RAPORT „KIERUNKI 2013. POZYTYWNE SZOKI … · Modele makroekonomiczne i ekonometryczne 113 Model grawitacji 114 Klasyczny Model Regresji Liniowej (KMRL) 114 Łańcuch dystrybucji

RAPORT „KIERUNKI 2013. POZYTYWNE SZOKI GOSPODARCZE?” POWSTAJE WE WSPÓŁPRACY BANKU

DNB NORD POLSKA I DELOITTE

Bank DnB NORD Polska S.A. member of

32

SIPIS TREŚCI

Wstęp 5

CO KRYZYS W CHINACH MOŻE OZNACZAĆ DLA POLSKI I RESZTY ŚWIATA? 9

Znaczenie Chin dla świata i świata dla Chin 10

Kryzys w chińskim wydaniu 16

Chiny, model zależności ekonomicznych 28

Merkantylizm czy wolny handel? 28Gdzie Chiny, a gdzie Polska 40Model zależności 46Model handlu zagranicznego 46Światowe ceny surowców 49Model importu do Polski 52Dynamika PKB Chin a Polski 53Kryzys w Chinach a polski przemysł – wyniki symulacji na poziomie mikro 54

CO GAZ ŁUPKOWY MOŻE ZMIENIĆ W GOSPODARCE? 59

Gaz łupkowy w USA – skutki lokalne i globalne 60

Jak to było w Ameryce 60Efekty dla gospodarki USA 62Konsumpcja gazu 64Inwestycje 65Handel zagraniczny 66Gospodarstwa domowe 67

Łupki w Polsce 69

Efekty dla gospodarki globalnej 71

Gaz łupkowy w Polsce, model zależności ekonomicznych 76

Szacunek potencjału 76Warunki brzegowe sukcesu 78Wynik symulacji modelowych 86Wpływ na gospodarkę 87Inwestycje 90

Aneks 113

Modele makroekonomiczne i ekonometryczne 113Model grawitacji 114Klasyczny Model Regresji Liniowej (KMRL) 114Łańcuch dystrybucji 115Modele wektorowo-autoregresyjne (VAR) 115Funkcje reakcji 116Analiza przyczynowości w sensie Grangera 116Diagnostyka równań 117

54

WSTĘP

Dlaczego rok 2013? Czy w tym roku może wydarzyć się w światowej i polskiej gospodarce coś niespo-dziewanego? I mamy tu na myśli zjawiska o pozytywnym charakterze, a nie kryzysowym, ponieważ tych ostatnich gospodarce światowej wystarczy już na najbliższe lata. W roku 2013 mogą pojawić się pierwsze wyraźne trendy, które zdeterminują sytuację ekonomiczną i geopolityczną na następne de-kady. Przyczyny i skutki dwóch takich trendów – potencjalnych szoków podażowych o charakterze globalnym i lokalnym – opisujemy w naszym Raporcie.

Po pierwsze Chiny. Z perspektywy ostatnich dwóch dekad wydawać się może, że chiński model zaczy-na wygrywać konkurencję z modelem zachodnim (gospodarka liberalna, demokracja, indywidualizm), ale z perspektywy ostatnich 1000 czy 500 lat sytuacja nie jest tak korzystna dla Chin. Jeszcze kilkaset lat temu Chiny dominowały w globalnym udziale wytwarzanego PKB, więc ich obecny awans jest od-rabianiem zaszłości ostatnich 200 lat, kiedy to dominowały USA i Europa.

W latach 1994-2011 średnia dynamika realnego PKB Chin wyniosła prawie 10,7 proc., a prognozy na lata 2012-2013 przewidują wzrost na poziomie około 8 proc., gdy USA i strefa euro (i Polska) rozwijać się będę w tempie odpowiednio 2,5 proc. i 1,5 proc. Jednak Chiny mogą niedługo doświadczyć spowolnienia wzrostu do „zaledwie” 5 proc., ponieważ kraje rozwinięte przechodzą szokową terapię ograniczania konsumpcji i deficytów, więc stare chińskie rezerwy wzrostu (inwestycje i eksport) są na wyczerpa-niu, a nowe źródła wzrostu (konsumpcja i innowacje) wymagają zmiany wielu społecznych i politycz-nych paradygmatów chińskiego modelu. Możliwe też, że Chiny są już obecnie największą gospodarką świata dorównującą Unii Europejskiej i Stanom Zjednoczonym Ameryki pod względem nominalnego PKB. Utrzymywanie wysokiej dynamiki wzrostu z coraz większej nominalnie bazy (gospodarki) wyma-ga coraz rosnących nakładów i/lub wzrostów wydajności i innowacyjności. Sytuacja demograficzna Chin jest równie zła, jak wielu krajów europejskich (w tym Polski). Już około 2030 r. liczba ludności Chin przestanie się zwiększać, a społeczeństwo gwałtownie się zestarzeje, co spowoduje deficyt rąk do pracy. Wydaje się to dość szokujące, ale takie są trendy demograficzne Chin na najbliższe dwie dekady i niewiele może to już zmienić.

Dynamiczny eksport Chin oddziałuje na powiększanie nierównowagi globalnej, a przystąpienie Chin do WTO w 2001 r. nie wpłynęło na zbilansowanie handlu większości krajów rozwiniętych i rozwijających się z Chinami. Z uwagi na przyjętą strategię gospodarczą (stopniowego) otwierania się Chin, pozytyw-ny szok technologiczny w branżach eksportowych chińskiej gospodarki powoduje zwiększenie konku-rencyjności kosztowej i prowadzi do intensyfikacji handlu zagranicznego Chin. Wywiera to negatywny wpływ na sprzedaż produkcji krajowej w państwach importujących, gdyż jest ona w jeszcze więk-szym stopniu zastępowana importem z Chin. Nadwyżki w bilansie obrotów bieżących inwestowane są w obligacje krajów rozwiniętych (głównie USA i krajów strefy euro), przyczyniając się do presji na spa-dek długoterminowych stóp procentowych w tych krajach i wzrost konsumpcji finansowanej przez inwestorów (zagranicznych). Z jednej strony, taka sytuacja sprawia, że Chinom powinno zależeć na

76

Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze? Wstęp

Raport jest wielowątkowy, w niektórych aspektach dość szczegółowy, a w innych może nieco ogól-nikowy – za przesyt i niedosyt informacji winę ponoszą autorzy. Jednak ich celem było opisanie dość skomplikowanych zależności przyczynowo-skutkowych rządzących gospodarką globalną, której Pol-ska jest już nierozłączną częścią. Musimy zatem przyzwyczaić się to sytuacji, że otaczający nas świat nie będzie już prostszy, a przedstawianie złożonych zależności w uproszczony sposób prowadzić może do niekonieczne prawidłowych wniosków i nietrafnych decyzji biznesowych. Zanim więc nie urośniemy na tyle, żeby było nas stać na popełnianie błędów, postarajmy się w najbliższych latach tych błędów nie popełniać wcale.

Artur Tomaszewski

Prezes ZarząduBank DnB NORD

Rafał Antczak

Członek ZarząduDeloitte Business Consulting

stabilizacji krajów, w których lokują swoje nadwyżki. Z drugiej strony, takie działanie prowadzi naj-częściej do wzrostu zadłużenia w gospodarkach rozwiniętych (co jest jedną z przyczyn obecnego kry-zysu finansowego) i destabilizacji gospodarek tych krajów. Ponadto Chiny są także importerem netto olbrzymiej ilości surowców, w tym surowców energetycznych, co powoduje podrożenie kosztów dla innych gospodarek.

Spowolnienie dynamiki chińskiego PKB będzie wpływać na polską gospodarkę dwoma kanałami: po-przez handel międzynarodowy (model grawitacyjny) oraz podaż i spadek cen surowców (kanał dys-trybucji). Na podstawie wykonanych analiz w oparciu o modele ekonometryczne można stwierdzić, że spadek dynamiki PKB Chin o 1 pkt proc., poprzez związany z nim spadek indeksu cen surowców na rynkach światowych o 4,5 pkt proc., powoduje wzrost PKB Polski o 0,16 pkt proc. w każdym roku. Natomiast łączny wpływ kryzysu chińskiego na sytuację gospodarczą Polski przez 3 lata byłby bardziej korzystny i wyniósłby około 1,1 pkt procentowego. Wielkość tym bardziej znacząca im dynamika PKB Polski byłaby niższa – na co się przecież zanosi biorąc pod uwagę przewlekłość globalnego kryzysu finansowego.

Po drugie gaz łupkowy. Przyspieszenie wydobycia gazu łupkowego w USA spowodowało, że w latach 2008-2012 ceny gazu w USA spadły 4-krotnie (!). Dla amerykańskiej gospodarki skutki wykorzystywa-nia gazu łupkowego są już bardzo wymierne – szacowana korzyść netto w postaci wzrostu konsumpcji (tańszego) gazu, inwestycji w rozbudowę wydobycia i infrastrukturę oraz spadku importu wynosiły około 2 proc. PKB w latach 2005-2010, a to dopiero początek. Gaz łupkowy przekształca oblicze prze-mysłu energetycznego w USA, zmieniając kraj z importera na już wkrótce eksportera tego surowca. Niskie ceny energii ściągają inwestycje zagraniczne i krajowe z powrotem do USA. Skutki polityki po-dażowej USA w sektorze gazowym zaczynają się też ujawniać na skalę globalną – w postaci między in-nymi spadku cen gazu, „oderwania się” cen gazu od parytetu ceny ropy naftowej, masowego eksportu technologii szczelinowania hydraulicznego, co będzie w przyszłości dodatkowo zwiększać podaż gazu w świecie czy zastępowania ropy gazem, tam gdzie jest to technicznie możliwe i opłacalne.

Choć Polska nie będzie drugimi Stanami Zjednoczonymi, ani tym bardziej drugą Norwegią, gdzie udział PKB powiązany z wydobyciem ropy i gazu z Morza Północnego sięga 1/3 rocznie przez ostatnie dwie dekady, co przyczyniło się do podwojenia PKB per capita Norwegów i uzyskania statusu jednej z naj-bogatszych krajów wśród gospodarek rozwiniętych. Polsce nie grozi klątwa surowców naturalnych, gdyż przyjmując za dobrą monetę wstępne oszacowania wielkości złóż wykonane przez Państwo-wy Instytut Geologiczny spodziewamy się raczej osiągnięcia wydobycia gaz z łupków na poziomie 900 mln m3 w 2020 r. i 1,7 mld m3 w 2030 r. Może to sprawić, że wydobycie i konsumpcja krajowego gazu wzrośnie o 35 proc., a w łącznym bilansie gazu wysokometanowego gaz łupkowy stanowić będzie ponad 10 proc. konsumpcji w Polsce w 2030 r. Choć są to szacunki konserwatywne, to dla PKB Polski szacowana korzyść netto w postaci wzrostu konsumpcji (tańszego) gazu, inwestycji w rozbudowę wy-dobycia i infrastrukturę oraz spadku importu wynosić mogą łącznie 3,3 proc. w latach 2013-2022. Jest to zbliżony poziom korzyści, jakie odniosła gospodarka USA w latach 2005-2010. Czy jednak próbujemy porównywać się z Ameryką?

CO KRYZYS W CHINACH MOŻE OZNACZAĆ DLA POLSKI

I RESZTY ŚWIATA?

1110

Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze? Co kryzys w Chinach może oznaczać dla Polski i reszty świata?

majątku 535 członków Kongresu i Izby Reprezentantów USA oszacowana została w przedziale 1,8-6,5 mld USD w 2010 r., czyli co najwyżej niecałe 3 proc. wartości najbogatszych chińskich ustawo-dawców. Przyrosty majątku chińskich polityków są równie imponujące – w latach 2007-2012 majątki 75 z listy najbogatszych członków KPCh zajmujących stanowiska polityczne urosły o 81 proc., a majątki 324 członków KPCh bez stanowisk politycznych powiększyły się „zaledwie” o 47 proc2. Oszacowany przez Bloomberga majątek nowego prezydenta Chin Xi Jinpinga wynosi 376 mln USD. System panują-cy w dzisiejszych Chinach określa się jako „pragmatycznie autorytarny”. I jest to dość eufemistycznie określenie.

Z perspektywy ostatnich dwóch dekad wydawać się może, że chiński model zaczyna wygrywać kon-kurencję z modelem zachodnim (gospodarka liberalna, demokracja, indywidualizm), ale z perspektywy ostatnich 1000, czy 500 lat sytuacja nie jest tak korzystna dla Chin. W tym okresie co trzeci człowiek na świecie był Chińczykiem, gdy dzisiaj tylko co piąty, a za 20 lat co szósty, gdyż prognozy demogra-ficzne ONZ wskazują na ostre wyhamowanie przyrostu naturalnego w Chinach w najbliższych latach, podobnie zresztą jak w Europie, choć nie z tak drastycznym spadkiem populacji jak w Japonii (patrz: Tabela 1). Jeszcze kilkaset lat temu Chiny dominowały także w globalnym udziale wytwarzanego PKB, więc obecny powrót do przeszłości nie jest zjawiskiem ahistorycznym (patrz: Tabela 2). Geopolitycznie Chiny zajmowały więc od wieków silną pozycję, a ich obecny awans jest odrabianiem zaszłości ostat-nich 200 lat, kiedy to dominowały USA i Europa (patrz: Tabela 3).

Tabela 1. Ludność, lata 1-2030 (w mln)

Rok 1 1000 1300 1500 1700 1820 2000 2015 2030 1820 /2012 2012 /2050

Chiny 60 59 100 103 138 381 1 269 1 370 1 393 233% 2%

Europa 30 32 52 71 100 170 727 742 744 328% 0%

Indie 75 75 88 110 165 209 1 054 1 308 1 523 404% 16%

Japonia 3 8 11 15 27 31 126 126 120 306% -5%

USA 2-18 11 283 324 362 2 432% 12%

Świat 226 267 372 438 603 1 042 6 123 7 284 8 321 488% 14%

Źródło: Maddison (2007)

2 Hurun Report (2012)

Kiedy jest groźny, przyczaj się i bądź podwójnie gotów. Kiedy jest silniejszy, unikaj go.Sun Zi, „Sztuka wojenna”, prawdopodobnie IV w. p.n.e.

Kiedy Chiny się obudzą, świat zadrży.Napoleon Bonaparte, Wyspa Świętej Heleny, 1816 r.

Le Mémorial de Sainte-Hélène

ZNACZENIE CHIN DLA ŚWIATA I ŚWIATA DLA CHIN

Chiny są jedynym krajem na Ziemi, którego depozytariusze państwowości mogą się wylegitymować historią sięgającą 4 tys. lat wstecz – od dynastii Xia (około 2 tys. lat p.n.e.) do Chińskiej Republiki Lu-dowej (powstałej w 1949 r.). Po raz pierwszy Chiny zostały zjednoczone w 221 r. p.n.e. za dynastii Qin, jednak historia tego kraju to pasmo ciągłych wojen i nieustanne próby scalania olbrzymiego terytorium połączone z rzadkimi okresami ekspansji terytorialnej, politycznej i ekonomicznej. Doświadczenie kil-kudziesięciu wieków uczy Chińczyków, że gdy autorytet władcy (władzy) ulegał osłabieniu, państwo się rozpadało, a lud cierpiał. Chaos nie leży więc w interesie obywateli, a jeśli władza temu nie prze-ciwdziała, traci „mandat nieba”. Silna pozycja cesarza Chin znajduje dziś odpowiednik w prezydencie Chin sprawującym kontrolę nad wojskiem (pozycja przewodniczącego Centralnej Komisji Wojskowej) i partią (pozycja sekretarza Generalnego Komunistycznej Partii Chin).

Obecny ustrój Chin jest nominalnie socjalistyczny, a w praktyce jest to gospodarka mieszana (socjali-styczno-kapitalistyczna) z silną nomenklaturą partyjną i wojskową powiązaną z biznesem1. Z analizy Bloomberga wynika, że „czerwone dynastie” składające się z potomków ośmiu czołowych chińskich rewolucjonistów, tzw. „nieśmiertelnych” (nieznani szerzej gen. Wang, ekonomista Chen Yun, Li Xian-nian, Peng Zhen, Song Renqiong, Bo Yibo, Yang Shangkun oraz Deng Xiaoping), kontrolują miliardowe majątki (w USD).

Analiza szanghajskiej firmy badawczej Hurun wskazuje na fakt, że 160 z 1024 najbogatszych Chińczyków zasiada w trzech kluczowych organach władzy KPCh,

a łączna wartość majątków ich rodzin wynosi około 221 mln USD. Dla porównania łączna wartość

1 Nomenklaturowi władcy nowych Chin zostali opisaniu w grudniowych publikacjach “New York Times”, “Wall Street Journal”, Bloomberg i w wielu innych mediach, przy okazji wyboru nowego prezydenta i premiera Chin na 10-letnią kadencję. W Polsce “Gazeta Wyborcza opublikowała: http://wyborcza.pl/1,75477,13117939,Nowi_wlasciciele_Chin.html

http://wyborcza.pl/1,75477,13117939,Nowi_wlasciciele_Chin.html

http://wyborcza.pl/1,75477,13117939,Nowi_wlasciciele_Chin.html

1312


Tabela 4. Eksport per capita (bieżące ceny i kursy walutowe)

Rok Chiny Indie Japonia

1850 0,12 0,36 -

1870 0,28 1,01 0,44

1913 0,70 2,49 6,10

1929 1,36 3,39 15,32

1950 1,01 3,18 9,95

1973 6,60 5,00 341,00

2003 340,00 54,40 3 279,00

2011 1 528,00 116,00 5 809,00

Źródło: Maddison (2007), rok 2011, dane Reuters EcoWin i ONZ, obliczenia Deloitte

Potęga procentu składanego (dla wzrostu czy kapitału) ujawnia się w długim okresie, co dobitnie pokazuje porównanie dynamiki PKB od początku XVIII w. Bezsprzecznym liderem rankingu skumu-lowanego wzrostu jest USA, których gospodarka urosła o niebotyczną wielkość ponad 1,7 mln proc., czyli zwiększyła swoją realną wartość o 1738 razy (!). Wzrost realnej wartości chińskiej gospodarki był 118 razy niższy niż amerykańskiej i wyniósł 146 razy.

Tabela 5. Dynamika PKB, lata 1700-2012 (proc.)

1700-1820 1821-1952 1953-1978 1979-2003 2004-2012 Razem, skumulowany

Chiny 0,85 0,22 4,39 7,85 10,50 14 696

Indie 0,17 0,56 3,85 5,28 7,86 4 126

Japonia 0,25 1,74 7,86 2,53 0,78 16 614

Europa 0,58 1,71 4,37 2,00 1,00 9 363

USA 2,72 3,76 3,61 2,94 1,58 1 738 016

d. ZSRR 0,69 2,05 4,50 -0,40 5,04 13 178

Świat 0,52 1,64 4,59 3,12 3,76 13 536

Źródło: Maddison (2007), lata 2004-2012, World Economic Outlook, IMF, October 2012, obliczenia Deloitte

Perspektywa historyczna może być bardzo długoterminowym dowodem, że jednak chiński model cy-wilizacyjny nie sprawdzał się tak świetnie jak wyobrażają sobie czy to jego twórcy, czy wręcz przeciw-nie, głosiciele kasandrycznych wizji dominacji Chin3. Po drugie, historia Chin dowodzi raczej cyklicz-

3 A. Brunet, J.P. Guichard (2011)

Tabela 2. Udział w światowym PKB (proc.)

1700 1820 1952 1978 2003

Chiny 22,3 32,9 5,2 4,9 15,1

Indie 24,4 16,0 4,0 3,3 5,5

Japonia 4,1 3,0 3,4 7,6 6,6

Europa 24,9 26,6 29,3 27,8 21,1

USA 0,1 1,8 27,5 21,6 20,6

d. ZSRR 4,4 5,4 9,2 9,0 3,8

Reszta świata 19,8 14,3 21,4 25,8 27,3

0

30

20

10

40

1700 1820 1952 1978 2003

Chiny (proc. globalnego PKB)


Tabela 3. Pozycja geopolityczna, lata 1820-2003

1820 1890 1913 1952 1978 2003

Udział w światowym PKB 32,9 13,2 8,8 4,6 4,9 15,1

Udział w światowej populacji 36,6 26,2 24,4 22,5 22,3 20,5

Per capita PKB (proc. światowej populacji) 90,0 50,3 41,7 23,8 22,1 73,7

Ranking wielkości PKB 1 2 3 3 4 2

Udział w światowym eksporcie 1,7 1,6 1,0 0,8 5,9


Zaskakujące może się wydawać, że pomimo skali i swojej dynamiki (patrz: Rysunek 11) chiński eksport nie dominował w globalnym handlu tak w przeszłości i obecnie, zwłaszcza jeśli porówna się miary re-latywne krajów – eksport per capita Japonii przez ostatnie 150 lat (i obecnie) 4-krotnie przewyższa eksport Chin, choć różnica w dynamikach i poziomach zaczyna się zmniejszać. Otwarcie Chin na świat i jego wynalazki w ostatnich dwóch wiekach, w tym początkowo przymusowe (wojny opiumowe w XIX w.), a od czasu reform Deng Xiaopinga dobrowolne, ale stopniowe i kontrolowane, stanowi największą modyfikację w historycznym modelu chińskim (patrz: Ramka 1). Powrót Chińczyków na swoje miejsce w świecie przypomina więc kształtem literę U, z wciąż nie krótszym drugim ramieniem (patrz: Tabela 2).

1514


skuteczne armaty i muszkiety, które dawały Europie przewagę militarną nad większym liczebnie przeciwnikiem przez następne 600 lat.

Pierwsze pisemne wzmianki o użyciu w nawigacji igły magnetycznej (zrobionej z magnetytu, pospolitej rudy żelaznej o właściwościach magnetycznych) pojawiają się w chińskich zapisach z XI w., a zasada wskazywania jednego kierunku (określonego przez pole magnetyczne Ziemi) znana była Chińczykom już w latach 70-80 n.e. Kompas magnetyczny był zapewne używany przez chińskiego admirała Zheng He w siedmiu oceanicznych wyprawach w latach 1405-1433 (niektórzy badacze sugerują, że chińscy żeglarze dotarli do Ameryki w 1421 r.). Zheg He służył cesarzowi Yongle (trzeci władca Chin z dynastii Ming), po którego śmierci (1424 r.) kolejni dwaj cesarzowie dynastii Ming (Hongxi, 1424-1425 i Xuande, 1426-1435), z uwagi na koszty ekspedycji, ograniczali wyprawy morskie, aż w końcu podjęli decyzję o ich zaprzestaniu jako sprzecznych z zasadami polityki dynastii Ming. Faktyczną przyczyną polityki izolacjonizmu była rywalizacja frakcji mandarynów-biurokratów i dowódców wojskowych zainteresowanych handlem za-morskim. Po śmierci Zheg He, prawdopodobnie w czasie ostatniej wyprawy w 1433 r., walkę wygrali biurokraci. Izolacja Chin trwała praktycznie aż do wojen opiumowych w XIX w. Chiń-czycy rozpoczęli zatem ekspedycje oceaniczne 18 lat wcześniej niż Europejczycy, którzy dopiero w 1423 r. zaczęli żeglować po oceanie w trakcie wypraw organizowanych przez księcia Henryka Żeglarza z Portugalii. Jednak podejście europejskie fundamentalnie różniło się od chińskiego. Dwór księcia skupiał matematyków, astronomów, kartografów, konstruktorów statków, że-glarzy różnych wyznań i narodowości, którzy w teorii (w tym na powstałej akademii morskiej w Sagres) i w praktyce (w czasie coraz dłuższych wypraw na południe Afryki) doskonalili sztukę nawigacji i żeglugi. Henrykowi Żeglarzowi przypisuje się wynalezienie karaweli – kilkunasto-metrowego, uzbrojonego w ciężkie działa i muszkiety (patrz powyżej) żaglowca z ożaglowa-niem łacińsko-rejowym (zdolność pływania pod ostrym kątem do wiatru). Europejskie kara-wele były kilkukrotnie (nawet 10 razy!) mniejsze niż okręty Zheg He (największe mierzyły około 127 m długości i 52 m szerokości, czyli były o wymiarach boiska do piłki nożnej). Jednak pod dowództwem kapitanów i nawigatorów wyszkolonych w używaniu map i kompasu to Euro-pa w XV w. rozpoczęła okres odkryć geograficznych. Systematyzowana, udoskonalana i roz-powszechniana wiedza o żeglarstwie posłużyła nie tylko Portugalii, ale Hiszpanii, Anglii, Francji i Holandii do stworzenia imperiów kolonialnych i narzucenia światu europejskiej wizji rozwoju.

Kolejnym chińskim wynalazkiem o przełomowym dla świata znaczeniu był papier czerpany, zna-ny co najmniej od 8 r. p.n.e., a upowszechniony w masowej produkcji w 105 r. przez kancelistę na dworze cesarza He Di z dynastii Han. Podobnie jak w przypadku prochu i kompasu pośrednikami w dotarciu wynalazku do Europy byli Arabowie, którzy w X w. zakładali papiernie w Hiszpanii czy na Sycylii. Europejczycy wprowadzili jednak innowacje w produkcji papieru – wykorzystując ma-szyny do rozdzielania włókien, zwierzęcą żelatynę do spajania włókien i wymyślając znak wod-ny, który umożliwiał identyfikację papierni (gwarancja jakości). Kolejne eksperymenty i innowa-

nych okresów wzrostów i spadków, które uśredniając, nie dorównują skumulowanej dynamice USA i są raczej na poziomie Japonii i d. ZSRR. Za zapóźnienie Europy w skumulowanym rankingu wzrostu PKB odpowiada głównie okres XVIII-XIX w., czyli walec wojen, rewolucji i powstań, który przetoczył się przez cały kontynent, w tym również Polskę. Wydaje się, że Europa wyciągnęła z tego lekcję. Proble-mem Europy w ostatnich 3 dekadach jest średnio 4-5-krotnie niższa dynamika wzrostu niż w Chinach i o połowę niższa niż w USA. Pytanie więc, czy Europa przyspieszy, czy Chiny spowolnią swój wzrost. W kolejnej części zastanowimy się nad tą drugą, bardziej chyba prawdopodobną opcją.

RAMKA 1. PROCH, KOMPAS I PAPIER – DLACZEGO TO NIE CHINY, ALE EUROPA WYKORZYSTAŁA CHIŃSKIE WYNALAZKI

Wśród wielu wynalazków, których autorami są Chińczycy, poczesne miejsce zajmuje proch, kompas i papier z uwagi na wpływ, jaki wywarły w rozwoju ekonomicznym i politycznym świa-ta. Jednak to nie Chińczycy, ale Europejczycy dostrzegli potencjał wynalazków, potrafili je udo-skonalić i upowszechnić na masową skalę. Jeśli z historii mamy się uczyć i wyciągać wnioski, to przyjrzyjmy się tym trzem przypadkom.

Chińczycy wymyślili proch około 1000 r., ale nie poznali wszystkich jego militarnych zastoso-wań4. Początkowo był wykorzystywany do produkcji petard i sztucznych ogni, a 100 lat później pojawiły się prymitywne granaty, którymi obrzucano wrogów przez następne 200 lat. Granaty wystrzeliwano także z katapult i innych wyrzutni, których na większą skalę użyto w próbie in-wazji Japonii przez chińsko-koreańsko-mongolskie wojska Kubiłaj-chana w 1274 r. i 1281 r. Około 1290 r. wymyślono coś na kształt armaty z bambusa. Przez kolejne trzy wieki w Chinach, Japonii i Korei używano rusznic i prymitywnych dział, ale nie potrafiono zwiększyć siły wybuchowej prochu, który zawierał nieoczyszczony azotan potasowy. Dlatego też łuk wciąż okazywał się skuteczniejszą bronią z uwagi na zasięg i szybkostrzelność, które to atuty potrafili wykorzy-stać konni łucznicy. Europa poznała proch w czasie najazdów mongolskich. Już w 1252 r., czyli w 11 lat po spaleniu Krakowa i zwycięstwie nad księciem Henrykiem Pobożnym pod Legnicą oraz królem Węgier Belą IV pod Mohi, w korespondencji zakonników (z Hiszpanii i Francji) pisanej do przełożonych pojawiają się informacje o produkcji prochu wraz z metodą oczyszczania azotanu potasu w procesie rafinacji. Prawdopodobnie któryś z europejskich alchemików (hojnie opłaca-nych przez władców za poszukiwania nie tylko kamienia filozoficznego) metodą prób i błędów znalazł sposób na zwiększenie siły wybuchowej mieszanki prochowej. Europa w tym okresie była już otwarta na nowe pomysły w dziedzinie militarnej, ponieważ nie potrafiła sprostać kon-nym łucznikom z Chin, Mongolii, czy z krajów arabskich (w tych ostatnich również znany był słaby proch z Chin). W Europie dość szybko połączono ulepszony proch z postępami w meta-lurgii, która rozwijała się przy okazji produkcji dzwonów do katedr i kościołów. Tak powstały

4 Weir (2005)

1716


5 proc. rocznie jest realne, więc należy rozważyć skutki takiego zdarzenia dla gospodarki globalnej, a także dla poszczególnych krajów, także i dla Polski – czym się zajęliśmy w Raporcie. Ekonomiczne, finansowe i polityczne przesłanki spowolnienia gospodarczego Chin pojawiają się już od pewnego czasu, ale dość trudno jest je jednoznacznie zinterpretować. Najważniejszą lekcją, jaką powinno się pamiętać z kryzysu azjatyckiego roku 1997, jest nieokreśloność przyczynowo-skutkowa gospodarek azjatyckich, które nie opierają się na modelu gospodarki rynkowej (demokratyczno-kapitalistycznym), ale na systemie mieszanym (autorytarno-socjalistyczno-kapitalistycznym). W systemie mieszanym dominuje władza państwa (i jednej partii) oraz podmiotów (firm i osób z nomenklatury) powiązanych z państwem (patrz: rozdział Znaczenie Chin dla świata i świata dla Chin). Mechanizmy, które działają automatycznie w gospodarce rynkowej (czasem lepiej, a czasem gorzej), nie działają tak samo w go-spodarce mieszanej, tylko są lepiej albo gorzej sterowane. W sytuacja kryzysowych ręczne sterowanie czasami zawodzi – ktoś na szczycie musi podejmować decyzje, gdy brakuje czasu na analizę informacji, a struktura (niedemokratyczna) czeka na odgórne polecenia, więc sytuacja dalej się komplikuje i pogarsza, i zdarza się, że system się zawiesza (jak komputer przeładowany informacją spływającą ze zbyt wielu źródeł jednocześnie).

Możliwe, że brakuje odwagi do rozważenia takiego scenariusza, gdyż mógłby być on niekorzystny dla realizowanej (albo przygotowywanej) strategii działania na rynku chińskim, a ten, jak wiemy, oferuje liczne korzyści wszystkim, którzy się godzą na warunki, na jakich chińskie władze pozwalają funkcjono-wać. Możliwe też, że jest to efekt globalnego odruchu stadnego, stada mocno zauroczonego finanso-wymi korzyściami skali, jakie daje chiński rynek, i analizującego krótkookresowe trendy. A jednak rynki finansowe już od pewnego czasu patrzą mniej entuzjastycznie na wyceny giełdowe chińskich spółek. Okres euforii giełdowej związany z wynikami gospodarczymi w 2009 r. minął, gdyż od połowy 2011 r. na szanghajskiej giełdzie trwa trend spadkowy.

Rysunek 1. Indeksy giełdowe i stopy zwrotu od września 2008 r.

paź

gru

lut

kwi

cze

sie

paź

gru

lut

kwi

cze

sie

paź

gru

lut

kwi

cze

sie

paź

gru

lut

kwi

cze

sie

paź

gru

lut

Inde

ks

7 000 2 000

6 000 1 750

8 000 2 250

9 000 2 500

10 000 2 750

11 000 3 000

12 000 3 250

13 000 3 500

14 000 3 750

United States, Dow Jones, Averages, Industrial Index, Price Return, USDJapan, Nikkei, 225, Index, JPYChina, Shanghai SE, A Stock Index, CNY

Indeks

08 2009 2010 2011 2012 13

cje prowadziły do usprawnienia i obniżenia kosztów produkcji papieru, co miało fundamentalne znaczenie dla przekazywania wiedzy i nowych informacji na skalę masową w Europie (kupcy, rzemieślnicy, mieszkańcy miast), a nie tylko w wąskim kręgu władzy świeckiej (dworu cesarskie-go w Chinach i królewskiego w krajach Europy), czy duchowej (świątynie i klasztory). Oprócz papieru, Chińczycy wymyślili też druk, ale język chiński pisany ideogramami, a nie alfabetem fonetycznym, nie za bardzo nadawał się do zapisu przy użyciu ruchomej czcionki. W Chinach raczej więc kopiowano z formy, na której łatwiej było wyryć rysunek (ideogram) niż ogromną liczbę znaków. Ale pismo ideograficzne z uwagi na rosnącą liczbę rysunków-znaków jest dużo trudniejsze do opanowania niż fonetyczne. Tak więc to Europejczycy mogli i wiedzieli, jak w peł-ni wykorzystać papier i druk na skalę masową i z korzyścią ekonomiczną oraz polityczną.

Jednak dlaczego to Europa, a nie Chiny, potrafiła skorzystać z innowacji i wynalazków z ob-cych krajów? Pytanie to zajmuje wielu historyków5. Przyczyna wyjątkowości Europy tkwić miała w koincydencji wielu zdarzeń, które mogły zajść tylko na tym obszarze. Były to: prawa własno-ści, wykształcenie się komuny miejskiej, decentralizacja władzy, zwiększenie podaży żywności i energii, proces naśladownictwa adaptacji innowacji technologicznych, które udoskonalały wy-nalazki starożytnych i obcych cywilizacji. Chiny, w przeciwieństwie do Europy, pod względem kulturowym i intelektualnym były społeczeństwem homeostatycznym (mogło funkcjonować przy niewielkich zmianach) i mając przeświadczenie o swojej dojrzałości i wyższości, odrzucały wiedzę i metody z zewnątrz, nawet gdy były użyteczne. Islam, który w początkowym okresie swojego istnienia chłonął wiedzę ze Wschodu (z Chin) i z Zachodu (Bizancjum), i był pierw-szym nauczycielem Europy utknął w religijnym fanatyzmie, który nie pozwalał na rozwój wielu dziedzin nauki. Tak więc Europa mogła i chciała korzystać z wiedzy, kumulując doświadczenia innych, ale także stale je ulepszając. Tak narodził się ciągły postęp cywilizacyjny, którego już nie sposób zahamować.

KRYZYS W CHIŃSKIM WYDANIU

W 2009 r., kiedy cały świat rozwinięty znalazł się w recesji (dynamika PKB w USA i strefie euro wyniosła odpowiednio -3,1 proc. i -4,4 proc.), Chiny odnotowały wzrost o 9,2 proc. W latach 1994-2011 średnia dynamika realnego PKB Chin wyniosła prawie 10,7 proc. w porównaniu ze średnim wzrostem zaledwie 2,7 proc. w USA i 2,0 w strefie euro w tym samym okresie. Szacunki i prognozy na lata 2012-2013 wska-zują na stagnację wzrostu w krajach rozwiniętych na poziomie około 2,5 proc. w USA i 1,5 proc. w strefie euro oraz wzrost około 8 proc. w Chinach6. Gdzie w takim razie jest miejsce na „kryzys” w Chinach?

Nasza analiza przyjmuje założenie, że prawdopodobieństwo spowolnienia dynamiki PKB Chin do około

5 Landes (2010)6 World Economic Outlook, IMF, October 2012.

1918


Oficjalne prognozy i projekcje chińskich władz zakładają, że wzrost PKB wyniesie 7,5 proc. w 2012 r. i będzie oscylował na poziomie 7-8 proc. w kolejnych latach, choć podkreślane jest też ryzyko niższe-go wzrostu niż planowany. Faktem jest, że w przeszłości plany władz centralnych wykonywane były z nawiązką a wzrost przekraczał plan (co pamiętamy i z polskiej historii realnego socjalizmu).

Rysunek 3. Dynamika realnego PKB Chin planowana i zrealizowana, 1998-2012

%

8

6

10

12

14

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

Planowana dynamika PKBDynamika realnego PKB

Źródło: Reuters EcoWin

Podstawowym problemem na jaki napotkał wzrost PKB w Chinach jest niezdolność do kontynuacji trendu wzrostowego na poziomach 9-10 proc. z powodu struktury wzrostu oraz nominalnego pozio-mu jaki osiągnął chiński PKB – połowa amerykańskiego w 2011 r. i 40 proc. unijnego7. Jeszcze w 2003 r. prognozy banków inwestycyjnych dowodziły, że nominalny poziom PKB Chin przewyższy poziom PKB USA po 2040 r. Te same banki inwestycyjne zweryfikowały ostatnio tę prognozę na rok 2026. Chińska Akademia Nauk twierdzi, że może to już nastąpić w 2019 r. Uzasadnione mogą być także twierdzenia, że już obecnie Chiny są największą gospodarką na świecie, gdyż kurs RNB jest niedoszacowany na poziomie 100 proc. wobec USD (patrz: rozdział Chiny, model zależności ekonomicznych i przypis 17).

7 Do wiadomości eurosceptycznych czytelników – tak, nominalne PKB UE było wyższe od PKB USA o 2,8 bln USD w 2011 r.

%

-40

-50

-30

-20

-10

0

40

10

50

20

60

30

70

United States, Dow Jones Index, USD [perf %]Japan, Nikkei, 225, Index, Close, JPY [perf %]China, Shanghai SE Index, CNY [perf %]

08 2009 2010 2011 2012 13

wrz

lis sty

mar

maj

lip wrz

lis sty

mar

maj

lip wrz

lis sty

mar

maj

lip wrz

lis sty

mar

maj

lip wrz

lis sty


Przypominając o starej rynkowej zasadzie, że giełdy wyprzedzają trendy w gospodarce, należy przy-znać, że indeks szanghajski miał rację zmieniając trend w połowie 2011 r. Dynamika chińskiego PKB za-częła słabnąć z początkiem 2012 r. a kwartalne wzrosty (w stosunku rocznym) obniżyły się do 7-8 proc. ze średniego poziomu 9,5 proc. od III kwartału 2008 r. do IV kwartału 2012 r. Jeśli jednak spojrzymy na dynamikę chińskiego PKB w dłuższym, bo 20-letnim horyzoncie zauważmy, że ten trend słabnącej dy-namiki PKB nie powinien być aż takim zaskoczeniem, ponieważ kształtował się już od pewnego czasu. Pytanie więc, do jakiego poziomu może spaść dynamika PKB Chin w najbliższych latach?

Rysunek 2.Kwartalna dynamika realnego PKB Chin w ujęciu rocznym oraz linia długookresowego trendu, |1992-2012

6

12

10

8

16

14

1992-03-0

1

1993-03-0

1

1994-03-0

1

1995-03-0

1

1996-03-0

1

1997-03-0

1

1998-03-0

1

1999-03-0

1

200

0-0

3-01

200

1-03-0

1

200

2-03-0

1

200

3-03-0

1

200

4-03-0

1

200

5-03-0

1

200

6-03-0

1

200

7-03-0

1

200

8-03-0

1

200

9-03-0

1

2010

-03-0

1

2011-0

3-01

2012-0

3-01

Źródło: Reuters EcoWin, obliczenia Deloitte

2120


Rysunek 5. Komponenty dynamiki PKB Chin, lata 2000-2011 (proc.)

Inwestycje prywatne i publiczne Konsumpcja prywatna i publiczna

-4

0

8,0

16,0

4

12,0

Eksport netto Dynamika PKB

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

10,0

8,4 8,39,1

10,1

11,3

12,7

14,2

9,6 9,2

10,49,3

Strategia Chin mogłaby być z sukcesem kontynuowana, gdyby nie globalny kryzys, który sprawia, że rządy krajów rozwiniętych muszą ograniczać konsumpcję finansowaną z budżetu (przez wysokie de-ficyty i rosnący dług publiczny) i przez banki (kredytami) oraz przywracać konkurencyjność kosztową swoich towarów i usług. Wszystkie te działania oddziałują na ograniczenie popytu wewnętrznego, co wpływa na wyhamowanie dynamiki chińskiego eksportu i zmniejszanie się nadwyżek handlowych (oraz globalnej nierównowagi w handlu zagranicznym). Globalny kryzys zmusza więc chińskie wła-dze do przeorientowania gospodarki z ekspansji eksportowej na popyt wewnętrzny, czyli konsumpcję i inwestycje. Problem w tym, że pobudzenie konsumpcji prywatnej w państwie, którego obywatele oszczędzają ponad połowę swoich dochodów do dyspozycji może być trudne, gdyż wymaga demo-kratyzacji życia, czy gwarancji socjalnych (prawa pracownicze, świadczenia emerytalne, zdrowotne, zasiłki dla bezrobotnych). Zmiana chińskiego modelu ekonomiczno-społecznego prowadzić może do zmian politycznych podobnych w skutkach do innych krajów azjatyckich (np. Korea Południowa). W rezultacie łatwiej niż konsumpcję prywatną udaje się chińskim władzom pobudzać inwestycje, zwłaszcza inwestycje publiczne. Tak też i dzieje się w Chinach, gdzie inwestycje publiczne silnie stymu-lują inwestycje prywatne (i dynamikę PKB).

Rysunek 4. PKB w wyrażeniu nominalnym po kursie bieżącym USD, 1990-2011

bln USD

2,5

12,5

0,0

5

15

7,5

17,5

10,0

20,0

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

2010

2011

USAUnia Europejska Chiny Japonia Indie


Drugim czynnikiem stojącym na przeszkodzie kontynuacji dynamicznego wzrostu PKB Chin jest struk-tura wzrostu. Model chińskiej gospodarki oparty jest na inwestycjach i eksporcie oraz utrzymywaniu konkurencyjności kosztowej wobec krajów rozwiniętych za pomocą bardzo niskich płac oraz zaniżone-go kursu walutowego RNB. Ta merkantylistyczna w swojej istocie polityka (patrz: Ramka 2) pozwala na generowanie nadwyżek w bilansie handlowym, które są następnie inwestowane głównie na rynkach obligacji skarbowych krajów rozwiniętych. Rosnący chiński popyt na papiery wartościowe rządu USA, czy krajów strefy euro pozwalał na utrzymywanie niskich stóp procentowych w tych krajach i korzyst-ne finansowanie deficytów budżetowych wspierających konsumpcję prywatną i PKB tych krajów, która generowała popyt na konkurencyjne importowane chińskie towary, co napędzało eksport, inwestycje i PKB Chin. Koło się zamykało, a zyskiwała na tym relatywnie najwięcej chińska gospodarka8.

8 Analiza, czy był to zysk wyłącznie merkantylistyczny przeprowadzona została w kolejnym rozdziale.

2322


w innych krajach azjatyckich w 2007 r., gdyż wartość jego aktywów osiągała ponad 120 proc. PKB w 2010 r. Ryzyko nietrafionych (państwowych) inwestycji udzielonych przez (państwowe, quasi- prywatne i prywatne) chińskie banki ujawniać się może tym szybciej, im założenia, na których budowa-no te inwestycje okażą się przesadzone. Wtedy bardzo wysoki poziom rezerw walutowych Ludowego Banku Chin może okazać się już nie tak relatywnie wysoki.

Rysunek 7. Udział kredytów w PKB gospodarek azjatyckich w roku 2007 i 2010 (proc. PKB)

0

100

200

50

150

Indonezja

Filipiny

Indie

Korea

Japonia

Tajlandia

Singapur

Malezja

Chiny

Tajwan

Hongkong

proc

. PKB

250

2010 r.2007 r.

Źródło: Reuters EcoWin, obliczenia Deloitte

Ryzyko złych długów w chińskim systemie bankowym raz już zostało zrealizowane. W latach 90. XX w. chińskie banki pożyczały głównie przedsiębiorstwom państwowym, które zaczęły tracić kon-kurencyjność na rzecz nowo powstających firm prywatnych. Doprowadziło to do znacznego pogor-szenia portfela kredytowego banków. Chiński rząd zdecydował się utworzyć 4 firmy restrukturyzujące złe długi banków, które przejęły ¼ portfela kredytów, a rząd dokapitalizował banki kwotą 1,4 bln RNB. W połowie 2000 r. kwota ta została powiększona o 700 mln RNB. W kolejnych latach (praktycznie do 2008 r.) podejmowane były dalsze interwencje, które prowadziły do dokapitalizowania banków po-przez emisje obligacji (270 mld RMB), przekazywanie rezerw walutowych (79 mld USD), czy publiczne oferty akcji banków. Łączne, w latach 1999-2008 system bankowy został dokapitalizowany na kwotę 2,7 bln RNB, co stanowiło prawie 30 proc. PKB z 1999 r. Kwota ta, porównywalna przecież ze skalą do-kapitalizowania banków krajów strefy euro w okresie 2008-2009 (na przykład Irlandii) nie wywołała w Chinach napięć na rynku finansowym z dwóch głównie powodów: posiadania własnych rezerw finansowych przez rząd i bank centralny oraz braku transparentności procesu i informacji o jego ska-

Rysunek 6. Dynamika inwestycji publicznych, prywatnych oraz infrastrukturalnych, lata 2006-2012 (3-miesięczna średnia ruchoma w proc.)

Inwestycje publiczne

Inwestycje prywatne

-20

0

40

80

20

60

Inwestycje infrastrukturalne i budownictwo

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

3-m

iesi

ęczn

a śr

edni

a ru

chom

a, %


Inżynieria ta przywołuje jednak wspomnienia modelu funkcjonowania gospodarek azjatyckich w połowie lat 90. XX w., które charakteryzowały się przeinwestowaniem, złymi długami firm quasi--prywatnych a de facto państwowych w bankach, które również okazywały się państwowymi. Prze-inwestowanie maskowało fakt malejącej krańcowej produktywności kapitału. Konkurencyjność i ela-styczność firm oraz sprawność rządów w zarządzaniu kryzysowym zostały negatywnie zweryfikowane przez azjatycką grypę, która nieoczekiwanie wybuchła w sierpniu 1997 r. Po tym doświadczeniu gospo-darki tych krajów azjatyckich nie wdrażają już swojego modelu kapitalizmu, ale też i nie doświadczają dwucyfrowej dynamiki wzrostu – w polityce i ekonomii zawsze jest coś za coś.

Symptomy i przebieg grypy azjatyckiej i chińskiej mogą być zupełnie odmienne z uwagi na skalę i uwarunkowania zagraniczne i wewnętrzne Chin.

Kraje Azji Południowo-Wschodniej (Tajlandia, Indonezja, Malezja), czy Korei Południowej okaza-ły się być gospodarkami uzależnionymi od finansowania zagranicznego, którego zabrakło, gdy pojawiły się wątpliwości natury ekonomicznej i finansowej dotyczące jakości i wiarygodności danych makroekonomicznych i finansowych. Odpływ kapitału (zagranicznego i krajowego) zde-wastował więc system bankowy i finanse publiczne tych krajów. Chiny znajdują się w lepszej sy-tuacji, gdyż posiadają większe rezerwy walutowe i mniejszy dług zagraniczny (w tym dług quasi--prywatnych, a faktycznie powiązanych z państwem firm), niż miały kraje zaatakowane przez „azjatycką grupę” w latach 1997-1998. Jednak chiński system bankowy jest zdecydowanie większy niż

2524


103

104

103

104

Styczeń 2011 Kwiecień 2011 Lipiec 2011 Październik 2011 Styczeń 2012 Kwiecień 2012

czer

wie

c 20

10=

100

Indeks cen nieruchomości 100 miast

Indeks średnich cen nieruchomości i miasta ze spadkiem cen

105

106

105

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Miasta z miesięcznymi spadkami cen

% m

iast

Źródło: Reuters Eco Win

Natomiast bank centralny Chin, po okresie „kryzysowego” luzowania w latach 2009-2010, coraz wyżej podnosi poziom rezerw obowiązkowych, przykręcając płynność, czyli ograniczając bankom możliwości dalszego kredytowania.

Rysunek 9. Poziom rezerw obowiązkowych banków w Chinach, 2003-2012 (proc.)

6

14

10

18

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

2010

2011

2012

%

Duże banki Średnie i małe banki

22


Ekspansja handlu zagranicznego Chin sprawia, że pojawia się coraz więcej analiz sektorowych pro-gnozujących osiąganie konkurencyjności globalnej przez chińskie firmy w poszczególnych branżach. Na przykład w 2011 r. Goldman Sachs przewidywał, że około 2013 r. Chiny okażą się zdolne konkuro-wać w dziedzinie nowoczesnych technologii, a zwłaszcza w produkcji paneli słonecznych. Jednak już w 2012 r. konkurencja ta przybrała dość oryginalną formę, gdy Chiny zaczęły różnicować ceny na rynek

li (na przykład chińskie banki nie były notowane na giełdzie, więc nie ujawniały informacji o swoich finansach). Operacja na taką skalę obecnie mogłaby wywołać zgoła odmienną reakcję rynków finanso-wych, depozytariuszy banków i inwestorów zagranicznych i krajowych.

Jednym z obszarów rodzących ryzyko systemowe dla chińskich banków jest rynek nieruchomości i inwestycji infrastrukturalnych rządu. Sektory te są ze sobą powiązane przyczynowo-skutkowo. Oba rodzaje inwestycji są finansowane przez rząd, zarówno władze centralne, jak i lokalne (patrz: Rysunek 6). Budowa miast i domów napędza budowę dróg, mostów, dworców, lotnisk. Inwestycje te cechuje socjalistyczny rozmach i trudno jest zweryfikować ich zasadność (historie o pustych mia-stach nie są rzadkie w Chinach), czyli stopę zwrotu. W oczekiwaniu na tę stopę zwrotu za słusznymi państwowymi inwestycjami (i państwowymi bankami) podążają inwestycje prywatne (oraz quasi- prywatne i prywatne banki), przynajmniej dopóty, gdy ceny nieruchomości rosną a Ludowy Bank Chin zapewnia płynność bankom komercyjnym. Sytuacja ta zaczyna się jednak zmieniać, gdyż dynamika wzrostu cen nieruchomości słabnie, a dane w niektórych miastach wskazują już na spadki cen od II kwartału 2012 r.

Rysunek 8. Indeksy nieruchomości w Chinach i chińskich miastach, 2007-2012

50

100

50

150

proc

. PKB

Średnia dla 36 miast

Indeks nieruchomości w Chinach, styczeń 2007=100

2007 2008 2009 2010 2011 2012

2726


Na koniec kwestia demografii, która została już poruszona (patrz: Tabela 1). Po 2015 r. ludność Chin przestanie się praktycznie zwiększać – prognozowany jest przyrost o 2 proc. w porównaniu ze wzro-stem o 8 proc. w latach 2000-2015. W 2050 r. połowa ludności Chin przekroczy 45 lat, a liczba ludności w wieku produkcyjnym będzie taka sama jak w 2000 r. Trendy demograficzne mają charakter długo-okresowy, więc zmiana obecnych prognoz jest trudna do wyobrażenia, ale Chiny już raz taką zmianę przeprowadziły – była to polityka jednego dziecka. Polityka ta wyhamowała w sposób historycznie bezprecedensowy, (jeśli nie brać pod uwagę okresów wojen, zaraz i innych katastrof) przyrost lud-ności Chin. Ale jednym ze skutków tej polityki jest właśnie gwałtowne starzenie się społeczeństwa i brak rąk do pracy w przyszłości. Już teraz obserwowany jest inny problem, tzw. 1-2-4, gdy jedna oso-ba (pożądany przez chińskie rodziny syn) ma na utrzymaniu rodziców (2 osoby) i dziadków (4 osoby), których średnia długość życia rośnie – w przypadku chińskich małżeństw dochodzi do tego rodzina współmałżonka oraz jedno dziecko, czyli 9 osób na 2 osoby pracujące. Posiadanie większej liczby dzieci tego akurat problemu nie rozwiąże, więc chińskie rodziny zmuszone są utrzymywać wysoką stopę oszczędności, co nie sprzyja konsumpcji.

Widzimy zatem, że skala wyzwań stojących przed chińską gospodarką nie należy do małych. Uzasad-nione wydaje się więc założenie, że prawdopodobna (i konieczna) z przyczyn globalnych i lokalnych zmiana chińskiego modelu gospodarczego z proeksportowego na prokonsumpcyjny prowadzić będzie do bardziej zrównoważonego rozwoju i zmniejszenia nadwyżek w bilansie handlowym Chin, w rezul-tacie czego dynamika długookresowego wzrost gospodarczego tego kraju zmaleje o połowę do po-ziomu 5 proc. w nieodległej przyszłości. Nie będzie to więc kryzys w dokładnym tego słowa znaczeniu, ale „kryzys chiński”, który wywoła pozytywny szok gospodarczy na świecie, a jego echa dotrą także do Polski.

wewnętrzy i zagraniczny surowców (metali ziem rzadkich) potrzebnych przy produkcji paneli, co do-prowadziło do konfliktu z USA i UA oraz wniesienia sporu do WTO (patrz: Ramka 2). Sytuację tę można interpretować również jako sygnał wyczerpywania się prostych rezerw konkurencyjności i zdolności Chin do ściągania pożądanych inwestycji zagranicznych, co wywołuje konieczność sięgania po metody niezgodne z zasadami wolnego handlu.

Rysunek 10. Linia czasu konkurencyjności chińskich firm w sektorach przemysłowych

LINIA CZASU SEKTOR

-5 do 10 lat Surowce chemiczne

Wyroby chemiczne

Sprzęt telekomunikacyjny

-2 do 5 lat Ogniwa słoneczne

Telefony

Obecnie Elektrownie (tańszy segment)

Kolej wysokich prędkości

Elektrownie wiatrowe

+2 lata Inteligentne sieci energetyczne

Farmacja - substancje czynne

Panele słoneczne

+5 lat Samoloty pasażerskie

Chemia rolnicza

Usługi IT

Leki generyczne

Elektrownie (droższy segment)

+10 lat Silniki lotnicze

Oprogramowanie

Samochody

+20 lat Sprzęt medyczny

Gazy przemysłowe

+30 lat Farmacja – nowe leki

Źródło: Goldman Sachs Research, 2011

2928


Merkantylizm krytykował i obalił w drugiej połowie XVII w. Adam Smith, twórca teorii rynku i liberalizmu, który twierdził, że w handlu międzynarodowym obie strony uczestniczące mogą zyskać, ponieważ wymieniane towary mogą mieć wyższą wartość dla nowych właścicieli. Han-del zagraniczny jest więc grą o sumie niezerowej, gdyż bogactwo świata nie jest wartością skoń-czoną, jak uważali merkantyliści, a poza tym złoto to tylko żółty metal, którego wartość wynika z rzadkości (w różnych miejscach na świecie funkcje pieniądza pełniły inne rzadkie rzeczy – od muszli po kamienne kręgi). Jednak wiele elementów teorii merkantylistycznej przetrwało przez lata w polityce i ekonomii (J.M. Keynes też z niektórymi się zgadzał). Pogląd, że nadwyżka han-dlowa jest dobra, a deficyt handlowy jednoznacznie zły, pokutuje do dziś. Po Ameryce Łacińskiej (do lat 80. XX w.), krajach bloku socjalistycznego w Europie Wschodniej i d. ZSRR, Japonii i Korei Południowej (do przełomu lat 80.-90. XX w.), obecnie to Chiny oskarżane są o prowadzenie polityki neomerkantylistycznej przy twórczym wykorzystaniu polityki handlowej, państwowego interwencjonizmu i polityki kursowej. Jedną z przesłanek do takich twierdzeń jest gigantyczny przyrost rezerw walutowych Chin wraz z utrzymywaniem sztywnego kursu walutowego wobec USD.

Globalne rezerwy walutowe, 1990-2011 (bln USD)

2

0

4

6

8

10

12

Kraje-eksporterzy ropy naftowej

Kraje rozwijające się

Chiny

Świat

1990 1995 2000 2005 2011

bln USD

Źródło: IMF, Reuters EcoWin

Uwaga: rezerwy walutowe bez złota

CHINY, MODEL ZALEŻNOŚCI EKONOMICZNYCH

MERKANTYLIZM CZY WOLNY HANDEL?

Dyskusja, czy Chiny prowadzą merkantylistyczną politykę gospodarczą, wzmaga się i opada w zależno-ści od poziomu nadwyżek handlowych z krajami rozwiniętymi i dynamiki wzrostu rezerw walutowych Chin.

RAMKA 2. MERKANTYLIZM

Termin wywodzi się z łacińskiego słowa mercari (handlować), którego źródłosłów stanowi z kolei słowo merx (towar). Twórcą teorii i praktyki merkantylizmu jest Jean Baptiste Colbert, minister finansów Ludwika XIV i autor O zasadach merkantylizmu z 1664 r. Politycznie system ten wymaga państwa terytorialnie scentralizowanego i poddanego silnej władzy. Z ekonomicz-no-społecznej strony dominująca jest warstwa społeczna zaangażowana w handel (w XVII--XVIII w. we Francji i innych krajach Europy byli to kupcy i król).

Kluczowym elementem w powiększaniu bogactwa danego kraju był dodatni bilans handlowy pozwalający na akumulację zasobów kruszcu (złota i srebra). O ile więc kraj nie posiadał wła-snych źródeł metali szlachetnych, powinien eksportować więcej dóbr i usług, niż importował. Poprawa bilansu handlowego była osiągana poprzez substytucję importowanych towarów i usług produkcją krajową (lub w koloniach, czyli z obszarów będących pod kontrolą celną domi-nium), która była wspierana subsydiami, podatkami, cłami oraz za pomocą siły – wojny o kolo-nie były konfliktami o rynki zbytu, a nie tylko o dostęp do surowców. Dogmatem merkantylizmu było też twierdzenie o niekorzyściach płynących z eksportu surowców i towarów nieprzetwo-rzonych, skoro więcej kruszcu można było uzyskać za towary przetworzone, które przyczyniały się do rozwoju krajowej produkcji przemysłowej. Podsumowując, merkantyliści uważali, że:

� poziom handlu światowego jest stały, czyli jest grą o sumie zerowej (ergo jedne kraje zyskują, a inne tracą na handlu),

� kraje ze sobą bezpośrednio konkurują, � wygrywa ten kraj, który ma więcej bogactw, więc kruszec (złoty i srebrny) jest synonimem

bogactwa, � źródłem bogactwa jest nadwyżka handlowa, � dobrobyt i siła narodowa są współzależne, � pewne aktywności ekonomiczne są ważniejsze (bardziej opłacalne) od innych.

3130


20

10

-10

-20

0

30

-30

40

-40

50

-50

60

70

(w ujęciu rocznym)

Procent Dynamika eksportu

USA JaponiaNiemcyChiny

98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

50 0

25 -0,5

75 0,5

100 1,0

125 1,5

150 2,0

175 2,5

200 3,0

225 3,5

250 4,0

tysiące mld USDRezerwy walutowe (foreign exchange)

98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12

USAJaponia Strefa euroChiny

mld USD

Chiński eksport rozpoczął globalną ekspansję w pierwszej dekadzie XXI w., podobnie zresztą jak eks-port USA, Niemiec i Japonii. Niewątpliwie rozwój eksportu do/z Chin zbiegł się z przystąpieniem do WTO w roku 2001. Jednak dynamika chińskiego eksportu przewyższała i przewyższa wszystkie inne kraje – w latach 2003-2005 wzrosty przekraczały 30 proc. w ujęciu rocznym, a okres silnego spadku w latach 2008-2009, wywołany kryzysem, został odrobiony z nawiązką już w 2010 r. przez (kwartalne) wzrosty na poziomie 35-40 proc. w ujęciu rocznym. Od końca 2011 r. trwa spadkowy trend globalnej dynamiki handlu zagranicznego, ale spadek dynamiki eksportu Chin jest niższych niż innych dużych gospodarek, w tym gospodarki niemieckiej notującej ujemną dynamikę na koniec 2012 r. Wstępne dane z Chin za grudzień 2012 r. odnotowują ponownie dwucyfrową dynamikę eksportu i dwukrotnie niż-szą dynamikę importu (odpowiednio 14,1 proc. i 6 proc. w ujęciu rocznym). Dane te mogą ponownie wywołać kontrowersje wobec chińskiej polityki handlowej, w tym także związane z realizacją umów w ramach WTO (patrz: Ramka 3).

Eksport z Chin wpływa więc na powiększanie nierównowagi handlowej krajów rozwiniętych, w tym zwłaszcza USA. Silnie dodatniego bilansu handlowego Niemiec nie można porównywać z silnie dodat-nim bilansem Chin, gdyż Niemcy są gospodarką ze zliberalizowanym nie tylko rachunkiem handlowym, ale również kapitałowym i finansowym (kurs EUR wobec USD jest kursem rynkowym – patrz poniżej). Niewielka poprawa nierównowagi handlowej występuje z Chinami, jeśli uwzględni się bilans usług. W rachunku bieżącym szczególnie poprawia to pozycję Japonii (pojawia się nadwyżka), a w mniejszym stopniu pozycję USA (nadal deficyt, choć o 50-80 mld USD kwartalnie mniejszy).

Rysunek 11. Kwartalne dane eksportu, bilansu handlowego i rachunku bieżącego oraz rezerwy walutowe Chin, USA, Niemiec i Japonii w ujęciu nominalnym (USD) oraz zmiany procentowe w stosunku rocznym, 1999-2012

100

0

200

300

400

500

600

Eksport

USA JaponiaNiemcyChiny

98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12

mld USD

3332


-250

-200

-150

-100

-50

0

50

100

150

98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12

Bilans obrotów bieżących

USAJaponia NiemcyChiny

mld USD


RAMKA 3. WTO I CHINY

Przystąpienie Chin do WTO w 2001 r. miało ograniczyć bariery handlowe i prowadzić do zrów-noważonego handlu, ale po okresie ponad dekady członkostwa można na pewno stwierdzić, że chiński PKB wzrósł 4-krotnie, eksport 5-krotnie, rezerwy walutowe prawie 17-krotnie (!). Faktem jest mniejsza liczba sporów w WTO przeciw Chinom niż przeciw USA czy UE, ale opo-nenci twierdzą, że scentralizowana i konsekwentna chińska polityka zniechęca firmy zagranicz-ne do wszczynania sporów na arenie międzynarodowej w obawie przed utratą (reszty) korzy-ści z funkcjonowania na miliardowym rynku wewnętrznym. Faktem jest również to, że Chiny dotrzymały, przynajmniej formalnie, większości zobowiązań wobec WTO (w uzgodnionych terminach)9:

9 http://www.ekonomia24.pl/artykul/768143.html

20

10

-10

-20

0

30

40

50

60

70

(w ujęciu kwartalnym)

Procent Dynamika rezerw walutowych

00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12

USAJaponia Strefa euroChiny

-250

-200

-150

-100

-50

0

50

100

150

98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12

Bilans handlowy

USAJaponia NiemcyChiny

mld USD

3534


tworzenia się wysokich technologii. Kraje UE i USA są praktycznie w całości uzależnione od importu metali ziem rzadkich (15 pierwiastków z grupy lantanowców, skandu, itru) z Chin, które służą do wytwarzania komponentów hi tech w samochodach, samolotach, laptopach, smart-fonach (baterie i ekrany), obiektywach, laserach, bateriach słonecznych, technologii kosmicznej – żeby tylko wymienić najważniejsze z obszarów zastosowań. W 2009 r. skargę do WTO na Chiny złożyły UE, USA i Meksyk, wskazując na ograniczanie dostępności metali dla producentów zagranicznych poprzez zróżnicowanie cen na rynku krajowym i na eksport (dwukrotnie wyż-sza cena). Chiny w ten sposób „zachęcały” zagranicznych producentów do lokowania inwestycji wysokich technologii w swoim kraju. Natomiast polityka ograniczeń eksportowych jest wprost niezgodna z umowami WTO, ale rząd Chin wykorzystuje kruczek prawny w postaci klauzuli o ochronie środowiska, która może posłużyć do wprowadzania ograniczeń w wydobyciu (i sprzedaży) surowców.

Z uwagi na przyjętą strategię gospodarczą (stopniowego) otwierania się Chin, pozytywny szok tech-nologiczny w branżach eksportowych chińskiej gospodarki powoduje zwiększenie konkurencyjności kosztowej i prowadzi do intensyfikacji handlu zagranicznego Chin. Wywiera to negatywny wpływ na sprzedaż produkcji krajowej w krajach importujących, gdyż jest ona w jeszcze większym stopniu zastę-powana importem z Chin. Aby możliwe było utrzymanie bilansu handlowego na niezmienionym pozio-mie, konieczne są dostosowania w tych krajach, takie jak redukcja płac czy realokacja zasobu siły robo-czej, co (przynajmniej w krótkim okresie) może prowadzić do wzrostu bezrobocia (widoczny jest efekt w krajach UE i USA). Jeśli natomiast nie dochodzi do tego typu dostosowań, strategia gospodarcza Chin prowadzić będzie do dalszego pogorszenia bilansu handlowego, a w konsekwencji do spowolnienia gospodarczego w krajach mających powiązania handlowe z Chinami. Powrót do równowagi10 po za-istnieniu pozytywnego szoku technologicznego w przemyśle tekstylnym w Chinach wymaga w krajach Unii Europejskiej redukcji płac średnio o 0,9 proc. oraz spadku poziomu zatrudnienia w tym sektorze o 2,5 proc.11. Jak wynika z analiz, skala dostosowań jest różna dla różnych krajów w zależności od tego, w czym się specjalizują. Najsilniejsze dostosowania są udziałem tych krajów UE, które specjalizują się w handlu sektora, w którym następuje szok technologiczny w Chinach. Chiny podjęły w ostatnich latach szereg działań mających na celu przekształcenie się w gospodarkę wysoko zaawansowanych technologii. Jeśli okażą się one skuteczne, dalsza zmiana struktury chińskiego eksportu może stanowić realne zagrożenie dla bilansów handlowych (a w konsekwencji wzrostu gospodarczego) gospodarek krajów rozwiniętych. Niemniej jednak skuteczność przeprowadzanych zmian nie jest jednoznaczna12, a zmiana struktury chińskiego eksportu może mieć inne źródła i nie stanowić zagrożenia dla wzrostu gospodarczego innych krajów.

10 Stan równowagi w modelu określają koszty, ceny, bilans handlowy, wydatki oraz płace.11 Mikkelsen, Ruiz (2012)12 Wang, Wei, (2008)

1. Otwarcia rynku dla banków zagranicznych i prowadzenia działalności w RNB dla firm i dla obywateli (odpowiednio 2 lata i 5 lat po wejściu) – na banki zagraniczne przypada zaledwie 2 proc. udziału w rynku;

2. Prowadzenia działalności brokerskiej przez firmy z 49-proc. udziałem kapitału zagraniczne-go (3 lata po wejściu) – firmy zagraniczne mają w niektórych segmentach rynku znaczący udział (około połowy), a w innych nieznaczący;

3. Prowadzenia działalności ubezpieczeniowej przez firmy z 50-proc. udziałem kapitału przy stopniowym znoszeniu ograniczeń geograficznych ich działalności – zagraniczni ubezpie-czyciele majątkowi mają około 1 proc. rynku (nadal obowiązuje zakaz wchodzenia na rynek ubezpieczeń OC prywatnych samochodów), a na życie około 6 proc. rynku;

4. Stopniowego otwierania rynku energetycznego i handlu ropą naftową oraz produktami pochodnymi (odpowiednio, po 3 latach handel detaliczny, po 5 latach handel hurtowy) – w praktyce firmy zagraniczne muszą nadal handlować poprzez firmy państwowe;

5. Ograniczenia subsydiów i ceł na produkty rolne (do 2010 r. obniżono cła do średniego ważo-nego poziomu 15,2 proc., co jak twierdzą władze chińskie było więcej, niż się zobowiązano), ale istnieje szereg barier technicznych, na które narzekają firmy zagraniczne;

6. Stopniowej liberalizacji importu samochodów – 1 stycznia 2005 r. zniesiono limity ilościowe na import, a 1 czerwca 2006 r. obniżono cło do 25 proc. (z 80-100 proc.), jednak wpływ na bilans handlowy był ograniczony, ponieważ większość zagranicznych modeli produkowana jest już na miejscu przez firmy z mniejszościowym udziałem kapitału zagranicznego (w 2009 r. rynek chiński przewyższył amerykański w ilości sprzedanych aut);

7. Liberalizowania telekomunikacji, jeszcze bardziej stopniowego niż przemysłu samochodo-wego, a firmy zagraniczne nie mogą mieć większościowych udziałów w segmentach ryn-ku (łączności przewodowej, bezprzewodowej, usługach internetowych, pagerach); obecnie sama wielkość chińskich firm sprawia, że przejęcie w nich znaczących udziałów stanowi ba-rierę dla firm zagranicznych;

8. Zniesienia restrykcji (w 3 lata) w dystrybucji większości produktów, zawiązywaniu sieci han-dlowych, limitów powierzchni sklepowych i posiadania do 65 proc. udziałów w sklepach detalicznych, ale przy sieciach powyżej 30 sklepów istnieje ograniczenie mniejszościowego udziału dla firm zagranicznych.

Korzyści z przystąpienia Chin do WTO są zatem, jeśli chodzi o (skromne) udziały w segmentach rynku finansowego, czy zrównoważenie deficytów handlowych krajów rozwiniętych. Nową ja-kość w relacjach bilateralnych stanowi spór wokół metali ziem rzadkich, czyli de facto miejsca

3736


walutowy RNB pomaga Chinom w pobudzaniu eksportu, co może mieć (i zdaniem wielu ma) negatyw-ne skutki dla gospodarek innych państw. Kurs walutowy RNB wobec USD ustalony na poziomie 8,28 był utrzymywany do lipca 2005 r. Po okresie stopniowego jednostronnego dostosowania przez rząd chiń-ski, między lipcem 2005 r. a lipcem 2008 r., kurs obniżony został do poziomu 6,83 (czyli o 17,5 proc.)16.

Rysunek 12. Wykres kursu RNB wobec USD, EUR i JPY (jena)

6

7

8

9

10

11

12

00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13

Spot Rates, USD/CNY, Close Spot Rates, EUR/CNY, Close Fixings, Peoples Bank of China JPY/CNY, Fixing

W połowie 2008 r., czyli na początku globalnego kryzysu, aż do połowy 2010 r., umacnianie kursu RNB zostało zatrzymane, aby później ponownie dopuścić do delikatnego umocnienia RNB do poziomu około 6,23 za USD w początkach 2013 r. Aprecjacja RNB wobec USD od 1994 r. do 2013 r. wyniosła więc niecałe 25 proc., co na okres 19 lat jest raczej wielkością skromną, biorąc pod uwagę wzrost produktyw-ności pracy (i kapitału), który przez te prawie dwie dekady nastąpił w Chinach17.

Niemniej jednak statystyczna ocena, czy i jak bardzo kurs RNB jest zaniżany, okazuje się trudna. W analizach zjawiska można zauważyć związek pomiędzy skalą niedowartościowania waluty a me-todą badawczą18. Stosując podejście bazujące na parytecie siły nabywczej w wersji relatywnej, otrzy-muje się zwykle najmniejsze oceny niedoszacowania, natomiast zastosowanie parytetu siły nabywczej

16 Dwukrotne dopuszczenie przez władze Chin do aprecjacji RNB zbiegało się każdorazowo z działaniami Kongresu USA. W 2005 r. istniała groźba przyjęcia przez Kongres antydumpingowej rezolucji przeciw Chinom, co zmusiłoby rząd USA do podjęcia działań. Natomiast 28 września 2010 r. Kongres przyjął rezolucję oskarżającą niektóre kraje, w tym Chiny, o protekcjonizm handlowy. 17 Szacunki Banku Światowego dotyczące kursu, który równoważyłby bilans handlowy Chin i USA, mówią o pozio-ące kursu, który równoważyłby bilans handlowy Chin i USA, mówią o pozio-mie… 3,4 CNY/USD. Oznaczałoby to prawie 100-proc. aprecjację RNB.18 Cheung, Chinn, Furii (2009)

Po pierwsze, należy zwrócić uwagę na importochłonność chińskiego eksportu. Sam fakt, że kraj han-dluje dobrami wysoko przetworzonymi, nie musi oznaczać, że produkuje wszystkie ich komponenty. Jeśli zatem chiński eksport wymaga importu z krajów UE, oznacza to, że polityka pobudzania innowa-cyjności nie da pożądanych rezultatów, a wzrost eksportu wysokich technologii wynika z pracochłon-nej (w przeciwieństwie do kapitałochłonnej) produkcji bazującej na komponentach produkowanych poza Chinami. Wówczas dynamiczny rozwój chińskiego eksportu będzie wiązać się z osiąganiem przez kraje UE korzyści i nie będzie stanowić dla nich konkurencji.

Po drugie, udział firm z kapitałem zagranicznym w chińskim eksporcie jest znaczący (choć brak jest jednoznacznych szacunków, gdyż różne źródła podają poziomy w przedziale 30-50 proc. w zależności od przyjętej metodologii). Korzystając z niskich kosztów działalności oraz ulg podatkowych, firmy te wspierają rozwój i zaawansowanie chińskiego eksportu. W takim przypadku towary eksportowe pro-dukowane w Chinach przez firmy z kapitałem zagranicznym konkurują z towarami europejskimi, ale zyski z ich sprzedaży przyczyniają się do wzrostu gospodarczego krajów rozwiniętych13. Nie stanowi to więc zagrożenia dla tych krajów i odbywa się z korzyścią dla wszystkich stron. Należy jednak pa-miętać, że efekty działalności takich firm w Chinach mogą mieć szerszy zasięg i pośrednio przyczyniać się do wzrostu konkurencyjności także firm chińskich14. To z kolei może prowadzić do wzrostu ich in-nowacyjności i w rezultacie zmiany struktury eksportu, co niewątpliwie wpływa negatywnie na zyski z eksportu krajów rozwiniętych, pogorszenie ich bilansów handlowych i w konsekwencji niższy wzrost gospodarczy.

Innym potencjalnym zagrożeniem wynikającym z przyśpieszonego niezrównowa-żonego rozwoju Chin jest fakt, że od 1993 r. są one importerem netto ropy

naftowej, a od 2009 r. stały się największym konsumentem surowców na świecie.

Energochłonność gospodarki chińskiej sprawia, że wraz z szybkim wzrostem gospodarczym szybko rośnie zapotrzebowanie na energię. W efekcie niesłabnącego tempa wzrostu PKB chiński popyt na surowce energetyczne stale rośnie. W związku z tym uważa się, że kraj ten ma istotny wpływ na po-ziom światowych cen energii, a poprawa koniunktury chińskiej prowadzi do wzrostu tych cen15 (patrz: Ramka 6). Z jednej więc strony wnioski z badania wskazują na rosnącą rolę Chin na rynkach surowców i dowodzą, że ich rozwój nieuchronnie prowadzi do wzrostu cen surowców (zwłaszcza ropy naftowej) na rynkach światowych. Z drugiej strony jednak, wpływ Chin, mimo że rośnie, wciąż pozostaje mniejszy niż wpływ Stanów Zjednoczonych.

Nierozłącznym elementem polityki handlowej jest polityka kursu walutowego, która w przypadku Chin budzi wiele emocji. Zdaniem części ekonomistów i polityków z USA czy krajów UE sztywny kurs

13 Wang, Wei, (2008)14 Hale, Long (2006)15 Roache (2012)

3938


Rysunek 13. Aktywa finansowe vs. rezerwy walutowe, 2000-2010 (bln USD)

50

0

200

150

100

250

300

Obligacje, akcje i aktywa banków

Łączne aktywa banków komercyjnych

Rezerwy walutowe bez złota

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Globalne aktywa banków a rezerwy walutowe 1mld USD

0

5

10

25

30

40

20

15

35

Zadłużenie krajów-emitentów walut rezerwowych w papierach skarbowych Rezerwy walutowe bez złota

Zadłużenie krajów-emitentów walut rezerwowych w papierach skarbowych a rezerwy walutowemld USD

Uwaga: 1. według wyceny rynkowej na koniec okresu2. papiery skarbowe w walucie rezerwowej z USA, krajów strefy euro, Japonii i UK.Źródło: World Federation of Exchanges, BIS; IMF IFS.

wersji absolutnej prowadzi do relatywnie wysokich oszacowań. Wyniki, jakie się otrzymuje, nie są więc jednoznaczne i wrażliwe na dobór próby19.

Nadwyżki w bilansie obrotów bieżących inwestowane są w obligacje krajów rozwiniętych (głównie USA i krajów strefy euro), przyczyniając się do presji na spadek długoterminowych stóp procento-wych w tych krajach i wzrost konsumpcji (prywatnej i publicznej) finansowanej przez inwestorów (za-granicznych). Z jednej strony taka sytuacja sprawia, że Chinom powinno zależeć na stabilizacji walut tych krajów, w których lokują swoje nadwyżki. Z drugiej strony, takie działanie prowadzi najczęściej do wzrostu zadłużenia w gospodarkach rozwiniętych, co jest jedną z przyczyn obecnego kryzysu finan-sowego.

Nierównowaga na rachunkach obrotów bieżących (w USA) i akumulacja nadmiernych rezerw waluto-wych (przez Chiny) jest chyba jednak problemem globalnym, gdyż próbuje się z nim mierzyć IMF, choć na razie mało skutecznie20. Standardową rekomendacją IMF wobec USA jest bardziej restrykcyjna po-lityka fiskalna (czyli mniejszy deficyt), która przyczyniłaby się m.in. do ograniczenia popytu konsump-cyjnego i importu (w tym z Chin), a wobec Chin dopuszczenie większej aprecjacji RNB poprzez polega w większej mierze na rynku walutowym (czyli zmiana reżimu kursowego). Sytuacja ta obrazuje nieroz-wiązywalny dylemat z makroekonomicznego punktu widzenia – rosnący globalny popyt na walutę re-zerwową, którą póki co stanowi głównie USD, przyczynia się do powstania w długim okresie problemu z prowadzeniem zrównoważonej polityki ekonomicznej kraju-emitenta. Zaspokojenie globalnego po-pytu na walutę rezerwową prowadzi więc do nadwyżki na rachunku kapitałowym i finansowym oraz deficytów fiskalnego i na rachunku bieżącym bilansu płatniczego, co w dłuższym okresie może pod-ważyć zaufanie do waluty kraju-emitenta (USA). W czasie kryzysu poszukiwane są lepsze zabezpiecze-nia, w tym wyższe rezerwy (krajów, banków, instytucji finansowych, firm i gospodarstw domowych), więc popyt na walutę rezerwową dodatkowo wzrasta, co wzmaga presję na wzrost deficytów w USA. A z taką sytuacją mamy do czynienia od drugiej połowy 2008 r.

Jednak rosnące oficjalne międzynarodowe rezerwy walutowe i tak wciąż będą niewystarczające wobec jeszcze szybciej rosnących aktywów finansowych, kreowanych zarówno przez prywatne, jak i publicz-ne i państwowe instytucje. Powstaje więc kwadratura koła, która mogłaby zostać przerwana pojawie-niem się trzeciej waluty rezerwowej (drugą jest już EUR), co wymagałoby jednak liberalizacji rachunku kapitałowego i finansowego Chin, czyli zmiany dogmatu służącego gospodarce, o czym przekonane są chińskie władze. Strategię taką odradzają Chinom również niektórzy zachodni ekonomiści21.

19 Przy zastosowaniu danych do roku 2006 ocena niedoszacowania bywa rzeczywiście duża (na poziomie 50 proc. przy operowaniu logarytmami kursów). Niemniej jednak z uwagi na duże błędy standardowe otrzymanych oszacowań, wielkości estymatorów okazały się nieistotne statystycznie. Natomiast wydłużenie próby do roku 2008 powoduje znaczne zmniejszenie wartości niedoszacowania (do poziomu 10 proc.).20 International Reserves, IMF Concerns and Country Perspectives, Independent Evaluation Office of the IMF, August 13, 2012.21 Jednym z wiodących ekonomistów-adwokatów chińskiej polityki kursowej (i eksportowej) jest laureat Nagrody Nobla Joseph Stiglitz, określany także czołowym ekonomistą-lobbystą Chin (A. Brunet, J.P. Guichard, 2011).

4140


krotnie niższy wzrost importu z UE, a w przypadku Niemiec – ponad 5-krotnie niższy (eksport do Chin wzrósł tylko o 4 proc.).

Eksport z Niemiec do Chin jest silnie skoncentrowany – 73 proc. stanowią towary inwestycyjno-kon-sumpcyjne w postaci maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego. W tej grupie szczególnie dużą rolę w 2012 r. odgrywały samochody (29 proc. eksportu ogółem), na co wpływał silny popyt Chińczyków na trwałe dobra konsumpcyjne oraz maszyny specjalistyczne (ponad 8 proc.). Popytu na samochody nie zdławił nawet kryzys (średni wzrost w okresie 2008-2012 na poziomie 40 proc., w tym 17 proc. w 2012 r. przy stagnacji sprzedaży pozostałych dóbr). Eksport pozostałychj krajów UE-15 jest bardziej zdywersyfikowany. Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy stanowią 47 proc. sprzedaży do Chin, a relatywnie większą rolę niż w eksporcie niemieckim odgrywają chemikalia (15 proc.), towary przemy-słowe sklasyfikowane wg surowca (11 proc.), różne inne wyroby przemysłowe (12 proc.) oraz surowce i materiały z wyłączeniem paliw (7 proc.).

Tabela 6. Eksport UE-15 (bez Niemiec) do Chin według grup towarowych

1995 2000 2005 2010 2011 2012

UE-15 bez Niemiec ogółem (wartość w mld EUR) 8,9 16,0 29,2 54,5 65,2 70,6

UE-15 bez Niemiec ogółem (struktura w proc.) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Maszyny i urządzenia oraz sprzęt transportowy 70,1 60,5 53,3 49,2 47,0 46,8

Chemikalia i produkcja pokrewna 8,1 10,5 11,6 14,5 14,3 14,7

Różne wyroby przemysłowe 2,4 5,7 9,0 11,4 12,5 11,7

Towary przemysłowe sklasyfikowane wg surowca

8,5 11,6 14,6 11,2 11,1 11,2

Pozostałe 10,6 10,3 9,9 12,7 14,2 14,8

Żywność i zwierzęta żywe 4,1 2,0 1,9 2,3 2,7 3,1

Napoje i tytoń 0,1 0,5 0,7 1,4 1,9 1,9

Paliwa mineralne, smary i towary pokrewne 0,4 1,0 0,1 1,0 1,7 1,6

Tłuszcze zwierzęce i oleje roślinne 0,9 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2

Surowce, materiały, bez paliw 4,2 6,0 6,4 6,8 7,0 7,3

Towary niesklasyfikowane 0,8 0,7 0,8 0,9 0,7 0,6

Uwaga: 2012 r., dane za okres IX 2011-VIII 2012

Źródło: Eurostat

Reasumując, należy stwierdzić, że kierunek oddziaływania chińskiej strategii rozwoju na inne kraje nie jest jednoznacznie określony. Istnieją argumenty potwierdzające tezę, że strategia gospodarcza Chin w obecnym kształcie może mieć negatywne konsekwencje dla reszty świata (zwłaszcza gospodarek rozwiniętych), wpływając negatywnie na ich bilans handlowy.

GDZIE CHINY, A GDZIE POLSKA

Bezpośredni wpływ bilateralnego eksportu z Polski do Chin jest zbyt mały (w 2011 r. 1,0 proc. eksportu ogółem), aby był istotny dla wielkości agregatów makroekonomicznych. Natomiast wpływ pośredni, poprzez gospodarkę UE, jest już znaczący.

Rysunek 14. Eksport krajów Unii Europejskiej (UE-27) do Chin w 2012 r.

Niemcy 47%

Francja 11%

Włochy 6%

Wielka Brytania

8%

Holandia 5%

Belgia 5%

Pozostałe kraje 18%

Uwaga: dane za okres IX 2011-VIII 2012

Źródło: Eurostat

Eksport UE-27 do Chin w 2012 r. wyniósł 145,2 mld EUR. Największym eksporterem do Chin są oczy-wiście Niemcy (47 proc. w 2012 r.), a kolejnymi przedstawiciele „starej” UE (Francja, Wielka Brytania, Włochy, Holandia, Belgia). Wielkość eksportu tych krajów (UE-15) do Chin wzrosła od 1995 r. ponad 9-krotnie (z blisko 15 mld EUR do ponad 138 mld EUR w 2012 r.). Szczególnie dynamicznie rosła sprze-daż z Niemiec – jej udział w eksporcie UE-15 zwiększył się od 1995 r. o 10 pkt proc. (z 39 proc. do 49 proc.). Jeszcze w 2011 r. dynamika eksportu do Chin UE-15 rosła w tempie 20 proc. (21 proc. z Nie-miec). Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego w Chinach w 2012 r. przełożyło się na ponad dwu-

4342


powiednio wysoką korelację z eksportem UE do Chin stanowią 23 proc. całej sprzedaży Polski do UE i 18 proc. eksportu polskiego ogółem. (patrz: Ramka 4).

Tabela 8. Eksport Polski do UE-15 (bez Niemiec) według grup towarowych

2000 2005 2010 2011 2012

Wartość (w mld EUR) 12,0 26,5 44,8 48,3 48,3

Struktura (w proc.) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Maszyny i urządzenia oraz sprzęt transportowy

39,2 47,1 47,7 44,3 42,2


23,2 19,3 16,9 18,8 19,1

Różne wyroby przemysłowe 16,8 13,0 12,0 12,4 12,3

Żywność i zwierzęta żywe 5,7 8,1 8,7 8,8 9,4

Chemikalia i produkcja pokrewna 5,9 4,5 7,0 7,5 7,6

Uwaga: 2012, na podstawie IX 2011-VIII 2012; dane dostępne od 1999 r.

Źródło: Eurostat

Tabela 9. Eksport Polski do Niemiec według grup towarowych

2000 2005 2010 2011 2012

Wartość (w mld EUR) 12,0 20,3 31,5 35,4 35,7

Struktura (w proc.) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0


34,0 36,3 38,4 35,8 36,0


25,8 24,2 21,8 23,0 22,7

Różne wyroby przemysłowe 23,9 18,9 17,2 17,1 17,3

Żywność i zwierzęta żywe 4,7 7,8 8,1 8,3 9,0

Chemikalia i produkcja pokrewna 3,6 4,0 6,8 7,7 7,6

Uwaga: 2012 na podstawie IX 2011-VIII 2012; dane dostępne od 1999 r.

Źródło: Eurostat

Tabela 7. Eksport Niemiec do Chin według grup towarowych

1995 2000 2005 2010 2011 2012

Wartość (w mld EUR) 5,8 9,5 21,2 53,7 64,7 67,5

Struktura (w proc.) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0


77,4 70,6 69,6 74,0 73,9 73,1

Chemikalia i produkcja pokrewna 4,6 7,3 7,5 8,3 8,0 8,1

Różne wyroby przemysłowe 3,6 4,9 6,2 6,5 7,1 7,3


6,3 9,7 11,6 7,3 7,3 7,3

Pozostałe 8,0 6,6 4,3 3,8 3,8 4,1

Żywność i zwierzęta żywe 1,2 0,2 0,1 0,2 0,4 0,6

Napoje i tytoń 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1

Paliwa mineralne, smary i towary pokrewne

0,0 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2

Tłuszcze zwierzęce i oleje roślinne 1,6 0,1 0,0 0.0 0,0 0,0

Surowce, materiały, bez paliw 1,3 4,2 2,4 2,0 2,1 2,0

Towary niesklasyfikowane 3,8 2,1 1,6 1,3 1,1 1,2

Uwaga: 2012 r., dane za okres IX 2011-VIII 2012

Źródło: Eurostat

Wartość polskiego eksportu do UE-15 wzrosła znacząco w ostatniej dekadzie – z 24 mld EUR w 2000 r. do 84 mld EUR w 2012 r. (3,5-krotnie).

Eksport do Niemiec rósł nieco szybciej niż do pozostałych krajów UE-15 i w rezultacie jego udział w tej grupie państwa zwiększył z się z 50 proc. w 2000 r. do 57 proc. w 2012 r. Struktura eksportu do Niemiec, jak i pozostałej części UE-15, jest bardzo do siebie podobna i jednocześnie mniej skoncentrowana niż np. w niemieckim eksporcie do Chin. Relatywnie najwięcej Polska eksportuje na te rynki maszyn, urzą-dzeń i sprzętu transportowego (odpowiednio 42 proc. do UE-15 bez Niemiec i 36 proc. do Niemiec, w tym zwłaszcza samochodów: odpowiednio 15 proc. i 13 proc. ogółu eksportu oraz urządzeń elek-trycznych: odpowiednio 8 proc. i 7 proc.). Następną dużą pozycją są towary przemysłowe sklasyfikowa-ne według surowca (odpowiednio 19 proc. i 23 proc.), w szczególności wyroby metalowe (odpowiednio 4 proc. i 6 proc.) oraz metale inne niż żelazo i stal (po 4 proc.). Z przeprowadzonej analizy korelacji pomiędzy branżami o największym udziale w eksporcie najpierw z Polski do UE-15, a następnie UE-15 do Chin (macierz 40 x 50) wynika, że grupy towarów eksportowane z Polski do UE wykazujące od-

4544


wartość w przedziale (0,121-0,122) stanowiły 14 proc. eksportu do UE i prawie 11 proc. polskiego eksportu ogółem (łącznie odpowiednio 23 proc. i 18 proc.).

Wykres poniżej obrazuje związek dla wybranych podgrup łącznie w latach 2000-2012, dla których pierwsza składowa mieści się w przedziale od 0,123. Spadek eksportu Pol-ski do UE-15 w 2009 r. nastąpił równolegle ze spowolnieniem sprzedaży UE-15 do Chin, ale przede wszystkim kryzysem w samej UE. Zbieżność obu dynamik jest szczególnie silna w ostatnich trzech latach (2010-2012).

Dynamika eksportu Polski do UE-15 i UE-15 do Chin w podgrupach towarów silnie ze sobą sko-relowanych (eksport wyrażony w EUR, dynamika w proc.)

-10

-5

0

15

20

30

10

5

25

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Eksport EU-15 do Chin Eksport Polski do EU-15

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu

Wyniki tej analizy posłużyły do przełożenia wyników makroekonomicznej symulacji spowolnienia w Chinach na poziom mikro polskich przedsiębiorstw (patrz: Kryzys w Chinach a polski przemysł – wynik symulacji mikro).

RAMKA 4. ZWIĄZEK POLSKIEGO EKSPORTU DO UE-15 I EKSPORTU EUROPEJSKIEGO DO CHIN

Nie są znane przepływy między poszczególnymi polskimi branżami dostarczającymi kom-ponentów a branżami w krajach europejskich, które eksportują towary do Chin. Diagnoza takich powiązań została więc wyznaczona za pomocą analizy korelacji. Na potrzeby ana-lizy zgromadzono dane o wielkości eksportu Niemiec do Chin oraz UE-15 bez Niemiec do Chin, a także Polski do Niemiec i Polski do UE-15 bez Niemiec oraz wybrano wszystkie gru-py 1-cyfrowe, które stanowiły co najmniej 5-proc. udział w eksporcie ogółem. Następnie, w ramach wybranych grup, do analizy przyjęto dane dla podgrup towarów na pozio-mie 2-cyfrowym klasyfikacji handlu zagranicznego SITC. W ten sposób powstała macierz zmiennych o rozmiarze 38 x 48 dla handlu zagranicznego pomiędzy Polską a Niemcami oraz Niemcami a Chinami i o rozmiarze 35 x 46 dla handlu zagranicznego pomiędzy Pol-ską a resztą UE-15 oraz resztą UE-15 a Chinami. Tak szczegółowy poziom analizy pozwala wychwycić zależność relatywnie mniejszych wagowo podgrup towarów eksportowanych z Polski do UE od eksportu UE do Chin.

W celu wyłonienia grup towarów eksportowanych z Polski do UE, wykazujących określony stopień korelacji z eksportem UE do Chin, posłużono się metodą głównych składowych (Principal Component Analysis, PCA). Metoda pozwala uchwycić strukturę i relację między zmiennymi. Bardzo ogólnie, PCA polega na transformacji wyjściowych danych (szeregów czasowych dotyczących wielkości eksportu) na nowe, niezależne zmienne, uporządkowa-ne według malejącej wariancji, tzw. główne składowe. Każda z głównych składowych jest liniową funkcją danych wyjściowych, a na podstawie parametrów modelu PCA możliwe jest określenie siły związku każdej z analizowanych zmiennych z poszczególnymi składo-wymi. Grupowania dokonano na podstawie analizy siły związku poszczególnych szere-gów eksportu z pierwszą składową główną. Dla najwyższych wartości pierwszej składo-wej (0,123-0,126) korelacje między zmiennymi eksportowymi są największe (0,91-0,99). Biorąc pod uwagę, że do analizy zostały wzięte grupy eksportu europejskiego do Chin o największym udziale, uznajemy, że źródłem podobieństwa zmienności pomiędzy po-szczególnymi podgrupami towarów eksportowanymi z Europy do Chin i z Polski do Europy jest właśnie popyt z Chin. Idąc dalej, coraz niższe wartości pierwszej składowej wychwytu-ją pary podgrup eksportowanych towarów, dla których chiński czynnik w podobieństwie kierunku i proporcji ich eksportu jest odpowiednio słabszy. Kolejny przedział pierwszej składowej uznany przez nas za wykazujący relatywnie silny związek obu eksportów, to 0,121-0,122, obejmujący korelacje od 0,83 do 0,98. Podgrupy, dla których pierwsza skła-dowa przyjęła wartość w przedziale (0,123-0,126) stanowiły prawie 9 proc. eksportu do całej UE oraz 7 proc. eksportu ogółem; podgrupy, dla których pierwsza składowa przyjęła

4746


-jedynkowe) odzwierciedlające procesy wielostronnej liberalizacji handlowej w ramach systemu WTO (w równaniu eksportu z Niemiec do Chin), zmienne odzwierciedlające efekty przystąpienia Polski do UE (w równaniu eksportu z Polski do Niemiec) oraz zmienne odzwierciedlające wpływ kryzysu finansowe-go w 2009 roku (w równaniu eksportu z Niemiec do Chin).

RAMKA 5. MODEL DWURÓWNANIOWY NA EKSPORT POLSKI DO NIEMIEC I NIEMIEC DO CHIN ORAZ RÓWNANIE NA EKSPORT Z POLSKI OGÓŁEM

Eksport Polski do Niemiec

xpl_n = 2,45 + 0,01PKBpl + 4,36PKBn + 0,77 dum2004 + ε (4,9) (0,1)

R2 = 0,73

BG = 0,83

JB = 0,83

Eksport Niemiec do Chin

xn_ch = -0,55 + 0,01PKBch + 1,39PKBch + 22,9 dum2000 + 16,38 dum2009 (2,05) (2,54) (2,57)

R2 = 0,64

BG = 0,52

JB = 0,92

Eksport Polski ogółem

xpl = 5,5 + 0,45xpl_n (3,92)

R2 = 0,61

BG = 0,52

JB = 0,92

gdzie:

xpl_n – tempo wzrostu eksportu z Polski do Niemiec,

xn_ch – tempo wzrostu eksportu z Niemiec do Chin,

xpl – tempo wzrostu eksportu Polski,

MODEL ZALEŻNOŚCI

Dzięki odpowiednio zaprojektowanej procedurze szacowania22 wpływu zmian dynamiki PKB Chin na sytuację gospodarczą Polski, w symulacjach uwzględniono dwa kanały transmisji kryzysu chińskiego: kanał związany ze zmianami w handlu międzynarodowym (model grawitacyjny) oraz kanał podażowy i związany z nim spadek cen surowców (kanał dystrybucji). Poniżej przedstawiono podstawowe zależ-ności pomiędzy zmiennymi zawartymi w modelu.

Rysunek 15. Schemat zależności między zmiennymi modelu grawitacyjnego oraz łańcucha dystrybucji

PKB Chin

Handel zagraniczny:eksport z Niemiec do Chin

eksport z Polski do Niemiec

Eksport z Polski

Kurs walutowy Polska: popyt krajowy

Import do Polski

Inflacja CPI Świat: ceny surowców

PKB Polski

Źródło: Deloitte, opracowanie własne

MODEL HANDLU ZAGRANICZNEGO

Model grawitacyjny posiada solidne podstawy teoretyczne i jest jednym z najbardziej popularnych modeli wymiany międzynarodowej. W wersji podstawowej model grawitacyjny zakłada, że wielkość bilateralnej wymiany handlowej jest tym większa, im większe są potencjały gospodarcze (mierzone wielością PKB) handlujących krajów. Z drugiej strony zaś, model zakłada, że wymiana handlowa pomię-dzy krajami spada wraz ze wzrostem odległości pomiędzy nimi. Dodatkowo w modelu uwzględniono inne zmienne mające wpływ na kształtowanie się strumieni handlowych. Są to zmienne binarne (zero-

22 Kwestie związane z operacjonalizacją założeń opisano w Aneksie.

4948


z szacunkami odpowiedni mnożnik wyniósł 0,012, co oznacza, że spadek tempa wzrostu PKB w Chinach o 1 pkt proc. powoduje spadek tempa wzrostu polskiego PKB o 0,012 pkt proc. Jest to spadek wynikający jedynie ze spadku wymiany handlowej, czyli wyizolowany efekt (przy założeniu ceteris paribus) zabu-rzeń w handlu międzynarodowym, wywołanych zmianami tempa wzrostu w Chinach.

ŚWIATOWE CENY SUROWCÓW

Drugi efekt, jaki wzięto pod uwagę w modelowaniu wpływu chińskiego kryzysu na sytuację gospo-darczą w Polsce, był efekt zmian cen surowców, czyli impuls (szok) podażowy. W celu oszacowania wpływu spadku cen surowców wywołanego spowolnieniem w Chinach, posłużono się tzw. łańcuchem dystrybucji (ang. distribution chain). Zgodnie z definicją23 łańcuchem dystrybucji nazywamy ciąg źródeł szoków w gospodarce (ogniw), między którymi istnieje relacja przyczynowo-skutkowa obserwowal-na w tej samej jednostce czasu, w której w jednym ze wcześniejszych ogniw łańcucha wystąpił szok. Zmienną w największym stopniu egzogeniczną w łańcuchu jest zewnętrzny szok podażowy, w modelu utożsamiany z szokiem na indeksie cen ropy naftowej. Zmienna ta wywiera bezpośrednio wpływ na wystąpienie w gospodarce krajowej szoku popytowego. Kolejnym ogniwem łańcucha jest szok kursu walutowego. Do łańcucha zostaje dołączona zmienna opisująca krajowe procesy inflacyjne, co pozwa-la na oszacowanie tzw. zjawiska pass-through kursu walutowego na ceny krajowe.

Rysunek 16. Schemat łańcucha dystrybucji uwzględniony w modelu

Wewnętrzny szok popytowy

Szok walutowy Ceny krajoweZewnętrzny szok

podażowy

Źródło: Deloitte, opracowanie własne na podstawie Cholewiński (2008).

Uporządkowanie ma decydujące znaczenie dla oceny kierunku i siły oddziaływania uwzględnionych w łańcuchu źródeł szoku. W wyniku estymacji modelu odpowiadającego koncepcji tzw. łańcucha dys-trybucji, możliwe było oszacowanie funkcji reakcji24 popytu krajowego w Polsce na „pozytywny” szok (wzrost) ze strony światowych cen surowców.

23 Cholewiński (2008)24 Patrz: Aneks.

PKBpl – tempo wzrostu PKB Polski,

PKBn – tempo wzrostu PKB Niemiec,

PKBch – tempo wzrostu PKB Chin,

dum2000 – zmienna bilateralna odzwierciedlająca procesy związane z przystąpieniem Chin do WTO, zmienna przyjmuje wartość 1 w roku 2000 oraz 0 w pozostałych latach,

dum2004 – zmienna bilateralna odzwierciedlająca procesy związane z przystąpieniem Polski do UE, zmienna przyjmuje wartość 1 w roku 2004 oraz 0 w pozostałych latach,

dum2009 – zmienna bilateralna odzwierciedlająca globalny kryzys finansowy, zmienna przyj-muje wartość 1 w roku 2009 oraz 0 w pozostałych latach,

ε – błąd losowy.

Z oszacowań obu równań na handel bilateralny (z Niemiec do Chin oraz z Polski do Niemiec) wynika, że potencjał gospodarczy kraju eksportującego nie wpływa w sposób istotny na dynamikę eksportu pomiędzy krajami (w obu przypadkach estymator parametru okazał się statystycznie nieistotny i zo-stał skalibrowany na poziomie 0,01). Natomiast szacunki równań dowodzą, że dla dynamiki ekspor-tu (ściślej: popytu na eksport) istotne znaczenie ma dynamika PKB kraju importującego (importera). Z równania (1) wnioskujemy, że wzrost dynamiki PKB Niemiec o 1 pkt proc. powoduje wzrost dynamiki eksportu z Polski do Niemiec o ponad 4,3 pkt proc. W przypadku eksportu z Niemiec do Chin wpływ zwiększonej dynamiki PKB Chin wynosi prawie 1,4 pkt proc.

W równaniach uwzględniono także trzy zmienne binarne, czego celem było uchwycenie wpływu wydarzeń istotnych z punktu widzenia handlu międzynarodowego. Uwzględniono dwa wydarzenia związane z tak zwanym efektem pozytywnej modyfikacji handlu. W przypadku równania opisującego handel bilateralny z Niemiec do Chin uwzględniono funkcjonowanie Światowej Organizacji Handlu (WTO), które generowało dodatkowy pozytywny impuls eksportu (o czym świadczy dodatni i staty-stycznie istotny parametr przy zmiennej dum2000). Można to interpretować jako efekt kreacji handlu wewnątrz WTO. Natomiast w przypadku równania opisującego eksport z Polski do Niemiec, ważnym wydarzeniem powodującym intensyfikację handlu było przystąpienie Polski do Unii Europejskiej (do-datni i statystycznie istotny parametr przy zmiennej dum2004).

Innym okresem, który okazał się mieć istotny wpływ na wymianę handlową między Niemcami a China-mi, był światowy kryzys finansowy. Z oszacowań równania (2) wynika, że był to wpływ pozytywny, tzn. w roku 2009 powodował zwiększenie dynamiki eksportu z Niemiec do Chin. Należy to interpretować jako skłonność niemieckich przedsiębiorstw do zwiększenia ekspansji na rynki krajów wschodzących, w tym Chin, wobec stagnacji gospodarek europejskich i gospodarki amerykańskiej.

Na podstawie oszacowań parametrów modelu grawitacyjnego oraz dodatkowych obliczeń możli-we było określenie siły wpływu zmian dynamiki PKB w Chinach na dynamikę PKB w Polsce. Zgodnie

5150


Rysunek 18. Siła wpływu PKB Chin na zmianę indeksów cen

uran

węgiel kamienny (z Australii)

cyna

kawa

ropa naftowa

metale

ryż

surowce, indeks ogólny

materiały do produkcji przemysłowej

surowce nieenergetyczne

artykuły rolne

8,0

5,5

5,3

5,3

4,5

4,0

3,4

3,1

2,9

2,4

1,3

Źródło: IMF, Indices of Primary Commodity Prices, obliczenia Deloitte.

W analizie łańcucha dystrybucji posłużono się indeksem cen ropy naftowej, dlatego w ramce poniżej przedstawiono szczegółowe szacunki dla równania wpływu dynamiki PKB Chin na ten indeks.

RAMKA 6. MODEL WPŁYWU DYNAMIKI PKB CHIN NA ŚWIATOWE CENY ROPY NAFTOWEJ

ppl_n = -3,71 + 4,5PKBch (t-1) + 1,07p(t-1) - 131,9 dum2008 (4,9) (0,1)

R2 = 0,92

BG = 0,8

JB = 0,42

gdzie:

PKBch – dynamika PKB Chin,

p – indeks światowych cen ropy naftowej,

dum2008 – zmienna bilateralna odzwierciedlająca kryzys światowy, zmienna przyjmuje war-tość 1 w roku 2008 oraz 0 w pozostałych latach.

Rysunek 17. Reakcja popytu krajowego na jednostkowe zaburzenie (a) światowych cen surowców, (b) kursu PLN/EUR, (c) wskaźnika inflacji CPI

(a) (b) (c)

-3 -3 -31 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

-2 -2 -2

-1 -1 -1

0 0 0

1 1 1

2 2 2

Źródło: Deloitte, opracowanie własne

Z oszacowań parametrów funkcji reakcji wynika, że najsilniejszym impulsem w tym modelu jest impuls kursu walutowego – najsilniejszy spadek dynamiki popytu krajowego następuje pod wpływem depre-cjacji polskiej waluty w stosunku do EUR. Wpływ światowych cen surowców jest natomiast najsłab-szym impulsem w modelu, a jego negatywny wpływ ujawnia się z opóźnieniem około 3 lat25.

Zanim jednak zdecydowano, który indeks cen światowych należy uwzględnić w łańcuchu dystrybucji, przeprowadzono analizę przyczynowości26 pomiędzy dostępnymi indeksami cen surowców a tempem dynamiki PKB Chin. Następnie oszacowano wartości mnożników „surowcowych”, definiowanych jako siła wpływu zmian tempa wzrostu PKB Chin na zmianę indeksów cen surowców (reakcja opóźniona o jeden rok). Wielkości te należy interpretować w następujący sposób: wzrost (spadek) dynamiki PKB o 1 pkt proc. w roku t-1 powoduje wzrost (spadek) indeksu cen w roku t o x punktów procentowych, gdzie x jest wartością widoczną na wykresie odpowiadającą poszczególnym indeksom. Wyjątek sta-nowi wartość mnożnika związanego z indeksem cen uranu (PURAN), który pokazuje skumulowaną reakcję tego indeksu na zmiany tempa wzrostu PKB Chin w okresie t-1 oraz t27. W sumie przebadano relacje PKB Chin z 63 indeksami cen surowców, z czego jedynie 11 okazało się być istotne statystycznie na poziomie istotności równym 5 proc.

25 Z definicji, funkcje reakcji przedstawiają reakcję zmiennych na „pozytywny” szok w innych zmiennych, natomiast w symulacji skutków spowolnienia gospodarczego w Chinach następuje spadek światowych cen surowców, czyli szok „negatywny”.26 Patrz: Aneks.27 Jedynie w przypadku tego indeksu bieżące zmiany tempa wzrostu PKB Chin okazały się istotne statystycznie.

5352


DYNAMIKA PKB CHIN A POLSKI

Ostatecznym krokiem było oszacowanie wielkości PKB Polski, czyli uwzględniając oba wyodrębnione kanały wpływu zmian dynamiki PKB Chin na dynamikę PKB w Polsce.

RAMKA 8. MODEL PKB CHIN A POLSKI

PKBpl = 1,05 + 0,13xpl - 0,16mpl - 0,8pkpl (4,8) (-4,52) (11,06)

R2 = 0,92

BG = 0,8

JB = 0,42

gdzie:

PKBpl – dynamika PKB Polski,

xpl – dynamika eksportu Polski,

mpl – dynamika importu Polski,

dpl – dynamika popytu krajowego Polski,

ε – błąd losowy.

Równanie opisuje dynamikę PKB analogicznie do sposobu wyliczania go od strony rozdysponowania w rachunkach narodowych. Na PKB ma zatem wpływ popyt krajowy oraz obroty handlu zagranicz-nego. Jak wynika z oszacowań, wzrost dynamiki popytu krajowego o 1 pkt proc. powoduje wzrost dynamiki PKB o 0,8 pkt proc. Wpływ dynamiki eksportu jest słabszy i jej wzrost o 1 pkt proc. powoduje wzrost dynamiki PKB o 0,13 pkt proc. Natomiast import ma negatywny wpływ na PKB i jego wzrost o 1 pkt proc. powoduje spadek dynamiki PKB o 0,16 pkt proc.

Na podstawie oszacowań uzyskanych na poprzednim etapie estymacji możliwe było określenie kie-runku i siły wpływu zmian dynamiki PKB Chin poprzez kanał cen surowców na dynamikę PKB Polski. Zgodnie z oszacowaniami spadek dynamiki PKB Chin o 1 pkt proc., poprzez związany z nim spadek indeksu cen surowców na rynkach światowych o 4,5 pkt proc., powoduje wzrost PKB Polski o 0,16 pkt proc. w każdym roku.

Na koniec, zgodnie z przyjętym modelem teoretycznym oraz wyestymowanymi wartościami parame-trów modelu empirycznego, przeprowadzono symulację łącznego wpływu kryzysu chińskiego na sytu-

Jak wspomniano powyżej, estymator parametru stojący przy PKB opóźnionym o jeden okres mierzy siłę wpływu zmian dynamiki PKB Chin na zmianę indeksu cen ropy naftowej. Z oszacowań wynika, że spa-dek dynamiki PKB Chin o 1 pkt proc. powoduje w kolejnym okresie spadek indeksu cen ropy naftowej o ok. 4,5 pkt proc. Dodatkowo zależność cen ropy naftowej od dynamiki PKB Chin została uzupełniona o część autoregresyjną. Wartość estymatora parametru na poziomie 1,07 wskazuje na silną inercję cen ropy naftowej. W równaniu uwzględniono także zmienną binarną odzwierciedlającą skutki światowe-go kryzysu finansowego. Oszacowany parametr przy tej zmiennej był ujemny i istotny statystycznie, co oznacza, że kryzys ten miał istotny wpływ na spadek cen ropy naftowej w roku 2008.

MODEL IMPORTU DO POLSKI

Oszacowana na podstawie łańcucha dystrybucji wielkość popytu oraz wielkość eksportu oceniona na podstawie modelu grawitacyjnego, zostały w kolejnym kroku wykorzystane do wyliczenia wielkości importu do Polski.

RAMKA 7. MODEL IMPORTU DO POLSKI

mpl = -5,6 + 0,72xpl + 1,93pkpl (6,89) (8,57)

R2 = 0,94

BG = 0,77

JB = 0,14

gdzie:

mpl – tempo wzrostu importu w Polsce,

xpl – tempo wzrostu eksportu w Polsce,

dpl – tempo wzrostu popytu krajowego w Polsce.

W równaniu import jest funkcją eksportu i popytu krajowego, przy czym silniejszy jest wpływ popytu krajowego. Z oszacowań wynika, że wzrost dynamiki eksportu o 1 pkt proc. powoduje wzrost importu o ok. 0,7 pkt proc. Natomiast analogiczny jednostkowy wpływ popytu krajowego wynosi ponad 1,9 pkt proc.

5554


W przemyśle gumowym i tworzyw sztucznych silnie skorelowana z eksportem unijnym do Chin jest produkcja wyrobów gumowych oraz artykułów z tworzyw sztucznych, których eksport w blisko poło-wie przeznaczany jest na rynki UE-15. Przemysł papierniczy to kolejna branża, której eksport do UE-15 bez Niemiec jest mocno związany z eksportem UE-15 do Chin i stanowi 35 proc. sprzedaży tej branży za granicę ogółem. W przemyśle produkującym wyroby z mineralnych surowców niemetalicznych (in-nych niż guma), a więc głównie materiały budowlane (w tym szklane), eksport do UE-15 powiązany z dalszą produkcją i sprzedażą do Chin to 1/3 całego eksportu tej branży. W branży produkującej ma-szyny i urządzenia szczególnie powiązana z europejskim eksportem do Chin jest produkcja maszyn i urządzeń przemysłowych (39 proc. eksportu tej branży ogółem). W branży komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych ten silny związek dotyczy urządzeń precyzyjnych i pomiarowych oraz optycznych (zwłaszcza pomiarowych) wysyłanych do UE-15 poza Niemcami, jednak rola tego eksportu jest relatywnie niewielka (8 proc. całego eksportu branży). To oznacza, że powiązanie dotyczy albo roz-proszonej produkcji (i impuls niższego wzrostu gospodarczego w Chinach byłby względnie słaby), albo jest skoncentrowane w małej grupie podmiotów, które relatywnie silniej odczułyby skutki chińskiej de-koniunkury. Silny związek wykazują też akcesoria turystyczne, w znacznej większości drobne, niedające się zakwalifikować do żadnej wyszczególnionej przez GUS branży na poziomie działów.

Silne powiązanie w I grupie branż oznacza, że dynamika sprzedaży eksportu europejskiego do Chin w danej grupie towarów i dynamika eksportu do UE-15 polskiej produkcji z nimi powiązanej są bardzo do siebie zbliżone. Łącznie eksport powiązany z europejskim (UE-15) eksportem do Chin stanowi w tej grupie branż średnio blisko 30 proc. całego ich eksportu. Waga tych branż w całym przemyśle prze-twórczym jest znacząca, gdyż wynosiła 27-28 proc. produkcji sprzedanej ogółem w latach 2010-2011.

W II grupie branż związek polskiego eksportu do UE-15 z eksportem unijnym do Chin jest nieco słabszy (umownie nazywamy go „średnim”), co oznacza, że relatywnie silniej niż w przypadku I grupy oddzia-łują na niego także inne czynniki niż tylko chiński popyt na produkcję z Europy. Niemniej jednak ma on znaczenie w kształtowaniu się sytuacji w tej grupie branż. II grupa obejmuje 9 branż, w tym 4 należą także do grupy I, co wzmacnia dla nich znaczenie koniunktury w Chinach. Dotyczy to przemysłu che-micznego i obejmuje chemikalia nieorganiczne oraz substancje barwiące (tym razem eksportowane do krajów UE-15, wyłączając Niemcy). Łącznie z towarami z I grupy, eksport do UE-15 wykazujący silną korelację z eksportem do Chin stanowi 30 proc. eksportu całej branży. Średnio silny związek z ekspor-tem unijnym do Chin ma sprzedaż tworzyw sztucznych w pierwotnej postaci, należących do branży gumowej i tworzyw sztucznych. Razem z I grupą eksport skorelowany z eksportem europejskim do Chin stanowi 55 proc. łącznego eksportu tej branży.

Eksport papieru i wyrobów z papieru do Niemiec wykazuje średni związek z europejskim eksportem do Chin. Jednakże w połączeniu z silną korelacją eksportu tej branży do UE-15 bez Niemiec otrzymu-jemy branżę również znacząco powiązaną z sytuacją w Chinach, gdyż łączny eksport wykazujący taką zależność stanowi prawie 70 proc. całego eksportu branży. A eksport to z kolei dość wysoki odsetek sprzedaży (40 proc.), więc wynika z tego, że aż 28 proc. całej produkcji przemysłu papierowego jest ściśle powiązane z popytem w Chinach.

ację gospodarczą Polski. Założono, że kryzys w Chinach będzie przejawiał się spadkiem tempa wzrostu PKB o połowę w stosunku do scenariusza bazowego w trzech kolejnych latach. Okazuje się, że w 1. roku łączny wpływ jest minimalny i nawet niższy niż wpływ samego kanału surowcowego (0,16 pkt proc. vs. 0,02 pkt proc.), co wynika z opóźnień funkcji reakcji. Jednak już w kolejnym roku wpływ spowolnie-nia dynamiki chińskiego wzrostu gospodarczego zaczyna być zauważalny na poziomie 0,33 pkt proc., gdy w 3. roku wynosi 0,76 pkt proc., co stanowi już wartość istotną ekonomicznie i politycznie. Łącznie w rachunku ciągnionym przez 3 lata korzyść z bardziej zrównoważonego wzrostu Chin dla Polski wy-niosłaby około 1,1 pkt proc., a więc wielkość tym bardziej znaczącą, im dynamika PKB byłaby niższa – na co się przecież zanosi, biorąc pod uwagę przewlekłość globalnego kryzysu finansowego.

Rysunek 19. Różnica (w pkt proc.) dynamiki PKB Polski między scenariuszem kryzysu w Chinach a scenariuszem bazowym

3. rok

2. rok

1. rok

0,76

0,33

0,02

Źródło: Deloitte, opracowane własne

KRYZYS W CHINACH A POLSKI PRZEMYSŁ – WYNIKI SYMULACJI NA POZIOMIE MIKRO

Spowolnienie wzrostu gospodarczego w Chinach, zgodnie z przedstawionymi powyżej powiązaniami, spowoduje osłabienie popytu na towary z UE (w tym zwłaszcza z Niemiec i kilku innych krajów UE-15), a następnie na komponenty z Polski użyte do tej produkcji. Efekt dla polskiego eksportu dotyczyć może wielu branż, ale w największym stopniu tych sektorów, które dostarczają komponenty do produkcji europejskiej na rynek chiński. Sektory te zostały zdiagnozowane za pomocą analizy głównych składo-wych (patrz: Ramka 3) i przedstawione w tabeli (pierwsza część, Tabela 10, str. 57) w dwóch grupach: najsilniej powiązane i powiązane nieco słabiej (umownie „średnio”).

Najsilniej powiązanych z europejskim eksportem do Chin jest 7 branż polskiego przemysłu. W bran-ży chemicznej dotyczy to w szczególności substancji barwiących wysyłanych do Niemiec oraz olej-ków eterycznych i preparatów perfumeryjnych, kosmetycznych i toaletowych sprzedawanych do całej UE-15. Eksport tych grup towarów do UE-15 stanowił w 2011 r. 24 proc. całego eksportu tej branży.

56

Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze?

Tabe

la 10

. Br

anże

pol

skie

go p

rzem

ysłu

naj

siln

iej p

owią

zane

z e

kspo

rtem

UE-

15 d

o C

hin

Zakr

es

eksp

ortu

Eksp

ort P

olsk

i do

EU-1

5Ek

spor

t Pol

ski d

o EU

-15

dopa

sow

any

do

bran

ży

pols

kieg

o pr

zem

ysłu

Bran

że p

olsk

iego

prz

emys

łu

Prod

ukcj

a sp

rzed

ana

w ty

m

eksp

ort

Udz

iał e

kspo

rtu

do E

U-1

5

w p

rzyc

hoda

ch

z ek

spor

tu

Prod

ukcj

a sp

rzed

ana

w ty

m

eksp

ort

Udz

iał e

kspo

rtu

do E

U-1

5

w p

rzyc

hoda

ch

z ek

spor

tu

mln

PLN

mln

PLN

mln

PLN

mln

PLN

proc

.m

ln P

LNm

ln P

LNpr

oc.

2010

2011

2012

2010

2011

2012

2010

2010

2010

2011

2011

2011

GR

UPY

TO

WA

RÓ

W P

OLS

KIEG

O E

KSPO

RTU

NA

JSIL

NIE

J PO

WIĄ

ZAN

E Z

EKSP

ORT

EM E

U-1

5 D

O C

HIN

Subs

tanc

je b

arw

iące

N15

619

819

64

680

5 29

45

346

Prod

ukcj

a ch

emik

alió

w i

wyr

obów

che

mic

znyc

h46

612

17 12

627

,3 5

6 39

121

823

24,3

Ole

jki e

tery

czne

; pre

para

ty p

erfu

mer

., ko

sm. l

ub to

alet

.EU

-15

4 52

55

097

5 15

0

Art

ykuł

y z

twor

zyw

szt

uczn

ych

EU-1

52

837

3 54

43

646

9 82

812

530

12 2

56Pr

oduk

cja

wyr

obów

z g

umy

i tw

orzy

w s

ztuc

znyc

h48

238

20 7

8747

,359

617

26 7

08

46,9

Wyr

oby

gum

owe

EU-1

56

991

8 98

68

610

Papi

er i

wyr

oby

z pa

pier

uEU

-15

bez

N3

373

3 79

03

847

3 37

33

790

3 84

7Pr

oduk

cja

papi

eru

i wyr

obów

z p

apie

ru22

814

9 0

1237

,427

554

10 9

3934

,6

Nie

met

alic

zne

wyr

oby

min

eral

neEU

-15

3 0

123

301

3 37

73

012

3 30

13

377

Prod

ukcj

a w

yrob

ów z

poz

osta

łych

m

iner

alny

chsu

row

ców

nie

met

alic

znyc

h (p

oza

gum

ą)38

388

8 80

734

,244

481

9 91

933

,3

Mas

zyny

i ur

ządz

enia

prz

emys

łow

eEU

-15

5 51

56

517

6 41

85

515

6 51

76

418

Prod

ukcj

a m

aszy

n i u

rząd

zeń

34 8

01

15 6

5335

,236

031

16 8

6238

,6

Urz

ądze

nia

prec

yzyj

ne, p

omia

row

eEU

-15

bez

N1 3

861 5

141 5

241 6

281 8

221 8

26Pr

oduk

cja

kom

pute

rów

, wyr

obów

ele

ktro

nicz

nych

i o

ptyc

znyc

h42

437

21 5

887,

537

030

24 3

297,

5U

rząd

zeni

a op

tycz

ne, a

para

ty

foto

grafi

czne

EU-1

5 be

z N

242

309

302

Akc

esor

ia tu

ryst

yczn

eEU

-15

100

107

109

100

107

109

Pozo

stał

a pr

oduk

cja

wyr

obów

6 0

342

380

-8

213

3 88

5-

Pozo

stał

e ró

żne

wyr

oby

prze

mys

łow

eEU

-15

5 0

01

5 75

15

837

5 0

01

5 75

15

837

GR

UPY

TO

WA

RÓ

W P

OLS

KIEG

O E

KSPO

RTU

MN

IEJ P

OW

IĄZA

NE

Z EK

SPO

RTEM

EU

-15

DO

CH

IN

Che

mik

alia

nie

orga

nicz

neEU

-15

491

705

739

829

1 174

1 221

Prod

ukcj

a ch

emik

alió

w i

wyr

obów

che

mic

znyc

h46

612

17 12

64,

856

391

21 8

235,

4Su

bsta

ncje

bar

wią

ceEU

-15

bez

N33

846

848

2

Twor

zyw

a sz

tucz

ne w

pie

rwot

nej p

osta

ciEU

-15

1 737

2 0

291 7

671 7

372

029

1 767

Prod

ukcj

a w

yrob

ów z

gum

y i t

wor

zyw

szt

uczn

ych

48 2

3820

787

8,4

59 6

1726

70

87,

6

Papi

er i

wyr

oby

z pa

pier

uN

3 31

13

735

3 76

93

311

3 73

53

769

Prod

ukcj

a pa

pier

u i w

yrob

ów z

pap

ieru

22 8

149

012

36,7

27 5

5410

939

34,1

Met

ale

inne

niż

żel

azo

EU-1

54

899

7 19

17

301

4 89

97

191

7 30

1Pr

oduk

cja

met

ali

35 7

4514

140

34,6

47 0

02

19 2

7137

,3

Wyr

oby

met

alow

eEU

-15

6 83

38

463

8 21

76

833

8 46

38

217

Prod

ukcj

a w

yrob

ów z

met

ali

52 2

4418

922

36,1

66 0

5826

093

32,4

Urz

ądze

nia

elek

tryc

zne

EU-1

514

471

16 3

5516

199

14 4

7116

355

16 19

9Pr

oduk

cja

urzą

dzeń

ele

ktry

czny

ch42

395

27 2

2853

,146

236

28 2

9657

,8

Meb

le, p

ości

el, m

ater

ace

itp.

EU-1

517

951

20 8

5120

24

217

951

20 8

5120

24

2Pr

oduk

cja

meb

li22

283

13 2

02

111,6

26 5

1116

914

99,7

Prod

ukcj

a w

yrob

ów te

ksty

lnyc

h6

668

2 88

97

992

3 99

6

Urz

ądze

nia

prec

yzyj

ne, p

omia

row

eN

1 269

1 326

1 30

61 4

141 5

01

1 489

Prod

ukcj

a ko

mpu

teró

w, w

yrob

ów e

lekt

roni

czny

ch

i opt

yczn

ych

42 4

3721

588

6,6

37 0

3024

329

6,2

Urz

ądze

nia

opty

czne

, apa

raty

fo

togr

aficz

neN

146

175

183

GR

UPY

TO

WA

RÓ

W P

OLS

KIEG

O E

KSPO

RTU

SŁA

BO L

UB

WC

ALE

NIE

PO

WIĄ

ZAN

E Z

EKSP

ORT

EM E

U-1

5 D

O C

HIN

Naw

ozy

min

eral

ne i

inne

min

erał

yEU

-15

135

163

135

787

959

1 059

Prod

ukcj

a ch

emik

alió

w i

wyr

obów

che

mic

znyc

h46

612

17 12

64,

656

391

21 8

234,

4Po

zost

ałe

naw

ozy

EU-1

565

379

592

4

Skór

a i w

yrob

y sk

órza

neEU

-15

223

344

348

511

647

674

Prod

ukcj

a sk

ór i

wyr

obów

skó

rzan

ych

2 28

91 0

3449

,42

781

1 371

47,2

Obu

wie

EU-1

528

830

332

6

Przę

dza,

tkan

iny,

szt

uczn

e m

ater

iały

EU-1

51 8

551 9

891 9

111 8

551 9

891 9

11Pr

oduk

cja

wyr

obów

teks

tyln

ych

6 66

82

889

64,2

7 99

23

996

49,8

Mas

zyny

do

obró

bki m

etal

uEU

-15

236

363

393

236

363

393

Prod

ukcj

a m

aszy

n i u

rząd

zeń

34 8

01

15 6

531,5

36 0

3116

862

2,2

Pozo

stał

y sp

rzęt

tran

spor

tow

y (p

oza

poja

zdam

i)EU

-15

2 15

0

2 97

63

106

2 15

0

2 97

63

106

Prod

ukcj

a po

zost

ałeg

o sp

rzęt

u tr

ansp

orto

weg

o9

721

6 28

234

,213

80

48

103

36,7

Odz

ież

i dod

atki

EU-1

57

873

8 74

78

236

7 87

38

747

8 23

6Pr

oduk

cja

odzi

eży

4 48

01 7

00

-4

525

1 819

-

Uw

agi:

N –

Nie

mcy

, UE-

15 b

ez N

– e

kspo

rt d

o „s

tare

j” U

nii E

urop

ejsk

iej p

o w

yłąc

zeni

u N

iem

iec.

Źród

ło: D

eloi

tte,

obl

icze

nia

wła

sne

na p

odst

awie

dan

ych

Euro

stat

u i G

US.

Eksport urządzeń precyzyjnych, pomiarowych i optycznych do Niemiec jest lżej powiązany z eksportem do Chin niż eksport tych towarów do UE-15. Łącznie jednak stanowi 14 proc. całego eksportu branży.

Innymi sektorami, które wykazują średni związek z europejskim eksportem do Chin, są przemysł metali i wyrobów metalowych; w obydwu przypadkach eksport ten stanowi odpowiednio 37 proc. i 32 proc. ogółu eksportu tych branż. Sytuacja w Chinach wydaje się również znacząca dla przemysłu urządzeń elektrycznych – eksport tych towarów do UE związany z eksportem do Chin to aż 58 proc. eksportu tej branży, a sprzedaż za granicę to główne źródło przychodów branży (61 proc.).

Meble, pościel, materace itp. można przypisać do kilku branż polskiego przemysłu, głównie jednak do branży meblarskiej i wyrobów tekstylnych. Eksport tych towarów jest średnio powiązany z eksportem UE do Chin, ale ma dużą wagę w eksporcie ogółem w swoich branżach (prawie 100 proc. eksportu samej branży meblarskiej i wyrobów tekstylnych).

Podsumowując, polski przemysł nie jest bezpośrednio powiązany z koniunkturą w Chinach, ale pośred-nio poprzez eksport komponentów do produkcji unijnego eksportu do Chin – kilka branż jest dość silnie skorelowanych.

Koniunktura w Chinach ma tym większe znaczenie w skali makro dla danego przemysłu, im większą rolę odgrywa eksport w danej dziedzinie.

Na poziomie działów eksport stanowi wysoki odsetek w większości branż o wysokiej i średniej korelacji (w przemyśle wyrobów elektronicznych i optycznych – 66 proc., urządzeń elektrycznych – 61 proc., maszyn i urządzeń – 47 proc., gumowym i tworzyw sztucznych – 45 proc., papierowym – 40 proc.). W grupach o średniej korelacji sytuacja w Chinach odgrywa mniejszą rolę na poziomie poszczególnych grup towarów, ale może być istotna dla przemysłów o dużym stopniu koncentracji – upadek jednej dużej firmy jest znacznie gorszy w skutkach niż jedynie zmniejszenie przychodów w dużej liczbie firm.

Z drugiej strony, istnieją branże, które są bardzo słabo powiązane z europejskim eksportem do Chin, lub wcale. Częściowo są to towary, które raczej eksportują Chiny do Europy, więc bezpośredni na nie popyt z Chin, czy pośredni poprzez produkcję europejską, jest raczej znikomy. Dotyczy to obuwia (prze-mysł skórzany), tkanin i materiałów (przemysł tekstylny) oraz odzieży i dodatków (przemysł odzieżowy i inne28). Niezależna od koniunktury w Chinach jest także produkcja nawozów (przemysł chemiczny), wyroby ze skóry (przemysł skórzany), maszyny do obróbki metalu (branża maszyn i urządzeń), a także pozostały sprzęt transportowy (poza pojazdami).

28 Eksport odzieży i dodatków jest wysoki i przekracza wielkość produkcji odzieży w Polsce. Zatem część artykułów jest produkowana w ramach innych branż (w tym tekstylnej, skórzanej).

CO GAZ ŁUPKOWY MOŻE ZMIENIĆ W GOSPODARCE?

6160

Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze? Co gaz łupkowy może zmienić w gospodarce?

na poziomie 12 proc. w 2012 r. i 16 proc. w 2030 r. Raport EIA z 2012 r. szacował udział gazu łupkowego na poziomie 23 proc. w 2010 r. i prognozował udział 49 proc. w 2035 r.

Rysunek 20. Produkcja gazu ziemnego w USA w podziale na główne źródła (w bln stóp³ oraz mld m³)

(849,5 mld m3) 30

gaz suchy - onshore21%

10%9%

9%2%

26%

23%

gaz mokry

gaz z pokładów węgla

gaz suchy - offshore

gaz zamknięty

gaz łupkowy

Alaska

(707,9 mld m3) 25

(566,9 mld m3) 20 49%

21%

7%

7%7%9%

1%

(424,8 mld m3) 15

(283,2 mld m3) 10

(141,6 mld m3) 5

0

1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035

2010Dane historyczne Prognoza

Gaz łupkowy

Gaz zamknięty

Gaz suchy - offshore

Gaz z pokładów węgla

Gaz mokry

Gaz suchy - onshore

Uwaga: dane historyczne obejmują rok 2010.

Źródło: EIA, AEO 2012, Early Release Overview

Natomiast najnowszy wstępny raport EIA2, którego pełne wydanie ukaże się w 2013 r., podaje, że udział ten już w 2012 r. wyniósł 34 proc. a do 2030 r. ma wzrosnąć do poziomu 48 proc. i w 2040 r. przekroczy 50 proc.

W ciągu zaledwie 4 lat prognozy podaży gazu łupkowego w USA zostały podniesione 3-krotnie (!).

Z wyjątkiem pierwszych lat szacunków wielkości wydobycia i cen ropy naftowej w XIX w., żaden inny surowiec energetyczny w historii w tak krótkim czasie nie przeszedł tak pozytywnej dla konsumentów

2 Annual Energy Outlook 2013 with Projections to 2040, Early Release Overview, U.S. Energy Information Adminis-tration, November 2012.

Od przybytku głowa nie boli.Przysłowie polskie

Co za dużo, to niezdrowo.Przysłowie niemieckie

GAZ ŁUPKOWY W USA – SKUTKI LOKALNE I GLOBALNE

Wiedza o złożach gazu łupkowego na terenie Ameryki Północnej i Europy istniała od dawna – pierw-szy odwiert umożliwiający pozyskanie gazu ze skał łupkowych wykonano w USA w 1821 r. Odwiert o głębokości 9,5 m przez wiele lat dostarczał energii do oświetlenia miasteczka Fredonia w stanie Nowy Jork. Nie było jednak odpowiednich technologii do jego pozyskania. Dopiero na początku lat 80. XX wieku przełom przyniosło zastosowanie metody hydraulicznego szczelinowania łupków, co się sprowadza do wypełnienia szczeliny w skale łupkowej mieszanką wody, piasku kwarcowego i dodat-ków chemicznych, powodującą pęknięcia w skałach i wydostawanie się z nich gazu. Pierwsze opinie nt. wydobycia gazu łupkowego nie były zbyt zachęcające. Uznano je za nieatrakcyjne z powodu nieko-rzystnych warunków ekonomicznych oraz niskiej przepuszczalności formacji skalnych.

JAK TO BYŁO W AMERYCE

Zmianę przyniósł początek XXI wieku, kiedy to dwie dekady prób i błędów umożliwiły opracowanie techniki szczelinowania hydraulicznego połączonej z wierceniem horyzontalnym – pozwoliło to na uwolnienie większej ilości gazu przy jednoczesnym obniżeniu kosztów wydobycia. Produkcja ze zło-ża Barnett w Teksasie, które było eksploatowane jako pierwsze, wzrosła do 8,6 mld m³ w 2003 r., po czym 2,5-krotnie w ciągu następnych 3 lat (do 20,4 mld m³ w 2006 r.). Wzrost produktywności gazu łupkowego przyciągnął nowe inwestycje amerykańskich firm w rozwój rynku wydobycia. Praktycz-nie do 2008 r. amerykańskie prywatne firmy wydobywcze były głównym motorem wydobycia gazu łupkowego. Rozpoczęto odwierty również na innych złożach (Fayetteville, Woodford, Marcellus oraz Haynesville). Produkcja wzrosła do tak dużych rozmiarów, że już w latach 2007-2008 gaz łupkowy stał się jednym z głównych źródeł gazu ziemnego w Stanach Zjednoczonych. Od 2009 r. Stany Zjednoczone stały się największym producentem gazu na świecie.

Mimo spadku cen gazu produkcja gazu łupkowego nadal rośnie. Jeszcze w 2009 r. prognozy Agencji Informacji Energetycznej (EIA)1 wskazywały na udział gazu łupkowego w ogólnej podaży gazu w USA

1 Annual Energy Outlook 2009 with Projections to 2030, U.S. Energy Information Administration, March 2009.

6362


� wzroście konsumpcji gospodarstw domowych z tytułu zatrudnienia przy poszukiwaniu i wydobyciu gazu łupkowego,

� wzroście zużycia (konsumpcji) gazu, � spadku importu netto z tytułu handlu gazem, � wzroście konsumpcji rządowej z tytułu wyższych dochodów podatkowych na poziomie stanowym

i federalnym.

Istnieją jednak również efekty pośrednie:

� inwestycje prywatne w sektorach powiązanych z gazem łupkowym, � konsumpcja i inwestycje za środki zaoszczędzone na spadku cen gazu (i energii wytwarzanej przez gaz).

Z samych tylko efektów bezpośrednich w postaci wzrostu konsumpcji gazu, inwestycji związanych z poszukiwaniem i wydobyciem gazu oraz spadku importu gazu wynika, że gaz łupkowy był odpowie-dzialny za wytworzenie ponad 0,6 proc. PKB w 2010 r.4

Rozmiar efektów bezpośrednich i częściowo pośrednich daje się policzyć, natomiast szacunek pozo-stałych efektów pośrednich należałoby wyznaczyć przy wykorzystaniu modelu na bazie tablic input--output oraz popytowo-podażowego modelu makroekonomicznego.

Rysunek 21. Bezpośrednie efekty wpływu gazu łupkowego na amerykański PKB

0,0%

0,1%

0,2%

0,3%

0,4%

0,5%

0,6%

0,7%

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

2005 2006 2007 2008 2009 2010

% P

KB

Korzyści ekonomiczne netto z gazu łupkowego jako proc. PKB wytwarzanego w sektorze energetyczno-surowcowym

Korzyści ekonomiczne netto z gazu łupkowego jako proc. PKB

% PKB w

ytwarzanego

w sektorze energetyczno-surow

cowym

Uwaga: ekonomiczny efekt netto składa się z sumy następujących efektów: wzrostu konsumpcji gazu, wzrostu inwestycji z powodu rozbudowy sektora gazu łupkowego oraz importu netto gazu.

Źródło: Deloitte

4 Deloitte Development LLC, U.S. Economic Benefits from Shale Gas: Growing Value-Add to the U.S. Economy, April 2011.

ewolucji. W rezultacie, dzięki zwiększonej eksploatacji złóż gazu łupkowego USA uzyska do 2035 r. samowystarczalność w zakresie produkcji gazu ziemnego.

Prognozy te bazują na szacunkach wydobywalnych zasobów gazu łupkowego, wypracowanych w kil-ku podejściach. Pierwsze z nich z lat 2003-2006 (autorstwa National Petroleum Council NPC i Potential Gas Committee PGC) wskazywały na udział w wydobywalnych zasobach gazu ziemnego ogółem na poziomie 0-3 proc. Pod wpływem nowych technologii wydobycia szacunki te zrewidowano znacząco w górę (w 2008 r. 18-krotnie, w 2010 r. jeszcze o 1/3 według EIA do poziomu 23,14 bln m3). Pod koniec 2010 r. na zlecenie EIA firma INTEK oszacowała wydobywalne zasoby gazu na poziomie 21,24 bln m³. Z kolei badania wykonane przez MIT w 2011 r. wskazały na 17,88 bln m3, w tym z prawdopodobień-stwem 80 proc. w przedziale 11,84 bln m3 – 24,67 bln m3. Z powodu zrewidowania w dół szacunku dla złoża Marcellus, komunikat EIA z 2012 r.3 podaje łączny poziom zasobów w wysokości 13,65 bln m3. Wzrost efektywności wydobycia gazu łupkowego powoduje, że pomimo zmniejszenia szacowanych zasobów oczekiwana podaż gazu wzrosła.

Wzrost znaczenia gazu pochodzącego z łupków oraz spadek kosztów jego wydobycia spowodował, że ceny gazu na rynku amerykańskim znacznie się obniżyły. O ile w czerwcu 2008 r. ceny gazu w Stanach Zjednoczonych wynosiły niemal 450 USD/1000 m³ (12,69 USD/mln BTU), to aktualne ceny kształtują się na poziomie 115-130 USD/1000 m³ (3,25-3,75 USD/mln BTU). Analiza modelowa dla rynku amery-kańskiego wskazuje na spadek cen gazu o 1,87 punktu procentowego na skutek wzrostu podaży gazu łupkowego o 1 punkt procentowy. Obok wzrostu podaży gazu ważnym czynnikiem wpływającym na obniżkę cen jest przepustowość rurociągów i organizacja rynku gazowego (patrz: Ramka 10).

Pewnym zagrożeniem dla powyższych prognoz jest zbyt niski poziom cen gazu. Przy poziomie cen gazu poniżej 100 USD/1000 m3 (w II kwartale 2012 r. cena spadała poniżej 70 USD/1000 m3) wydobycie z części złóż gazu łupkowego w USA staje się nieopłacalne. Ograniczenie produkcji gazu z tego powo-du wpłynęłoby na korektę w dół planowanego wydobycia i wyznaczyłoby nową (wyższą) cenę równo-wagi. Pewną nadzieją jest dalsze obniżanie kosztów wydobycia, które poprawiłoby obecny rachunek zysków i strat. Innym rozwiązaniem, za którym intensywnie lobbują producenci gazu, jest zniesienie zakazu eksportu gazu LNG, co z jednej strony stabilizowałoby ceny (i zyski) z produkcji i sprzedaży gazu na rynku krajowym, a z drugiej strony pozwalałoby wchodzić na bardzo lukratywny rynek europejski z cenami gazu kilkakrotnie wyższymi niż w USA.

EFEKTY DLA GOSPODARKI USA

Wpływ pojawienia się gazu łupkowego w amerykańskiej gospodarce już jest znaczący i dalej rośnie. Efekty bezpośrednie objawiły się przede wszystkim w:

� inwestycjach związanych z poszukiwaniem, wydobyciem i transportem gazu,

3 Annual Energy Outlook 2012 with Projections to 2035, U.S. Energy Information Administration, June 2012.

6564


INWESTYCJE

W latach 2005-2010 inwestycje związane z gazem łupkowym przekroczyły 143 mld USD (średni roczny wzrost na poziomie 64 proc.). Nakłady bezpośrednio

związane rozbudową sektora łupkowego (upstream) stanowiły ok. 60 proc.

Pozostałe to inwestycje w infrastrukturę przesyłową i magazynową, a także realizowa-ne w sektorach, które odniosły największe korzyści ze spadku cen gazu: petrochemicznym i energetycznym. Jedną z konsekwencji jest znaczny wzrost roli gazu ziemnego w produkcji energii elektrycznej w USA (z kilkunastu procent w latach 90. do 24 proc. w 2010 r.). Zgodnie z prognozą EIA udział ten będzie się dalej zwiększał (do 27 proc. w 2035 r.).

Rysunek 23. Wpływ gazu łupkowego na inwestycje

10

20

30

40

50

60

70

80

mld USD

Upstream

Midstream

Obsługa pól naftowych

Sektor petrochemiczny

Wywarzanie energii elektrycznej

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011P 2012P 2013P 2014P 2015P

Źródło: Deloitte

Spadek cen gazu miał wpływ na spadek kosztów w pozostałych gałęziach przemysłu, szczególnie w tych energochłonnych – głównie przemysłu stalowego i ciężkiego. Pośrednio oddziaływał zaś na całą gospodarkę. Według szacunków Departamentu Energii USA, spadek ceny o 35 USD/1000 m³ ozna-cza zmniejszenie wydatków przedsiębiorstw o 3,7 mld USD rocznie. Z powyższego szacunku wynika, że przy spadku ceny gazu z 450 USD do 100 USD/1000 m3 wydatki te maleją o 37 mld USD rocznie.

Efekty bezpośrednie i dające się zidentyfikować efekty pośrednie pojawienia się gazu łupkowego w gospodarce amerykańskiej można zagregować sektorowo.

KONSUMPCJA GAZU

Zwiększona dostępność gazu i jego niższa cena spowodowały, że zużycie gazu w gospodarce ame-rykańskiej rosło w latach 2005-2010 średnio o 47 proc. rocznie (do prawie 65 mld USD w 2010 r.). W największym stopniu dotyczyło to przemysłu i sektora energetycznego, ale także gospodarstw do-mowych i końcowych odbiorców w usługach rynkowych. Wzrost netto konsumpcji nośników energii był nieco mniejszy, gdyż zwiększona konsumpcja gazu odzwierciedla częściowo substytucję innych źródeł energii.

Rysunek 22. Wpływ gazu łupkowego na wzrost konsumpcji gazu w USA (mld USD)

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011P 2012P 2013P 2014P 2015P

mld USD

Nieruchomości prywatne

Nieruchomości komercyjne

Przemysł

Wytwarzanie energii elektrycznej

Pozostałe

Źródło: Deloitte

6766


Rysunek 25. Import i eksport gazu w USA (mld m³)

0

20

40

60

80

100

120

140

1985 1987 1989 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

Import netto (mld m3) Import (mld m3) Eksport (mld m3)

Źródło: EIA, opracowanie Deloitte

GOSPODARSTWA DOMOWE

Dodatkowym efektem dla gospodarki są oszczędności gospodarstw domowych z tytułu spadku cen mediów. W USA 35 proc. produkcji gazu trafia do sektora gospodarstw domowych i sektorów usługo-wych będących jego końcowymi odbiorcami (poza przemysłem, transportem i branżą energetyczną). Wśród źródeł energii konsumowanych przez ten sektor gaz stanowi 41 proc. Jednak wpływ gazu na funkcjonowanie gospodarstw domowych oraz sektorów usługowych i ich budżety jest większy, gdyż są pośrednim konsumentem gazu wykorzystywanego do produkcji energii elektrycznej – ta stanowi 46 proc. źródeł energii zużywanych przez gospodarstwa domowe, a na jej produkcję przeznaczane jest 30 proc. podaży gazu.

Są to środki, które powiększają popyt inwestycyjny kraju, albo oszczędności w gospodarce (co na jed-no wychodzi). Spadek cen zachęcił wiele koncernów amerykańskich, które planowały jeszcze kilka lat temu inwestycje w przemysł energochłonny w innych krajach, do zlokalizowania ich na terenie USA. Według szacunków ACC (American Chemistry Council) spółki sektora chemicznego, energetycznego i metalurgicznego zainwestują w najbliższych latach około 25 mld USD na terytorium USA, co przełoży się na nowe miejsca pracy i spadek bezrobocia5.

HANDEL ZAGRANICZNY

Już w 2005 r. USA odnotowały zmniejszenie importu z powodu rodzimej produkcji gazu. W latach 2005-2010 oszczędności importowe wyniosły blisko 61 mld USD6. Ponadto, w wyniku zwiększonej podaży gazu USA stopniowo stały się znaczącym eksporterem gazu (w ostatniej dekadzie wartość sprzedaży gazu za granicę wzrosła 4-krotnie, z ok. 10 mld m3 w 2001 r. do ponad 40 mld m3 w 2011 r.). W III kwartale 2011 r. USA zanotowały nadwyżkę handlową w surowcach energetycznych (gaz łącznie z ropą naftową) po raz pierwszy od 62 lat (!). Zgodnie z projekcją EIA już w 2016 r. Stany Zjednoczone z importera netto staną się eksporterem netto LNG na poziomie 31,2 mln m3 dziennie (62,3 mln m3 dziennie od 2019 r.).

Rysunek 24. Produkcja i konsumpcja gazu w USA (mld m³)

400

450

500

550

600

650

700

750

800

Produkcja gazu na terenie Stanów Zjednoczonych (mld m3)

Całkowita konsumpcja gazu w Stanach Zjednoczonych (mld m3)

1985 1987 1989 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

Źródło: EIA, opracowanie Deloitte

5 Dow i BASF planują wielomiliardowe inwestycje w USA, Methanex postanowił o zamknięciu fabryki w Chile i przenosinach do Luizjany w USA.6 Deloitte Development LLC, 2011

6968


ŁUPKI W POLSCE

Szacunki gazu łupkowego na świecie wskazują na istnienie znaczących wydobywalnych zasobów (185,2 bln m3). Są one porównywalne z udokumentowanymi zasobami gazu ziemnego (185,1 bln m3). Od czasu publikacji tych danych przez EIA (kwiecień 2011 r.) zasoby gazu łupkowego w USA zostały zrewidowane przez EIA w dół (o ponad 43 proc.). Jednocześnie szacunki polskich zasobów lądowych, wykonane przez Państwowy Instytut Geologiczny, okazują się być znacznie mniejsze niż szacunki EIA (łączne zasoby zrewidowano o 63 proc., w tym lądowe w maksymalnej wysokości przyjęte do po-niższych zestawień – o 88 proc.8). Uwzględnienie tych dwóch korekt sprowadza łączne zasoby gazu łupkowego do poziomu ponad 170,1 bln m3, co i tak oznacza, że światowa gospodarka zyskała dostęp do prawie dwukrotnie większych pokładów gazu ziemnego, niż wcześniej szacowano.

Największe szacowane złoża gazu łupkowego (po ostatniej korekcie EIA) znajdują się w Ameryce Pół-nocnej (26 proc. światowych zasobów) i Azji (23 proc.), a następnie Ameryce Południowej (20 proc.). Europa posiada dość marginalne zasoby (8 proc. ogólnoświatowych), ale mają one istotne znaczenie, gdyż znajdują się w krajach silnie uzależnionych od importu surowców (np. Polska).

Rysunek 27. Struktura geograficzna wydobywalnych zasobów gazu łupkowego

Ameryka Północna

26%

Azja 23%

Ameryka Południowa

20%

Afryka 17%

Europa 8%

Australia 7%

Uwaga: dane z 2009 r., tj. po korekcie zasobów USA i Polski.

Źródło: World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States, EIA, April 2011.

8 PIG szacuje polskie złoża lądowe i szelfowe (morskie) na maksymalnym poziomie 1920 mld m3, w tym z największym prawdopodobieństwem w przedziale: 346-768 mld m3, z czego w strefie lądowej 230-619 mld m3. Maksymalny poziom zasobów uwzględniony w zestawieniu to 619 mld m3 w strefie lądowej [Ocena zasobów wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach łupkowych dolnego paleozoiku w Polsce (basen bałtycko-podlasko-lubelski), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, marzec 2012 r.].

Rysunek 26. Konsumenci końcowi gazu ziemnego w USA (2009)

34,5%

32,4%

30,2%

2,9%

0,3%

Energia elektryczna Węgiel Gaz ziemny Ropa naftowa Energia odnawialna

Nieruchomości prywatne / komercyjne

Łączna podaż gazu ziemnego

(22,8 TCF)Przemysł

Wytwarzanie energii elektrycznej

Transport

46,5%

93,9%2,6%0,1%3,4%

40,8%

8,9%

34,9% 35,7%

9,3%13,8%

6,3%

3,5%

Źródło: EIA

W latach 2005-2010 przeciętne gospodarstwo domowe zaoszczędziło na spadku kosztu mediów 158 USD7. Korzyść ta to głównie spadek ceny gazu, ale także kosztu energii elektrycznej (w samym 2010 r. odpowiednio 47 USD i 24 USD na gospodarstwo). Przy tym samym budżecie domowym każde go-spodarstwo mogło przeznaczyć zaoszczędzone środki na konsumpcję innych towarów i usług, dodat-kowo zwiększając w ten sposób dynamikę PKB (przeznaczając te kwoty na oszczędności, gospodarka również zyskuje poprzez kumulację depozytów i udostępnienie ich innym podmiotom na inwestycje). Prognozy dla kolejnej 5-latki są jeszcze bardziej optymistyczne: 384 USD oszczędności w latach 2011-2015 na jedno gospodarstwo domowe. W taki oto sposób gaz łupkowy przekształcił słabnący rynek wydobycia gazu w rozwojowy przemysł gospodarki. Kluczem do tego sukcesu było zastosowanie no-woczesnych technologii wydobycia.

7 Deloitte Development LLC, 2011

7170


Obecna zależność wielu krajów od importowanego gazu w przypadku wzrostu wydobycia gazu łup-kowego może zmienić bilans eksportu-importu gazu na świecie. Już dziś doświadczają tego Stany Zjednoczone, w których przy obecnym zużyciu gazu oraz dotychczasowej jego produkcji pokłady gazu łupkowego (już po ostatniej korekcie) wystarczyłyby na 219 lat. Pod względem zaspokojenia deficy-tu gazowego istotnie zmieniłaby się także sytuacja takich krajów jak Argentyna, Chiny, RPA, Meksyk i inne.

W Polsce zasoby gazu łupkowego w wersji szacowanej przez PIG pokryłyby deficyt (przy obecnym zużyciu) przez 60 lat.

Rysunek 29. Zaspokojenie obecnego deficytu gazu wydobyciem własnego gazu łupkowego (w latach)

5 000

0

10 000

15 000

20 000

25 000

30 000

35 000

40 000

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000

NiemcyTurcja

Litwa

Ukraina

Francja

USA

IndieWenezuela Tunezja Maroko

Brazylia

Chile (1 280)

Szwecja (1 025)

RPA (4 042)

Meksyk (1 792)

Argentyna (12 900)

Chiny (8 500)

Polska

Wielka Brytania

Liczba lat, w których zasoby wydobywalne gazu łupkowego pokryłyby obecny deficyt gazowy

Zaso

by w

ydob

ywal

ne g

azu

łupk

oweg

o (b

ln m

3 )

Uwaga: zasoby złóż gazu łupkowego w USA i Polsce po korekcie.

Źródło: obliczenia własne na podstawie World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States, EIA, April 2011.

EFEKTY DLA GOSPODARKI GLOBALNEJ

Rozwój technologii wydobycia gazu łupkowego pozwolił w drugiej połowie minionej dekady na taki wzrost produkcji, że ceny gazu na rynku amerykańskim znacząco spadły. Zjawiska te odcisnęły już swoje piętno na światowym rynku nośników energii:

Na poziomie krajowym, największe złoża są zlokalizowane w Chinach (35 700 bln m3), następnie w Argentynie (21 672 bln m3) i Meksyku (19 068 bln m3). Jeszcze do niedawna na drugim miejscu były Stany Zjednoczone, ale w efekcie ostatniej rewizji zasobów gazu łupkowego USA spadły na 5. pozycję (tuż za RPA). Niewykluczone, że szacunki dla innych krajów nie przeszły jeszcze podobnych rewizji i ich zasoby są zawyżone w porównaniu z pierwszymi szacunkami EIA. Najbardziej wiarygodne obliczenia dotyczą z pewnością USA i Kanady, gdyż tam właśnie poszukiwania i wydobycie gazu rozpoczęto naj-wcześniej i na największą skalę. Według tych samych szacunków EIA, Polska znajdowała się na pozycji 9. na liście światowych posiadaczy złóż, jednakże po uwzględnieniu szacunku złóż PIG Polska przesu-nęła się na pozycję 20.

Rysunek 28. Szacunki gazu łupkowego na świecie wśród krajów o największych zasobach (bln m3)

Chiny

Argentyna

Meksyk

USA

RPA

Kanada

Libia

AlgieriaBrazylia

Francja

Norwegia

Chile

Paragwaj

35 000

30 000

25 000

20 000

15 000

10 000

5 000

Boliwia

Ukraina

Szwecja

Zasoby wydobywalne gazu łupkowego Udokumentowane złoża gazu ziemnego

Uwagi: 1. wybrane kraje z zasobami gazu łupkowego na poziomie co najmniej 1000 bln m3 2. zasoby złóż gazu łupkowego po korekcie dotyczącej USA i Polski

Źródło: World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States, EIA, April 2011.

7372


gt = 60,75 + 1,25 rt + 1,39 rt-1 + 248,32 dum2000 + 216,87 dum2005 + εt + 0,87 εt-1 (2,82) (2,41) (12,39) (8,46) (2,91)

R2 = 93,9%

BG = 0,27

JB = 0,78

gdzie:

gt - cena gazu w roku t za 1000 m3 (USD),

rt - cena ropy naftowej w roku t za baryłkę (USD),

dum2000 - zmienna bilateralna odzwierciedlająca gwałtowny jednorazowy wzrost cen gazu w 2000 r. spowodowany kryzysem energetycznym w Kalifornii (tzw. Western U.S. Energy Crisis 2000-2001), zmienna przyjmuje wartość 1 w roku 2000 oraz 0 w pozostałych latach,

dum2005 - zmienna bilateralna odzwierciedlająca gwałtowny jednorazowy wzrost cen gazu w 2005 r. spowodowany skutkami huraganu Katrina (29 sierpnia 2005 r.), zmienna przyjmuje wartość 1 w roku 2005 oraz 0 w pozostałych latach,

εt - błąd losowy, modelowany za pomocą procesu średniej ruchomej, MA(1).

Rysunek 30. Ceny ropy naftowej i gazu ziemnego, lata 1993-2012 (w USD)

0

300

200

100

600

500

400

140

120

120

80

60

40

20

0

USD

/10

00

m3

USD

/tona metryczna, U

SD/baryłka

1998-01-0

1

1998-08-0

1

1999-03-0

1

1999-10-0

1

200

0-0

5-01

200

0-12-0

1

200

1-07-0

1

200

2-02-0

1

200

2-09-0

1

200

3-04-0

1

200

3-11-01

200

4-06-0

1

200

5-01-0

1

200

5-08-0

1

200

6-03-0

1

200

6-10-0

1

200

7-05-0

1

200

7-12-01

200

8-07-0

1

200

9-02-0

1

200

9-09-0

1

2010

-04-0

1

2010

-11-01

2011-0

6-01

2012-0

1-01

2012-0

8-01

Ropa naftowa, koszyk Dubai, Brent, WTI, średnia (USD/baryłka)

Gaz naturalny, Henry Hub, Spot, Close (USD/1000 m3)


1. Obserwujemy spadek cen gazu nie tylko na rynku amerykańskim, ale i globalnym. Eksport gazu łupkowego z USA jeszcze się nie rozpoczął (start przewidziany jest na 2016 r.), ale od kilku lat maleje import gazu do USA, co osłabia presję popytową na światowe ceny, w tym zwłaszcza w Europie.

2. Kraje będące importerami gazu przechodzą z kontraktów długoterminowych na kontrakty spoto-we po niższych cenach lub co najmniej renegocjują wartość umów długoterminowych (przykład 10-proc. obniżki cen gazu w umowie Polska Gazprom w listopadzie 2012 r.). Proces ten tworzy dodatkową presję na spadek cen gazu, a w perspektywie rozwija rynek gazu w UE.

3. Tam, gdzie jest to technicznie możliwe i opłacalne, taniejący gaz zastępuje nadal drogą ropę naf-tową. Wzrost podaży jest na tyle duży, że zwiększony z powodu tej substytucji popyt na gaz nie hamuje spadku jego cen, zaś zwiększa presję na obniżkę cen ropy.

4. Od początku 2009 r. obserwujemy proces „odrywania się” cen gazu od cen ropy naftowej, przy-bierający na sile w kolejnych latach. Wcześniej znaczna część umów na dostawy gazu była in-deksowana do ropy, co eksporterom gazu zapewniało przychody zbliżone do posiadaczy ropy, a wywalczone przez silny kartel OPEC. Ten silny związek cen obydwu surowców został przełamany w chwili pojawienia się dużej podaży gazu łupkowego w USA i dążeniem producentów gazu do ob-niżania jego ceny w celu kreowania rodzimego popytu na gaz. W rezultacie ceny gazu kształtowane są nie przez politykę kartelową, ale rynkowe mechanizmy popytu i podaży (patrz: Ramka 7).

Powyższe procesy będą miały raczej charakter trwały i mogą doprowadzić do rewolucji na rynku źró-deł energii. Przy obecnie oszacowanych zasobach gazu łupkowego i masowym eksporcie technolo-gii szczelinowania hydraulicznego (głównie z USA) doświadczamy już rosnącej roli taniejącego gazu w światowym zużyciu surowców energetycznych. Jednocześnie osłabnie rola ropy naftowej, która przez kilka ostatnich dziesięcioleci była źródłem zawirowań ekonomiczno-politycznych9. Siła karte-li naftowych i gazowych krajów-eksporterów będzie więc na pewno mniejsza ze wszystkimi konse-kwencjami ekonomicznymi i geopolitycznymi.

RAMKA 9. MODEL ZALEŻNOŚCI CEN ROPY NAFTOWEJ OD CEN GAZU

Celem analizy była próba zweryfikowania i oszacowania relacji przyczynowo-skutkowej po-między cenami ropy naftowej a cenami gazu na rynkach światowych. W pierwszej kolejności zbadano występowanie relacji (korelacja na poziomie ponad 47 proc. jest statystycznie istotna). Następnie zbadano kierunek relacji (analiza przyczynowości w sensie Grangera), który wskazu-je, że zmiany cen ropy naftowej są przyczyną zmian cen gazu. Na koniec oszacowano równanie regresji liniowej następującej postaci:

9 Najnowsze prognozy EIA (Early Review 2013) dotyczące wzrostu podaży ropy łupkowej w USA są na tyle zaskakujące, że trudno jednoznacznie ocenić ich znaczenie dla rynku z uwagi na wciąż trwające próby technologii pozyskiwania ropy z łupków.

7574


Rysunek 31. Prognoza cen ropy naftowej i gazu wysokometanowego bez i z efektem podaży gazu łupkowego

100

0

400

300

200

500

600

Cena gazu bez łupków (USD/1000 m3)

Cena gazu z łupkami (USD/1000 m3)

Cena ropy naftowej, koszyk Dubai, Brent, WTI, średnia (USD/baryłka)

2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030

Źródło: Prognoza cen ropy naftowej Annual Energy Outlook 2009 with Projections to 2030, U.S. Energy Information Administration, March 2009; prognoza cen gazu bez łupków – Deloitte, prognoza cen gazu z łupkami – Annual Energy Outlook 2013 with Projections to 2040, Early Release Overview, U.S. Energy Information Administration, November 2012.

Silny związek cen gazu i ropy naftowej, potwierdzony analizą ekonometryczną, ukształto-wał się od momentu, gdy gaz ziemny zaczął być kwotowany na rynkach międzynarodowych, tj. w początkach lat 90. XX w. Związek ten wynikał z uzależniania w umowach dwustronnych cen gazu od cen ropy. Było to korzystne dla eksporterów gazu, którzy budowali swoją pozy-cję na już ugruntowanej pozycji eksporterów ropy naftowej (kartel OPEC). Związek ten trwał nieprzerwanie do końca 2008 r. i uległ gwałtownemu rozerwaniu w połowie 2009 r., kiedy to podaż gazu łupkowego w USA przekroczyła poziom 10 proc. łącznej produkcji (i konsumpcji). Dalsze uzależnienie cen gazu od cen ropy straciło dla amerykańskich producentów gazu eko-nomiczny sens, gdyż zależało im na niskich cenach gazu i wzroście popytu najpierw krajowego w USA, a następnie globalnego na świecie.

Zmiana ceny ropy naftowej o 1 USD za baryłkę powoduje natychmiast wzrost ceny 1 000 m3 gazu o 1,25 USD. W długim okresie jednak wpływ zmian cen ropy naftowej na ceny gazu jest silniejszy jednostkowa zmiana cen ropy powoduje wzrost cen gazu o ponad 2,5 USD. Na ceny gazu incydentalnie wpływały także w sposób istotny wydarzenia z roku 2000 i 2005, które uwzględnione zostały w modelu. W równaniu uwzględniono ponadto wysoką autokorelację reszt. Oznacza to, że estymowany model zakłada (zgodnie z tendencjami obserwowanymi w danych), iż szoki oddziaływujące na ceny gazu nie wygasają natychmiast, ale mają także wpływ w kolejnych okresach.

Dopasowanie powyższego modelu do danych wynosi prawie 94 proc. Otrzymane wyniki pozwoliły na wykonanie prognozy cen gazu ziemnego przy założeniu braku efektów znaczącej podaży gazu łup-kowego. Punktem odniesienia dla naszej prognozy cen gazu była prognoza cen ropy naftowej z roku 2009 wykonana przez EIA.

Efektem pojawienia się podaży łupków jest spadek prognozowanej ceny gazu średniorocznie o 90 proc. w latach 2012-2022. Jest to bardzo znacząca wielkość mająca wpływ na ceny

innych towarów i usług, a więc koszty i zyski firm i całych gospodarek.

7776


by nie przekraczają 2000 mld m3, zaś na podstawie odwiertów wykonywanych w latach 1950-1990 w basenie bałtycko-podlasko-lubelskim, przy najbardziej prawdopodobnym współczynniku wydoby-cia (ilość m3 z 1 km2) ocenia je na mieszczące się w przedziale 346-768 mld m3, w tym 231-619 mld m3 w strefie lądowej. Nawet jeśli przyjąć wyłącznie ostrożne szacunki PIG oparte na starych odwiertach (a więc nieuwzględniających wierceń prowadzonych od 2010 r.), złoża gazu łupkowego okazują się być 2-6-krotnie większe niż udokumentowane przez PGNiG SA zasoby gazu ziemnego konwencjonalnego i, zakładając pełne pokrycie obecnego poziomu zużycia, starczyłyby na 24-53 lat (31-60 lat, uwzględnia-jąc udokumentowane złoża gazu konwencjonalnego).

Rysunek 33. Szacowane zasoby wydobywalne gazu łupkowego versus konwencjonalne zasoby gazu ziemnego

0 1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000

Szacowane zasoby wydobywalne (Advanced Res.Int. (ARI))

Maksymalne szacowane zasoby wydobywalne (Państwowy Instytut Geologiczny PIG 2012)

Szacowane zasoby wydobywalne z 6 przydzielonych koncesji na terenie basenu bałtyckiego (Netherland,

Sewell & Associates, Inc. dla 3Legs Resources)

Szacowane zasoby wydobywalne (Wood MacKenzie, 2009)

Szacowane zasoby wydobywalne (Rystad Energy, 2010)

Szacowane zasoby wydobywalne na podstawie danych z odwiertów wykonanych w latach 1950-1990

w basenie bałtycko-podlasko-lubelskim (PIG 2012)

W tym, strefa lądowa (PIG 2012)

Udokumentowane zasoby gazu ziemnego ze złóż konwencjonalnych (PGNiG S.A.)

Roczne zużycie gazu ziemnego

Roczna produkcja gazu ziemnego ze złóż konwencjonalnych (PGNiG S.A.)

5 236

3 000

1 920

1 400

1 400

1 000

346,1 - 767,9

230,5 - 619,4

98,7

14,42

4,22

Szacowane zasoby wydobywalne (Energy Information Administration (EIA), 04.2011)

Źródła: http://lupkipolskie.pl, Raport półroczny spółki 3Legs Resources plc za okres sześciu miesięcy zakończony z dniem 30 czerwca 2011 r.

Rzeczywiste zasoby wydobywalne gazu łupkowego podlegają dalszej weryfikacji wraz z prowadzony-mi pracami poszukiwawczymi. Jednocześnie pożądany poziom zużycia gazu ziemnego, ze względu na mniejszą emisję CO2 w stosunku do innych źródeł energii, powinien rosnąć. Na początku lat 90. Bank Światowy zakładał wzrost zużycia gazu do poziomu 30-35 mld m³ gazu ziemnego rocznie – odpo-

GAZ ŁUPKOWY W POLSCE, MODEL ZALEŻNOŚCI EKONOMICZNYCH

SZACUNEK POTENCJAŁU

W Polsce odwierty mające na celu poszukiwanie gazu łupkowego rozpoczęto w latach 50. Dotych-czasowe badania geologiczne wykazały, iż gaz łupkowy może występować na Przedgórzu Sudeckim, Lubelszczyźnie, Mazowszu, Podlasiu oraz na Pomorzu i w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku.

Rysunek 32. Obszary perspektywiczne dla gazu łupkowego w Polsce

Koncesja PGNiG Koncesja PGNiG

Czerwiec 2011 Marzec 2011

Obszar nieokreślony Obszar gazowy

Obszar udokumentowany Obszar ropny

1 1

2 23 3

4 45 5

6 67 78 89 9

10 1011 1112 12

13 13

14 1415 15

Źródło: http://lupkipolskie.pl/strefa-wiedzy/gaz-z-lupkow/zasoby-w-polsce za raportami PGNiG SA, 201110 oraz PIG, 201211.

W 2011 r. EIA oszacowała polskie złoża na poziomie 5236 mld m3. Jest to najwyższy dostępny szacu-nek. Kolejne źródła wskazują wielkości od 3000 mld m3 (ARI) do 1400 mld m3 (Wood MacKenzie)12. Szacunki Polskiego Instytutu Geologicznego są najostrożniejsze. PIG szacuje, że maksymalne zaso-

10 Raport roczny PGNiG, 201111 Państwowy Instytut Geologiczny, Ocena zasobów wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach łupkowych dolnego paleozoiku w Polsce, 21 marca 2012 r.12 Netherland, Sewell & Associates szacuje na poziomie 1400 mld m3 z obszaru tylko 6 koncesji na terenie basenu bałtyckiego.

http://lupkipolskie.pl/strefa-wiedzy/gaz-z-lupkow/zasoby-w-polsce

7978


Rysunek 34. Podsumowanie wybranych szacunków kosztów odwiertów w Polsce

0

mln USD/odwiert

5 10 15 20 25

Schlumberger

PGNiG

Ministerstwo Skarbu*

Demos Europa

PKN Orlen

FX Energy

Jefferies

Talisman Energy

USA (średnia)

IRR 10%

CASE do 2022

CASE od 2023

11

20

16

14

13

16

17

12

5

8

12

10.5

* przyjęty kurs USD/PLN = 3,1

Źródło: szacunki Deloitte

Wyższe koszty wydobycia rzutują na oczekiwaną cenę break-even gazu w Polsce. Dostępne szacunki oscylują w przedziale 195-280 USD/1000 m3:

� E.ON: scenariusz optymistyczny – 10 USD / mmbtu (ok. 280 USD / 1000 m3); � Jefferies: w USA break-even na poziomie 6,86 USD / mmbtu; w Polsce, przy założeniu średniego

kosztu odwiertu na poziomie 11 mln USD16 + akr licencji = (14 000-20 000 USD) (w zależności od scenariusza: bazowy lub optymistyczny) break-even na poziomie wyższym niż w USA: 6,98 USD / mmbtu (195 USD / 1000 m3)17;

� Bernstein Research: zawartość metanu w gazie łupkowym równa 80-100 proc., wówczas, przy założeniu ceny 260 USD/tys. m3, IRR (Internal Rate of Return) = 0 proc.-13 proc.18;

� CASE: przy założeniu, że średni koszt odwiertu na poziomie 12 mln USD do 2022 r. i 10,5 mln USD od 2023 r., szacunkowe wydobycie z jednego odwiertu na poziomie 12-15 mln m3 oraz cena za 1 000 m3 gazu 420 USD w latach 2015-2020, 360 USD w latach 2021-2025, 300 USD w latach 2026-2030, 260 USD po 2030 r.;

16 Laura Loppacher, Brendan Warn, Iain Reid, Poland shale: Zlots to get excited about, Jefferies, 21 lipca 2011, s. 38.17 Ibidem, s. 718 Oswald Clint, Alex Prokofjevs, European Oil & Gas: European Shale Gas So Will it or Wont it Work? Learning’s Post Our Polish Shale Gas Management Trip, Bernstein Research, 15 kwietnia 2010, s. 2.

wiednio do wielkości i struktury gospodarki13. Późniejsze prognozy są nieco mniejsze. Agencja Rynku Energii (ARE14) zakłada 40-proc. wzrost popytu na ten surowiec do 2030 r. (a więc do ok. 19 mld m3). Z kolei Międzynarodowa Agencja Energetyki (MAE15), rekomendując dla świata mix energetyczny, który pozwoliłby utrzymać relatywnie bezpieczny poziom koncentracji CO2 w atmosferze (450 ppm; tzw. scenariusz 450), prognozuje dla Polski wzrost zużycia gazu o ponad 60 proc. do 2030 r. (tj. do po-ziomu ok. 22 mld m3). Realizacja powyższych scenariuszy oznaczałaby szybsze wyczerpanie złóż gazu łupkowego.

WARUNKI BRZEGOWE SUKCESU

Gaz jest, technologia jego pozyskania – też, pytanie więc, czy coś może powstrzymać realizację sukcesu łupkowego w Polsce. Jak przy każdym przedsięwzięciu, istnieją warunki brzegowe jego powodzenia. W przypadku gazu łupkowego będą one zależeć od następujących czynników:

OSTATECZNY KOSZT WYDOBYCIA I CENA SPRZEDAŻY GAZU

Istnieje kilka szacunków możliwego kosztu wydobycia gazu łupkowego w Polsce. Wielkość ta waha się w przedziale 6-17 USD na 1 odwiert. W większości szacunków koszty te są w Polsce 2-3-krotnie wyższe niż w Stanach Zjednoczonych. Różnice wynikają z przyczyn obiektywnych (część gazu łupko-wego wydobywa się w USA za pomocą odwiertów pionowych z pominięciem poziomych wierconych na mniejszą głębokość; nieporównywalnie większa jest dostępność urządzeń wiertniczych), a także z przyjętej metodologii uwzględnienia doświadczeń amerykańskich (wpływ ekonomii skali, zwiększona efektywność wierceń wynikająca m.in. z „krzywej uczenia”). Istnieje kilka elementów kosztów, które nie są w Polsce jeszcze w ogóle rozpoznane: koszty wykupu ziemi, usług wiertniczych, zużycia wody, koszty opłat koncesyjnych, które mogą okazać się wyższe niż w USA i zwiększyć różnicę średniego kosztu.

13 CASE (2012)14 ARE (2009)15 Energy and CO2 emissions scenario of Poland, MAE, 2010 r.

8180


bywanego w Polsce wynosi około 170 USD. Obecna rynkowa cena gazu amerykańskiego kształtuje się na poziomie ok. 130 USD, a jego eksport będzie możliwy już za 3 lata. Do ceny na rynku amerykańskim należy dodać koszty skraplania i transportu oraz „strategię” firm amerykańskich. Zgodnie z najnowszą prognozą EIA (Annual Energy Outlook z kwietnia 2012 r.) cena gazu będzie się utrzymywała poniżej 178 USD/1000 m3 do 2023 r., po czym wzrośnie do poziomu 233 USD/1000 m3 w 2035 r. Jednak wobec konkurencji ze strony amerykańskiego eksportu należy oczekiwać presji na obniżkę światowych cen, w tym zwłaszcza w Europie. Tak naprawdę to poziom ceny, po jakiej Amerykanie będą sprzedawali gaz w Europie, będzie wyznaczał opłacalność produkcji polskiego gazu z łupków, gdyż gaz LNG, stanowiący uzupełnienie krajowej produkcji gazu konwencjonalnego i importu wynikającego z długoterminowych kontraktów, będzie dostępny w nieograniczonych ilościach. Produkcja gazu z polskich łupków, jeśli byłaby droższa niż gaz LNG, nie miałaby sensu ekonomicznego.

SIEĆ PRZESYŁOWA

Obecnie system przesyłowy gazu w Polsce, zarządzany przez Operatora Gazociągów Przesyłowych Gaz-System S.A., odbiera gaz importowany na wschodniej, jak i zachodniej granicy i z Gazociągu Jamal-skiego wewnątrz kraju, a krajowy – z kopalni gazu. Aktualnie z krajowych złóż gazu konwencjonalnego można zatłoczyć ok. 6,5 mld m3 gazu wysokometanowego oraz 3 mld m3 gazu zaazotowanego w skali roku. Istnieje więc pewien niewielki margines przepustowości. Analizy wskazują jednak, iż możliwości wykorzystania obecnego systemu do celów potencjalnego przesyłu gazu łupkowego są raczej nie-wielkie. Analizy19 wskazują na możliwy dodatkowy przesył na poziomie jedynie 2-2,5 mld m3 w trzech głównych obszarach potencjalnego występowania gazu łupkowego (okolice Tarnowa, Rembelszczy-zny i Gdańska). Przesył gazu w ramach kontraktu z Gazpromem (obowiązującego do 2030 r.) angażuje przepustowość o wielkości 13-15 mld m3 rocznie. Jednakże rozwiązanie kontraktu i całkowite zastą-pienie gazu importowanego gazem krajowym jest mało realne. Dodatkową barierą może się okazać brak możliwości technicznych realizacji przyłącza do obecnych sieci. Z dostępnych informacji wynika, że spółka Gaz-System zamierza wydać w najbliższych latach ok. 5 mld PLN na rozbudowę sieci gazo-ciągów. Niezbędne są dalsze inwestycje w infrastrukturę gazową, by transport gazu w szacowanych ilościach był możliwy. Podobna polityka prowadzona była w USA (patrz: Ramka 10).

JAKA PODAŻ?

Na podstawie dostępnych analiz można przyjąć umiarkowany (mediana) scenariusz wielkości wy-dobycia gazu łupkowego w Polsce, w którym podaż gazu rośnie stopniowo wraz z przyrostem licz-by odwiertów: w 2015 r. wydobycie kształtuje się na poziomie 237 mln m³, w 2020 r. – 879 mln m3, a w 2030 r. 1668 mln m³. Ostatnio publikowane szacunki CASE20 są bardziej optymistyczne.

19 Na przykład Instytutu Kościuszki.20 CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Ekonomiczny potencjał produkcji gazu łupkowego w Polsce w latach 2012-2025. Analiza scenariuszowa, Warszawa 2012.

� w scenariuszu umiarkowanym break-even w 2022 r., przy cenie 360 USD, IRR na poziomie 9,4 proc. w 2034 r;

� w scenariuszach zwiększonych inwestycji zagranicznych i przyspieszonego rozwoju break-even w 2023 r., przy cenie 360 USD, IRR na poziomie odpowiednio 10,2 proc. i 11,1 proc. w 2030 r.

Powyższe szacunki wskazują na cenę gazu break-even w Polsce na poziomie 2-3-krotnie wyższym niż w USA, co wynika z wyższych kosztów wydobycia. Powyższe szacunki wskazują na cenę gazu break-even w Polsce na poziomie 2-3-krotnie wyższym niż w USA, co wynika z wyższych kosztów wydobycia.

Najmniej optymistyczne są szacunki CASE, gdzie cena gazu musi pozostać dość wysoka przez długi czas, by zapewnić jakikolwiek zwrot z inwestycji po 11-12 latach, a zwrot na poziomie ok. 10 proc. po 19 latach. Najbardziej optymistyczne szacunki przedstawia Jefferies, według którego przedsięwzięcie osiąga break-even nawet przy cenie 195 USD za 1 000 m3 gazu.

Rysunek 35. Prognozowany poziom ceny gazu break-even dla eksploatacji złóż gazu łupkowego w Polsce wg róż-nych źródeł vs. ceny break-even w USA (USD)

0 50 100 150 200 300 400250 350

PL-CASE

PL: E.ON.

PL: Bernstein Research

PL: Jefferies

USA (MAE) - max

USA (średnia)*

USA (MAE) - min

360

280

265

195

140

121

112

Uwaga: Średnia na podstawie złóż: Marcellus, Eagle Ford, Bakken, Haynesville, Fayettteville, Barnett za Financing Unconventional Oil & Gas Independents 2011 Private Equity Perspective

Źródło: E.ON, Jefferies, Financing Unconventional Oil & Gas Independents 2011 Private Equity Perspective, MAE (2010)

ŚWIATOWE CENY GAZU

Polska do 2030 r. jest związana kontraktem z Gazpromem na zakup gazu po ustalonych cenach. Według nieoficjalnych źródeł cena kontraktu to 550 USD do 2022 r. Po zaproponowanej przez Rosjan obniżce o 10 proc. od stycznia 2013 r. cena ta będzie się kształtowała najprawdopodobniej na poziomie 495 USD. Dostawy LNG z Kataru od 2015 r. zakontraktowane są po cenie ok. 500 USD. Cena gazu wydo-

8382


Rysunek 37. Zużycie gazu ziemnego w Polsce w 2010 r. (mln m3)

15%

8%6%

6%

Przemysł i budownictwo

6586

45%

28%

4%

3%3%

14%

3%10%

Produkcja wyrobów chemicznych 2223 (15%)

Pozostali odbiorcy 2126 (14%)

Wytwarzanie i przetwarzanie produktów rafinacji ropy naftowej 895 (6%)Transport 404 (3%)

Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych 1144 (8%)

Gospodarstwa domowe 4241 (28%)

Produkcja metali 561 (4%)

Wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych 896 (6%)Wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła 1498 (10%)

Produkcja artykułów spożywczych i napojów 457 (3%)

Pozostałe 410 (3%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zużycie paliw i nośników energii w 2010 r., GUS, Warszawa 2011, Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2009, 2010, GUS, Warszawa 2011.

Nadwyżki gazu mogłyby zostać zaabsorbowane w największym stopniu przez sektor energetyczno--ciepłowniczy, który jest odbiorcą 10 proc. podaży gazu. Obecnie istnieje szereg projektów w branży energetycznej, ale także chemicznej i rafineryjnej, zakładających budowę mocy wytwórczych w opar-ciu o gaz i kreujących popyt na dodatkowe 8-12 mld m3 rocznie (w zależności od stopnia obciążenia mocy). Ponadto, Polskę nadal (po 20 latach transformacji) czeka proces wymiany przestarzałych urzą-dzeń wytwórczych (budowanych jeszcze w czasach głębokiego PRL-u), jak i budowy nowych instalacji. Na przyspieszenie modernizacji naciska zresztą Unia Europejska ze względu na politykę ograniczania emisji CO2. Szacuje się, że istnieje konieczność wymiany aż ok. 12-14 tys. MW mocy zainstalowanej w urządzeniach prądotwórczych. Z tego, wśród zgłoszeń przedstawionych na portalu CIRE21 znaj-dują się informacje o 20 projektach z zakresu energetyki gazowej o łącznej mocy około 5 000 MW (w większości mocy elektrycznej; projekty częściowo pokrywające się z powyższą listą sumującą się do 8-12 mld m3)22. Po zakończeniu tych inwestycji dodatkowe zużycie gazu ziemnego wynosiłoby 5,6-7,0 mld m³ rocznie. Inwestycje przesądzone dotyczą łącznie ponad 2000 MW (połowa 2012 r.)

21 http://www.rynek-energii-elektrycznej.cire.pl/st,33,335,tr,145,0,0,0,0,0,budowane-i-planowane-elektrownie.html dostęp 22.06.2012. 22 CASE (2012)

W wariancie umiarkowanego wzrostu CASE szacuje wielkość wydobycia gazu łupkowego w 2015 r. na poziomie 60 mln m3, w 2020 r. na poziomie

2160 mln m3, a w 2030 r. 3570 mln m3.

Rysunek 36. Średnie prognozowane wydobycie gazu łupkowego w Polsce, lata 2015-2030

0

200

400

600

800

1 000

1 200

1 600

1 400

1 800

2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

mln m3

Źródło: Dane PIG, U.S. EIA, szacunki Deloitte

WZROST POPYTU NA GAZ

Pomimo iż w Polsce mamy do czynienia z deficytem gazu ziemnego (produkcja mniejsza od konsump-cji) oraz z jeszcze większym deficytem potencjalnym (po uwzględnieniu konsumpcji niezrealizowanej z powodów technicznych), nagła dodatkowa podaż gazu nie rozwiąże problemu. Powodem są dłu-goterminowe kontrakty na dostawy gazu importowanego (głównie z Gazpromem, a także na LNG z Katarem) i ogólnie relatywnie niska konsumpcja gazu w stosunku do rozmiaru i poziomu rozwoju gospodarki. Dopiero zagospodarowana produkcja gazu ma szansę wpłynąć na rynek gazu i innych źródeł energii poprzez presję na spadek cen. Dlatego niezbędne jest umożliwienie realizacji obecnego potencjalnego popytu oraz wykreowanie nowego popytu na gaz, tak by przy odpowiednio niższych niż obecne cenach gaz łupkowy przyniósł korzyści całej gospodarce.

http://www.rynek-energii-elektrycznej.cire.pl/st,33,335,tr,145,0,0,0,0,0,budowane-i-planowane-elektrownie.html

8584


Rozmiar tego dodatkowego popytu szacowany jest na ok. 1,5-2,3 mld m3 rocznie; największy w okręgu podwarszawskim, na Dolnym Śląsku, Podlasiu oraz na Warmii i Mazurach. Do jego zaspokojenia nie-zbędna byłaby rozbudowa infrastruktury gazowej na tych terenach.

Kolejnymi odbiorcami polskiego gazu mogłyby stać się inne kraje. Jednakże obecna infrastruktura prze-syłu gazu nie pozwala na eksport znaczących jego ilości i wymagałaby rozbudowy. Pewne inwesty-cje zostały w tej sferze już dokonane. Przykładem są nowe połączenia systemów przesyłowych Polski i Czech w Cieszynie z możliwością wzrostu przesyłu do 2 mld m3 rocznie, rozbudowa połączenia systemów Polski i Niemiec w lasach z możliwością przesyłu do 1,5 mld m3 i z perspektywą dalszego wzrostu, umożliwienie dodatkowych dostaw gazu rurociągiem jamalskim rzędu 2-2,5 mld m3, możli-wość skraplania w Świnoujściu LNG i jego eksportu24. Warunkiem rozwoju eksportu polskiego gazu jest jednak jego konkurencyjność cenowa. Zwłaszcza w kontekście rychłej (w perspektywie 3 lat) obecności na światowych rynkach gazu amerykańskiego – prace zamieniające terminale importowe na skra-plające gaz w portach amerykańskich są już mocno zaawansowane. Potencjał eksportowy gazu łupkowego z Polski będzie więc silnie zależał od ceny gazu z USA (obecnie około 130 USD bez kosztów skraplania i transportu morskiego). Dodatkowym instrumentem absorpcji nadmiernych ilości gazu są również podziemne magazyny gazu, których pojemność zostanie do 2020 r. podwojona (tj. do poziomu 3,3 mld m3).

Rysunek 38. Prognoza wzrostu popytu na gaz w UE-27 (mld m3)

50

0

100

150

200

250

300

350

400

450

500

2007 2015 2020 2025 2030

Mieszkalne i komercyjne Przemysł Wytwarzanie energii Inne (ciepłownie i inne) LPG

Źródło: Eurogas, Long term outlook for gas demand and supply, 2010

24 CASE (2012)

i stworzą popyt na 1,6-2,0 mld m3 gazu. Ponadto, małe i średnie projekty energetyczne (głównie elek-trociepłownie PGNiG) stworzą dodatkowe zapotrzebowanie na ok. 350 mln m³ gazu rocznie. Poza tym, „według informacji zebranych przez Gaz-System S.A. (na podstawie wstępnych zgłoszeń) obecnie jest rozważana budowa dużych nowych elektrowni i elektrociepłowni gazowych o łącznej mocy zainstalo-wanej wynoszącej ok. 10 000 MW oraz zużyciu gazu ziemnego ponad 14 mld m³ rocznie. Największej mo-dernizacji wymagają jednak polskie ciepłownie. Zakładając, że ich obecne urządzenia wytwórcze zostają w ok. 40-60 proc. zastąpione współczesnymi blokami gazowymi, zużycie gazu wzrosłoby o kolejne 1,4-2,1 mld m³ rocznie, a w przypadku kogeneracji (tj. jednoczesnej produkcji ciepła i energii elektrycz-nej) – 2,0-3,6 mld m³ rocznie.

Modernizacja sektora energetyczno-ciepłowniczego oznacza m.in. zastąpienie węgla gazem.

Instytut Studiów Energetycznych wyliczył, że przy obecnie niskiej cenie węgla opłacalność substy-tucji węgla gazem będzie miała miejsce dopiero po wprowadzeniu opłaty za emisję CO2 oraz spad-ku ceny gazu wysokometanowego o ok. 36-51 proc. dla przemysłu lub 10-35 proc. dla dużych klien-tów korzystających z taryfy E4. Według ISE, zakładając koszt emisji CO2 na poziomie 14 EUR/t, cena gazu ziemnego wysokometanowego (surowca) musiałaby być co najwyżej równa 10,7 USD/mln BTU (ok. 366 USD/1000 m³).

Wzrost popytu na gaz w branży nawozów sztucznych (będącej odbiorcą 15 proc. podaży gazu) jest wątpliwy – zapotrzebowanie na nawozy azotowe w europejskim sąsiedztwie Polski raczej nie bę-dzie rosnąć (wpływ proekologicznej świadomości Europejczyków w kwestii uprawiania żywności, brak czynników wzrostu popytu na żywność, bariera kosztu transportu na bardziej odległe rynki).

Największą grupą konsumentów gazu ziemnego w Polsce są gospodarstwa domowe (28 proc. produk-cji gazu), zużywające gaz na potrzeby energetyczne (ogrzewanie), jak i gospodarcze. Obecnie jedynie 19 proc. energii cieplnej przeznaczonej dla gospodarstw domowych jest wytwarzane przy użyciu gazu. Wzrost konsumpcji w sektorze gospodarstw domowych możliwy jest nawet na poziomie ok. 3 mld m3 rocznie w perspektywie najbliższych 10 lat23. Ze względu jednak na ogromne rozproszenie indywi-dualnych odbiorców wzrost popytu na gaz na taką skalę wymagałby dodatkowych inwestycji w jego przesył. Szacuje się, że zastępując paliwa płynne oraz częściowo paliwa niepłynne (zgodnie z sugestią Instytutu Studiów Energetycznych jedynie do 30 proc.) na terenach znajdujących się w bliskim sąsiedz-twie odkrytych złóż gazu łupkowego pozwoliłoby bez większych inwestycji w infrastrukturę stworzyć dodatkowy popyt na gaz rzędu 600 mln m3 do 1200 mln m3 rocznie. Obok potencjalnej substytucji ga-zem innych źródeł energii w Polsce istnieją „białe plamy”, a więc obszary o niezaspokojonym popycie na gaz z powodu braku do niego dostępu, a więc nawet przy obecnych cenach (bez energetyki gazowej).

23 M. Kaliski, M. Krupa, A. Sikora, Ograniczenia i bariery polskiego rynku oraz infrastruktury gazowej w kontekście możliwego rozwoju wydobycia gazu łupkowego w Polsce, kwiecień 2011

8786


pośrednie (wynikające z rozwoju sektora gazowego i sektorów powiązanych) oraz cenowe (będące rezultatem niższych kosztów energii).

Efekty bezpośrednie i pośrednie można szacować po stronie podażowej PKB (wzrost wartości dodanej w poszczególnych branżach), jak też po stronie popytowej PKB (wzrost inwestycji, konsumpcji, zmiana importu netto). Szacunek po stronie podażowej wymaga wiedzy na temat przepływów międzyga-łęziowych, do której dostęp jest w Polsce dość ograniczony i opóźniony. Analizy efektów dla gospo-darki zostały więc przeprowadzone po stronie popytowej, w perspektywie najbliższych 10 lat, a więc do 2022 r.

Efekty pośrednie to procesy gospodarcze, które pojawiają się w następstwie poszukiwań i uruchomie-nia produkcji gazu.

WPŁYW NA GOSPODARKĘ

Efekty bezpośrednie, pośrednie i cenowe realizować się będą poprzez dwa główne kanały transmisji oraz liczne kanały pośrednie:

1. Inwestycje związane najpierw z poszukiwaniem, a następnie z wydobyciem gazu łupkowego:

a. inwestycje bezpośrednie,b. inwestycje w sektorach powiązanych, obsługujących poszukiwanie i wydobycie gazu łupko-

wego, c. inwestycje w modernizowanym sektorze energetyczno-ciepłowniczym;

2. Podaż krajowego gazu w Polsce po konkurencyjnych cenach:

a. presja na spadek cen gazu w kontraktach długoterminowych (z Gazpromem na gaz ziemny, z Katarem na gaz LPG),

b. przyspieszona modernizacja sektora energetyczno-ciepłowniczego możliwa dzięki spadkowi cen gazu i rosnącej podaży gazu, prowadząca do skoku technologicznego produkcji i wykorzy-stania energii w całym kraju,

c. spadek kosztu źródeł energii dla gospodarstw domowych przekładający się na przeznaczenie budżetu gospodarstw domowych na inne cele (np. na wzrost konsumpcji),

d. spadek kosztu źródeł energii dla podmiotów gospodarczych przekładający się, np. na wzrost inwestycji za uwolnione w ten sposób środki i/lub wzrost konkurencyjności z powodu spadku kosztów wytwarzania (obniżka cen produkcji),

e. poprawa bilansu handlowego Polski: z jednej strony (zmiany in plus): wzrost eksportu z po-wodu spadku cen produkcji w związku ze wzrostem konkurencyjności, spadek importu gazu zastąpionego podażą gazu krajowego, z drugiej strony (zmiany in minus): wzrost importu związany z inwestycjami w poszukiwanie i wydobycie gazu łupkowego, wzrost importu z ty-tułu inwestycji w sektorach powiązanych,

Tabela 11. Podsumowanie szacowanej podaży i popytu na gaz łupkowy w Polsce

Pożądane zużycie gazu ziemnego (rocznie)

Szacowane wydobycie gazu łupkowego (mld m3 rocznie)

Potencjalny dodatkowy popyt na gaz (mld m3 rocznie)

mld m3 źródło mld m 3 źródło mld m3 źródło

30-35 Bank Światowy (1991) 2015: 0,1-0,4 2020: 0,4-1,6 2030: 0,8-3,0

Szacunki Deloitte 8,0-12,0

5,6-7,0

w tym: 1,6-2,0

Zestawienie własne: budowa mocy wytwórczych w sektorze energetycznym

CASE: projekty w sektorze energetyczno-ciepłowniczym zgłoszone na portalu CIRE

w tym: inwestycje przesądzone

19 (2030) ARE (2009) 0,4 CASE: elektrociepłownie PGNiG

22 (2030) MAE (2010) 2015: 0,062020: 2,2-2,6 2030: 3,6-18,5

CASE: 3 warianty umiarkowanego wzrostu, zwiększonych inwestycji zagranicznych, przyspieszonego rozwoju

14 CASE: nowe elektrownie i elektrociepłownie gazowe

1,4-3,6 CASE: ciepłownie

1,5-2,3 CASE: zaopatrzenie ludności, przemysłu, handlu i usług

14,4 (2011) obecne zużycie 2020: 0,4-2,6 2030: 0,8-18,5

25,3-32,3

Źródło: różne dane, szacunki Deloitte

WYNIK SYMULACJI MODELOWYCH

Poszukiwanie i wydobycie gazu łupkowego w Polsce otwiera rozwój nowego sektora w Polsce i po-ważne implikacje dla całego krajowego sektora energetycznego i całej gospodarki. Efekty możemy podzielić na bezpośrednie (bezpośrednio związane z poszukiwaniami i eksploatacją gazu łupkowego),

8988


RAMKA 11. MODERNIZACJA SEKTORA ENERGETYCZNO-CIEPŁOWNICZEGO

Zakres modernizacji sektora energetyczno-ciepłowniczego zależy od ceny gazu i wielkości jego produkcji. Przyspieszona wymiana urządzeń byłaby sposobem na podniesienie wydajności go-spodarki opartej na tańszej niż do tej pory energii. Realizacja takiego scenariusza wymagała-by, po pierwsze, spełnienia się optymistycznych szacunków odnośnie do wielkości podaży gazu łupkowego, po drugie – rozpoczęcia szerokiego programu inwestycyjnego w energetykę gazo-wą już teraz. Szacuje się, że budowa nowego bloku gazowego może trwać 1,5-2 lat, zaś nowej elektrowni lub elektrociepłowni gazowej – 2-3 lata. W symulacjach poniżej założono, że reali-zowany jest skromniejszy wariant modernizacji sektora energetycznego. Przyjęto, że następuje budowa wszystkich planowanych obecnie mocy wytwórczych opartych o gaz ziemny na bazie istniejących projektów inwestycyjnych przeorientowania produkcji energii elektrycznej opartej o węgiel na opartą o gaz. Tym samym przyjęto, że bez wyraźnego sygnału o obecności gazu łupkowego po odpowiednio niskiej cenie projekty te nie byłyby realizowane (jako nieopłacalne). Nakłady te w latach 2014-2018 wyniosą 20,5 mld PLN, w tym szczyt osiągną w 2016 r. na pozio-mie 11 mld PLN (kumulacja oddania do użytku kilku dużych projektów).

Rysunek 39. Inwestycje związane z poszukiwaniem i wydobyciem gazu łupkowego oraz modernizacją sektora energetyczno-ciepłowniczego – założenia do symulacji

0

2 000

4 000

10 000

12 000

8 000

6 000

14 000

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Poszukiwanie i wydobycie gazu łupkowego Modernizacja sektora energetyczno-ciepłowniczego

Uwaga: modernizacja sektora energetyczno-ciepłowniczego na podstawie danych spółek oraz Platts.

Źródło: Deloitte

f. napływ FDI do sektora łupkowego i ewentualnie modernizowanego sektora energetycznego,g. wzmocnienie kursu walutowego złotego z powodu mniejszego deficytu handlowego i więk-

szego napływu FDI, w tym poprawy struktury napływu kapitału na korzyść długoterminowego z krótkoterminowego obecnie,

h. wzrost przychodów budżetu państwa w związku z podatkami bezpośrednimi (w tym opłat związanych z wydobyciem gazu łupkowego) oraz pośrednimi.

RAMKA 10. INWESTYCJE ŁUPKOWE

Inwestycje, jakich wymaga uruchomienie produkcji i przesyłu gazu, to w szczególności kosz-ty odwiertu i szczelinowania oraz rozbudowy infrastruktury gazowej wywołanej pojawieniem się gazu łupkowego. Jednorazowym nakładem jest też koszt zakupu ziemi pod odwierty. Skala inwestycji w odwierty i szczelinowanie znajduje się w fazie szacowania, a przyjmowany średni koszt jednego odwiertu mieści się nadal w dość szerokim przedziale (6-17 mln USD). Ze wzglę-du na efekt „uczenia się”, a także spodziewany wzrost konkurencji na rynku sprzętu i usług wiertniczych, koszt ten stopniowo maleje. Na potrzeby analizy przyjęto spadek kosztu odwiertu z 17 mln USD w 2012 r. do 8 mln USD, począwszy od 2017 r. Skala wpływu na gospodarkę zależy następnie od liczby wykonanych i eksploatowanych odwiertów. Na potrzeby analizy założono, że do 2014 r. powstanie 86 odwiertów poszukiwawczych, przekształconych w 2015 r. w od-wierty wydobywcze. Stopniowo będzie też rosła liczba kolejnych odwiertów wydobywczych (od 2018 r. 50 rocznie). Łącznie do 2022 r. będzie czynnych blisko 420 odwiertów. Inwestycje z tytułu poszukiwania i wydobycia gazu łupkowego oszacowano w okresie 2013-2022 na pozio-mie łącznie blisko 19 mld PLN.

Inwestycje w budowę infrastruktury gazowej obejmują nakłady na budowę gazociągów prze-syłowych oraz sieci dystrybucyjnej. Szacuje się, że każdy kilometr gazociągu to wydatki rzędu 3-4 mln PLN, a sieci dystrybucyjnej średniego ciśnienia – 1,8-2,4 mln PLN (CASE 2012). Ten ele-ment inwestycji okołołupkowych został pominięty w naszych symulacjach, gdyż wymagałby poczynienia zbyt dużej liczby założeń. Inwestycje z tego tytułu mogłyby okazać się znaczące – obecna sieć gazociągów to blisko 10 tys. km, a dystrybucyjna – blisko 118 tys. km. Rozbudowa sieci o 10 proc. oznaczałaby nakłady rzędu 24-32 mld PLN.

Powyższe inwestycje bezpośrednio przekładają się na powiększenie PKB. Częściowo będą zre-alizowane poprzez zakup dóbr i usług za granicą, co powiększy import Polski i osłabi pozytywny wpływ na PKB.

9190


poprzez niższą inflację CPI oznaczać będzie uwolnienie środków do dyspozycji gospodarstw domo-wych, które mogą być przeznaczone na inne cele i de facto oznaczają wzrost konsumpcji (kanał trans-misji 2c powyżej). W tym celu wykorzystany został model cen krajowych i ich związek ze światowymi cenami surowców, który przy danych wagach komponentów inflacji CPI i dotychczasowej prognozie poszczególnych komponentów wprowadza korektę dynamiki cen źródeł energii pod wpływem przy-jętego scenariusza obniżki cen gazu i energii elektrycznej. Alternatywna ścieżka inflacji CPI jest niż-sza od scenariusza zakładającego brak gazu łupkowego od 0,1 pkt proc. w 2012 r. do 0,5 pkt proc. w 2022 r. Drugim dużym konsumentem gazu i energii elektrycznej są przedsiębiorstwa. Przy danej pro-gnozie inwestycji niezwiązanych z wydobyciem gazu łupkowego, potanienie cen gazu i energii elek-trycznej powoduje (częściowo) uwolnienie środków na dodatkowe inwestycje w gospodarce (kanał transmisji 2d powyżej). Efekt ten zostaje uzyskany poprzez korektę deflatora inwestycji w oparciu o wagę źródeł energii w kosztach firm, udział wartości dodanej w sektorze przedsiębiorstw w wartości doda-nej ogółem oraz udział inwestycji sektora przedsiębiorstw w inwestycjach ogółem. Inną konsekwencją spadku kosztu energii w rachunku PKB może być wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw przekłada-jący się na spadek/spowolnienie cen na rynkach zagranicznych i zwiększenie wolumenu eksportu (kanał transmisji 2e). Jednakże w symulacjach w całości założono przełożenie się niższych kosztów produkcji na wzrost inwestycji. Wraz z wydobyciem polskiego gazu maleje import gazu, przy czym zakładamy możliwość dalszych renegocjacji umów z Gazpromem (kanał transmisji 2e). Wzrost importu z powodu inwestycji w rozwój sektora gazu łupkowego i inwestycji powiązanych to efekt założenia, że część inwestycji będzie realizowana w oparciu o elementy krajowe, a część będzie wymagała sprowadzenia ich z zagranicy (kanały transmisji 2e oraz 3 i 4). Ostateczny bilans handlowy to efekt pierwotnej prognozy i zmian wywołanych powyższymi czterema zjawiskami dotyczącymi handlu zagranicznego.

Różnice pomiędzy dwoma scenariuszami rozwoju polskiej gospodarki, tj. zakładającym fiasko wydobycia istotnych ilości gazu łupkowego oraz

scenariuszem zakładającym sukces łupkowego przedsięwzięcia, nie są duże, gdyż szacunki wydobywalnych ilości gazu łupkowego w Polsce są na razie skromne wobec potrzeb konsumpcyjnych, a koszt wydobycia (i cena gazu)

prognozowane są na konserwatywnie (wysokim) poziomie.

Spodziewamy się, że impulsy inwestycyjne i cenowe będą przybierały na sile w okresie wykraczającym poza przyjęty horyzont prognozy. Największa różnica dla wzrostu PKB pojawia się w latach 2016-2018, tj. największych strumieni inwestycji związanych z modernizacją elektrociepłowni i w największym stopniu przyspieszających inwestycje gazowe.

Za pomocą popytowego modelu makroekonomicznego oszacowane zostały efekty powyższych inwe-stycji dla całej gospodarki. Sekwencje modelowanych procesów ekonomicznych przedstawia schemat.

Rysunek 40. Schemat powiązań przyczynowo-skutkowych poszukiwań i wydobycia gazu łupkowego w gospodarce rynkowej

= + + + -

Poszukiwanie i wydobycie gazu łupkowego

Efekty bezpośrednie

PKB EksportInwestycje ImportKonsumpcja gospodarstw domowych

Konsumpcja publiczna

Odwierty i szczelinowanie

Produkcja gazu

Spadek cen gazu dla sektora energetycznego

Spadek cen gazu dla odbiorców komercyjnych

Spadek cen gazu dla odbiorców indywidualnych

Modernizacja sektora energetyczno-ciepłowniczego

Dochody osób zatrudnionych: � przy poszukiwaniu i wydobyciu gazu łupkowego

� w sektorach powiązanych z gazowym

Inwestycje w sektorach powiązanych z gazowym

Efekty pośrednie Efekty cenowe

Uwaga: zielone linie łączą wielkości powiązane dodatnią zależnością; linie pomarańczowe łączą wielkości powiązane zależnością ujemną (np. modernizacja sektora energetyczno-ciepłowniczego powoduje spadek cen (połączenie pomarańczowe)).

Źródło: Deloitte

INWESTYCJE

Podaż gazu łupkowego na świecie i w Polsce skutkować będzie (i już skutkuje) spadkiem cen gazu, po których dostępny jest dla gospodarstw domowych, a dodatkowo (w wyniku przechodzenia na pro-dukcję energii elektrycznej z węglowej na gazową) – spadek cen, po których dostępna będzie ener-gia elektryczna. Przy prognozie dochodów ludności i wydatków na pozostałe pozycje w koszyku kon-sumpcyjnym, spadek cen tych dwóch źródeł energii (gazu i energii elektrycznej wytwarzanej z gazu)

9392


Procesy inwestycyjne, przez efekty mnożnikowe w gospodarce, przekładają się na wzrost inwestycji w sektorach powiązanych z gazem łupkowym oraz wzrost konsumpcji z tytułu utworzonych miejsc pracy i wzrostu średniego dochodu z pracy. Spadek cen gazu powoduje szybszy wzrost konsumpcji oraz większe inwestycje w sektorach doświadczających spadku kosztów produkcji. Z drugiej strony wyższa konsumpcja i inwestycje tworzą zapotrzebowanie na import, co daje nieco mniej korzystną kontrybucję eksportu netto do wzrostu PKB niż w scenariuszu bazowym. W rezultacie, PKB w scena-riuszu gazowym przewyższa PKB bazowe od 0,1 do 0,6 pkt proc. w latach 2013-2017, po czym przewaga ta maleje do 0,2 pkt proc. w 2022 r. W niektórych latach dominujący jest efekt inwestycyjny, w innych – cenowy. W ramach łącznego efektu dla PKB (inwestycyjnego i cenowego) relatywnie silniejsze wpły-wy pojawiają się w poziomie konsumpcji gospodarstw domowych niż inwestycji (głównie z powodu znacznie wyższej wagi konsumpcji w PKB niż inwestycji). Efekt dla handlu zagranicznego (ujemny) osłabia pozytywne tendencje w konsumpcji i inwestycjach.

Tabela 13. Źródła efektów gazowych (dodatkowe pkt proc. do wzrostu/spadku realnej dynamiki PKB) w latach 2013-2022

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

INWESTYCJE W POSZUKIWANIE I WYDOBYCIE GAZU ŁUPKOWEGO

PKB pkt proc. 0,00 0,00 0,03 0,12 0,18 0,31 0,42 0,25 0,14 0,09 0,06 0,06

Spożycie gospodarstw domowych pkt proc. 0,00 0,00 0,01 0,08 0,12 0,14 0,27 0,06 -0,03 -0,04 -0,04 -0,01

Inwestycje pkt proc. 0,00 0,00 0,08 0,25 0,08 0,61 0,12 -0,05 -0,10 -0,08 -0,05 0,00

Eksport netto pkt proc. 0,00 0,00 -0,05 -0,17 -0,10 -0,42 -0,23 -0,03 0,02 -0,01 -0,02 -0,07

SPADEK CEN GAZU W POLSCE

PKB pkt proc. 0,00 0,00 0,10 0,22 0,16 0,15 0,17 0,17 0,15 0,15 0,17 0,18

Spożycie gospodarstw domowych pkt proc. 0,00 0,00 0,11 0,28 0,23 0,21 0,25 0,25 0,21 0,21 0,24 0,28

Inwestycje pkt proc. 0,00 0,00 0,03 0,03 0,01 0,00 -0,01 0,00 0,00 0,01 0,02 0,01

Eksport netto pkt proc. 0,00 0,00 -0,04 -0,10 -0,07 -0,06 -0,08 -0,08 -0,07 -0,07 -0,09 -0,11

ŁĄCZNIE INWESTYCJE + SPADEK CEN GAZU (dodatkowe pkt proc. do wzrostu PKB)

PKB pkt proc. 0,00 0,00 0,12 0,34 0,34 0,46 0,59 0,42 0,29 0,24 0,22 0,24

Spożycie gospodarstw domowych pkt proc. 0,00 0,00 0,13 0,36 0,35 0,35 0,52 0,31 0,19 0,17 0,20 0,26

Inwestycje pkt proc. 0,00 0,00 0,11 0,28 0,09 0,61 0,12 -0,05 -0,10 -0,07 -0,03 0,01

Eksport netto pkt proc. 0,00 0,00 -0,09 -0,27 -0,17 -0,49 -0,30 -0,11 -0,05 -0,07 -0,11 -0,18

Źródło: Deloitte

Tabela 12. Scenariusze bazowy (bez łupków w Polsce) i optymistyczny (z łupkami w Polsce) w latach 2013-2022

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

SCENARIUSZ BAZOWY - BEZ ŁUPKÓW

PKB realna zmiana proc. 4,3 2,0 1,4 2,2 3,3 3,2 3,4 2,8 2,2 2,4 2,1 1,3

Spożycie gospodarstw domowych

realna zmiana proc. 2,5 0,8 0,7 0,8 2,2 2,5 2,7 2,3 2,3 2,4 2,1 1,6

Inwestycje realna zmiana proc. 9,0 -0,4 -5,9 -1,5 2,6 3,6 4,9 3,9 2,8 3,8 1,5 -3,7

Eksport nettokontrybucja do wzrostu PKB w pkt proc.

0,9 1,8 1,9 1,2 0,8 0,9 0,6 0,5 1,0 0,5 0,0 0,9

SCENARIUSZ GAZOWY

PKB realna zmiana proc. 4,3 2,0 1,6 2,5 3,6 3,7 3,9 3,2 2,5 2,7 2,3 1,6

Spożycie gospodarstw domowych

realna zmiana proc. 2,5 0,8 0,9 1,2 2,6 3,0 3,4 2,6 2,5 2,5 2,3 1,8

Inwestycje realna zmiana proc. 9,0 -0,4 -5,4 0,0 3,1 6,9 5,3 3,4 2,2 3,2 1,2 -3,6

Eksport nettokontrybucja do wzrostu PKB w pkt proc.

0,9 1,8 1,8 1,0 0,7 0,4 0,3 0,4 0,9 0,4 -0,1 0,7

Źródło: Deloitte

Rysunek 41. Wpływ inwestycji w poszukiwanie i wydobycie gazu łupkowego oraz modernizacje sektora energe-tycznego na PKB w latach 2013-2022 (zmiana proc.)

0

0,5

1,0

2,5

3,0

4,0

5,0

2,0

1,5

3,5

4,5

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Scenariusz bez łupków Scenariusz z łupkami

Źródło: Deloitte

9594


Pomimo licznych badań nad zjawiskiem klątwy surowców naturalnych brakuje powszechnie akceptowalnej teorii tłumaczącej jej przyczyny. Spośród czynników psychospołecznych wymie-nia się rozleniwienie, jako przyczynę nadmiernego bogactwa. Z dziedziny ekonomii politycznej wskazuje się na rentę surowcową i korupcję26. Sama ekonomia podaje kilka możliwych wyja-śnień na gruncie teorii:

1. powiązań produkcyjnych w gospodarce27, które w przypadku prostej eksploatacji surowców naturalnych są znacznie mniej rozwinięte i rozbudowane niż w przypadku złożonej produkcji przemysłowej;

2. choroby holenderskiej28, która wskazuje na zjawisko wypychania środków produkcji z han-dlowego (eksportowego) sektora przemysłowego na rzecz sektora surowców naturalnych (w tym poprzez zwiększanie krajowego popytu na towary i usługi tworzone przez niehan-dlowy sektor w kraju bogatym w surowce);

3. wzrostu kosztów gospodarki29, gdy w bogacącej się na surowcach gospodarce rosną ceny wewnętrzne obniżając konkurencyjność produkcji oraz eksportu towarów i usług innych niż surowce;

4. nawisu zadłużenia30, w rezultacie traktowania zasobów (i dochodów z) surowców jako zastawu na długi kraju.

Klątwa surowców naturalnych stała się więc empirycznym faktem31. A przecież wydobycie su-rowców naturalnych powinno było powiększać bogactwo i siłę nabywczą kraju, co sprzyjałoby wyższej dynamice inwestycji i wzrostu gospodarczego. Ponadto, eksploatacja surowców sprzy-jać powinna rozwojowi przemysłu związanego z ich wydobyciem i transportem (przynajmniej jednego z trzech: kolejowego, drogowego lub wodnego)32. Jednym z nielicznych krajów na świe-cie, któremu udaje się unikać klątwy surowców, jest Norwegia.

26 Arezki i Brückner (2009)27 Hirschman (1958), a później Sweder van Wijnberger (1984) i Kiminori Matsuyama (1992)28 Odkrycie złóż gazu w Holandii w latach 60. XX w. doprowadziło do stagnacji gospodarczej w latach 70.29 Sachs i Warner (2001)30 Manzano (2001)31 Sachs i Warner (1995, 1999)32 DeLong i Williamson (1994)

RAMKA 12. KLĄTWA SUROWCÓW NATURALNYCH CZY CHOROBA HOLENDERSKA

Kraje o dużych zasobach bogactw naturalnych wykazują tendencję do wolniejszego rozwoju gospodarczego niż kraje nieposiadające zasobów. Prawidłowość ta w nowoczesnej ekonomii została po raz pierwszy wyartykułowana w okresie międzywojennym na przykładzie krajów Ameryki Łacińskiej, gdzie silne wahania cen surowców doprowadzały do okresów prosperity przeplatanych kryzysami. W okresie powojennym skonstatowano fakt posiadania rozległych bogactw naturalnych przez permanentnie ubogie kraje. Historia dostarczała przykładów jesz-cze wcześniejszych: w XVII w. zwycięstwo ubogiej Holandii nad Hiszpanią, pomimo napływu złota i srebra z kolonii w Nowym Świecie; w XIX-XX w. pokonanie zasobnej w surowce Rosji przez Japonię, w której praktycznie nie ma żadnych surowców; w ostatnim półwieczu bezpre-cedensowo szybki rozwój krajów azjatyckich (Korea Południowa, Tajwan, Hongkong, Singapur) w porównaniu z przebogatymi w surowce Meksykiem, Nigerią, Wenezuelą.

W Polsce znamiona klątwy surowca naturalnego nosiła eksploatacja węgla kamiennego przez cały okres gospodarki socjalistycznej, a zwłaszcza od lat 70. XX w., kiedy z jednej strony kryzy-sy naftowe zwiększały globalny popyt (i ceny) węgla, a z drugiej strony kierowano olbrzymie środki inwestycyjne na rozbudowę kopalń i innych sektorów powiązanych z eksportem węgla (przemysł stalowy, transport kolejowy i morski). W 1980 r. Polska wydobywała 193 mln t węgla kamiennego, co stanowiło 7,1 proc. wydobycia światowego i 19,5 proc. wydobycia Europy, co dawało odpowiednio 4. i 2. miejsce w wydobyciu światowym oraz europejskim. Eksport węgla z Polski do krajów kapitalistycznych stanowił jedno z podstawowych źródeł pozyskiwania walut wymienialnych. Wraz z pogarszaniem się sytuacji gospodarki socjalistycznej w od połowy lat 70. XX w. maksymalizacja produkcji węgla na eksport doprowadziła do przekierowywania zaso-bów pracy i kapitału do przemysłu węglowego. W rezultacie, w górnictwie węgla kamiennego zatrudnionych było ponad 370 tys. pracowników, co stanowiło prawie 11 proc. zatrudnionych w przemyśle w latach 80. Ze skutkami rozbudowanych mocy produkcyjnych i nadmiernego za-trudnienia na nierynkowych zasadach w górnictwie oraz powiązanych z nim sektorach zmaga-no się od 1989 r. przez prawie dwie dekady transformacji.

Obecnie symptomy tego zjawiska, choć na znacznie mniejszą skalę, występują w przemyśle miedziowym (np. w KGHM S.A. przy zatrudnieniu na poziomie około 18 tys. pracowników śred-nia płaca brutto jest ponad 2,5-krotnie wyższa niż w przetwórstwie przemysłowym). Na razie globalna koniunktura na miedź generowana między innymi przez popyt z Chin pozwala na kon-tynuację tego zjawiska..25.

25 Realizacja scenariusza spowolnienia gospodarczego w Chinach opisana w Rozdziale 1 pozwoliłaby zweryfikować tę hipotezę.

9796


3. Minimalizacja efektów ubocznych. Stymulowanie rozwoju krajowego sektora wydobywcze-go zamiast importu zagranicznej technologii. Wspieranie dywersyfikacji eksportu.

4. Polityka edukacyjna i badawczo-rozwojowa. Inwestowanie w edukację, wsparcie stypen-dialne dla studiujących za granicą. Tworzenie ośrodków badawczo-rozwojowych.

5. Aktywna polityka antycykliczna. Znaczące dochody z surowców pozwoliły Norwegii wy-pracowywać trwałe nadwyżki handlowe i budżetowe od początku lat 80., a jednocześnie wykorzystywać środki z ropy i gazu do prowadzenia polityki antycyklicznej, gdy zachodziła potrzeba poluzowywania lub zaostrzania polityki fiskalnej. Dbano przy tym, aby nie wpaść w pułapkę zadłużenia i systematycznie obniżano poziom długu, który obecnie należy do naj-niższych w UE.

6. Polityka rynku pracy. Oprócz scenatralizowanego systemu negocjacji płac zachęcano or-ganizacje pracodawców i pracowników do analizowania zagregowanych skutków decyzji płacowych. Wykorzystanie niezależnych analiz poziomu produktywności pracy pozwalało na zinstytucjonalizowane określenie limitu wzrostu wynagrodzeń, który był uzależniony od wzrostu produktywności, a także utrzymywany na porównywalnym poziomie, co w innych krajach skandynawskich.

7. Polityka przemysłowa. Systematyczna budowa zaplecza przemysłowego w oparciu o krajo-we know-how i zasoby środków produkcji. Poszukiwanie przewag komparatywnych i poli-tyka dywersyfikacji eksportu.

Ostatnie zadanie okazuje się najtrudniejsze, ponieważ wobec wzrostu udziału w eksporcie ropy, gazu i produktów pochodnych do prawie 60 proc. postępował systematyczny spadek udziału w eksporcie artykułów przemysłowych z około 20 proc. w latach 70.-80. do poniżej 10 proc. w ostatnich latach. Kontynuacja tego trendu w kolejnych latach doprowadzić może do wy-stąpienia również w Norwegii jednego z kluczowych objawów klątwy surowców. Jeśli nawet tak by się stało, to spowolnienie rozwoju choroby holenderskiej o pół wieku jest i tak niezłym osiągnięciem.

RAMKA 13. NORWEGIA – WYJĄTEK OD REGUŁY KLĄTWY SUROWCÓW NATURALNYCH I CHOROBY HOLENDERSKIEJ?

W latach 60. XX w. Norwegia nie odstawała od reszty krajów skandynawskich pod wzglę-dem rozwoju gospodarczego i poziomu dochodu na głowę mieszkańca. Wraz z odkryciem (w 1969 r.) i eksploatacją (od 1971 r.) złóż ropy naftowej i gazu ziemnego na Morzu Północnym Norwegia systematycznie pokonywała kolejne progi dochodowe, aby pod koniec pierwszej de-kady XXI w. przekroczyć poziom 50 tys. USD PKB per capita (o ponad 40 proc. więcej niż Szwecja czy Dania) i stać się razem ze Szwajcarią najbogatszym krajem Europy. Zaskakujący jest fakt unikania przez Norwegię przez tak długi okres klątwy surowców naturalnych, która dopada praktycznie wszystkie kraje zasobne w surowce (patrz: Ramka 8).

Przyspieszenie wzrostu gospodarczego Norwegii nastąpiło w latach 80. XX w., czyli w pierwszej dekadzie eksploatacji złóż ropy naftowej, kiedy to udział wartości dodanej sektorów związanych z wydobyciem surowców skoczył do prawie 30 proc. PKB Norwegii (a w kolejnych dekadach ustabilizował się na poziomie 1/3 PKB). Udział eksportu surowców energetycznych wzrastał z praktycznie zerowego poziomu w początkach lat 70. do 40-50 proc. w latach 80. (aby ustabili-zować się na poziomie 55 proc. w ostatnim 20-leciu). W tym czasie nie występowały w Norwegii inne czynniki niż ropa naftowa, które mogłyby być przyczyną tak dynamicznego wzrostu.

Ekonomiczna literatura nie wskazuje na jednoznaczną przyczynę unikania klątwy i choroby związanej z surowcami. Wydaje się to logiczne spójne, jeśli ta sama literatura nie jest w stanie jednoznacznie zdiagnozować powodów surowcowych „zachorowań” (patrz: Ramka 8). Zatem spójne z tymi hipotezami jest kilka możliwych wyjaśnień, zarówno uniwersalnych, jak i specy-ficznych dla Norwegii:

1. Polityka środków produkcji. Scentralizowany system negocjacji płac ograniczał ich wzrost w przemyśle surowcowym i sektorach niehandlowych – nie było zatem efektu wypychania wysokimi zarobkami, ergo kosztami pracy innych niż surowcowe sektorów gospodarki.

2. Polityka fiskalna. Odpowiedzialność klasy politycznej pozwoliła utrzymywać dyscyplinę budżetową, ograniczać zadłużenie, nie dopuszczać do nadmiernej aprecjacji waluty krajo-wej (korony norweskiej) oraz rozsądnie długoterminowo zarządzać aktywami finansowymi. Dalekowzroczna polityka inwestycyjna i wstrzemięźliwość przed rozdawnictwem pozwa-lała na oszczędzanie znaczącej części dochodów z surowców, wzrost krajowych aktywów netto (prawie 100 proc. PKB w 2012 r.) i inwestowanie środków finansowych za pomocą państwowego funduszu inwestycyjnego, który wyrósł do poziomu największego na świecie w wyrażeniu nominalnym i relatywnym (wartość rynkowa aktywów odpowiednio na pozio-mie 664 mld USD i 127 proc. PKB Norwegii).

9998


5 000

0

25 000

45 000

20 000

40 000

15 000

30 000

50 000

35 000

55 000

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

200

0

200

2

200

4

200

6

200

8

2010

Norwegia Szwecja Dania

PKB per capita PPP (w cenach stałych z 2005 r.)

15

20

35

40

30

25

1970 1980 1990 2000 2009 2011

34,2

36,8

31,5

26,5

28,2

20,3

Znaczenie wydobycia ropy i gazu z dna Morza Północnego, wartość rynkowa (% PKB)

PKB Konsumpcja prywatna

0 25 50 75 100 125 150 175 200

Norwegia

Szwajcaria

Holandia

Szwecja

Dania

Niemcy

Finlandia

Islandia

Wielka Brytania

Francja

Włochy

Hiszpania

Polska

PKB per capita i poziom konsumpcji prywatnej. Wybrane kraje w 2011 r. UE-27=100

0 25 50 75 100 125 150 175 200

Norwegia

Szwajcaria

Holandia

Szwecja

Dania

Niemcy

Finlandia

Islandia

Wielka Brytania

Francja

Włochy

Hiszpania

Polska

Konsumpcja prywatna, porównywalne poziomy cen. Wybrane kraje w 2011 r. UE-27=100

101100


-4

0

12

16

8

4

1970 1980 1990 2000 2009 2011

14,5

Bilans rachunku obrotów bieżących (% PKB)

0

5

20

30

25

35

40

15

10

1978198019811983198619871988199019911993199419951997199820

00

200

120

03

200

420

05

200

720

08

2010

2011

Dług sektora finansów publicznych (% PKB)

0

10

40

60

50

70

30

20

1978 1981 1984 1987 1990 1993 1995 1998 2001 2004 2007 2010

Ropa i gaz Towary przemysłowe

Udział w eksporcie (%)

-8

-6

0

4

2

6

8

-2

-4

1955

1958

1961

1964

1967

1970

1973

1976

1979

1982

1985

1988

1991

1994

1997

200

0

200

3

200

6

200

9

2012

1,7

Bilans sektora finansów publicznych (% PKB)

103102


60

40

120

100

80

19701972197419761978198019821984198619881990199219941996199820

00

200

220

04

200

620

08

2010

2012

Szwecja Dania Norwegia

Realne koszty siły roboczej (2005=100)

60

40

120

140

100

80

19701972197419761978198019821984198619881990199219941996199820

00

200

220

04

200

620

08

2010

2012

Realny jednostkowy koszt pracy Realna produktywność pracy na 1 zatrudnionego

Realny koszt pracy a produktywność pracy (2005=100)

Źródło: Urząd Statystyczny Norwegii, Reuters Eco Win, obliczenia Deloitte

-50

-30

30

70

50

90

110

10

-10

1970

1973

1976

1979

1982

1985

1988

1991

1994

1997

200

0

200

3

200

6

200

9

2011

99,5

Aktywa netto (% PKB)

0

20

80

120

100

140

60

40

1996

1997

1998

1999

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

2010

2011

2012

Inwestycje rządowego funduszu naftowego (% PKB)

105104


� Przyspieszenie budowy terminali LNG – Federal Energy Regulatory Commission’s Hackberry Decision 2002.

� Akty prawne i regulacje niższego rzędu ograniczające możliwości blokowania przez admini-strację stanową oraz organizacje pozarządowe zdefiniowanych na poziomie stanowym pla-nów rozwoju energetyki.

Rozbudowa krajowej sieci przesyłowej zwiększającej przepustowość rurociągów (stanowych i międzystanowych) oraz magazynów gazu naturalnego umożliwiających akumulację i redy-strybucję gazu na dużych obszarach kraju okazała się nadzwyczaj skuteczna, skoro udało się skrócić czas budowy rurociągów ze średnio 18 miesięcy (na podstawie 28 projektów w 1999 r.) do 7 miesięcy (11 projektów w 2003 r.), a przepustowość rurociągów zwiększała się dwucyfrowo w latach 2006-2010.

Państwowe fundusze inwestycyjne tworzone są od lat 50. XX w. – pierwszym historycznie był Kuwait Investment Authority General Reserve Fund utworzony w 1953 r. w celu zarządzania środkami ze sprzedaży ropy naftowej. W latach 90. XX w. zaczęto tworzyć fundusze zarządza-jące rezerwami walutowymi (nadwyżkami z rachunku obrotów bieżących), z których jednym z największych i najbardziej znanych jest utworzony w 2007 r. China Investment Corporation (wzorowany na Korea Investment Corporation powstałym w 2005 r.).

Z punktu widzenia funkcji fundusze można podzielić na: stabilizacyjne, oszczędnościowe, eme-rytalne, rezerwowe. Jedną z zasad inwestycyjnych funduszy państwowych jest podejmowanie długoterminowych inwestycji w niepłynne aktywa, co pozwala z jednej strony minimalizować ryzyko krótkoterminowych zmienności na rynku papierów wartościowych, a z drugiej maksy-malizować stopę zwrotu. Rola funduszy ulega ciągłym zmianom od chwili ich powstania, do-pasowując się do sytuacji ekonomicznej kraju-właściciela oraz koniunktury globalnej. W okre-sie kryzysu 2008/2009 fundusze zaczęły wspierać politykę fiskalną rządu,inwestując w papiery skarbowe, przedsięwzięcia inwestycyjne o charakterze stymulującym dla gospodarki, czy krajo-we banki (aktywnie poprzez dokapitalizowywanie i/lub pasywnie poprzez deponowanie środ-ków płynnościowych w wybranych instytucjach), a nawet korporacje.

W 2007 r., a więc przed wybuchem kryzysu, państwowe fundusze dysponowały aktywami na poziomie około 3 trylionów USD, co stanowiło około 3 proc. globalnych aktywów finansowych, a większość ich inwestycji ulokowana była w aktywach zagranicznych, choć w niektórych przypadkach znaczący jest portfel inwestycji krajowych (w Chinach połowa, a w Rosji około 80 proc.)33. Według stanu na koniec 2011 r. największe pod względem wartości są fundu-sze zarządzanie przez Norwegię (Government Pension Fund Global – 664 mld USD), Zjedno-czone Emiraty Arabskie (Abu Dhabi Investment Authority – 627 mld USD) oraz Chiny (China

33 Aizenman (2008)

RAMKA 14. PROGRAM „INWESTYCJE POLSKIE” A PRAKTYKA W USA

Utworzenie z końcem roku 2012 Celowej Spółki Inwestycyjnej (CSI) uruchamia zapowiada-ny przez premiera Tuska w drugim exposé z października ub.r. program „Inwestycje polskie”. Według resortu Skarbu Państwa spółka ma zacząć działalność operacyjną w II kwartale 2013 r. i „w pierwszym roku działalności spółka skupi się na aktywnym poszukiwaniu projektów oraz edukacji inwestorów, promując formułę partnerstwa publiczno-prywatnego. [...] W kolejnych latach priorytetem będzie przede wszystkim działalność inwestycyjna. Szacujemy, że w szczycie Programu spółka będzie mogła zaangażować się nawet w ponad dwadzieścia projektów”. Rów-nocześnie rząd polski zgodził się na przeznaczenie akcji spółek Skarbu Państwa (mniejszościowe udziały w PGE, PKO BP, PZU, Ciechu) o łącznej wartości prawie 12 mld PLN na podniesienie kapi-tału państwowego Banku Gospodarstwa Krajowego (10 mld PLN) oraz kapitał założycielski CSI. W kolejnych latach kapitał zakładowy CSI ma rosnąć wraz z przekazywaniem środków z pry-watyzacji kolejnych transzy akcji spółek Skarbu Państwa (w tym prawdopodobnie Grupy Lotos i PGNiG). CSI ma powoływać kolejne spółki celowe, w tym z udziałem inwestorów prywatnych, które będą realizować długoterminowe projekty z dziedziny elektroenergetyki, gazownictwa, transportu, komunikacji, których finansowanie ma zapewnić BGK, wykorzystując efekt dźwi-gni finansowej (szacowany na kwotę 40 mld PLN). Idea programu „Inwestycje polskie” przy-pomina skrzyżowanie państwowego funduszu inwestycyjnego (ang. sovereign wealth fund) z ustawami energetycznymi rządu USA.

U podstaw stworzenia rynku gazu (łupkowego) w USA leżała bardzo dobrze przemyślana poli-tyka legislacyjna państwa. Chronologicznie kamienie milowej tej polityki stanowiły następujące akty prawne:

� Wprowadzenie fiskalnych bodźców dla zwiększenia produkcji gazu ze źródeł niekonwencjonal-nych – Tax Code Section 29 i Tax Credits for Unconventional Gas Recovery 1980.

� Włączenie rynków finansowych do tworzenia instrumentów opartych na gazie – wpro-wadzenie przez NYMEX kontraktów futures na gaz w 1990 r. (przygotowania rozpoczęto w 1983 r.).

� Wspieranie rozbudowy infrastruktury gazowej – Federal Energy Regulatory Commission Ru-les (lata 1991-1999).

� Zwiększenie wykorzystania gazu naturalnego – Energy Policy Act of 1992. � Zwiększanie transparentności i efektywność wykorzystania sieci przesyłowej gazu – Federal

Energy Regulatory Commission Order 636 z 1992 r. oraz 637 z 2000 r. � Nadanie priorytetów, określenie celów zarządczych i uporządkowanie istniejącego prawo-

dawstwa wspierającego produkcję energii w USA – Energy Policy Act of 2005.

107106


0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

Singapur

Kazachstan

Zjednoczone Emiraty Arabskie

Korea

Hongkong

Iran

Gabon

Arabia Saudyjska

Malezja

Norwegia

Wenezuela

Algieria

Timor Wschodni

Kuwejt

Nigeria

Chiny

Chile

Libia

Azerbejdżan

Wyspy Św. Tomasza i Książęca

Rosja

Oman

Kiribati

Katar

Botswana

Sudan

Brunei

Trinidad i Tobago

Total domestic assetsTotal foreign assets

Sovereign Wealth Fund Assets by country (billions of USD)

Źródło: IMF, Global Financial Stability Report, 2007

Investment Corporation – 482 mld USD). A jeszcze 4 lata temu norweski fundusz znajdował się na 3. miejscu w świecie.

Przyjmując 40 mld PLN jako wartość aktywów zarządzanych przez CSI, plasowałoby to pol-ski fundusz na 24.-25. miejscu wśród 40 państwowych funduszy inwestycyjnych (pomiędzy Alberta Investment Management Corporation z Kanady i Sovereign Fund z Brazylii). Do tej pory w Polsce sztandarową inwestycją „prywatną” państwa było utworzenie spółki Polkomtel S.A. – 19 grudnia 1995 r. przez 10 akcjonariuszy, w tym 8 firm polskich reprezentujących 61,5 proc. kapitału akcyjnego (m.in. KGHM 19,61 proc., PKN Orlen 19,61 proc., PSE 17,56 proc.) oraz 2 firmy zagraniczne (brytyjski AirTouch International / Vodafone oraz duński Tele Danmark Communi-cations z równymi podziałami po 19,61 proc.). 1 lutego 1996 r. rząd polski przyznał Polkomtelowi jedną z dwóch koncesji GSM w paśmie 900 MHz, decydując się w praktyce na usankcjonowa-nie na kilka lat oligopolu na rynku krajowym ze wszystkimi konsekwencjami dla rynku teleko-munikacyjnego i zysków firmy. 30 czerwca 2011 r. 100 proc. akcji Polkomtela zostało nabytych przez Spartan Capital Holdings należący do Zygmunta Solorza za kwotę 18,1 mld PLN i była to największa w Europie transakcja kupna roku 2011. Kwestią ostatnią, ale być może najważniejszą dla idei programu „Inwestycje polskie”, jest uzyskanie absolutnej pewności przez rząd (najlepiej na piśmie), że aktywa i pasywa CSI nie będą przez Eurostat konsolidowane do deficytu i dłu-gu sektora finansów publicznych – doświadczenia z klasyfikacją przez Eurostat transferów do i z OFE nie okazały się dla Polski korzystne.

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Stock market capitalization

Bank assets

Insurance assets

Private debt securities

World GDP

Hedge funds

Pension funds

Mutual funds

Sovereign wealth funds

Public debt securities

Foreign reserves ex gold

Private equity funds

70.9

50,8

48,2

43,1

28,5

27,3

25,6

19,1

5,1

3,1

1,9

0,8

Sovereign Wealth Funds and Major Global Investment Pools (trillions of USD)

109108

BIBLIOGRAFIA

Aizenman J., R. Glick, „Sovereign Wealth Funds: Stylized Facts About Their Determinants and Gover-nance”, NBER Working Paper 14562, December 2008.

Arezki R., M Brückner, „Oil Rents, Corruption, and State Stability: Evidence From Panel Data Regres-sions”, IMF Working Paper, December 2009.

Brunet A., J-P. Guichard, „Chiny światowym hegemonem?”, Studio Emka, 2011 r.

Cheung Y-W., M. Chinn, E. Fujii, „China’s Current Account and Exchange Rate”, NBER Working Paper 14673, January 2009

Clint O., A. Prokofjevs, „European Oil & Gas: European Shale Gas - So Will it or Wont it Work? Learning’s Post Our Polish Shale Gas Management Trip”, Bernstein Research, April 15, 2010.

DeLong J.B., J.G. Williamson, „Natural Resources and Convergence in the Nineteenth and Twentieth Centuries”, Harvard University, 1994.

Hale G., C. Long, „What determines technological spillovers of foreign direct investment: evidence from China”, Federal Reserve Bank of San Francisco, April 2006.

Hirschman, A.O., „The Strategy of Economic Development”, Yale University Press, 1958.

Kaliski M., Krupa M., Sikora A., „Co się bardziej opłaca?” Profesjonalne Gazownictwo 2010. AKNET-Press Kraków 2011.

Kaliski M., Krupa M., Sikora A., „Ograniczenia i bariery polskiego rynku oraz infrastruktury gazowej w kontekście możliwego rozwoju wydobycia gazu łupkowego w Polsce.”, kwiecień 2011.

Landes, D. S., „Bogactwo i nędza narodów”, Wydawnictwo Muza S.A., 2007.

Laura Loppacher L. B. Warn, I. Reid, „Poland shale: lots to get excited about”, Jefferies, July 21, 2011

Maddison A., „Chinese Economic Performance in the Long Run, 960-2030 AD”, Second Edition, OECD, September 2007.

Manzano R., „Resource Curse or Debt Overhang?”, NBER Working Paper 8390, July 2001.

Matsuyama K., „Agricultural Productivity, Comparative Advantage, and Economic Growht”, Journal of Economic Theory, 1992. 58, pp. 317-334.

Mikkelsen U., E.P. Ruiz, „The trade impact of China on EMU: is it even across members?”, IMF Working Paper, September 2012.

This publication contains general information only and Deloitte Business

Consulting S.A. and other Deloitte entities („Deloitte”) are not, by means of this

publication, rendering business, financial, investment, or other professional advice

or services. This publication is not a substitute for such professional advice or

services, nor should it be used as a basis for any decision or action that may affect

your business. Before making any decision or taking any action that may affect

your business, you should consult a qualified professional advisor. Deloitte shall not

be responsible for any loss sustained by any person who relies on this publication.

111110

Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze? Bibliografia

IMF, „International Reserves, IMF Concerns and Country Perspectives, Independent Evaluation Office of the IMF”, August 13, 2012.

IMF, „World Economic Outlook”, October 2012.

3Legs Resources plc Raport półroczny spółki za okres sześciu miesięcy zakończony z dniem 30 czerwca 2011 r.

MAE, „Financing Unconventional Oil & Gas Independents 2011 Private Equity Perspective”, 2010

http://lupkipolskie.pl/strefa-wiedzy/gaz-z-lupkow/zasoby-w-polsce

http://lupkipolskie.pl

http://www.rynek-energii-elektrycznej.cire.pl/st,33,335,tr,145,0,0,0,0,0,budowane-i-planowane-elek-trownie.html

Różne dane ekonomiczne: Reuters EcoWin, Eurostat, IMF, World Federation of Exchanges, Bank of Interntional Settlements, Energy Information Administration, ARE, GUS

Roache S.K., „China’s impact on world commodity markets”, IMF Working Paper, May 2012.

Sachs, J.D., A.M. Warner, „Natural Resource Abundance and Economic Growth”, NBER Working Paper 5398, December 1995.

Sachs, J.D., A.M. Warner, „The curse of Natural Resources”, European Economic Review, 2001, 45 pp. 827-838.

Sachs, J.D., Warner, A.M., „The big push, natural resource booms and growth. Journal of Development Economics, 1999 59, 43-76.

Sweder van Wijnberger (1984)

Wang Z., S.J. Wei, „What accounts for the rising sophistication of China’s exports?”, NBER Working Paper 13771, February 2008.

Weir William R., „Przełomowe momenty w historii konfliktów zbrojnych”, Amber, 2005.

CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, „Ekonomiczny potencjał produkcji gazu łupkowego w Polsce w latach 2012-2025. Analiza scenariuszowa”, Warszawa 2012

EIA, „Annual Energy Outlook 2009 with Projections to 2030”, U.S. Energy Information Administration, March 2009

EIA, „World Shale Gas Resources: An Initial Assessment of 14 Regions Outside the United States”, April 2011.

EIA, „Annual Energy Outlook 2012 with Projections to 2035”, U.S. Energy Information Administration, June 2012.

EIA, „Annual Energy Outlook 2013 with Projections to 2040, Early Release Overview”, U.S. Energy Infor-mation Administration, November 2012.

EIA, „Early Release Overview 2013”, December 2012.

Deloitte Development LLC, „U.S. Economic Benefits from Shale Gas: Growing Value-Add to the U.S. Economy”, April 2011.

Goldman Sachs, „Goldman Sachs Research”, 2011

GUS, „Zużycie paliw i nośników energii w 2010 r.”, Warszawa 2011,

GUS, „Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2009, 2010”, Warszawa 2011

„Hurun Report”, China’s Rich List 2012, www.hurun.net, 2012.

IMF, „Global Financial Stability Report”, 2007.

113112

ANEKS

MODELE MAKROEKONOMICZNE I EKONOMETRYCZNE

Nawet wśród naukowców pojawiają się wątpliwości co do tego, czy generowanie nowych liczb dla

samych tyko liczb jest owocne. Podejście ad hoc do problemu testowania hipotez i wnioskowania,

stosowane przez wielu ekonometryków-praktyków, odzwierciedla popularny obraz większej części

ekonometrii jako wysokiej wartości R2 w poszukiwaniu teorii... Śmieci wchodzą – śmieci wychodzą

(ang. garbage in – garbage out) – oto jak wielu z nich opisuje własną działalność.

(M. Desai, 1976, Applied Econometrics, Philip Allan, Oxford)

W Raporcie wykorzystano kilka modeli makroekonometrycznych skonstruowanych na potrzeby prze-prowadzenia analizy wpływu spowolnienia gospodarczego w Chinach na sytuację ekonomiczną Polski. Konstrukcja modelu odpowiada celom analizy porównawczej, w której konfrontuje się wzrost gospo-darczy w Polsce w obliczu niesłabnącego tempa wzrostu PKB w Chinach z tymże wzrostem w obliczu spadku tempa wzrostu PKB w Chinach. Nie jest to zatem model prognostyczny, ale model symulacyjny.

Celem każdego modelu ekonomicznego jest prezentacja złożonej rzeczywistości ekonomicznej w uproszczonej formie. Z założenia zatem pomija się niektóre elementy złożonej rzeczywistości gospo-darczej i czyni pewne upraszczające założenia odnośnie do zachodzących relacji. W modelu chińskim także następuje redukcja złożoności problemu, a jego struktura została tak określona, aby uwzględnić relacje istotne z punktu widzenia celu analizy.

Ustalając ramy modelu, autorzy dążyli z jednej strony do tego, aby uwzględnione zależności wpisywały się w zależności obserwowane w danych w okresie próby, z drugiej strony zaś, aby bazowały na współ-czesnej teorii makroekonomii. Do estymacji modelu chińskiego wykorzystano dane roczne od 1995 r., przy czym w niektórych równaniach (zwłaszcza tych dotyczących handlu zagranicznego) określono cezurę czasową, wyróżniając np. okres od przystąpienia Chin do Światowej Organizacji Handlu (ang. World Trade Organization, WTO) w grudniu 2001 r.

W modelu teoretycznym leżącym u podstaw skonstruowanego modelu ekonometrycznego dokonano syntezy dwóch koncepcji ekonomicznych: modelu grawitacji oraz koncepcji tzw. łańcucha dystrybucji. Przy estymacji każdej z tych koncepcji posłużono się innymi narzędziami statystyczno-ekonometrycz-nymi opisanymi poniżej.

115114

Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze? Aneks

ŁAŃCUCH DYSTRYBUCJI

Operacjonalizacja opisanego w Raporcie łańcucha dystrybucji odbyła się na podstawie modelu wek-torowo-autoregresyjnego (VAR) z odpowiednimi restrykcjami uwzględniającymi nałożony na model mechanizm transmisji szoków. Estymacja tego modelu z kolei pozwoliła na wyznaczenie tzw. funkcji reakcji popytu krajowego w Polsce na szok ze strony światowych cen surowców. Poniżej opisano po-krótce podstawy modeli VAR wraz z opisem i podstawową diagnostyką użytego modelu oraz definicją funkcji reakcji interpretowanych w badaniu.

MODELE WEKTOROWO-AUTOREGRESYJNE (VAR)

W modelach VAR wartości bieżące zmiennych zależą od wartości przeszłych kilku zmiennych w mo-delu. W praktyce trudno jest budować duże modele tego typu ze względu na dużą liczbę parametrów do wyestymowania. Modele te są ateoretyczne35, dlatego nie interpretuje się oszacowanych wartości parametrów. Dużą zaletą tego typu modeli są ich dobre własności prognostyczne (wszystkie zmienne w modelu są endogeniczne) i symulacyjne (badanie przyczynowości, funkcje reakcji, dekompozycja wa-riancji). Postać zredukowana modelu jest następująca:

xt = ΣΠiXt-i + εt

gdzie:

x - jest wektorem zmiennych,

Πi - jest macierzą parametrów,

ε - jest wektorem błędów losowych.

W modelu VAR dla łańcucha dystrybucji36 uwzględniono następujące zmienne endogeniczne: świa-towe ceny ropy naftowej, popyt krajowy Polski, kurs PLN/EUR, wskaźnik CPI. Model zawierał jedno opóźnienie37. Analiza potwierdza, że przyjęty model VAR jest stabilny, tzn. odwrotności wszystkich pierwiastków charakterystycznych wielomianu charakterystycznego leżą w kole jednostkowym:

35 Sformułowanie odpowiednich transformacji modelu pozwala na interpretację teoretyczną parametrów.36 Z uwagi na ateoretyczny charakter modeli VAR, w opracowaniu nie zostały zaprezentowane wartości estyma-torów parametrów; poprawność struktury modelu weryfikuje obraz funkcji reakcji na impulsy.37 Nie przeprowadzono testów długości opóźnień, ponieważ krótkie szeregi czasowe nie pozwoliły na estymację modelu z większą liczbą opóźnień.

MODEL GRAWITACJI

Z uwagi na cel badania, a co za tym idzie strukturę danych, konieczne było nałożenie na model gra-witacyjny handlu bilateralnego pewnych restrykcji. Po pierwsze, dane wykorzystywane do estymacji stanowią szereg czasowy, co uniemożliwia uwzględnienie wśród zmiennych objaśniających czynników indywidualnych (takich jak np. odległość dzieląca dwa dane kraje). W związku z tym założono, że efekty indywidualne zawarte są w oszacowaniach stałej w modelu34. Po drugie, celem tej części analizy było oszacowanie siły i kierunku reakcji eksportu Polski do Niemiec na zmiany eksportu Niemiec do Chin, w wyniku zmian dynamiki PKB Chin. Rozwiązano zatem zredukowaną postać powyższego modelu, w której jedyną zmienną egzogeniczną było tempo wzrostu PKB Chin. Przy estymacji postaci zredu-kowanej modelu pojawia się zwykle problem z interpretacją niektórych współczynników modelu. Nie-mniej jednak, celem analizy było oszacowanie wielkości mnożnika, dlatego problem ten nie był istotny.

Estymacja modelu handlu zagranicznego została przeprowadzona przy zastosowaniu Metody Najmniejszych Kwadratów (MNK), opisanej poniżej.

KLASYCZNY MODEL REGRESJI LINIOWEJ (KMRL)

Modele te są modelami liniowymi o ustalonej strukturze przyczynowości. W związku z tym możliwa jest interpretacja parametrów równań takich modeli. Występują tutaj dwa typy zmiennych: zmienne egzogeniczne oraz zmienne endogeniczne. KMRL za pomocą zachowania zmiennych egzogenicznych (objaśniających) wyjaśnia zachowanie zmiennych endogenicznych (objaśnianych). Zgodnie z twierdze-niem Gaussa-Markowa estymator Metody Najmniejszych Kwadratów (MNK) jest najlepszym liniowym i nieobciążonym estymatorem dla wektora nieznanych parametrów KMRL, zatem w analizie zastoso-wano MNK.

y = Xβ + ε

gdzie:

y - wektor wartości zmiennej endogenicznej,

X - macierz zmiennych egzogenicznych,

β - wektor nieznanych parametrów,

ε - składnik losowy.

34 Rozwiązanie modeli grawitacyjnych za pomocą modelu panelowego z efektami stałymi prowadzi do takich samych założeń odnośnie do czynników indywidualnych.

117116

Kierunki 2013. Pozytywne szoki gospodarcze? Aneks

1,5

1,0

0,5

0,0

-0,5

-1,0

-1,51,51,00,50,0-0,51,0-1,5

Możliwość przyjęcia hipotezy o stabilności modelu jest warunkiem koniecznym stosowalności tego typu modeli w analizach empirycznych.

FUNKCJE REAKCJI

Funkcja reakcji pokazuje wpływ jednostkowego zaburzenia składnika losowego związanego z jedną ze zmiennych na bieżące oraz przyszłe wartości zmiennych endogenicznych. Analiza funkcji reakcji jest pewnego rodzaju analizą mnożnikową, bo umożliwia ocenę reakcji pojedynczej zmiennej na jednost-kową zmianę innej. Należy zaznaczyć, że przy wyznaczaniu funkcji reakcji uporządkowanie zmiennych w modelu ma znaczenie. Przekształcenia matematyczne prowadzące do wyliczenia współczynników funkcji reakcji (tzw. dekompozycja Choleskiego) implikują, że pierwsza zmienna w modelu to taka zmienna, której zaburzenie wpływa na wszystkie pozostałe zmienne (zmienna priorytetowa).

W procesie ustalania relacji przyczynowo-skutkowych, zarówno podczas potwierdzania zależności teoretycznych (analiza afirmacyjna), jak i oceny mechanizmów kształtowania się analizowanych zja-wisk (analiza eksploracyjna), wykorzystano narzędzia analizy przyczynowości w sensie Grangera.

ANALIZA PRZYCZYNOWOŚCI W SENSIE GRANGERA

Przyczynowość w sensie Grangera jest najczęściej stosowaną w ekonometrii operacyjną definicją przy-czynowości. Zgodnie z definicją, zmienna x jest przyczyną y w sensie Grangera, jeżeli bieżące wartości y można prognozować z większą dokładnością przy użyciu przeszłych wartości x niż bez ich wykorzy-stania, przy niezmienionej pozostałej informacji.

DIAGNOSTYKA RÓWNAŃ

W Raporcie przedstawiono podstawowe równania modelu, wraz z ich diagnostyką. Ponieważ ocena statystyczna nie obejmuje parametrów będących wynikiem kalibracji, przy ich wartościach nie umiesz-czono statystyk diagnostycznych. Dla pozostałych parametrów (z wyjątkiem stałych), w nawiasach podano wartości statystyki t. R2 jest wartością współczynnika determinacji równania, BG jest warto-ścią p-value testu Breuscha Godfreya na autokorelację (hipoteza zerowa: brak autokorelacji), JB jest wartością p-value testu Jarque-Bera na normalność składnika losowego (hipoteza zerowa: składnik losowy ma rozkład normalny).

Documents

RAPORT „KIERUNKI 2013. POZYTYWNE SZOKI … · Modele makroekonomiczne i ekonometryczne 113 Model grawitacji 114 Klasyczny Model Regresji Liniowej (KMRL) 114 Łańcuch dystrybucji