RANOHRIŠĆANSKA ARHITEKTURA

• SREDNJOVEKOVNA ARHITEKTURA SE RAZVIJALA NA PODRUČJU RIMSKOG CARSTVA (EVROPSKI DELOVI + BLISKI ISTOK), POSTUPNO SE ŠIRILA NA OSTALE DELOVE ISTOČNE I SEVERNE EVROPE.• ARHITEKTURA SE RAZVIJA PREKO STILSKIH PRAVACA U IZMENJENIM DRUŠTVENIM USLOVIMA. NAJSNAŽNIJI UTICAJI:1. HRIŠĆANSKA RELIGIJA2. FORMIRANJE DRŽAVNIH I VERSKIH ORGANIZACIJA U OKVIRU POSTEPENOG STVARANJA FEUDALIZMA

POČETAK SREDNJOVEKOVNE ARHITEKTURE OGRANIČEN JE NA PERIOD OD IV DO VI VEKA I ODVIJAO SE U SLOŽENIM USLOVIMA:1. RAĐANJE HRIŠĆANSTVA (OD I VEKA, BORBA S DRUGIM RELIGIJAMA, PROGONI, POBEDA);313. G. MILANSKI EDIKT O TOLERANCIJI VERA; 391.G. ZABRANA SVIH PAGANSKIH VERA2. PRENOS PRESTONICE IZ RIMA U KONSTANTINOPOLJ (CARIGRAD) 226. G., GRAD OSVEĆEN 330. G3. PODELA NA ISTOČNO I ZAPADNO RIMSKO CARSTVO NAKON SMRTI TEODOSIJA VELIKOG 395. G. PROPAST ZAPADNOG CARSTVA 476. G., PROPAST VIZANTIJE 1453.G.4. VELIKE ETNIČKE PROMENE - SEOBA NARODA, OD V - VIII I IX VEKA.NAJBOLJE SAČUVANA SAKRALNA ARHITEKTURA, STAMBENA SLABO, VOJNA DELIMIČNO.

• S OBZIROM NA PROMENE U ORGANIZACIJI PROSTORA, KONSTRUKCIJII STILU IZVRŠENA JE PODELA NA:

1. RANOHRIŠĆANSKU ARHITEKTURU

IV I V VEK - KASNOANTIČKA ARH. (TERITORIJALNO SE POKLAPA SA RIMSKIM CARSTVOM)

VI - VIII VEK - ARH. HRIŠĆANSKOG ISTOKA- RANOVIZANTIJSKA ARH.

2. VIZANTIJSKA ARHITEKTURU (DO 1453. G.) PREROMANSKA ARH. - OD IX DO XI VEKA

3. ROMANSKU ARHITEKTURU - OD XI DO 2/2 XII VEKA

4. GOTSKU ARHITEKTURA - OD XIII DO XV (XVI) VEKA

DOMUS ECLESSIA

OKUPLJANJE ZA MOLITVU I JELO PRVOBITNO JE BILO U KUĆAMA BOGATIJIH HRIŠĆANA (DOMUS ECLESSIA – ZAJEDNICA) U TRIKLINIJUMIMA

Kuća – zajednica – Kupljena ili posebno sagrađena kuća u gradu, preuređena za potrebne hrišćanske zajednice. Spolja se ne razlikuju od ostalih kuća. Datiraju se između 230. i 400. godine, latinski naziv im je domus ecclesiae, a grčki oikos ekklessias. Najstarija poznata kuća-zajednica je u Dura Europosu u Siriji. Datirana je grafitom na podu u 231/2 godinu. Nalazi se uz zapadne zidine u bogatoj četvrti i spolja se ne razlikuje od ostalih kuća. Sastoji se od sobe za skupljanje vernika, povišenog mesta na istoku s kojeg je sveštenik propovedao, sakristije, katumenokoi i baptisterija ispod razine poda natkrivenog ciborijem. Zidovi su ukrašeni motivima iz Starog i Novog Zavjeta. Freske prikazuju Dobrog

pastira, Adama i Evu, Izlečenje uzetog, žene na Hristovovm grobu, čudo na jezeru, Samarićanku, Davida i Golijata. Izgled kuće u Dura Europasu- Obična peristilna gradska nastamba. Ulaz iz ulice vodi kroz uski prolaz u dvorište okruženo prostorijama s tri strane, a s jedne portikom. Južna soba sa klupama za vernike mogla je primiti 50-60 ljudi, a na istoku se nalazio podijum za biskupa. Još istočnije je mala soba s nišama u zidu, verovatno sakristija. Zapadna prostorija, katekumenoi, ima troja vrata, jedna vode u sobu za sastanke, druga u dvorište a treća u baptisterij.

Katakombe

-Podzemlja groblja, najbrojnije su hrišćanske katakombe, potiču iz 2 veka, a pokopavanja u katakombama su trajala do prve polovine 5 veka-U početku su služile samo kao mesto za pokop.U njima su se okupljali hrišćani kako bi obavili pogrebne običaje, obeležili kult mučenika i podsećanja na preminule-U vreme hrišćanskih progona, služile su kao privremeno utočište za slavljenje Euharistije.Nisu služile kao tajna skrovišta za hrišćane.-Nakon završetka progona, posebno u vreme pape sv. Damaza (366-384), katakombe postaju prava pravcata mučenička svetišta, centri pobožnosti i hodočašća hrišćana iz svih krajeva rimskoga carstva. -U to su doba i u Rimu postojala groblja na otvorenom, ali su hrišćanima, iz više razloga, bila draža podzemna groblja. Pre svega, hrišćani su odbijali paganski običaj spaljivanja tela. Po primeru pokopanoga Hrista, radije su sahranjivali svoje pokojne, zbog osećaja poštovanja prema telu kojemu je određeno da jednoga dana uskrsne od mrtvih.Taj snažan hrišćanski osećaj stvorio je problem prostora, problem koji je imao veliki uticaj na dalji razvoj katakombi. Da su koristili samo groblja na otvorenom, slobodni prostor bi se vrlo brzo popunio, budući da hrišćani obično nisu više puta koristili istu grobnicu. Katakombe su rešile problem na štedljiv, praktičan i siguran način. Budući da je većina prvih hrišćana bila siromašna, ovaj način sahranjivanja bio je odlučujući.Bilo je i drugih razloga koji su doveli do izbora podzemnog sahranjivanja. Hrišćani su imali vrlo živi osećaj za zajedništvo: želeli su se naći zajedno čak i u “smrtnome snu”. Osim toga, ta su osamljena mjesta omogućavala, napose u vreme progona, suzdržano i skriveno okupljanje zajednice te dopuštala slobodnu upotrebu hrišćanskih znakova. -Po rimskome zakonu, koji je branio sahranjivanje pokojnika unutar gradskih zidina, sve su katakombe smeštene uz glavne ceste koje su sagraditi rimski konzuli i, uglavnom, u neposrednoj blizini tadašnjega predgrađa.-U prvom veku hrišćani u Rimu nisu imali vlastitih groblja. Ako su posedovali zemlju, sahranjivali bi tamo svoje pokojne. Ako pak nisu imali zemlje, koristili bi zajednička groblja koja su koristili i pagani. Zbog toga je sveti Petar bio sahranjen u “nekropoli” (“gradu mrtvih”) na Vatikanskome brežuljku koji je bio otvoren svima, kao što je sveti Pavle bio sahranjen u nekropoli u Via Ostiense. -U prvoj su polovini drugoga veka, usled raznih povlastica i darovanja, hrišćani su počeli sahranjivati svoje pokojnike ispod zemlje. Tu je bio početak katakombama: mnoge su nastale i razvile se oko porodičnih grobova čiji ih vlasnici, novoobraćenici, nisu koristili samo za obitelj nego su ih otvorili i za svoju braću u vjeri. S vremenom grobna su se područja proširila, često na poticaj same Crkve. Primeran je slučaj katakombi sv. Kalista: upravo je u njima, u duhu zajedništva, Crkva preuzela organizaciju i upravljanje.-Milanskim ediktom, koji su februara 313. godine objavili carevi Konstantin i Licinije, hrišćani nisu više bili proganjani. Mogli su slobodno ispovedati svoju veru, graditi mjesta za bogoątovlje, kao i crkve unutar i izvan gradskih zidina te kupovati zemljišta bez straha od zaplene. Pa ipak, katakombe su i dalje redovito služile kao groblja sve do početka petoga veka, kada je Crkva ponovno počela sahranjivati isključivo na površini zemlje ili u bazilikama posvećenim znamenitim mučenicima. ---Kada su varvari (Goti i Longobardi) prodrli u Italiju I stigli do Rima, uništili su mnoge spomenike i opljačkali mnoga mesta, uključujući i katakombe. Nemoćni pred takvim haranjem koje se ponavljalo, krajem osmoga i početkom devetoga veka pape su naredile da se relikvije mučenikâ i svetaca, zbog sigurnosti, premeste u crkve u gradu.Nakon ąto su relikvije prenesene, katakombe nisu više bile posećivane; štaviše, bile su potpuno napuštene, izuzev one sv. Sebastijana, sv. Lovre i sv. Pankracija. S vremenom, odroni i rastinje zakrčili su i sakrili ulaze ostalih katakombi tako da su im se čak zagubili tragovi. Tokom celog kasnog srednjeg veka nije se znalo gdje se nalaze.-Istraživanje i naučno proučavanje katakombi započeo je, nakon nekoliko vekova, Antonio Bosio (1575-1629), prozvan “Kolumbo podzemnoga Rima”. U prošlom veku, sistematsko proučavanje katakombi, a posebno onih sv. Kalista, izvršio je Giovanni Battista de Rossi (1822-1894), za koga se smatra da je osnivač i otac hrišćanske arheologije.

-Katakombe čini splet podzemnih hodnika koji podsjećaju na prave lavirinte, a njihova ukupna dužina računa se u kilometrima. Na sadrastim zidovima tog zamršenog sistema hodnika iskopane su u nizu pravougaone niše različitih veličina, nazvane lokuli, u koje je stalo samo jedno telo, ali nisu bile retke i one u kojima su se nalazila tela dve pa i više osoba.

-Sahranjivanje prvih hrišćana bilo je krajnje jednostavno i skromno. Po Hristovom primeru, hrišćani su bili obavijeni u pokrivač ili laneno platno.

Lokuli (= zidni grobovi) su tada zatvarani mermernim pločama, ili, najvećim dijelom, mortom pričvršćenim crepovima. Katkada je na ploči napisano ime pokojnika, a uz to neki hrišćanski znak ili želje za mir na nebu. Često su uz grobove bile postavljane male uljane svjetiljke ili posudice s mirisima.

 -Zbog njihovog smeštaja u redovima jedan iznad drugoga, grobovi su podsećali na veliku spavaonicu nazvanu cymiterium - izrazom grčkoga porekla, a koje znači “mesto odmora”. Na taj su način hrišćani hteli potvrditi svoju vjeru u uskrsnuće tela.

Vrste grobova u katakombama

Osim lokula bilo je i drugih vrsta grobova: arkosolij, sarkofag, forma, kubikul i kripta.

Arkosolij, tipični grob iz trećega i četvrtog veka, sastoji se od mnogo veće udubine u zidu iznad koje se nadvisuje luk. Mermerna je ploča bila postavljena vodoravno. Arkosolij je obično služio kao grobnica za jednu cijelu obitelj.

Sarkofag je kameni ili mramorni sanduk, obično urežen likovima u reljefu ili natpisima.

Forma je grob iskopan u podu kripte, kubikula ili hodnika. U velikom se broju nalaze blizu grobova mučenikâ.

Kubikuli (izraz znači “sobe”), bili su male sobice, prave porodične grobnice sa zapreminom od nekoliko lokula. Upotreba ovih grobnica nije bila prednost namenjena bogatima. Kubikuli i arkosoliji bili su često ukrašeni freskama sa scenama iz Biblije, a koje su prikazivale teme Krštenja, Euharistije i Uskrsnuća.

Kripta je veća prostorija. U vrijeme pape sv. Damaza mnogi grobovi mučenika bili su pretvoreni u kripte, odnosno u male podzemne crkve, ukrašene slikama, mozaicima i drugim ukrasima.

-Katakombe su isključivo gradili radnici koje su nazivali “fossori” (“rovači”). Kopali bi hodnik za hodnikom pod slabim svetlom svojih svetiljki, a za prevoz zemlje na površinu koristili su korpe ili vreće koje su provlačili kroz otvore za svetlo (lucernarije) otvorene na svodu krova kripte, kubikula ili duž podzemnih hodnikâ. Lucernariji su bili velika oknâ koja su izbijala na površinu. Kada bi iskopavaje bilo završeno, lucernariji bi ostajali otvoreni zbog vazduha i svetla, kao kanali za dotok vazduha i sredstva za osvetljavanje.

-Stari hrišćani nisu koristili izraz “katakomba”. Reč je grčkog porekla, a znači “šupljina, korito”. Rimljani su tako zvali jedno mjesto u ulici Appia, na kojem su se nalazile šupljine nastale zbog odnošenja blokova sedre. U blizini su bile iskopane katakombe sv. Sebastijana. U IX. stoljeću izraz se proširio na sva groblja, ali posebno se odnosio na podzemna groblja.

Katakombe svetog Kalista

-Nastale su oko polovine drugog veka, a deo su groblja koje zauzima prostor od 15 hektara zemlje. S mrežom podzemnih hodnika dugih gotovo 20 kilometara, raspoređenih na nekoliko spratova, dostižu dubinu veću od 20 metara. -Ime su dobile po đakonu sv. Kalistu, kojega je, početkom III. veka, papa Zefirin stavio na čelo uprave groblja te su tako katakombe sv. Kalista postale službeno groblje rimske Crkve.-Na površini zemlje vidljive su dve male bazilike, s tri apside, nazvane “Trikore”. U zapadnoj verovatno su bili sahranjeni papa sv. Zefirin i mladi mučenik Euharistije, sv. Tarcizije.Obe trikore su obnovljene, a ona istočna sada je i mali muzej u kojem se čuvaju natpisi s groblja te mnoštvo komadićâ otpalih sa sarkofagâ koji su prikazivali scene iz Staroga i Novoga Zaveta. Najvažniji je Dječji sarkofag, nazvan tako zbog maloga opsega, i od kojega je sačuvan bogato izrezbareni prednji deo. Scene prikazane na njemu jesu: Noa s golubicom u lađi, prorok koji drľi svitak Boľanskoga zakona, Danijel u rovu lavova, dijete u molitvi između dva sveca, čudo u Kani Galilejskoj i Lazarovo uskrsnuće. Pred Isusovim nogama kleči Lazarova sestra Marija. U srediątu poklopca dva dječačića podupiru pločicu, a na krajevima su, kao ukras, izrezbarene dvije glave.-Podzemno se groblje sastoji od nekoliko delova. Lucinine kripte i područje nazvano po Papama te po sv. Ceciliji najstarije su jezgro (2. veka). Ostali delovi nazvani su po sv. Miltijadu (sredina 3. veka), po sv. Gaju i sv. Euzebiju (kraj 3. veka), Zapadno područje (prva polovina 4. veka) i Liberijevo područje (druga polovina 4. veka), s mnogim značajnim kriptama.

Ulazne stepenice          U katakombe se ulazi modernim ulaznim stepenicama, dobrim delom sagrađenim na mestu starih stuba iz IV. veka, a koje su otvorene u vreme pape Damaza kako bi omogućile hodočasnicima da bez poteškoća priđu grobovima mučenikâ. Uzduž zidova na prvom dijelu stuba pričvršćeno je mnoštvo komadića od ploča koje su zatvarale lokule.

Kip Dobroga Pastira          Na odmorištu gde stube okreću udesno, nalazi se kip Dobroga Pastira, kopija originala iz IV. veka koji se čuva u Vatikanskim muzejima. Dobri Pastir s ovčicom na ramenima predstavlja Hrista Spasitelja i dušu koju je On spasio.

Agripinina nadgrobna ploča          Uzduž zidova na stubama pričvršćeno je nekoliko nadgrobnih natpisa. U jednome od njih smrtni je dan nazvan “dan kada je pokojnica uąla u svjetlo” (“cuius dies inluxit”). “Agripina preda (dušu Bogu) ... Uđe u svjetlo ... poloľena na Ide u mjesecu ...".

Grafiti           U dnu stuba, na zidu zaštićenom staklom, počinje niz grafita urezanih gvozdenim klinom.To su imena osobâ, reči ili čak kratki zazivi mučenika, koje su hodočasnici ispisali tokom poseta katakombama. Grafiti su česti u blizini grobova mučenikâ.

         Na levoj je strani otvor koji uvodi u Kriptu posvećenu papama.

KRIPTA POSVEĆENA PAPAMA – PAPSKA GROBNICA

Najvažnije mesto Kalistovih katakombi.Otkrio ga je čuveni arheolog Giovanni Battista de Rossi 1854. godine i opisao ga kao “mali Vatikan, središnji spomenik svih hrišćanskih nekropola”. Potiče otprilike s kraja II. veka, a u početku je bio privatni kubikul. Nakon darivanja celog područja rimskoj Crkvi, kubikul je obnovljen i pretvoren u kriptu koja je postala grobnica za pape u III. veku. Kripta četvrtastoga oblika, sadržavala je 4 udubljenja za sarkofage i šest lokula na svakom zidu - ukupno 16 grobova i jednu veličanstvenu grobnicu na zidu u dnu kripte. U IV. veku papa sv. Damaz, pretvorio je kriptu u mesto za pobožnosti. Dao je postaviti oltar od kojega je sačuvano samo mramorno podnožje. Na stropu su bila probijena dva lucernarija i postavljeni su stupovi koji su držali gredu s koje su visele svetiljke i raspelâ u čast mučenika.          U kripti u III. Veku bilo sahranjeno 9 papâ i 8 biskupa. Na zidovima su pričvršćene, slomljene i nepotpune, izvorne nadgrobne ploče 5 papâ. Njihova su imena napisana na grčkom jeziku, službenom jeziku Crkve toga vremena. Na 4 ploče, pokraj papinog imena, stoji i oznaka epi(scopos) = biskup, jer je bio na čelu rimske Crkve, a na dve ploče stoji znak, odnosno skraćenica MTR = Mučenik. Mučenik znači svedok. Mučenicima su nazivali hrišćane koji su krvlju svedočili veru u Hrista.

Imena papâ upisana na nadgrobnim pločama jesu:

- Sveti Poncijan (230-235), umro je kao mučenik na Sardiniji gde je bio prognan i osuđen na prisilni rad. Kako ne bi zbog svoje konačne odsutnosti stavio u nevolju rimsku Crkvu, ubrzo nakon dolaska na ostrvo odustao je od pontifikata.Nakon smrti Crkva ga je proglasila pravim mučenikom. Nekoliko godina kasnije njegovi su posmrtni ostaci preneseni u Rim i sahranjeni u sv. Kalistu.

- Sv. Anter (235-236), grčkoga porekla. Njegov je pontifikat vrlo kratko trajao - samo 43 dana. Svo to vreme proveo je u zatvoru.

-Sv. Fabijan (236-250), Rimljanin, bio je izabran za papu nakon smrti sv. Antera.Bio je veliki organizator rimske Crkve. Podelio je grad u 7 crkvenih područja.U vreme progona cara Decija odrubljena mu je glava.

- Sv. Lucije I. (253-254). Njegov je pontifikat kratko trajao: u svemu osam meseci koje je delomično proveo u mjestu Civitavecchia, u kojem je bio u progonstvu.

- Sv. Eutihijan (275-283), iz mesta Luni u Liguriji, posljednji od devet papa sahranjenih u ovoj kripti.

- Papa Siksto II. mučenik (257-258) kojega je sv. Ciprijan nazvao “dobrim i spokojnim sveštenikom”, sigurno je jedan od najznamenitijih mučenika ovih katakombi. Upravo dok je predvodio bogoslužje baš na ovom groblju, iznenada su se pojavili vojnici cara Valerijana, 6. avgusta 258., i odmah mu je, istoga dana, bila odrubljena glava, zajedno s četiri đakona.

- Ostale pape ovde sahranjeni su Stjepan I. (254-257), sv. Dionizije (259-268) i sv. Feliks I. (269-274), čije nadgrobne ploče, međutim, nisu pronađene.- Pjesme Pape Damasa-Na desnom zidu Kripte posvećene papama čuvaju se, spojena zajedno, dva izvorna komada prvog speva sv. Damaza koji je posvetio papi Sikstu II. kako bi obnovio uspomenu na njegovo slavno mučeništvo. S istorijskog gledišta zanimljiva je izvorna nadgrobna ploča koja je još danas većim delom sačuvana ispred groba pape Siksta II. Bila je isklesana u mermeru po želji pape Damaza, a sadrži njegov spev, pisan u latinskim heksametrima. “Sikstovi prijatelji” su četiri đakona: Januarije, Magnus, Vincent i Stjepan.

Uskim prolazom, koji se otvara levo od zida pri dnu Kripte posvećene papama, ulazi se u kriptu svete Cecilije.

KRIPTA SVETE CECILIJE

U levome zidu, pri dnu, otvara se velika udubina u koju je bio položen sarkofag s Cecilijinim telom. Tamo je ostao do 821. kada ga je papa sv. Paskal I. Preneo u rimsku četvrt Trastevere, u njoj posvećenu baziliku. Kip, ondje postavljen, kopija je slavnoga kipa Stefana Maderna (1566-1636), isklesan 1599. godine, prilikom utvrđivanja posmrtnih ostataka. Posmrtni ostaci pronađeni su u istom položaju u kojem ga je bio napravio autor. Maderno je želio naglasiti i ranu od mača na Cecilijinu vratu te položaj njenih prstiju: tri ispružena na desnoj ruci i jedan ispružen na levoj.Kripta je bila ukrašena mozaicima i slikama. Od ovih posljednjih sačuvano ih je samo nekoliko. Na levom zidu, pokraj mesta gdje je sahranjena mučenica, vidi se sv. Cecilija u molitvi. Ispod toga, u jednoj maloj udubini u zidu, nalazi se Hristov lik “Pantocrŕtor” (Svemogući), a u ruci mu Evanđelje. Pokraj njega nalazi se lik sv. Urbana, pape i mučenika, savremenika sv. Cecilije, sedinjenog u patnji s mučenicom. U lucernariju između dve ovčice zadivljuje nas raspelo te likovi mučenika Polikama, Sebastijana i Kvirina.U kripti se čuvaju mnogobrojni natpisi. Najvažniji je natpis Septimija Frontona, senatora. Natpis je na grčkom jeziku, a potiče iz III. veka.Sv. Cecilija, bila je zaštitnica muzike. Sv. Cecilija potiče iz plemićke rimske porodice, a preminula je u trećem veku.

KUBIKULI SAKRAMENATA

Napuštajući kriptu sv. Cecilije, na levoj strani nalazimo dugi pokriveni hodnik koji predstavlja jednu od dve najstarije jezgre ovoga groblja (hodnik B).Iz njega se ulazi u hodnik C, u kojem se nalazi prekrasna spomen ploča u Augurinovu čast, s golubicom koja u kljunu nosi maslinovu grančicu.Uskim prolazom stiže se u hodnik A, nazvan Kubikul sakramenata. Kubikul sakramenata čini 5 porodičnih grobnica, posebno važnih zbog fresaka. Njihov nastanak možemo smestiti na početak 3. veka, a simbolično predstavljaju sakramente Krštenja i Euharistije. Tamo je prikazan i prorok Jona, simbol uskrsnuća. Na zidu u podnožju kubikula A2 naslikan je najstariji prikaz krštenja jednog katekumena. Sveštenik u tunici i s palijem polaže desnu ruku na glavu katekumena koji stoji u vodi. Ostale prikaze krštenja nude nam ribar, Samarićanka na bunaru i čovek na bazenu u Bethesdi.Scene na freskama-krštenje, euharistija, prorok Jona

Mučeničke stepenice          Na kraju hodnika u kojem su Kubikuli sakramenata počinju Mučeničke stepenice, sagrađene u drugoj polovini 2 veka i do danas je sačuvano nekoliko stepenica iz tog vremena. Nazvane su “mučeničkim ” jer su njima prošli pape sahranjeni u obližnjoj kripti.

MILTIJADOVO PODRUČJE           Kroz prolaz otvoren u zidu u dnu kubikula A1 ulazi se u područje nazvano po sv. Miltijadu. Područje je iskopano u drugoj polovini III. veka, a sadrži mnoge kubikule i arkosolije, čak i uzduž hodnikâ.Prvi je hodnik kojim se prolazi širok.Ovaj hodnik se neprestano koristio u vreme posetâ grobovima mučenika, jer je bio deo prolaza prvih hodočasnika iz kripte posvećene papama i iz kripte sv. Cecilije, na grob pape mučenika sv. Kornelija u Lučininim kriptama.Na levom zidu, na početku hodnika, vidljivo je nekoliko simbolâ: golubica, dva monogramâ, riba, sidro, mala ptica koja na vrču pije vodu. Na uglu prvog hodnika, na levoj strani, nalaze se dve ploče u spomen dva sveštenika “Julianus presbyter” i “Presbyter in pace” . Odmah nakon ukrštavanja hodnika s prostranim lucernarijem, na vrhu desnoga zida vidi se ploča s feniksom. Prvi arkosolij - Iznad arkosolija nalazi se mala Irenina ploča koja prikazuje mladu hrišćanku u molitvi.Pokraj nje nalazi se golubica.Malo dalje, na levoj strani, nalazi se Kripta utehe koja je služila za molitvene susrete i za obrede utehe, odnosno za godišnje zadušnice koje su služili za svoje pokojne. U kripti je sačuvan poklopac jednog veličanstvenog sarkofaga. Zbog njegovog posebnog izgleda u obliku krova od iskrivljenih crepova, kripta je, u vreme de Rossija, nazvana kripta od crepa. Nasuprot kripte otvara se kubikul Četiriju godišnjih dobâ .Na kraju hodnika, pre ograde, nalazimo dva kubikula: na levoj strani Akvilinin kubikul, s natpisom “Aquilina dormit in pace” (Akvilina počiva u miru). Na desnoj strani nalazimo Sofronijin kubikul, nazvan tako po pokojničinom imenu koje je dva puta urezano na zidu u dnu kubikula. Još dva puta to je ime urezano u blizini kripte posvećene papama. Natpisi verovatno govore o hrišćaninu koji je duboko potresen smrću neke drage osobe, možda svoje supruge, sišao u katakombe kako bi tamo pronašao utehu za svoju bol. Iza zavoja u obliku slova U ulazi se u hodnik W2. Na desnoj strani nalazimo Kubikul oceana, nazvan po mitskome utelovjenju mora oslikanom na svodu. Skromnih je mera, urešen naslikanim, jako istaknutim crvenim crtama. U nastavku stiže se u galleria decumana Q1, glavni i najduži hodnik u groblju, od kojega se odvajaju sporedni hodnici nazvani “cardines - temelji”.Nekoliko koraka udaljen od izlaznih stuba, nalazi se Kubikul sarkofagâ  koji su u gornjem delu zatvoreni staklenim pločama, a sadrže retke ljudske ostatke.

PODRUČJE SV. GAJA I SV. EUZEBIJA          Nastavljajući hodnikom Q1, nakon stuba na izlazu Z, nailazimo odmah na dve važne kripte: na desnoj strani kripta pape Gaja, a na levoj pape mučenika sv. Euzebija.

Kripta sv. Gaja         

Kripta zauzima posebno mesto u katakombama sv. Kalista zbog svojih doista izuzetnih razmera. Mogla je primiti više od šezdeset osoba. Od samoga početka bila je osmišljena tako prostrana kako bi omogućila okupljanje zajednicâ. Veliki lucernarij

smešten u hodniku, osiguravao je svetlo i dovoljno vazduha za kriptu. Ukrasi su umereni; zidovi su bili obloženi jednostavnim slojem belog gipsa. Na bočnim zidovima nalaze se mnogi lokuli, dok ih se na zidu u dnu hodnika nalazi samo tri. Lokul u sredini, prilično velik, glavna je i najvažnija grobnica cele kripte. U njoj se čuvaju dijelovi grčkoga natpisa pape Gaja:“Pokop biskupa Gaja 22. aprila” (296. godine). U kripti nalazimo razne grčke i latinske natpise, nažalost gotovo sve nepotpune. Osim njih nalazimo i grafite. I pod je pun grobnicâ. Na zidovima kripte grafiti navode imena trojice afričkih biskupa koji su došli moliti na grob svoga svetog Optata, verovatno sahranjenog u ovoj kripti.

Kripta svetoga Euzebija           Nalazi se nasuprot kripte sv. Gaja. Četvrtastoga je oblika, ali nije prostrana. Zidovi i pod bili su obloženi mermerom Lucernarij je noviji; onaj izvorni bio je otvoren na plafonu hodnika.          Kripta ima tri arkosolija. U arkosoliju na desnome zidu bio je smešten grob sv. Euzebija. Unutrašnjost je bila obložena mermerom, s lűkom ukrašenim mozaikom. U tom arkosoliju nalazi se velika novija mermerna ploča na kojoj je urezana poezija koju je spevao papa Damaz u čast sv. Euzebiju. Na pozadini, ploča sadrži posvetu u Karakalinu čast.

Kubikul mučenikâ Kalocera i Partenija           Posle kripte sv. Euzebija, na levoj strani nalazimo kriptu svetih Kalocera i Partenija, koji su možda bili žrtve progona cara Dioklecijana. Kubikul je u celosti obnavljan još od prvih vekova zbog lošeg tufa. Kubikul preko puta, veći od uobičajenog kubikula u katakombama, služio je kao mesto za verske obrede u blizini grobova.Nastavljajući razgledavanje hodnikom Q1, nailazimo na dvostruki kubikul, nekada osvetljen širokim lucernarijem. Na levoj strani nalazimo

Kubikul 5 Svetaca

Tako je nazvan jer je na zidu u dnu kubikula bilo prikazano pet osoba u molitvi usred vrta. Iznad svakoga lika bilo je napisano ime: Dionizija u miru, Nemezije u miru, Prokopije u miru, Eliodora u miru, Zoe u miru”. Slika potiče s početka 4. vekaNa desnoj strani nalazi se dvostruki kubikul, u proąlosti osvijetljen ąirokim otvorom za svjetlo. To je

Kubikul đakona Severa         Kubikul je pripadao ovom đakonu, a za iskopavanje kubikula đakona je ovlastio papa Marcelin (296-304). U velikom prostoru utisnut je, u mermernoj pregradi koja je zatvarala arkosolij, metrički natpis, jedan od najvažnijih u čitavom podzemnom Rimu. Natpis je značajan jer je to prvi epigrafski dokument u kojem je rimski biskup nazvan “papa”. Ako napustimo sada glavni prolaz hodnika Q1 i krenemo ulevo, ulazimo u hodnik R2, na čijoj se levoj strani nalazi Kubikul ovčicâ

Grob u dnu sastavljen je od jedne udubine u zidu za sarkofag, nadsvedene lűkom.Lűk i luneta sadrže crtež iz 4. stoljeća, oštećen zbog otvaranja jednog lokula.Usred arkosolija nalazimo lik Dobroga Pastira s ovčicom na ramenima, okruženog stadom (s jednim ovnom i pet ovaca). Sa svake strane dva se čovjeka u tunici i s plaštom žure popiti vodu koja na dva mesta izvire iz stene.Na levom zidu udubine u zidu nalazimo scenuEuharistije

ZAPADNO PODRUČJE           Potiče s početka 4. veka.Područje je bilo korišteno isključivo za sahranu i imalo je posebne stepenice. Sadrži popriličan broj kubikula, među kojima jedan okrugli sa svodom u obliku kupole. Taj podzemni mauzolej mogao je prihvatiti pedesetak pokojnika.Bitan Gospin arkosolij, iz prve polovine 4. veka. Sa scenom Bogojavljenja.

LIBERIJEVO PODRUČJE           Bilo je iskopano tijekom druge polovine 4. veka u severnom dijelu Groblja sv.Kalista. Područje je tako nazvao De Rossi nakon otkrića triju grobnih natpisa iz vremena pape sv.Liberija(352-366), prethodnika sv. Damaza. Glavno obilježje područja su veliki kubikuli s krstastim ili polukružnim svodom, koji u svakome od četiri ugla imaju stubove urezane u sedru. Ponekad umesto stubova nalazimo četverokutne stupce. Liberijevo područje sadrži i veliki broj lucernarija, jasno vidljivih i iznad zemlje. Slike, malobrojne i razasute na više mesta, podsećaju na poznate teme iz prikaza u katakombama: Hrist “pantocrŕtor” (svemogući), Hristov monogram, Adam i Eva sa zmijom…. U katakombama sv. Kalista nalazi se čak 2378 natpisa, od kojih veći deo pripada ovom Liberijevom području.

LUCININE KRIPTE          Uzduž ulice Appia, u drugoj polovini II. veka, nastale su Lucinine kripte. Ime Lucina potiče iz Liber Pontificalis u životopisu pape sv. Kornelija. Kripte se sastoje od dvije podzemne grobnice (hypogeus) odnosno malih podzemnih prostora namenjenih sahrani, koji sadrže nekoliko kubikula međusobno povezanih hodnicima, dok na površinu vode stepenice. U 4. veku ove su kripte bile spojene s grobljem sv. Kalista hodnikom kojim su hodočasnici, koji su bili posetili kripte posvećene papama i sv. Cecilije, mogli doći izravno, preko polja pape Miltijada, do groba onde sahranjenog pape Kornelija.Sv. Kornelije, izabran za papu 251. godine, nakon godinu dana pontifikata bio je prognan u mjesto Civitavecchia gdje je sljedeće godine preminuo. Posmrtni su ostaci sv. Kornelija bili položeni u prostranu četvrtastu udubinu u zidu podzemne grobnice , a ispred nje bila je postavljena mermerna ploča na kojoj su bile urezane reči: CORNELIVS · EP(iscopus) · MARTYR (Kornelije biskup mučenik). Na levome zidu grobnice naslikani su sveci Siksto II. i Optat. Desno od grobnice nalazi se sto okrugloga oblika – na njemu su stajale uljane svetiljke koje su svetlile u čast pape mučenika. Poviše na zidu vidimo likove svetih pape Kornelija i Ciprijana, biskupa Kartage (mučenik Valerijanovih progona iz 258. godine). Ta četiri lika imaju aureolu oko glave, odeveni su u papinsku odoru, a u levoj ruci drže knjigu ukrašenu dragim kamenjem (Evanđelje). Iznad grobnice pape Kornelija nalazi se komad spomen-ploče na kojoj su bili urezani stihovi pape Damaza. U ovim kriptama nalazi se jedan dvostruki kubikul, bogat slikama iz 2. veka s prizorima Isusovog krštenja, Danijela u lavljoj jami, dva lika Dobroga Pastira, dve žene u molitvi s velom

na glavi, niz scena iz Jonina života. Tu se nalaze i čuvene euharistijske ribe: dve ribe i ispred svake od njih nalazi se korpa s hlebom i čašom punom crnog vina. Sve to predstavlja sakrament Euharistije.

OSNOVNI OBLICI KASNOANTIČKE SAKRALNE ARHITEKTURE

• PROGRAMSKI UTICAJI VELIKIH EPISKOPSKIH CENTARA: JERUSALIMA, RIMA, ANTIOHIJE, ALEKSANDRIJE, CARIGRADA, MILANA, RAVENE

OSNOVNI OBLICI KASNOANTIČKE SAKRALNE ARHITEKTURE ISKAZANI SU KROZ:

1. PODUŽNI (LONGITUDINALNI) PLAN ZA CRKVE HRIŠĆANSKOG KULTA

2. CENTRALNI PLAN ZA GRAĐEVINE SPECIJALNE NAMENE (KRSTIONICE, MARTIRIJUMI, MEMORIJE...)

DVA OSNOVNA TIPA PODUŽNOG PLANA:

1. LATINSKI

2. HELENISTIČKI

LATINSKI TIP

• ATRIJUM

• PISCINA

• PORTIK

• KATIHUMENA

• GLAVNI BROD

• BOČNI BRODOVI

• TRIUMFALNI LUK

• TRANSEPT

• OLTAR

• APSIDA

• SINTRONON

• EPISKOPSKA STOLICA-KATEDRA

GLAVNI SPOMENICI (LATINSKI TIP)

SAN GIOVANNI IN LATERANO – RIM – 321.G. SAN PIETRO – RIM – 330- G. SAN PAOLO FUORI LE MURA – RIM – 380.G. SANTA MARIA MAGGIORE – RIM – 432.G. (PRVOBITNO BILA PAGANSKA BAZILIKA)- na trijumfalnom luku prikaz scena iz dvorskog života, na brodu prikazi iz Starog Zaveta

SAN GIOVANNI IN LATERANO (LATERANSKA CRKVA U RIMU)

Prva crkva, Mater Eclesiarum, danas se naziva lateranska crkva Sv.Ivana 313. godine Konstantin je poklonio Lateransku palatu crkvi Građena je opus cementicumom Po tipu je peterobrodna longitudinalna bazilika s transeptom, apsidom i tri ulaza Pored nje je oktogonalni baptisterijum,sagrađen 315 godine

HELENISTIČKI TIP

A.SPOLJNA PRIPRATA (EKSONARTEKS)

B. PRIPRATA (NARTEKS)

C. GLAVNI BROD

D. BOČNI BROD

E. OLTARSKA APSIDA

F. PROSKOMIDIJA

G. ĐAKONIKON

SAN APOLLINARE IN CLASSE

GLAVNI SPOMENICI:

- SAN APOLLINARE NUOVO - RAVENA- SAN APOLLINARE IN CLASSE - RAVENA- EUFRAZIJANA - POREČ- KATEDRALA U TORČELU- BAZILIKE - CARIČIN GRAD- SV. DIMITRIJE - SOLUN (PETOBRODNA)

DVOJNE CRKVE (BAZILIKE GEMINE)

PRIMERI-Dvojna crkva u Aquileji-Tri građevine izgrađene između 313. i 319. godine, a gradi ih biskup Teodor. To su dve longitudinalne prostorije spojene krstionicom.Trier-326. godine u Trieru su izgrađene 2 trobrodne crkve spojene trobrodnom prostorijom.Salona, Pula, Mogorjelo

CENTRALNI PLAN - GRAĐEVINE ZA SPECIFIČNE SAKRALNE NAMENE:

1. KRSTIONICE (BAPTISTERIJUMI) -SAMOSTALNE GRAĐEVINE ILI ANEKSI2. MARTIRIJUMI3. MEMORIJE• POREKLO U ANTIČKIM MAUZOLEJIMA I KRUŽNIM PAGANSKIM HRAMOVIMA• ZASNOVANI NA GEOMETRIJSKI PRAVILNIM OBLICIMA (PROSTI, SLOŽENI I UPISANI TIPOVI)

CRKVA SVETE KONSTANCE U RIMU (KONSTANCIN MAUZOLEJ)

Mozaični svod crkve sv. Konstance u Rimu

Mozaik na kupoli je slabo očuvan. Kupola je podeljena na 12 polja na kojem su prikazani bršljEni i starozavetni motivi. Svod je podeljen na 8 polja. Na njima je prikazan muški portret, možda Konstantin, a u drugim poljima su ptice, ljudski prikazi i figuralni ukrasi. Na hodniku oko središta muzoleja je prikazan proces dobijanja vina, a na vrhu je Konstancin medaljon. U apsidama su mozaici druge radionice koji prikazuju Isusa koji sjedi na globusu i predaje ključeve Petru.

MAUZOLEJ GALA PLACIDIJE U RAVENI

ARHITEKTURA HRIŠĆANSKOG ISTOKA

• NA POJEDINIM PODRUČJIMA NEKADAŠNJEG RIMSKOG CARSTVA POČINJU DA SE RAZVIJAJU OBLICI KOJI ĆE BITI OD VELIKOG ZNAČAJA ZA DALJI RAZVOJ GRADITELJSTVA.• ARH. HRIŠĆANSKOG ISTOKA UTICAĆE NA OBLIKOVANJE SREDNJOVEKOVNE ARH. NA ISTOKU I ZAPADU EVROPE.• PODRUČJE OBUHVATA OBALE EGEJSKOG I SREDOZEMNOG MORA, PALESTINU, SIRIJU, MALU AZIJU, MESOPOTAMIJU, JERMENIJU I GRUZIJU

• HRONOLOGIJA RAZVOJA JE SLOŽENA I SLOJEVITA, JER SE NE POKLAPA U SVIM PODRUČJIMA• POČETAK JE SVUDA KRAJEM IV, POČETKOM V VEKA, A KRAJ:1. VII VEK – PALESTINA, SIRIJA, EGIPAT, MESOPOTAMIJA (Arapska osvajanja)2. XI VEK – MALA AZIJA (Osvajanja Turaka Seldžuka)3. XIII VEK – JERMENIJA I GRUZIJA (Osvajanja Mongola)

• ALEKSANDRIJA, JERUSALIM I ANTIOHIJA -GRADOVI OD VELIKOG UTICAJA NA RAZVOJ HRIŠĆANSKE FILOZOFIJE.• NJIHOVI PATRIJARSI SU SE SMENJIVALI ŠTO SE TIČE UTICAJA, PA SU OD NJIHOVE DOMINACIJE ZAVISILE I PROMENE ODREĐENIH STILSKIH KARAKTERISTIKA• NA PODRUČJU HRIŠĆANSKOG ISTOKA ZASTUPLJENE SU SAKRALNE GRAĐEVINE PODUŽNOG I CENTRALNOG PLANA.

• BAZILIKE SE RAZVIJAJU U SPECIFIČNOM OBLIKU I ZATO SE NAZIVAJU BAZILIKA ORIJENTALNOG TIPA• OBLIK SE ZASNIVA NA OSNOVNIM PRINCIPIMA FORMIRANJA HELENISTIČKOG TIPA BAZILIKE, ALI SE RAZLIKE JAVLJAJU U ODNOSU NA:1. PRIMENJENI MATERIJAL2. POSTOJEĆU LOKALNU TRADICIJU3. NIVO TEHNIKE GRAĐENJA

• IZRAZITE NOVINE NASTAJU U STRUKTURI PLANA I CELOKUPNOM PROSTORNOM REŠENJU.• NAJUPADLJIVIJA JE POJAVA NISKIH KULA NA ZAPADNOJ FASADI UZ ULAZ U NARTEKS (Najčešće su kod trobrodnih bazilika)• SPOLJNA DEKORACIJA POSTOJI, NAROČITO SE ISTIČU NAGLAŠENI, PROFILISANI HORIZONTALNI VENCI (KORDON VENCI)• APSIDE SU RAZNOVRSNO REŠENE (POLUKRUŽNO, KOPITASTO, SA NIŠAMA, SPOLJA POLIGONALNE, UPISANE U MASU ZIDA)

•BAZILIKE SU PRVO BILE ARHITRAVNE KONSTRUKCIJE, SA SPECIFIČNIM KONZOLNIM SKRAĆENJEM RASPONA, ŠTO JE KASNIJE POSTALO I STILSKA ODLIKA •BRODOVI SU NAJČEŠĆE RAZDVOJENI MANJIM BROJEM MASIVNIH

STUBACA,REĐE STUBOVA. •STUPCI SU POVEZANI POLUKRUŽNIM LUCIMA ŠTO ĆE POSTATI I ODLIKA ROMANSKE ARH. •ZBOG UVOĐENJA SPECIFIČNIH LITURGIJSKIH OBREDA, NA BOČNIM ZIDOVIMA SE POJAVLJUJU VESTIBILI, ZNAČAJNI KASNIJE I U DRUGIM ARH. •PORED ARHITRAVNIH GRAĐENE SU I ZASVEDENE BAZILIKE KAO I BAZILIKE SA KUPOLOM.

• PROCES UVOOENJA SVODNIH ELEMENATA JE BIO VEOMA SLOŽEN I SLOJEVIT. PRVO SU GRAĐENE BAZILIKE SA KOMBINOVANIM SISTEMIMA, ZATIM SA POLUCILINDRIČNIM SVODOVIMA. RADI POJAČANJA KORISTE SE OJAČAVAJUĆI ILI POPREČNI LUCI.• NAJSLOŽENIJI BAZILIKALNI OBLIK JE ZASVEDENA BAZILIKA SA KUPOLOM U KOMBINACIJI SA UPISANIM KRSTOM.• PRIMERI SU KASR-IBN-VARDAN U SIRIJI (VI) I DERE AZI U MALOJ AZIJI (VII)

• SVODNI OBLICI SU RAZLIČITI I KORISTI SE:1. POLUOBLIČASTI SVOD2. POLULOPTASTI SVOD (KALOTA)3. KUGLASTI SVOD• NAČINI DA SE IZ KVADRATNE OSNOVE PREĐE U KUPOLU SU:1. SISTEM TROMPI - KONSTRUKCIJA U OBLIKU UGAONIH NIŠA2. SISTEM PANDANTIFA - KONSTRUKCIJA U OBLIKU SFERNIH TROUGLOVA

RANOVIZANTIJSKA ARHITEKTURA

• CELA DRŽAVA JE IME DOBILA PO GRČKOJ KOLONIJI VIZANTU (-660)• GRAD KONSTANTINOPOLJ JE OSVEĆEN 11. MAJA 330. g. (SLAVENI GRAD NAZIVAJU CARIGRAD)• OSNOVNE KARAKTERISTIKE VIZANTIJSKE DRŽAVE SU:1. HRIŠĆANSKA VERA2. GRČKA KULTURA3. USAVRŠENO RIMSKO ZAKONODAVSTVO• OVA TRI SEGMENTA UGRAĐENA SU U CIVILIZACIJU, PA ZATO I U UMETNOST

• PODRUČJA RAZVOJA I GLAVNI UMETNIČKI CENTRI:1. U POČETKU RASPROSTRANJENOST SKORO KAO RIMSKO CARSTVO2. CARIGRAD - KROZ SVE PERIOD3. SOLUN – KROZ SVE PERIODE4. RAVENA – U RANOVIZANTIJSKOM PERIODU5. NAKON PADA CARIGRADA CENTRI SU MISTRA, ARTA,...6. ZNAČAJ EPISKOPSKIH I MANASTIRSKIH CENTARA (SVETA GORA, METEORI...)

• VREMENSKI PERIODI U KOJIMA DOLAZI DO ZNAČAJNIJIH TRANSFORMACIJA U ARH.:1. RANOVIZANTIJSKI – KRAJ V - POČ. VII VEKA2. SREDNJI – OD VII DO XIII (NAROČITO POD DINASTIJOM KOMNENA OD IX DO POČ. XIII)3. POZNI PERIOD – POČ.XIII – SRED. XV VEKA (RENESANSA PALEOLOGA)UTICAJ VIZANTIJSKE UMETNOSTI NA DRUGEZEMLJE TRAJE MNOGO DUŽE

• U RANOVIZANTIJSKOM PERIODU OBAVLJA SE SINTEZA RAZNIH TIPOVA CRKVENIH GRAĐEVINA U JEDNU CELINU• RANOVIZANTIJSKA ARHITEKTURA JE SAČUVANA U MALOM BROJU PRIMERA

• RAZLOZI ZA TO SU ARAPSKA OSVAJANJA (OD VII VEKA) I IKONOKLAZAM (730-843)• PO KONCEPCIJI PLANA I KONSTRUKCIJSKIM REŠENJIMA IZDVAJA SE NEKOLIKO CRKAVA, KOJE NISU ISTOG TIPA, ALI SU UGLAVNOM SVE KUPOLNE.

1. CRKVA SVETIH SERGIJA I VAKHA (CARIGRAD, 530.g.)2. CRKVA SVETE IRENE (CARIGRAD, 532.g.)3. CRKVA SVETE SOFIJE/PRESVETE MUDROSTI (CARIGRAD, 532-537.g.)4. CRKVA SVETIH APOSTOLA (JUSTINIJANOVA GROBNA CRKVA, CARIGRAD, VI VEK, SRUŠENA 1453.g.)5. CRKVA SAN VITALE (RAVENA, 526-541)

• VIZANTIJSKO HRIŠĆANSTVO, PA I ARHITEKTURA BILI SU POD VELIKIM UTICAJEM HRIŠĆANSKOG ISTOKA. PRVO SU SE GRADILE HELENISTIČKE BAZILIKE, A ZATIM SE SVE ČEŠĆE UVODE KUPOLNE STRUKTURE I KONAČNO OSNOVA UPISANOG KRSTA.• PRIMER DVOJNOG-PRELAZNOG PLANA JE CRKVA SVETE IRENE KOJA U PRIZEMLJU IMA KARAKTERISTIKE ORIJENTALNE BAZILIKE, A IZNAD GALERIJA JE REŠENA KAO UPISANI KRST SA KUPOLOM