgradnja objekta vlastitim sredstvima ...................................................................................................... 63 2.3.1.3. Nabavka mašine iz kredita ......................................................................................................................... 65 2.3.1.4. Isknjižavanje stalnih sredstava ................................................................................................................... 67

2.3.1.4.1. Prodaja nepotpuno amortizovanog stalnog sredstva ...................... ..................... ...................... ........... 67 2.3.1.4.2. Isknjižavanje potpuno amortizovanog stalnog sredstva ...................................................................... 69


4/151

4

2.3.2. Amortizacija stalnih sredstava ........................................................... ........................................... 70 2.3.3. Informisanje i stalna sredstva .......................................................................................... ............. 72

2.4. ZALIHE I SREDSTVA NAMIJENJENA PRODAJI ........................................................................................... 73 2.4.1. Sirovine i materijal ........................................................ .............................................................. .. 73

2.4.1.1. Nabavke materijala .................... ...................... ...................... ..................... ..................... ...................... .... 74

2.4.1.1.1. Materijal i faktura prispeli istovremeno .............................................................................................. 74 2.4.1.1.2. Faktura stigla prije materijala .............................................................................................................. 77 2.4.1.2. Politika cijena materijala i poslovni rezultat ...................... ...................... ..................... ...................... ....... 79

2.4.1.2.1. Učinak metode FIFO ........................................................................................................................... 79 2.4.1.2.2. Učinak metode prosječne nabavne cijene ............................................................................................ 81 2.4.1.2.3. Učinak metode planskih cijena............................................................................................................ 82

2.4.1.3. Upravljanje repromaterijalima ................................................................................................................... 84 2.4.1.4. Optimizacija zaliha amaterijala ................................................................................................................. 85

2.4.2. Zalihe i troškovi proizvodnje .............................................................. ........................................... 87 2.4.2.1. Organizaciona struktura i troškovi proizvodnje ......................................................................................... 88 2.4.2.2. Cijena proizvodnje homogenog proizvoda .................... ...................... ...................... ..................... ........... 89 2.4.2.3. Cijena proizvodnje heterogenih proizvoda ...................................... ...................... ..................... ............... 91

2.4.3. Informisanje i praćenje zaliha i troškova ................................................................ ...................... 93 2.4.3.1. Informacije o dobavljačima ....................................................................................................................... 93 2.4.3.2. Informatika i upravljanje proizvodnjom ..................... ..................... ...................... ..................... ............... 94 2.4.3.3. Informatika i zalihe gotovih proizvoda ...................................................................................................... 94

2.5. K LASE 2, 3 I 4 U BILANSU IMOVINE ............................................................. ........................................... 95 2.5.1. Gotovina, kratkoročna potraživanja i kratkoročni plasmani ........................................................ 95

2.5.1.1. Gotovina i gotovinski ekvivalenti .............................................................................................................. 95 2.5.1.1.1. Poslovanje gotovinom u užem smislu ................................................................................................. 96 2.5.1.1.2. Bezgotovinski promet ......................................................................................................................... 99

2.5.1.2. Potraživanja od prodaje ........................................................................................................................... 100 2.5.1.3. Informisanje i poslovanje novcem i surogatima .............................. ...................... ..................... ............. 102

2.5.2. Klasa 3 – Kapital......................................................................................................................... 103 2.5.3. Klasa 4 - Obaveze, rezervisanja i razgraničenja ........................................................................ 105

2.5.3.1. Obaveze po osnovu plata, naknada i ostalih primanja zaposlenih ................................ ...................... ..... 107 2.5.3.2. Obaveze po osnovu PDV-a ...................................................................................................................... 110

2.6. UTVRĐIVANJE I RASPORED POSLOVNOG REZULTATA ........................................................................... 111 2.6.1. Pretpostavke korektnog utvrđivanja poslovnog rezultata ........................................................... 111

2.6.1.1. Realnost iskaza o imovini ........................................................................................................................ 111 2.6.1.2. Realnost iskaza o izvještajnom periodu ................................................................................................... 112 2.6.1.3. Friziranje rezultata ................................................................................................................................... 112

2.6.2. Rashodi ............................................................... ................................................................. ........ 112 2.6.2.1. Utrošeni materijali ................................................................................................................................... 114 2.6.2.2. Troškovi plata i ostalih primanja zaposlenih ........................................................................................... 116 2.6.2.3. Troškovi amortizacije .............................................................................................................................. 117 2.6.2.4. Nematerijalni troškovi ............................................................................................................................. 118 2.6.2.5. Aktivna vremenska razgraničenja ............................................................................................................ 118 2.6.2.6. Finansijski i drugi rashodi ....................................................................................................................... 119

2.6.3. Prihodi ............................................................... ................................................................. ........ 119

2.6.3.1. Prodaja proizvoda sa skladišta ................................................................................................................. 120 2.6.3.2. Prodaja proizvoda iz vlastite prodavnice ................................................................................................. 121 2.6.3.3. Avansna naplata potraživanja od prodaje ................................................................................................ 122 2.6.3.4. Prodaja na kredit ...................................................................................................................................... 124

2.6.4. Otvaranje i zaključak konta stanja i uspjeha............................................................................... 125 2.6.4.1. Poslovanje s dobitkom uz neraspoređenu dobit ....................................................................................... 126 2.6.4.2. Raspodjela dobiti ..................................................................................................................................... 128 2.6.4.3. Gubitak u poslovanju ............................................................................................................................... 129

DODACI ............................................................................................................................................................ 132

DODATAK 1: JEDINSTVENI KONTNI OKVIR – K LASE I GRUPE RAČUNA .............................................................. 133 DODATAK 2: K LASE I GRUPE RAČUNA KOJI PRIPADAJU BILANSU STANJA ........................................................ 147 DODATAK 3: K LASE I GRUPE RAČUNA KOJI PRIPADAJU BILANSU USPJEHA ...................................................... 148 DODATAK 4: IZVJEŠTAJ O NOVČANIM TOKOVIMA ........................................................................................... 149 DODATAK 5: IZVJEŠTAJ O PROMJENAMA NA KAPITALU ................................................................ .................... 151


5/151

5

B : GRAFIČKI PRIKAZI

Slika 1-1: Približan izgled memorandum ........................................................ ...................................................... 17 Slika 1-2: Dinamika imovine i poslovnog uspjeha preduzeća u godinama 1-5..................................................... 18 Slika 1-3: Tipski sastav aktive i pasive Bilansa imovine ...................................................................................... 19

Slika 1-4: Uproštena slika ukupnih, fiksnih i varijabilnih troškova ......................................................... ............. 21 Slika 1-5: Sastav i izgled prosječnih troškova ............................................................ ........................................... 21 Slika 1-6: Jednostavnije tipske funkcije troškova ................................................................................................. 22 Slika 1-7: Tipično kretanje troškova preduzeća .................................................................................................... 23 Slika 1-8: Optimalni obim troškova preduzeća .......................................................... ........................................... 23 Slika 1-9: Tipska funkcija ponude preduzeća ....................................................................................................... 24 Slika 1-10: Opšte prihvaćena funkcija prihoda preduzeća .................................................................................... 25 Slika 1-11: Zona rentabilnosti i ekonomski optimum ......................................................................................... .. 25 Slika 1-12: Komparativni prikaz kvaliteta poslovanja preduzeća A ..................................................................... 29

Slika 2-1: Kružni tok imovine i poslovni rezultat ................................................................................................. 42 Slika 2-2: Primjer knjiženja transakcije kod kupca i prodavca novina ................................................................. 47 Slika 2-3: Faze i rezultati računovodstvenog procesa ........................................................................................... 49

Slika 2-4: Prikaz početnog knjiženja na računima Glavne knjige ............................................................... .......... 54 Slika 2-5: Primjeri povećanja aktive i pasive na kontima Glavne knjige ............................................................ .. 55 Slika 2-6: Primjeri smanjenja aktive i pasive na kontima Glavne knjige ............................................................ .. 55 Slika 2-7: Primjeri promjene strukture aktive na kontima Glavne knjige ............................................................. 56 Slika 2-8: Primjeri promjene strukture pasive na kontima Glavne knjige ........................................................... .. 56 Slika 2-9: Uticaj knjiženja čina prodaje na Bilans uspjeha ................................................................................... 57 Slika 2-10: Primjer knjiženja otkupa licence na kontima Glavne knjige .............................................................. 63 Slika 2-11: Knjiženja nabavke objekta na računima Glavne knjige........................................................................ 65 Slika 2-12: Knjiženja nabavke mašine iz kredita na kontima Glavne knjige ...................................................... .. 66 Slika 2-13: Knjiženje prodaje stalnog sredstva na kontima Glavne knjige – slučaj a) .......................................... 69 Slika 2-14: Knjiženje prodaje stalnog sredstva na kontima Glavne knjige – slučaj b).......................................... 69 Slika 2-15: Isknjižavanje stalnog sredstva na kontima Glavne knjige .................................................................. 70 Slika 2-16: Dinamika otpisa po metodu preostale vrijednosti .......................................................... ..................... 71

Slika 2-17: Faktura i materijal stigli istovremeno – knjiženja na kontima Glavne knjige .................................... 77 Slika 2-18: Knjiženja prispjeća fakture prije materijala u Glavnoj knjizi ........................................................... .. 79 Slika 2-19: Uticaj knjiženja po metodi FIFO na poslovni rezultat .............................................................. .......... 80 Slika 2-20: Učinak metode prosječne cijene na poslovni rezultat ............................................................... .......... 82 Slika 2-21: Knjiženja po planskim cijenama na kontima Glavne knjige ............................................................. .. 83 Slika 2-22: Sastav troškova i optimum broja nabavki ........................................................... ................................ 86 Slika 2-23: Veza kružnog toka sredstava i sistem pratećih računa .............................................................. .......... 87 Slika 2-24: Vrste, mjesta i nosioci troškova ............................................................... ........................................... 89 Slika 2-25: Knjiženja prenosa vrijednosti zaliha učinaka na kontima Glavne knjige ........................................... 91 Slika 2-26: Knjiženja troškova heterogenih proizvoda u Glavnoj knjizi .............................................................. 93 Slika 2-27: Tipski izgled obrazaca naloga blagajni ............................................................... ................................ 96 Slika 2-28: Knjiženja promjena u Blagajni na računima Glavne knjige ............................................................... 98 Slika 2-29: Knjiženja izdatih instrumenata bezgotovinskog plaćanja – Glavna knjiga ......................................... 99

Slika 2-30: Šema knjiženja primljenih instrumenata bezgotovinskog plaćanja .................................................. 100 Slika 2-31: Potraživanja od prodaje - Glavna knjiga........................................................................................... 101 Slika 2-32: Opšta struktura potraživanja i obaveza ............................................................... .............................. 103 Slika 2-33: Knjiženje uplate neuplaćenih dionica – Glavna knjiga .......................................................... ........... 104 Slika 2-34: Knjiženje dioničke premije na “T” kontima Glavne knjige .............................................................. 105 Slika 2-35: Knjiženja otplate dugoročnog kredita – Glavna knjiga .................................................................... 107 Slika 2-36: Knjiženja obračuna i isplate obaveza prema zaposlenim – Glavna knjiga ....................................... 109 Slika 2-37: Prikaz prebijanja ulaznog i izlaznog PDV-a – Glavna knjiga........................................................... 110 Slika 2-38: Knjiženja materijalnih troškova na “T” kontima Glavne knjige ....................................................... 115 Slika 2-39: Knjiženje troškova ostalih primanja zaposlenih – Glavna knjiga ..................................................... 117 Slika 2-40: Razgraničenje unaprijed plaćenih rashoda - Glavna knjiga .............................................................. 118 Slika 2-41: Razgraničenje nerealizovanih prihoda preduzeća – Glavna knjiga .................................................. 119 Slika 2-42: Prodaja proizvoda sa skladišta gotovih proizvoda – Glavna knjiga ................................................. 121

Slika 2-43: Avansna naplata i zatvaranje knjiga prihoda i rashoda – Glavna knjiga .......................................... 124 Slika 2-44: Utvrđivanje i raspored dobiti – Glavna knjiga ............................................................... ................... 127

http://d/FIT/Reporting/Reporting%202013/Ud%C5%BEbenik/Ra%C4%8Dunovodstvo%202013,%20sa%20dodacima.docx%23_Toc370794597http://d/FIT/Reporting/Reporting%202013/Ud%C5%BEbenik/Ra%C4%8Dunovodstvo%202013,%20sa%20dodacima.docx%23_Toc370794597http://d/FIT/Reporting/Reporting%202013/Ud%C5%BEbenik/Ra%C4%8Dunovodstvo%202013,%20sa%20dodacima.docx%23_Toc370794597http://d/FIT/Reporting/Reporting%202013/Ud%C5%BEbenik/Ra%C4%8Dunovodstvo%202013,%20sa%20dodacima.docx%23_Toc370794597http://d/FIT/Reporting/Reporting%202013/Ud%C5%BEbenik/Ra%C4%8Dunovodstvo%202013,%20sa%20dodacima.docx%23_Toc370794597


6/151

6

C : TABELE

Tabela 1-1: Najsažetiji oblik jedinstvene klasifikacije djelatnosti ........................................................................ 13

Tabela 1-2: Primjeri razrade klasifikacije djelatnosti ............................................................ ................................ 14 Tabela 1-3: Osnovne klase sredstava i izvora u bilansu imovine - dvostrani iskaz ............................................... 15 Tabela 1-4: Stepenasti iskaz sredstava i izvora u bilansu imovine .............................................................. .......... 15 Tabela 1-5: Osnovne klase u bilansu prihoda i rashoda - dvostrani iskaz ........................................................... .. 16 Tabela 1-6: Osnovne klase u bilansu prihoda i rashoda – stepenasti iskaz ........................................................... 16 Tabela 1-7: Imovina i rezultati poslovanja preduzeća ........................................................... ................................ 18 Tabela 1-8: Izvedeni pokazatelji o poslovanju preduzeća ................................................................ ..................... 19 Tabela 1-9: Uprošten primjer troškova preduzeća (000 BAM) ................................................................ ............ 20

Tabela 2-1: Ekonomski sastav aktive Bilansa stanja ............................................................. ................................ 34 Tabela 2-2: Osnovna struktura pasive Bilansa stanja ............................................................ ................................ 38 Tabela 2-3: Osnovne stavke Bilansa imovine, stanje na dan 31.12…..godine ...................................................... 41 Tabela 2-4: Opšta računovodstvena struktura prihoda i rashoda preduzeća ......................................................... 42

Tabela 2-5: Hipotetičan primjer početnog Bilansa stanja ..................................................................................... 52 Tabela 2-6: Knjiženje početnog stanja u Dnevniku .............................................................................................. 53 Tabela 2-7: Knjiženja otkupa patenta u Dnevniku ................................................................................................ 62 Tabela 2-8: Knjiženja izgradnje objekta vlastitim sredstvima u Dnevniku ......................................................... .. 64 Tabela 2-9: Knjiženja nabavke mašine iz kredita u Dnevniku ......................................................... ..................... 66 Tabela 2-10: Knjiženje stalnog sredstva namijenjenog prodaji - Dnevnik .......................................................... .. 68 Tabela 2-11: Isknjižavanje stalnog sredstva u Dnevniku ...................................................................................... 70 Tabela 2-12: Sistem otpisa i preostale vrijednosti stalnog sredstva ...................................................................... 72 Tabela 2-13: Materijal i faktura stigli istovremeno – knjiženja u Dnevniku ....................................................... .. 76 Tabela 2-14: Sluča j: faktura stigla prije materijala - Dnevnik ......................................................... ..................... 78 Tabela 2-15: Knjiženje po metodi FIFO na analitičkoj kartici ......................................................... ..................... 80 Tabela 2-16: Knjiženje po metodi prosječne cijene na analitičkoj kartici ........................................................... .. 81 Tabela 2-17: Prikaz stvarnih i planskih nabavnih vrijednosti materijala A ......................................................... .. 82

Tabela 2-18: Knjiženja uložaka u proizvodnju i zbirnog odstupanja od cijena - Dnevnik.................................... 84 Tabela 2-19: Primjer teoretskog modela za optimiranje zaliha ........................................................ ..................... 85 Tabela 2-20: Računovodstvena metoda utvrđivanja optimalnih nabavki materijala ............................................. 86 Tabela 2-21: Primjer kalkulacije troškova homogenih proizvoda ............................................................... .......... 90 Tabela 2-22: Knjiženja prenosa vrijednosti iz proizvodnje u toku na gotove proizvode ...................................... 91 Tabela 2-23: Kalkulacija proizvodne cijene heterogenih proizvoda ..................................................................... 92 Tabela 2-24: Knjiženja troškova heterogenih proizvoda u Dnevniku ...................................................... ............. 93 Tabela 2-25: Knjiženja blagajničkog prometa u Dnevniku blagajne .................................................................... 97 Tabela 2-26: Knjiženja u Knjizi blagajne.............................................................................. ................................ 98 Tabela 2-27: Knjiženja prodaje i potraživanja od kupaca - Dnevnik ....................................................... ........... 101 Tabela 2-28: Plan otplate kredita ........................................................................................................................ 106 Tabela 2-29: Knjiženja otplate rate dugoročnog kredita - Dnevnik .................................................................... 107 Tabela 2-30: Knjiženja obaveza prema zaposlenim i poreza i doprinosa - Dnevnik........................................... 108

Tabela 2-31: Isplata obaveza po osnovu plata i naknada zaposlenih – Dnevnik ................................................ 109 Tabela 2-32: Knjiženja materijalnih troškova u Dnevniku ................................................................................. 115 Tabela 2-33: Šema knjiženja troškova plata i poreza i doprinosa zaposlenih ..................................................... 116 Tabela 2-34: Knjiženja ostalih primanja zaposlenih - Dnevnik .......................................................................... 116 Tabela 2-35: Knjiženja nematerijalnih troškova u Dnevniku ........................................................... ................... 118 Tabela 2-36: Knjiženja prodaje proizvoda sa skladišta, Dnevnik ....................................................................... 120 Tabela 2-37: Prodaja proizvoda iz vlastite prodavnice - Dnevnik ................................................... ................... 122 Tabela 2-38: Knjiženja avansne naplate potraživanja od kupaca i prenosa prihoda i rashoda ............................ 122 Tabela 2-39: Knjiženje zaduženja za kredit ........................................................................................................ 125 Tabela 2-40: Knjiženje poslovnog rezultata u slučaju dobiti - Dnevnik ............................................................. 127 Tabela 2-41: Knjiženje naknadne raspodjele dobiti - Dnevnik ........................................................................... 129 Tabela 2-42: Knjiženja gubitka manjeg od osnovnog kapitala - Dnevnik .......................................................... 130 Tabela 2-43: Knjiženje gubitka iznad visine kapitala - Dnevnik ........................................................................ 131


7/151

7

1. PRAVNE I OSNOVE EKONOMIKE PREDUZEĆA

Preduzeće je osnovna privredna jedinica koja, proizvodeći robe ili pružajući usluge, zadovoljavaodređene potrebe društva uz naknadu. Na njemu počiva čitava privredna struktura, a od njegovestabilnosti i napretka zavisi napredak društva u kom preduzeće egzistira. U obavljanju djelatnosti onostupa u brojne odnose s drugim preduzećima, potrošačima i državom u zemlji pa i van nje. Njegovznačaj za društvo podcrtan je i činjenicom da je ono pravni subjekt čije su osnivanje, način i uslovirada te odgovornost za obaveze koje preuzima uređeni nizom zakona, u svim privrednim sistemima.

1.1. Pravni okvir funkcionisanja preduzeća

Zakonima o privrednim društvima (negdje se to zove trgovačkim društvom)1 propisuje se način

osnivanja, vrste, oblik pravne odgovornosti preduzeća, način i uzroci njegovog prestanka, itd. Napreduzeća se odnose i brojni drugi zakoni, kojima se uređuju odnosi između poslodavca iposloprimaca (radni odnosi), tehnički uslovi rada (zaštita na radu), način vođenja poslovnih knjiga(zakoni o knjigovodstvu, odnosno računovodstvu) i obaveza izvještavanja o rezultatima rada i imovinipreuzeća (periodični obračuni i završni račun) te druge obaveze preduzeća prema njegovomposlovnom i društvenom okruženju kao što su veličina i dinamika plaćanja poreza i doprinosa (zakonio porezima i doprinosima) itd. Po zakonskoj definiciji, privredno društvo je pravno lice kojesamostalno obavlja djelatnost proizvodnje i prodaje proizvoda i vršenja usluga na tržištu radisticanja dobiti.

Zadržaćemo se na osnivanju i prestanku rada, jer se s ta dva pravna čina preduzeća rađaju odnosno

nestaju iz privredne aktivnosti.

1.1.1. Informacije nužne za osnivanje preduzeća

Obim informacija potrebnih za osnivanje preduzeća stoji u određenoj proporciji s veličinom i vrstompreduzeća koje se želi osnovati. Radi otvaranja trgovačke radnje u prizemlju objekta u komstanujemo može biti dovoljno da znamo da je neko već otvorio takvu radnju i da relativno uspješnoposluje. U tom slučaju ćemo prosto preuzeti ideju i poduzeti potrebne aktivnosti da bismo jeosnovali. Ipak, rizik promašenog ulaganja sugeriše nam da moramo izvršiti pažljivu analizu budućihprihoda i troškova. Ako budući prihodi ne mogu pokriti buduće troškove – osnivanje nema smisla.

Kriterij je, u suštini, oštriji: razlika između prihoda i troškova (dobit) mora biti takva da nakon isplatesvih obaveza prema društvu (porezi, doprinosi) vlasniku ostaje iznos (neto dobit) koji je veći od onogšto bi ga dobio da je sredstva uložio u banku na štednju. Drugim riječima, stopa prinosa na uloženikapital (neto profitna stopa, p) treba biti veća od kamatne stope na isti (k ), tj. p>k . Informacije kojesmo u prethodnom postupku pribavili ne garantuju nam da će se prihodi i troškovi zaista dogoditionako kako su prognozirani, ali ih vjerovatnoća da su objektivniji od subjektivne procjene čininužnim.

Osnivanju preduzeća, u principu, prethode formulisanje ideje o sadržaju privredne aktivnosti, zatimmarketing istraživanje i ekonomska analiza ulaganja i efekata (investiciona analiza) . Ideja o sadržaju

1 Zakon o privrednim društvima s izmjenama i dopunama, prvi put je objavljen u “Službenim novinama Federacije BiH” br23/99 od 21.juna 1999.godine, a izmjene i dopune u SN 23/99, 45/00, 2/02, 6/02, 29/03, 68/05, 91/07, 84/08 i 8/09 dotrenutka pisanja ovog udžbenika.


8/151

8

može biti osnovana ili neosnovana, može nuditi šansu za opstanak ili ne. Prije preduzimanja bilokakve druge aktivnosti, potencijalni poduzetnik mora, radi vlastite budućnosti, da se učvrsti u stavu otome koliko sama ideja vrijedi. Da bi tu provjeru mogao izvršiti, nužno je da najprije vidi postoji li, il ise može stvoriti, tržišna niša u kojoj preduzimač želi obavljati svoju aktivnost. Marketingistraživanjem se, zatim, nastoji utvrditi kolika je ta niša, kakve su mogućnosti za njeno širenje, postoji

li i koliko je jaka konkurencija u toj oblasti, postoje li i kakvi su nabavni i prodajni kanali te do kojihtačaka u prostoru može računati s plasmanom svog proizvoda odnosno usluge. Ako marketingistraživanje da pozitivan ili uslovno pozitivan odgovor, potrebno je provesti prethodnu kalkulacijupotencijalnih prihoda, troškova i dobiti. Ta kalkulacija se radi ekonomskom analizom, koja može imatiskraćenu (u obliku feasibility ili predinvesticione analize) ili punu formu (investiciona analiza).Predinvesticiona analiza služi nam da između različitih varijanata mogućih proizvoda odaberemonajpovoljniju, a investicionom vrši dublje istraživanje prihoda, troškova i dobiti od proizvoda ili uslugekoje smo odabrali u prethodnoj fazi.

Preduzećima koja namjeravaju koristiti mineralne ili energetske resurse, ovo neće b iti dovoljno.Moraće, prije (ili paralelno s marketing istraživanjem) pribaviti informacije o raspoloživim mineralnim

rezervama, na osnovu kojih će zatražiti koncesiju za njihovo korištenje. Svi značajniji mineralni ienergetski resursi smatraju se javnim dobrom, u monarhijama u svojini monarha, u demokratijama – u svojini države. U tržišnim uslovima koncesija se dobija u principu licitacijom. Ugovorom o koncesiji budućem koncesionaru se, na unaprijed definisani rok, ustupa eksploataciono pravo uz naknadu, asvrha licitacije je da se, kroz konkurenciju, pronađe najpovoljniji koncesionar - onaj koji uz ostale

jednake okolnosti nudi najveću naknadu za pravo eksploatacije. Umjesto koncesije, država može, usrazmjeri s procijenjenom vrijednošću resursa, utvrditi pravo svojine u novoosnovanom preduzeću usrazmjeri s ućešćem vrijednosti konkretnog mineralnog resursa u ukupnoj vrijednosti buduće imovinepreduzeća i u istoj srazmjeri učestvovati u podjeli dobiti (profita).

Investicionom analizom želi se procijeniti potencijalni obim proizvodnje, prihod, troškovi i dobit,potrebni obim ulaganja (vrijednost imovine), izvori finansiranja, način eventualnog vraćanja dugovaitd. Kad preduzetnik ili preduzeće želi, osim vlastitih, koristiti i tuđe izvore finansiranja ovaj oblikanalize je neophodan jer je potencijalnog finansijera također potrebno uvjeriti u opravdanostnjegovog angažovanja u datom projektu. U takvim slučajevima potencijalni finansijer određujeelemente koje ta analiza mora sadržavati. U složenijim studijama ova analiza može obuhvatati veomadug projektovani rok i sadržavati efekte koje projekt donosi ne samo konkretnom preduzeću(investiciona analiza) nego i drugim na koje poslovanje preduzeća može da utiče (cost-benefitanaliza).

Ukoliko u finansiranju preduzeća učestvuju i tuđa sredstva, s vlasnikom tih sredstava će preduzetnikmorati sklopiti poseban ugovor, a njegova forma zavisi od karaktera odnosa koji će poslovni partneriimati u budućnosti. Najčešći oblici ove vrste ugovora su ugovori o kreditu, o zajedničkom ulaganju iugovor o osnivanju dioničnog društva. Ti ugovori su pravna informacija o odnosima između ulagača.

Najjednostavnija forma je ugovor o kreditu, kojim se utvrđuje iznos kredita, način i svrha korištenjasredstava, način kontrole njihove upotrebe, iznosi anuiteta i njihov sadržaj, rokovi i način otp late tegarancije za slučaj neuredne otplate. Kredit ima cijenu. Ona je određena kamatnom stopom, za kojuse uvećava iznos osnovne mase duga prema kreditoru, pa njihov zbir predstavlja ukupnu obavezukorisnika kredita.

Druga opšta forma je ugovor o zajedničkom ulaganju. On može biti napravljen s domaćim ili stranimpartnerima. Kad je u pitanju strani partner – ugovor je složeniji i podliježe, po pravilu, verifikaciji(odobrenju) od strane posebnog državnog organa koji se stara o obavezama države premainostranstvu. U slučaju zajedničkog ulaganja – partneri utvrđuju učešće sredstava svakog od njih uukupnoj masi buduće imovine preduzeća i u istom procentu, po pravilu, učestvuju u podjeli dobiti.


9/151

9

Stopa dobiti (odnos između dobiti i visine ulaganja partnera), i u ovom slučaju, treba da je veća odkamatne stope na kredit, inače partner nema motiva za ovaj oblik odnosa. U ovu grupu ugovoramogu se svrstati ugovori o osnivanju preduzeća s neograničenom solidarnom odgovornošću, ugovorio osnivanju komanditnog društva i ugovori o osnivanju društva s ograničenom odgovornošću.

Nedostajuća sredstva za osnivanje preduzeća mogu se pribaviti i emitovanjem dionica. Nakon što suprethodna istraživanja završena, dokazana opravdanost osnivanja i procijenjena buduća dobit,preduzetnik može odlučiti da za nedostajući iznos sredstava ponudi tržištu dionice. Istovremeno jepotrebno da preduzetnik ponudi ugovor o osnivanju dioničkog društva. Ugovor, pored ostalog,sadrži odredbe o vrstama dionica (prioritetne, obične) nominalnoj vrijednosti, ukupnoj vrijednostiemisije, pravima po osnovu otkupa, načinu otkupa itd. Dionice su strogo formalni vrijednosni papiripa zbog toga po svom izgledu i sadržaju podliježu posebnim propisima, a mogu biti izdate na ime i nadonosioca. U oba slučaja svaka dionica nosi određeni procenat prava na upravljanje i dobit upreduzeću, a učešće u vlasništvu i dobiti određeno je procentom kojim dionica učestvuje u vrijednostiimovine preduzeća. I ovdje vrijedi pravilo da očekivani procenat učešća u dobiti (dividenda) mora bitiveći od kamatne stope na kredit, inače potencijalni kupac dionica nema motiva za ovaj oblik pravnog

odnosa. Treba uočiti da uloženi novac u ovakvo preduzeće nakon potpisivanja ugovora i osnivanjapreduzeća nije moguće povući ali je dionice moguće prodati i one su predmet redovnog prometa.

Prikupljanje navedenih informacija u prethodnim istraživanjima i pravne radnje stvaraju troškovekoje snosi osnivač (osnivački troškovi) i oni također ulaze u vrijednost imovine preduzeća. Obim idubina prethodnih istraživanja i radnji zavisi uglavnom od veličine preduzeća, stepena informisanostipreduzetnika i obima sredstava koja želi uložiti. Ako raspolaže, npr., dovoljnom masom sredstavakrediti ili partnerstvo će mu biti nepotrebni. Što je manje preduzeće – manja su potrebna prethodnaistraživanja i analize i one se, u krajnjem slučaju, mogu svesti na prostu ličnu odluku preduzetnika oosnivanju preduzeća.

1.1.2. Sticanje pravne sposobnosti i pravni oblici preduzeća

Prethodne radnje su nužne ali nisu dovoljne za stupanje u pravni promet, odnosno za obavljanjeprivredne djelatnosti. Preduzeće stiče pravnu sposobnost upisom u odgovarajući, najčešće sudski,registar. Taj upis je bitan jer tim činom se definiše sadržaj djelatnosti, mjesto, sjedište firme, njennaziv, lica koja ga zastupaju i predstavljaju i, posebno, oblici pravne zaštite trećih lica, tj. lica koja sregistrovanim subjektom stupaju u poslovni odnos i pravni promet. Preduzeće, naime, pored obavezaprema državi, radnicima u njemu i vlasnicima, stupa u poslovne odnose s različitim partnerima isvakodnevno preuzima obaveze, izvršava ih i, istovremeno, stiče prava kod drugih subjekata. Upisomu registar utvrđuje se definitivno vrsta i oblik odgovornosti preduzeća za slučaj da svoje obaveze ne

izvrši iz bilo kojih razloga. S ovog, i sa stanovišta broja vlasnika i oblika odnosa između suvlasnika (kadih je više) najčešći oblici koji se, unutar zakonom23 predviđenih oblika, upisuju u registar privrednihpravnih subjekata kod nas su:

1.

društvo s neograničenom solidarnom odgovornošću; 2. komanditno društvo; 3.

dioničko društvo; i4.

društvo s ograničenom odgovornošću.

2 Zakon o privrednim društvima, član 2 3 Zakon o privrednim društvima, op.cit. Detaljnije o vrstama preduzeća kod nas vidjeti u K. Begić: Ekonomska politika, str.226-248, Studentska štamparija Univerziteta Sarajevo 1998.


10/151

10

Društvo s neograničenom solidarnom odgovornošću. To je preduzeće koje osnivaju najmanje dvalica koja učestvuju jednakim iznosima u ulaganju. Osnivači preduzeća jednako odgovaraju za obavezepreduzeća imovinom preduzeća ali i vlastitom cjelokupnom imovinom i imaju u načelu jednaka pravana upravljanje i podjelu dobiti. Ako preduzeće ne izvršava obaveze prema poslovnim partnerima ilidržavi, neizmirene obaveze namiruju se iz privatne imovine osnivača u jednakim iznosima. Preduzeće,

uz naziv firme u kojem je sadržano prezime najmanje jednog člana (suvlasnika), mora nositi oznaku“d.n.o”.

Komanditno društvo. Osnivači ovakvog društva mogu biti najmanje dva lica, od kojih je jednokomanditor (tajni član) a drugo komplementar (javni član). Tajni član se registruje kod registarskogorgana, ali ne pojavljuje u poslovnom odnosu i odgovara samo do visine unesenog kapitala.

Komplementar zastupa i predstavlja preduzeće i odgovara za njegovo poslovanje ne samo imovinompreduzeća nego i drugom svojom imovinom.

Poslovima komanditnog društva upravlja jedan ili više komplementara. Dobit se dijeli na dio zakomanditore i dio za komplementare u omjeru utvrđenom ugovorom. Dio namijenjen

komanditorima dijeli se dalje na pojedine među njima u srazmjeri s ulogom u preduzeće, a dionamijenjen komplementarima – na jednake dijelove za svakog od njih. Naziv firme obavezno sadržiprezime najmanje jednog od komplementara i oznaku “k.d.”. Komanditno društvo može setransformisati u komanditno društvo na dionice.

U slučaju likvidacije društva, preostala imovina se dijeli u skladu s ugovorom. Ako je ostatak imovinenedovoljan za pokriće uplaćenih uloga, komanditori imaju pravo prvenstva na povrat uloga. Ostatakse dijeli među članovima prema omjeru u raspodjeli dobiti.

Dioničko društvo. To je društvo čiji osnovni kapital je podijeljen na dionice. Može ga osnovati jedan(odlukom) ili više osnivača (ugovorom, kojeg potpisuju svi osnivači). Uz naziv firme obavezna jeoznaka “d.d.”. Prilikom osnivanja dioničkog društva, sve dionice mogu otkupiti osnivači (tada se radi osimultanom osnivanju), ili osnivači i druga lica (sukcesivno osnivanje). Da bi se društvo mogloosnovati potrebno je da njegov kapital iznosi najmanje 50 000 KM, a dionice ne mogu imati manju

nominalnu vrijednost od 10 KM. Procedura osnivanja precizno je određena4, kao i način povećanja ismanjenja kapitala te vrste i prava na dionice i druga bitna pitanja. Dionica daje pravo njenom

vlasniku na upravljanje preduzećem, raspodjelu dobiti i dobiti iz imovine preostale nakon stečaja ililikvidacije. Svi dioničari registruju se u knjizi dioničara.

Dioničko društvo može emitovati dionice različitih klasa. Dionice svake klase sadrže istu vrstu prava.Najčešća podjela je na prioritetne i obične. Prioritetne su dionice koje nose sa sobom pravo prečenaplate dividende i namirenja pri likvidaciji preduzeća. Dioničar ne može povući svoj dio kapitala izpreduzeća, ali dionicu može prodati po istoj višoj ili nižoj od plaćene vrijednosti. Promet dionicamase, po pravilu, obavlja na berzi, a tržišna vrijednost dionice zavisi od kvaliteta poslovanja preduzeća iopštih kretanja na berzi. U principu, što je preduzeće uspješnije a privreda se brže razvija – to jetržišna vrijednost dionica veća. I obratno.

Dioničkim društvom upravljaju skupština, nadzorni odbor i uprava preduzeća. Skupštinu činedioničari a održava se najmanje dva puta godišnje. Tu se odlučuje o najvažnijim pitanjima poslovanja ipolitike preduzeća. Nadzorni odbor nadzire poslovanje preduzeća i rad uprave te obavlja drugeključne poslove između sjednica skupštine. Uprava obavlja poslove tekućeg upravljanja preduzećem iposlove administracije.

4 Vidjeti Zakon o privrednim društvima, članovi 109-238.


11/151

11

Društva s ograničenom odgovornošću. U pitanju su partnerska preduzeća u kojima dva ili višepravnih ili fizičkih lica (osnivači) ulažu novac, stvari ili prava i po osnovu njih raspolažu pravomupravljanja i pravom na dobit u odgovarajućem procentu. O tom pravu svako od partnera možeraspolagati certifikatom (ako su se tako dogovorili) koji to dokazuje, a udio u preduzeću odnosnocertifikat može biti predmet pravnog prometa prema uslovima definisanim ugovorom. Za svoje

obaveze preduzeće odgovara imovinom koja je unesena u njega. Zbog toga je nužno razgraničitiimovinu preduzeća od ostale imovine partnera. Osnivački kapital ne može biti manji od 10 000 KMako osnivanje vrši više osnivača, a 2 000 KM ako je osnivač jedno lice. Pojedinačni osnivački ulog nemože biti manji od 2 000 KM. Društvo, uz naziv firme mora nositi oznaku “d.o.o.”.

Iz ovih oblika izvedena su preduzeća koja predstavljaju asocijacije ili preduzeća koja se kao vlasnici urazličitim firmama bave prometom dionicama, udjelima i plasmanom kapitala. Specifičnosti tihpreduzeća i asocijacija nisu bitne za dalje razumjevanje materije pa će ostati po strani. Svima njimakao pravna osnova za osnivanje služi zakon kojim se preciznije uređuju forma, vlasnički odnosi, načinupravljanja te oblik i nivo odgovornosti za preuzete obaveze prema drugim subjektima u pravnom

prometu. Navedena i drugi oblici preduzeća mogu mijenjati pravnu formu, ali svaka promjena mora

biti registrovana kod istog suda, uključujući i prestanak preduzeća.

U normalnim tržišnim okolnostima i poljoprivredno gazdinstvo se također smatra preduzećem, bez obzira na broj vlasnika, s tim da njegovo osnivanje nije s formalnog stanovništa nužno jer je vlasništvoregistrovano u zemljišnim knjigama. Poljoprivredno gazdinstvo u vlasništvu porodice također jepreduzeće, ali se kod nas ne tretira na taj način, osim kad je u pitanju naplata poreza. Drugi elementifunkcionisanja poljoprivrednog gazdinstva obično su uređeni sistemskim zakonima koji uvažavajuspecifičnosti te proizvodnje (porez na prihod od zemljišta, kod nas katastarski prihod), ali sastanovišta obaveza koje preuzimaju – podliježu istom načelu, za neizvršene obaveze, poreske ilidruge, garantuju svojom imovinom.

1.1.3. Gubitak pravne sposobnosti

Pravnu sposobnost preduzeće gubi na dan upisa njegovog prestanka u registru privrednih subjekata .Nakon tog upisa provodi se postupak likvidacije. Preduzeće može prestati u slijedećim slučajevima:

1. po isteku perioda na koji je osnovano;

2. u slučaju spajanja, pripajanja ili podjele; 3. po okončanju stečajnog postupka ili odbijanjem zahtjeva za otvaranje stečajnog postupka

zbog nedostatka imovine;

4.

po osnovu odluke suda; i

5.

odlukom osnivača.

Kod društva s neograničenom solidarnom odgovornošću do prestanka pravnog subjekta može doći uu slijedećim slučajevima:

1. kad jedan član – najkasnije šest mjeseci prije kraja kalendarske godine podnese pismenuobavijest o istupanju i raskidu ugovora zaključenog na neodređeno vrijeme, ako ugovoromnije drugačije određeno:

2.

smrti člana, osim ako po ugovoru nasljednik umrlog postane novi član;3. prestanka pravnog lica kao člana društva 4. stečaja jednog od članova društva 5. gubitka ili ograničenja pravne sposobnosti jednog od članova društva, 6. odluke suda o prestanku društva.

Komanditno društvo ne prestaje u slučaju smrti, gubitka ili ograničenja pravne sposobnosti iliprinudne prodaje i naplate iz imovine komanditora.


12/151

12

Dioničko društvo prestaje: 1. odlukom skupštine društva; 2. spajanjem, pripajanjem ili podjelom;

3. odlukom suda; i

4.

stečajem

Preduzeće se može spojiti s drugim, pripojiti drugom, podijeliti ili promijeniti oblik. Pri spajanju – spojena preduzeća prestaju postojati, a novonastalo preuzima njihove obaveze i odgovornost. Pripripajanju – pripojeno preduzeće gubi pravnu sposobnost, a preduzeće kojem je ono pripojenopostaje njegov pravni sli jednik i svojom imovinom odgovara za obaveze pripojenog preduzeća. Kadpreduzeće odluči da se podijeli, ugovorom ili odlukom o podjeli će regulisati broj novonastalihpreduzeća, način podjele imovine, prava i obaveza i druga bitna pitanja. Uz up is novonastalihpreduzeća registruje se i prestanak prethodnog preduzeća. Analogan je postupak kod promjenestatusa. Ako preduzeće prerasta, npr., iz društva s ograničenom odgovornošću u dioničko društvo,promjena statusa se također registruje, prvenstveno radi zaštite poslovnih partnera od mogućegneizmirenja obaveza prema njima.

U slučaju teškoća u naplati potraživanja mogu se primijeniti tri mjere: dobrovoljno i prinudnoporavnanje te stečaj.

Dobrovoljno poravnanje je, zapravo, dogovor između povjerilaca s jedne i preduzeća – dužnika sdruge strane o smanjenju potraživanja. Dobrovoljno poravnanje se izvodi kad povjerioci procijene daim se više isplati da smanje masu potraživanja nego da pokreću postupak sudskog izvršen ja naplatepotraživanja.

Prinudno poravnanje je dogovor povjerilaca natpolovične mase duga o smanjenju potraživanja zaodređeni procenat, iz istih razloga kao kod dobrovoljnog poravnanja. Razlika je samo u tome da se svipovjerioci nisu složili sa smanjenjem potraživanja, nego većina njih. Preostali dio povjerilaca dužan jetada prihvatiti redukciju duga u istom procentu. U nekim zakonodavstvima ova odredba ne vrijedi.

Stečajni postupak pokreće sud po zahtjevu nekog od povjerilaca. Povjerilac može biti i država kojojnije plaćen porez, bilo njegovom utajom ili zbog prekoračenja zakonom utvrđenog roka. U tomslučaju sud određuje stečajnog upravnika ili stečajni odbor koji utvrđuju masu duga i vrijednostimovine i potraživanja preduzeća. U postupku stečaja najprije se upoređuje masa dugovanja s masompotraživanja preduzeća, sa ciljem da se njihovim prebijanjem izvrši djelimična ili potpuna isplataduga. Preostala masa duga podmiruje se prodajom likvidnijih dijelova imovine preduzeća. U postupkuse nastoji postići dobrovoljno, ili prinudno, poravnanje. Ukoliko se poravnanje ne postigne provodi sestečaj. To je zapravo prodajna licitacija imovine preduzeća. Masa sredstava dobijena licitacijom, nakon pokrića troškova stečajnog postupka, doznačuje se povjeriocima kao naknada duga. Ostatakimovine (ukoliko je nešto preostalo) predaje se ranijem vlasniku (vlasnicima) na raspolaganje.

U stečajnom postupku moguć je i bankrot preduzetnika, ako je on osim imovinom unesenom upreduzeće garantovao pokriće obaveza preduzeća i vlastitom imovinom. Takav je slučaj skomplementarom u komanditnom društvu.

Upisom brisanja pravne sposobnosti preduzeće prestaje postojati kao pravni subjekt i ne može daljestupati u pravni promet.


13/151

13

1.1.4. Djelatnost preduzeća i sistem nacionalnih računa

Dokumenti o registraciji preduzeća su javnog karaktera i ne mogu se proizvoljno mijenjati. Svielementi upisa su dokazi o sadržaju i odgovornostima preduzeća koji se mogu koristiti u poslovnimodnosima s okruženjem, uključujući pravne sporove. Stoga, i svaku promjenu u sadržaju tih

dokumenata koju želi izvesti – preduzeće je dužno registrovati kod istog registarskog suda. Upripremi za registraciju, preduzeće se izjašnjava o osnovno j i sporednim djelatnostima kojima senamjerava baviti, a kad – u toku poslovanja – želi izvršiti neku izmjenu također to treba prijaviti.Klasifikacija tih djelatnosti, naime, uređena je međunarodno prihvaćenim Sistemom nacionalnihračuna osmišljenim u Ujedinjenim nacijama, radi omogućavanja međunarodnih poređenja. Njegovomprimjenom u zemlji stvorena je mogućnost da se informacije koje preduzeće dostavlja u svojimizvještajima razvrstavaju se u registrovanu djelatnost, a zatim kumuliraju – stavku po stavku i zbirno – da bi se dobili podaci o privrednoj aktivnosti svih pravnih subjekata u određenoj opštini, kantonu,entitetima i državi.

Sortiranje i dalja obrada podataka se, zbog kompleksnosti Sistema nacionalnih računa, obavlja se u

specijalizovanim organizacijama, kao što su javne ustanove za statistiku, agencije za informisanje i td.Kad se tim podacima pridruže drugi podaci, kao što je broj stanovnika, postaje moguće poređenjeopština, kantona ili država (kako god one bile organizovane) o opštem nivou razvijenosti, stopizaposlenosti, bruto domaćem proizvodu i narodnom dohotku u masi i po stanovniku. Time se dobivaju kvantitativni ekonomski pokazatelji koji omogućavaju međudržavna poređenja oapsolutnom i relativnom nivou razvijenosti. Budući da se podaci dostavljaju godišnje, Statistički uredUN, Svjetska banka i druge međunarodne institucije izvode zaključke o dinimaci razvoja pojedinihzemalja i potrebama pomoći nerazvijenom dijelu svijeta, a služe i u brojne druge svrhe. Mi ćemo sezadržati na načinu na koji su sve djelatnosti pravnih subjekata klasificirane. Njen najsažetiji oblikprikazan je tabelom 1-1.

Tabela 1-1: Najsažetiji oblik jedinstvene klasifikacije djelatnosti

U najsažetijem obliku, djelatosti su, osim nazivom, označene i slovima od A do Q. Pri tome su onetako poredane da su najprije iskazane primarne (A-B), sekundarne (C-F) i tercijarne (G-K) koje – zajedno – čine tržišni dio privrede. Osnivaju ih fizička ili pravna lica sa ciljem stica nja dobiti. Pravnisubjekti razvrstani u javne djelatnosti (osim onih pod P i Q) osnivaju se odlukom nadležnih državnihorgana, načelno ne iznose svoje proizvode osnosno usluge na tržište nego žive od poreza i doprinosa.

To su pravni subjekti koji se bave obrazovanjem, zdravstvenom zaštitom, javnim redom i pravnomsigurnošću, odbranom zemlje i upravljanjem njom.

Djelatnost: Najšire definisana vrsta aktivnosti pravnih subjekata

A POLJOPRIVREDA, LOV I ŠUMARSTVOB RIBARSTVO

C RUDARSTVO

D PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJAE SNABDJEVANJE ELEKTRIČNOM ENERGIJOM, GASOM I VODOMF GRAĐEVINARSTVOG TRGOVINA;POPRAVAK MOTORNIH VOZILA, PREDMETA ZA DOMAĆINSTVOH UGOSTITELJSTVO

I SAOBRAĆAJ, SKLADIŠTENJE I VEZEJ FINANSIJSKO POSREDOVANJE

K POSLOVANJE NEKRETNINAMA, IZNAJMLJIVANJE I POSLOVNE USLUGEL JAVNA UPRAVA I ODBRANA; OBAVEZNO SOCIJALNO OSIGURANJE

M OBRAZOVANJE

N ZDRAVSTVENA I SOCIJALNA ZAŠTITAO OSTALE JAVNE, DRUŠT., SOCIJAL. I LIČNE USLUŽNE DJELATNOSTIP PRIVATNA DOMAĆINSTVA SA ZAPOSLENIM LICIMAQ EKSTERITORIJALNE ORGANIZACIJE I TIJELA

STANDARDNA KLASIFIKACIJA DJELATNOSTI

Tržišne djelatnosti:

djelatnosti koje

prodajući svojeproizvode odnosno

usluge za novac

zadovoljavaju neku

potrebu društva.

Javne djelatnosti:

djelatnosti koje svoje

prihode ostvaruju iz

poreza i li doprinosa

KLASIFIKACIJA DJELATNOSTI


14/151

14

Detaljnija klasifikacija je nešto šira, osim slova sadrži i petocifreni broj, tako da se unutar svake oddjelatnosti (označene s prvih dvije cifre u broju), mogu prepoznati grane (označene sa dva slova, ili saprvih tri cifre u broju) i grupacije (prvih četiri cifre). Širina šifre zavisi od složenosti konkretnedjelatnosti. Dva ekstremna primjera iz klasifikacije vidljiva su iz tabele 1-2.

Tabela 1-2: Primjeri razrade klasifikacije djelatnosti

Djelatnost poljoprivreda lov i šumarstvo (A) sastoji se od svega dvije grane: 01-Poljoprivreda, lov iodgovarajuće uslužne djelatnosti i 02-Šumarstvo i šumarske usluge. Petocifreni broj na oker podlozi

je šifra djelatnosti u koju se preduzeće razvrstava i kad dostavlja podatke iz svojih periodičnihobračuna i završnog računa.

Složeniji primjer predstavlja prerađivačka industrija, koja je označena početnim slovom D uz koje sepridružuje neko od slova A-N, abecednim redom označavajući grane, a njima odgovaraju dvocifrenibrojevi od 15 do 37, kojima se pridodaju još tri cifre za konačnu šifru djelatnosti. Cijela klasifikacijasadrži oko 1400 stavaka.

1.1.5. Osnovne poslovne knjige i izvještaji

Preduzeće je dužno da po principu dvojnog knjigovodstva vodi zakonom propisane poslovne knjige .Manja preduzeća vode to u uproštenoj formi, veća u potpunijoj, a mogu razviti i posebne knjige kojenisu obavezne po zakonu ali su preduzeću potrebne. Unaprijed propisanom klasifikacijom cjelokupnaimovina se na početku poslovanja preduzeća unosi na precizno određene račune, a zatim se – svakodnevno - unose promjene u odgovarajućim knjigama. Na kraju zakonom predviđenog periodaprovodi se inventura, a zatim zatvaraju poslovne knjige i pravi periodični obračun, a krajem godinezavršni račun. Poslovne knjige predaju se na kontrolu i ovjeru posebno ovlaštenim finansijskimagencijama a zatim poreskim i eventualno drugim od države određenim organima vlasti. Detaljnije opraćenju poslovnih događaja i izradi poslovnih knjiga biće riječi u bloku poglavlja oračunovodstvenom izvještavanju. Zasad ćemo upoznati samo osnovne bilanse koje su preduzećadužna praviti i dostavljati na kontrolu. To su: bilans imovine i bilans prihoda i rashoda.

Bilans imovine te prihoda i rashoda su strogo formalni poslovni izvještaji. Počivaju naračunovodstvenom kodeksu (skupu pravila) po kojem se evidentiraju svi poslovni događaji i zakonompropisanim brojevima računa na koje treba da budu obavljena određena knjiženja. U tom zakonu jepropisano da se sve infomacije o imovini i promjenama u njoj unose na određene račune svrstane u

Grana djelatnosti: Uže područje djelatnosti unutar koje pravni subjekt obavlja svoju misiju.Poljoprivreda, lov i šumarstvo

A 02 ŠUMARSTVO I ŠUMARSKE USLUGE (još uvijek nije klasifikacijski broj) A 02011 02.011 02011 Uzgoj i zaštita šuma (definisan klasifikacijski broj) A 02012 02.012 02012 Iskorištavanje šuma (definisan klasifikacijski broj) A 02020 02.020 02020 Šumarske usluge (definisan klasifikacijski broj)

Primjer: Prerađivačka industrija

DN37 RECIKLAŽA (Grana prerađivačke industrije)DN371 Reciklaža metalnih ostataka i otpadaka (Grupacija unutar grane)

DN3710 Reciklaža metalnih ostataka i otpadakaDN37100 37.100 37100 Reciklaža metalnih ostataka i otpadaka (Definisan klasifikacijsk i broj)DN372 Reciklaža nemetalnih ostataka i otpadaka (Grupacija unutar grane)DN3720 Reciklaža nemetalnih ostataka i otpadakaDN37200 37.200 37200 Reciklaža nemetalnih ostataka i otpadaka (Definisan klasifikacijski broj)

Preko 1400 stavaka opisa djelatnosti (pogledati radni list SKD)

Jednostavnija djelatnost

Složenija djelatnost

Cijela klasifikacija:

KLASIFIKACIJA GRANE


15/151

15

klase. U niže prikazanim bilansima imovine te prihoda i rashoda klase su date prvim brojem u nizu odnajmanje 3 cifre propisane za pravne subjekte.

Bilans imovine ili bilans stanja je informacija koju proizvodi preduzeće i dostavlja zakonompredviđenim organima. Ima za cilj da stavi na uvid obim i strukturu imovine preduzeća sa stanjem na

određeni dan, na kraju izvještajnog perioda. Sastoji se od izvora (pravnog osnova) poslovnihsredstava koja se nalaze u preduzeću (ili pasive) i od tehničkog sastava sredstava (aktiva). U pasivi jevrijednost imovine raščlanjena na vlastiti kapital, uz precizno razloženu strukturu, te kratkoročnih oddugoročnih izvora finansiran ja (krediti) i obaveza prema poslovnim partnerima. Na strani aktivesredstva su razgraničena na zemljište, opremu, zalihe repromaterijala i roba, novac (na računima ubankama i blagajnama preduzeća) i kratkoročna potraživanja preduzeća od poslovnih partnera. Uaktivi se registruje i nepokriveni gubitak, a u pasivi dobit koja ostaje preduzeću za poslovanje. Bilansimovine utvrđen sa stanjem posljednjeg dana u tekućoj godini je istovremeno i početni bilans zanarednu radnu godinu, a narastanje odnosno smanjivanje te, knjigovodstvene, vrijednosti kapitala

može se pratiti poređenjem sukcesivnih bilansa. Iz bilansa imovine pojedinačnih preduzeća se, uzdodatno sređivanje podataka, dobivaju bilansi imovine pojedinih privrednih djelatnosti i cijele

privrede, a zajedno s bilansima budžetskih korisnika dobija i bilans društvenog bogatstva u državi.Uprošteni izgled bilansa imovine dat je u tabeli 1.3.

Tabela 1-3: Osnovne klase sredstava i izvora u bilansu imovine - dvostrani iskaz

Stanje na dan 31.12…..godine

Osnovno pravilo (ili jednačina bilansne ravnoteže) glasi da sredstva (S) u preduzeću moraju biti jednaka njegovom kapitalu (K) uvećanom za obaveze (O), ili:

1.1 S = K + O.

Često se primjenjuje i “stepenasti” iskaz imovine5, u kom su iste stavke navedene jedna ispod druge,zadanim redom. Jedan takav iskaz dat je u tabeli 1.4.

Tabela 1-4: Stepenasti iskaz sredstava i izvora u bilansu imovine

Stanje na dan 31.12….godine

Bilansi su i formalna osnova za prodaju preduzeća. Njihova stvarna (tržišna) vrijednost može se jakorazlikovati od knjigovodstvene vrijednosti. Prodaja dionica ili dijelova preduzeća može se vrš itisvakodnevno, običnim kupoprodajnim ugovorom ili kupovinom odnosno prodajom akcija na berzi. U

5 Detaljnije o knjigovodstvenim formama vidjeti u radu prof.dr. Janka Klobučara Računovodstvo, drugo izdanje, Ekonomskifakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2000, str. 16-28.

Klasa Naziv KM

0 Upisani a neuplaćeni kapital i stalna sredstva ...

1 Zalihe (materijala, proizvoda i robe) ...

2

Novac, kratkoročna potraživanja, kratkoročni finansijski

plasmani i aktivna vremenska razgraničenja ...

Aktiva, svega (= 0 + 1 + 2) ...

3 Kapital i rezerve (vlastiti kapital) ...

4 Obaveze (tuđi kapital) ...

Pasiva, svega (= 3 + 4) ...


16/151

16

oba slučaja tržišna vrijednost preduzeća zavisi od kvaliteta njegovog poslovanja. Preduzeća kojaostvaruju visoke profite, u pravilu imaju višu tržišnu od knj igovodstvene vrijednosti, pa se dionice iliudjeli prodaju iznad nominalne vrijednosti i obratno.

Bilans prihoda i rashoda ili bilans uspjeha sastoji se od prihoda (izvor sredstava) i rashoda (namjena)

ostvarenih tokom cijelog izvještajnog perioda. Prihodi pritiču od naplate potraživanja za prodatu robuili pružene usluge, a rashodi predstavljaju odliv sredstava. U odlivu sredstava su bitne tri gruperačuna: računi troškova materijala, bruto plate zaposlenih i amortizacija kapitala. Oduzimanjemmaterijalnih troškova od ukupnog prihoda dobija se bruto proizvod preduzeća, a oduzimanjemamortizacije neto proizvod. Kad se od neto proizvoda oduzmu bruto plate dobije se dobit ili bruto

profit. Bruto profit preduzeća je finansijski cilj poslovanja i on je predmet dalje raspodjele. Iz njega senajprije plaća porez državi, a ostatak (neto profit) raspoređuje na dio koji će se u obliku d ividendipodijeliti vlasnicima kapitala i dio koji će ostati preduzeću radi unapređenja poslovanja ili za razvoj.Ako je preduzeće koristilo kredite za svoj razvoj, iz neto profita će najprije isplatiti obaveze po osnovukredita. Ukoliko preduzeće nije ostvarilo dovoljan profit za pokriće obaveza prema povjeriocima(neisplaćeni računi dobavljačima roba, neplaćeni krediti ili porezi) povjerioci imaju pravo pokretanja

postupka naplate potraživanja prodajom njegove imovine. Grub raspored računovodstvenih klasa uovom bilansu u dvostranoj formi dat je u tabeli 1.5.

Tabela 1-5: Osnovne klase u bilansu prihoda i rashoda - dvostrani iskaz

Od 1.1.do 31.12….godine

Analogno bilansu imovine i ovdje je moguće poslovni rezultat prikazati u “stepenastoj” formi, kao u

tabeli 1.6.

Tabela 1-6: Osnovne klase u bilansu prihoda i rashoda – stepenasti iskaz

Od 1.1.do 31.12….godine

Osnovno (ravnotežno) pravilo ovdje ima dvije alternative čija primjena zavisi od toga da li jepreduzeće ostvarilo dobitak ili gubitak.

Ako je ostvarilo dobit pravilo glasi da su troškovi preduzeća (T) uvećani za dobitak (D) u njemu jednaki prihodima istog (P), tj.:

1.2. … T+D = P.

Ako je ostvarilo gubitak, pravilo glasi da su troškovi (T) jednaki prihodima (P) uvećanim za gubitak (G),tj.:

1.3. … T = P+G.

Klasa Naziv KM Klasa Naziv KM

5 Rashodi ... 6 Prihodi ...

720

Dobit poslovne godine, prije oporezivanja

(ako postoji) ... 720 Gubitak poslovne godine (ako postoji) ...

=5+720 =6+720Rashodi svega (Aktiva = 5 + 720 dobit) Prihodi svega (Pasiva = 6 + 720 gubitak)

Klasa Naziv KM

5 Rashodi ...

720 Dobit ili gubitak ...

Aktiva, svega (= 5 + 720 dobit) ...

6 Prihodi ...

720 Dobit ili gubitak

Pasiva, svega (= 6 + 720 gubitak) ...


17/151

17

Informacije iz dvaju navedenih bilansa služe i u makroekonomske svrhe. To upravo omogućuje jedinstveni sistem klasifikacije računa. Grubo govoreći, zbirom plata zaposlenih, amortizacijeosnovnih sredstava i profita dobija se novostvorena ili dodata vrijednost preduzeća, a zbirom istihkategorija u svim preduzećima ukupna dodana vrijednost u privredi i društvu. Treba imati na umu dase pri automatskoj obradi podataka iz dvaju bilansa koriste i posebni (jedinstveni) kodovi za svaku

stavku unesenu u svaki od bilansa. Pored navedenog, za makroekonomiku su bitni stopa iskorištenjafizičkih kapaciteta te broj i struktura zaposlenih u njemu. Osim ovih bilansa, preduzeća dostavljaju idruge podatke poreskim organima ili statističkim organizacijama.

1.1.6. Osnovne informacije o preduzeću

Preduzeće se javnosti predstavlja svojim nazivom, pravnim oblikom, djelatnošću, sjedištem i adresom, računomkod banke i podacima o načinu uspostavljanja kontakta s njim te propagandom. Naziv, pravni oblik i djelatnostističu se na tabli u sjedištu preduzeća, a ostali elementi najčešće su sadržani na memorandumu – papiru na komono obavlja službenu korespondenciju. Ambicioznija preduzeća ponudiće i elektronsku verziju informacija naweb-stranici, koja može biti jako opširna.

Memorandum preduzeća je trajna forma predstavljanja i radi se tako da, pored informacija koje sadrži, ostavljaestetski dojam o firmi. Radi se na jednoj stranici službenog formata (kod nas 21,0*29,7 mm ili A4), na kojoj se unjenom vrhu, u visini ne većoj od 7 cm od vrha, obično štampaju podaci o nazivu, pravnom obliku, djelatnosti,sjedištu i adresi te žiro računu. Vrlo često se u gornjem lijevom uglu radi poseban znak preduzeća (logo), kojimse na najkraći mogući način predstavlja okruženju. Znak je obično zakonom zaštićen. U donjem dijelu, u visiniod oko 3 cm, štampaju se obično podaci o brojevima telefona, telefaksa, mobitela, te e-mail i adresa web-sitea.Raspored je, orijentaciono, dat na slici 1.1.

Slika 1-1: Približan izgled memorandum

Izrada ovog lista papira nije naivna stvar, jer se radi o prvom a zatim i trajnom utisku o pošiljaocu.Gotovo redovno se radi u bojama, posvećujući pažnju svakom detalju, počev od rasporeda na stranicido izbora boja, oblika slova i td. Odložen u računaru, može se po želji dotjerivati ali se teži za tim datraje dok traje preduzeće. S upotrebom elektronike i automatskog sortiranja pisama, u boljeuređenim privrednim sistemima visina prostora namijenjenog zaglavlju i fusnoti, te položaju adresatai sadržaju predmeta određena je brojem kompjuterskih redova. Ovim se postižu i određene uštede uradu s registracijom i rasporedom pošte koja dolazi u preduzeće.

Drugi najčešći oblik informacija koje preduzeće emituje u javnost su bilansi imovine i prihoda irashoda. To su javni izvještaji koji podliježu reviziji i smatraju se zvaničnim dokumentima preduzeća

upotrebljivim u sudskim procesima, poreskim poslovima i drugim prilikama. Oni se objavljuju, aprofesionalne organizacije ih koriste za poređenja srodnih preduzeća i za analizu osnovnih elemenata


18/151

18

kvaliteta poslovanja. Dobra su informaciona osnova i za preduzeće u analizi vlastitog razvoja, ali ipodobnosti njegovih snabdjevača i kupaca.

Primjer analize preduzeća na osnovu najgrubljih podataka iz bilansa imovine i bilansa uspjeha bićeprikazan u nastavku. Pretpostavimo da raspolažemo podacima o preduzeću kao u tabeli 1.7.

Tabela 1-7: Imovina i rezultati poslovanja preduzeća

Nazivi stavaka u bilansima dati su skraćeno pa ih treba shvatiti kao natuknice o sadržaju. Iz serije odpet perioda (godina, a mogli su to biti i kvartali, mjeseci ili sedmice) moguće je utvrditi dinamikurazvoja. To je najjednostavnije uraditi izračunavanjem indeksa promjena svakog od pokazatelja, ali igrafički prezentirati. Grafička prezentacija uvijek je bolja jer omogućava brže shvatanje promjena, azahtijeva manje prostora. Na slici 1.2, urađenoj u Microsoft Excelu, dat je jednostavan prikazdinamike imovine i uspjeha preduzeća.

Iz slike se vdi da je preduzeće u prikazanih 5 godina ostvarilo povećanje imovine sa 250 na 340 hiljadaKM ili za 36% ukupno odnosno oko 9% godišnje (slika desno). Na slici prihoda i rashoda, pri-hodi sudati zbirom rashoda i dobiti. Prihodi nisu jednolično rasli. U prvih 4 godine oni su porasli sa 150 na270 hiljada KM ili 26,6% godišnje da bi u posljednjoj godini bili smanjeni na 210 hiljada KM ili za22,3% u odnosu na prethodnu godinu. Troškovi su u istom periodu porasli sa 110 na 200 hiljada KM,rastući prosječnom stopom od 27,3% godišnje, što je brže od rasta prihoda. Kad troškovi rastu bržeod prihoda to je signal da će bruto dobit rasti sporije od obiju kategorija, jer čini razliku između njih.

Slika 1-2: Dinamika imovine i poslovnog uspjeha preduzeća u godinama 1-5

1 2 3 4 5

0 Stalna sredstva (S) 100 120 130 140 150

1 Zalihe (Z) 120 130 135 140 140

2 Gotovina i kratkor. potraživanja (G) 30 40 35 50 50

Svega aktiva (A) 250 290 300 330 340

3 Vlastiti kapital (K) 50 60 70 80 90

341 Neraspoređena dobit tekuće godine (D) 20 25 30 30 20

4 Obaveze (O) 180 205 200 220 230

Svega pasiva (P) 250 290 300 330 340

6 Prihodi (F) 150 160 235 270 210

5 Rashodi (T) 110 115 180 200 170

720 Dobit ili gubitak (primjer dobiti, Pr) 40 45 55 70 40

Klasa Stavke bilansaPeriodi (godine)

Bilans imovine (000 KM), stanje na dan 31.decembra date godine

Bilans prihoda i rashoda (000 KM), period od 01.januara do 31.decembra date godine


19/151

19

Dobit predstavlja cilj poslovanja preduzeća i zahtijeva detaljnije obrazloženje. U posljednjoj godiniposlovanja ona je jako smanjena, jer je opao prihod preduzeća. Bez obzira na činjenicu da se težiloupravljanju troškovima poslovanja biće potrebno poduzeti ozbiljne mjere na ispitivanju uzroka tompadu uključujući analizu proizvodnog asortimana. Nešto detaljnija analiza kvaliteta privređivanja, uzupotrebu istih podataka, otkriće dio uzroka. Ako svaku od stavaka sredstava podijelimo s ukupnom

aktivom, a svaku od stavaka izvora s pasivom, dobićemo seriju pokazatelja o strukturi imovine injenim promjenama. Takva jedna serija prikazana je u tabeli 1.8.

Tabela 1-8: Izvedeni pokazatelji o poslovanju preduzeća

Ekonomska interpretacija istorijskih podataka (seriju analiziramo po isteku 5.godine poslovanja) bila

bi, približno: 1. Ekonomski rast preduzeća praćen je bržim porastom stalnih sredstava u funkciji, smanjenjem

učešća zaliha i porastom novčanih sredstava i potraživanja. Pokazatelji sugerišu da je pažnjapreduzeća koncentrisana na opremanje i racionalno gazdovanje zalihama.

2. U pasivi jako dominiraju tuđa sredstva i mada postoji tendencija njihovog smanjenja u

strukturi, opterećenje obavezama po osnovu njih pretjerano je visoko. Zabrinjava apsolutni irelativni pad dobiti koji, uz visoko opterećenje obavezama, može dovesti do znatnih teškoćau preduzeću.

3. Prinos dobiti na vlastiti kapital, s jedne strane, i omjer između obaveza i potraživanja, s druge strane, sugerišu da je potrebno temeljito preispitivanje proizvodnog asortimana i prodajnogtržišta.

Slika 1-3: Tipski sastav aktive i pasive Bilansa imovine

Zaključke o tome kojim pokazateljima treba raspolagati u preduzeću donose upravni i rukovodniorgani, interpretaciju vrše marketing, tehničke i ekonomske službe u preduzeću. Informatičar bitrebalo da na pogodan način prezentira pokazatelje i, po potrebi, razradi automatsku obradupodataka. Tu mogućnost pruža Excel, time što se na jednom radnom listu unose samo ulazni podaci,a na narednim listovima vrši obrada – s linkom na ćelije iz prvog radnog lista. Za grafičku interpretaci-

ju postoji više alata koji omogućavaju i automatsku matematičku interpretaciju zasnovanu na metodunajmanjih kvadrata.

Naziv pokazatelja Jed.mj. Kratica Period 1 Period 2 Period 3 Period 4 Period 5

Potraživanja (BIa)/ Obaveze (BIp) koef. P/O 16,7 19,5 17,5 22,7 21,7

Tuđa / Vlastita sredstva (BI, pasiva) koef. O/(K+D) 2,57 2,41 2,00 2,00 2,09

Dobit po jedinici kapitala (BUa/BIp) stopa Pr/K 80,0 75,0 78,6 87,5 44,4

Dobit po jedinici troškova (BU, aktiv stopa Pr/T 36,4 39,1 30,6 35,0 23,5

Pokazatelji dobijeni kombinacijom različitih stavaka aktive (indeks : a) i pasive (indeks: p) dvaju bilansa


20/151

20

1.2. Osnove ekonomike preduzeća

Suština poslovanja preduzeća je u tome da uz minimalne troškove ostvari maksimalnu dobit. Stoga seinformacije o visini troškova, ukupnom prihodu i rentabilnosti poslovanja, smatraju ključnimfaktorima upravljanja preduzećem.

1.2.1. Troškovi poslovanja

U preduzeću se svi troškovi (T) raščlanjuju na fiksne (C) i varijabilne (V). Te dvije kategorije, pa i njihovzbir, ponašaju se različito, zavisno od toga da li ih posmatramo u masi (masa fiksnih, masa varijabilnihili masa troškova) ili ih posmatramo po jedinici proizvoda (kao prosječne troškove pri datom obimu

proizvodnje). Za analizu su jako važni i marginalni troškovi, pod kojima se podrazumijeva priraštaj umasi troškova (fiksnih i varijabilnih, uzetih zajedno) izazvan dodatnom jedinicom proizvodnje. Utabeli 1.9 dat je brojčani primjer i način izračunavanja tih kategorija troškova.

Tabela 1-9: Uprošten primjer troškova preduzeća (000 BAM)

Fiksnim se nazivaju oni troškovi koji su nezavisni od obima proizvodnje (Q) i uglavnom jednaki i kad

preduzeće ništa ne proizvodi i kad radi punim kapacitetom, kao u koloni 3. Nastaju investiranjem upreduzeće (investicioni troškovi) i često se nazivaju i troškovima instalisanja kapaciteta. Varijabilni sutroškovi čija masa raste u nekoj proporciji s obimom proizvodnje (kolona 4)6.

Grafički prikaz tih troškova dat je na slici 1.4.

6 Dr. M. Marković s pravom varijabilne troškove grupiše u proporcionalne, progresivne i degresivne, ali je za razumijevanjematerije dovoljno prepoznati fiksne i varijabilne troškove, ne upuštajući se detaljnije u ove druge. (Dr. Mirko Marković,Ekonomika preduzeća – priručnik, Univerzitetska knjiga Mostar 1999.)

O b i m p

r o i z v o d n j e

( Q i )

U k u

p n i t r o š k o v i ( T i )

F i k s

n i t r o š k o v i ( C i )

V a r i j a b i l n i t r o š k o v i

( V i )

P r o s j e č n i t r o š k o v i ,

t i =

T i / Q i

F i k s

n i t r o š k o v i p o

j e d i n i c i c i = C i / Q

i

V a r i j a b i l n i t r o š k o v i

p o j e d i n i c i , v i = V i / Q i

P r i r a š t a j u

t r o š k o v i m a

( D T )

P r i r a š t a j u o b i m u

p r o i z v o d n j e

D Q

i = Q

i - Q

i - 1

M a r g i n a l n i t r o š k o v i

T ' i =

D T i / D Q i

0 100 100 0 ... ...

1 110 100 10 110,0 100,0 10 10 1 10

2 120 100 20 60,0 50,0 10 10 1 10

3 130 100 30 43,3 33,3 10 10 1 10

4 140 100 40 35,0 25,0 10 10 1 10

5 150 100 50 30,0 20,0 10 10 1 10

6 160 100 60 26,7 16,7 10 10 1 10

7 170 100 70 24,3 14,3 10 10 1 10


21/151

21

Slika 1-4: Uproštena slika ukupnih, fiksnih i varijabilnih troškova

Diobom ukupnih troškova (Ti) s obimom proizvodnje (Q i) dobijamo prosječne troškove (ti = T i/Q i) kaou koloni 5, a diobom mase fiksnih (Ci) odnosno varijabilnih (Vi) s obimom proizvodnje (Q i) dobija se

odgovarajuća kategorija troškova po jedinici (ci = Ci/Q i u koloni 6, odnosno vi = Vi/Q i u koloni 7).Posmatranjem prosječnih ili troškova po jedinici vidi se da se fiksni troškovi mijenjaju inverznoporastu obima proizvodnje (opadaju s porastom tog obima, kao u koloni 6), dok varijabilni troškovipostaju konstantni (kolona 7), kao na slici 1.5.

Slika 1-5: Sastav i izgled prosječnih troškova

Marginalni troškovi predstavljaju promjenu ukupnih troškova (priraštaj DTi u koloni 8 tabele 1.5) koju

izaziva dodatna jedinica proizvodnje (DQ i u koloni 9). Označeni su sa T’i i predstavljaju omjer ili

kvocijent prethodnih dvaju priraštaja (DTi/DQ i, kao u koloni 10). I marginalni troškovi (T’i) sadržetakođe fiksnu (C’i) i varijabilnu komponentu (V’i), pri čemu je T’i = C’i+V’i.

U ekonomici preduzeća poseban značaj ima uzajamno ponašanje prosječnih i marginalnih troškova.Diobom marginalnih (T’i) s prosječnim troškovima (ti) dobija se koeficijent elastičnosti troškova sobzirom na proizvedenu količinu, ET,Q = T’i/ti, koji pokazuje na kom obimu proizvodnje se ostvaruju

najniži troškovi po jedinici. Ta tačka se nalazi na onom obimu proizvodnje pri kojem su marginalnitroškovi jednaki prosječnim, T’i=ti, odnosno na kojem je koeficijent elastičnosti troškova s obzirom na

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

0 1 2 3 4 5 6 7

000 BAM

Količine (Q)

Prikaz dekomponovanih ukupnih troškova preduzeća

Fiksni troškovi: C=const

Varijabilni troškovi: V=v*Q:

Masa troškova: T=C+V=C+v*Q

0

20

40

60

80

100

120

0 1 2 3 4 5 6 7

000 BAM

Količine (Q)

Struktura prosječnih troškova

ti=Ti/Qi=Ci/Qi+vi*Qi/Qi=Ci/Qi+vici=Ci/Qi

vi=Vi/Qi=const.(u ovom slučaju)


22/151

22

proizvedenu količinu jednak jedinici, tj. ET,Q =1. Njihovim poređenjem, dakle, dobijamo odgovor napitanje do koje količine ima smisla povećavati obim proizvodnje te pri kom obimu proizvodnje se, sastanovišta troškova, ostvaruje optimalno iskorištenje kapaciteta7.

Grafički prikaz ponašanja ukupnih, prosječnih i marginalnih troškova te prikaz strukture troškova po

jedinici, izveden iz podataka u tabeli 1.7 data je na slici 1.6.

Slika 1-6: Jednostavnije tipske funkcije troškova

Slika prikazuje i osnovne zakonitosti u ekonomici poslovanja. Pri porastu obima proizvodnje rastu i

ukupni troškovi koje stvara svaka dodatna jedinica proizvodnje i jednačina ukupnih troškova jerastuća. Prosječni troškovi opadaju s porastom obima proizvodnje. Marginalni troškovi su niski i u

početnim fazama proizvodnje manji od prosječnih. Ponašanje prosječnih troškova bolje se raspoznajeiz slike b). Njihova fiksna komponenta pokazuje tendenciju opadanja, a varijabilna tendenciju

stagnacije, što znači da se kod prosječnih troškova fiksna i varijabilna komponenta ponašaju suprotnood ponašanja u ukupnim troškovima, prikazanim na slici 1.4.

Treba, također, uočiti odnos između ukupnih i prosječnih troškova. Pri obimu proizvodnje Q=0 ukupnitroškovi jednaki su fiksnim, a prosječni beskonačno veliki jer proizvodnje nema. Kad se proizvodnjapokrene, s obima Q=O na Q=1, prosječni troškovi će biti jednaki ukupnim, a zatim se nastavljajusmanjivati ali u principu sve sporijim tempom.

U praksi je funkcija troškova nešto slož

Documents

Računovodstvo 2013, Sa Dodacima i Ispravkama