Embed Size (px)
Citation preview
1
Republika e Kosovës Republika Kosova - Republic of Kosovo
Qeveria - Vlada - Government
Ministria e Zhvillimit Ekonomik
Ministarstvo Ekonomskog Razvoja-Ministry of Economic Development
RAPORTI FINAL
per
Studim parafizibiliteti teknik për analizimin e potencialit te kursimit te energjisë si dhe mundësit e zbatimit te tij
përmes fondeve te efiçiences se energjisë
Aktiviteti Prokurimit Nr: 11313/15/016/2.3.6
Autoriteti Kontraktues: Ministria e Zhvillimit Ekonomik
Operatori Ekonomik qe realizoi Projektin: Energy-Enviromental Consulting Group shpk, Dega
Kosove
Korrik 2015
Ky Studim është financuar nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik, përmes Aktivitetit të
Prokurimit Nr: 11313/15/016/2.3.6
2
Tabela e përmbajtjes PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE ............................................................................................. 4
Potenciali i Kursimit te Energjise ne Stokun e Ndertesave ...................................................... 4 Potenciali i Eficences se Energjise ne Industri ...................................................................... 10 Skemat e Fondit te Eficennces se Energjise ......................................................................... 14
1. HYRJE ......................................................................................................................... 21 2. Plani i Pare dhe i Dyte i Eficences se Energjise ........................................................... 24 3. Potenciali i Kursimit te Energjise dhe Investimet qe kerkohen ne cdo Sektor ............... 28
3.1 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Residencial .......................................... 28 3.2 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Sherbimeve Publike dhe Private .......... 35
3.2.1 Sektori i Sherbimeve te Ndertesave Publike ........................................................ 35 3.2.2 Sektori Sherbimeve i Ndertesave Private ............................................................ 41
3.3 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin e Industrise .......................................... 43 3.3.1 Segmenti i Korporatave ....................................................................................... 43 3.3.2 Situata aktuale në industrinë ushqimore .............................................................. 45 3.3.3 Situata aktuale industrisë se plastikes dhe gomave ............................................ 46 3.3.4 Situata aktuale e industrisë tekstile/këpuceve .................................................... 47
4. Percaktimi i llojeve te projekteve te cilat do te ishin te kualifikueshme per Eficencen e Energjise ............................................................................................................................. 51
4.1 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Residencial ............................................... 51 4.2 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Sherbimeve Publike dhe Private ............... 53 4.3 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin e Industrise ............................................... 53 4.4 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Transportit ................................................ 55 4.5 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Bujqesise ............................................. 55
5. Mekanizmat Fiskale dhe Financiare per Promovimin e EE te shteteve te perzgjedhura, anetare te BE ...................................................................................................................... 56 6. Opsionet e mundshme financiare dhe fiskale per zhvillimin e eficences se energjise ne sektoret ekonomik te Kosoves ............................................................................................. 57
6.1 Sektori Rezidencial .................................................................................................... 57 6.2 Sektori i Sherbimeve Publike ...................................................................................... 61
6.2.1 ESCO – Kompanite qe Implementojne Masat e Kursimit te Energjise ................. 62 6.2.2 Rialokimi i subvencioneve nga sherbimet komunale ne konsumatoret fundore te energjise ........................................................................................................................... 64 6.2.3 Ceshtje e Buxhetit dhe Prokurimi dhe Eficenca e Energjise ................................ 66 6.2.4 Kontrata per Performancen e Sherbimit Energjitik ............................................... 66 6.2.5 Prokurimi ............................................................................................................. 67 6.2.6 Ceshtjet e buxhetimit dhe llogaritjes .................................................................... 68 6.2.7 Buxhetimi Shume-Vjecar ..................................................................................... 68 6.2.8 Linjat e Buxhetit ................................................................................................... 68 6.2.9 Mbajtja e kursimeve ............................................................................................ 69 6.2.10 Fiksimi i buxhetit .................................................................................................. 69 6.2.11 Procedurat dhe kerkesat ligjore te vendosura per huamarrje te komunave ne kategorine e Eficences se Energjise .................................................................................. 70
6.3 Sektori Industrise ....................................................................................................... 71 6.3.1 Reduktimi i Takses/TVSH per instalimin e motorreve elektrik dhe inverterave te cilat operojne me eficence te larte energjie........................................................................ 73 6.3.2 Pagesa (Takses) se energjise ............................................................................. 75
6.4 Sektori Transportit ...................................................................................................... 76 6.5 Krahasimi i Shteteve Anetare te Bashkimit Europian .................................................. 77 6.6 Mekanizmat fiskale ne Shtetet e reja Anetare te BE ................................................... 79
7. Situata Aktuale e Financimit te Masave te EE nga Insitutucionet Nderkombetare ne Kosove 80 8. Situata Aktuale e Financimit te Masave te EE nga Bankat Komerciale ne Kosove ....... 83
3
9. Fondet e Eficences se Energjise .................................................................................. 89 9.1 Eksperienca per Fondet e EE ne vendet te tjera ........................................................ 90 9.2 Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Kroaci................................................... 90 9.3 Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Bullgari ................................................. 91 9.4 Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Armeni ................................................. 93 9.6 Analiza Teknike per Fondet e EE ............................................................................... 93 9.7 Modeli i Garancise se Huase ...................................................................................... 94 9.8 Mbulimi i nje pjese te Normes se interesit / Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve 95 9.9 Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve (principalit) ne sektorin residencial ............................................................................................................... 96 9.10Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve (principalit) ne sektorin biznesor (MSME, SME, Korporata) .......................................................................... 99 9.11 Modeli i Fondit te Huase Direkte - Revolving Fund (Fondi Riqarkullues) .................. 103 9.12 Krahasimi - Dobite dhe te Metat e Secilit prej Fondeve te EE ................................... 104 9.13 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesa .......................................................................... 106 9.14 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesat Publike ............................................................. 107 9.15 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesat Komerciale ....................................................... 108 9.16 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndertesat ne Sektorin Residencial ................................... 109 9.17 Skemat e Fondeve te EE per grupet e popullates me te ardhura te vogla ................ 111 9.18 Futja e nje pagese ne cmimin e komoditeteve energjitike per ngritjen e Fondit ........ 112 9.19 Mekanizamat Fiskale ne mbeshtetje te Fondit te EE ne sektore te ndryshem .......... 113
9.19.1 Sektori i ndertesave .......................................................................................... 113 9.19.2 Familjet me te ardhura te pakta (ulta) ................................................................ 114 9.19.3 Industria ............................................................................................................ 115 9.19.4 Sektori i Transportit ........................................................................................... 115
10. Konkluzione dhe Rekomandime ............................................................................. 117 11. Literatura ................................................................................................................ 122
4
PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE
Potenciali i Kursimit te Energjise ne Stokun e Ndertesave
Siperfaqja totale e stokut te ndertesave ne Kosove, te dhene ne tablen i eshte 45 milion m2. Rreth
dy te tretat e te gjithe stokut te ndertesave perbehet nga ndertesat rezidenciale me nje siperfaqe
totale 35 milion m2, i ndjekur me pas nga kategoria e ndertesave e sherbimeve private me
afersisht 8 milion m2, ndersa ndertesat publike kane nje siperfaqe totale prej rreth 2 milion m2.
Sektori i
Ndertesave
Siperfaqja
totale e
sektorit te
ndertesave
[milion m2]
Siperfaqja
totale e
sektorit te
ndertesave
[%]
Potenciali per
Kursimet e
Energjise ne
Sektorin e
Ndertesave
shprehur ne
funksion % te
Kosumit Final te
Energjise
Potenciali i
Kursimeve te
Energjise te
Sektorit te
Ndertesave
shprehur ne %
Furnizimit me
Burime Primare
te Energjise
Potenciali
Total per
Kursimet
e
Energjise
[ktoe]
Potenciali
total per
Reduktimin
e CO2
[shprehur ne
mije ton/vit]
I. Rezidenciali 34.72 76.9% 45% 7.86% 171.74 2236.76
II. Ndertesat
Komunale
Publike
2.36 5.2% 32% 0.77% 16.77
35.96
Shkollat 1.69 3.7% 37% 0.50% 10.90 23.37
Ndertesat e
Shendetit/Spital
ore
0.39 0.9% 37% 0.15% 3.35
7.18
Ndertesa te tjera 0.28 0.6% 30% 0.11% 2.52 5.40
II. Ndertesat
Qendrore
Publike
0.18 0.4% 49% 0.16% 3.60
10.28
Spitalet
Qendrore 0.05 0.1% 45% 0.05% 1.12
3.20
Qeveria
Qendrore 0.14 0.3% 50% 0.11% 2.49
7.08
II. Private dhe
Komerciale 7.86 17.4% 46% 2.15% 46.95
102.04
TOTAL 45.12 100.0% 20.07% 10.94% 239.05 2385.03
Tabela i: Permbledhje e Potencialit te Kursimeve te Energjise sipas Kategorise se Ndertesave
Potenciali i pergjithshem per kursimin e energjise ne sektorin e ndertesave ne Kosove perben
afersisht 11% te furnizimit me energji primare dhe 20.07% te konsumit total te energjise per
vitin 2013. Kursimet totale te energjise per te gjithe stokun e ndertesave perbejne pothuajse 45%
te konsumit total te energjise duke bashkuar sektorin rezidencial dhe ate te sherbimeve. Duke
realizuar potencialin e eficiences se energjise ne sektorin e ndertesave sic eshte prezantuar ne
Tabelen i te shprehur me siper, Kosova mund te kurseje 239 ktoe, shifer tek e cila kontribojne
elementet e meposhtem:
116 ktoe energji elektrike;
76 ktoe dru zjarri.
35 ktoe per nenprodukte te naftes dhe lende djegese te cilat perdoren per ngrohje;
5
7 ktoe linjit/qymyr;
5 ktoe per ngrohje;
Vlera monetare e ketyre kursimeve te energjise (e shprehur sipas cmimeve aktuale) eshte
prezantuar ne Tabelen ii te paraqitur me poshte. Perfitimet e ketyre kursimeve te energjise nuk
mund te kufizohen vetem ne sektorin e ndertesave por ato do te kontribojne ne te gjithe
ekonomine e vendit ne shkalle makroekonomike.
Lloji i Energjise
Ndertesat Residenciale Ndertesat e Sektorit te Sherbimit
Publik dhe Privat TOTALI
Cmimi i
Energjise
€/kWh
Kursimet
e
Energjise
GWh
Vlera e
Kursimev
e te
Energjise
€ m.
Cmimi i
Energjise
€/kWh
Kursimet
e
Energjise
GWh
Vlera e
Kursimev
e te
Energjise
€ m.
Vlera e
Kursimev
e te
Energjise
€ m.
Qymyr 0.0114 45.03 0.51 0.0126 36.27 0.45 0.97
Nen-produktet e
naftes 0.1251 188.89 23.64 0.1126 221.93 25.00 48.64
Drute e zjarrit 0.0307 587.28 18.03 0.0307 299.81 9.20 27.24
Energji Elektrike 0.0802 1142.0 91.63 0.1298 202.72 26.31 117.94
Ngrohja 0.0542 34.12 1.85 0.0597 22.19 1.32 3.17
TOTAL
135.68
62.30 197.99
Tabela ii: Vlerat monetare e kursimeve te energjise (cmimet aktuale)
Vleresimi i kursimit te energjise ka identifikuar nje nivel te rendesishem te kursimeve
potenciale te energjise, i cili mund te arrihet ne Kosove vetem duke zbatuar masat e
eficences se energjise ne stokun e ndertesave. Realizimi i te gjithe potencialit te kursimeve
te energjise, duke u bazuar ne masat me kosto efektive, kerkon nje investim total prej
€1.367 bilion dhe sic eshte shprehur ne Tabelen ii, kjo do te gjeneroje tek investitoret dhe
konsumatoret e fundit nje kosto totale prej rreth €198 milion, qe do te thote se kursimet e
energjise duhet t’i mbulojne kostot e masave brenda 7 viteve. Ky konkluzion do te
justifikoje implementin e te gjithe masave te propozuara EE me kosto efektive.
Tabela i tregon se kontributi me i madh i potencialit te kursimit te energjise vjen nga sektori
rezidencial (72%), i cili me pas ndiqet nga sektori privat dhe komercial (20%). Edhe pse niveli i
potencialit total te kursimeve te energjise per ndertesat komunale dhe ndertesat publike qendrore
eshte i vogel ne krahasim me dy sektoret e tjere (8%), aktualisht nderesat publike perfaqesojne
mundesine me te mire per te arritur kursime reale te energjise, per arsye se ne shume raste ato
tashme e kane plotesuar nivelin e kerkuar te komfortit. Ky fakt sygjeron qe cfaredo programi per
eficencen e energjise duhet te filloje me zbatimin e masave ne ndertesat publike dhe kursimet e
energjise e perfitimet e tjera financiare te cilat vijne si rezultat i futjes se masave EE ne ndertesat
komunale dhe qendrat publike te cilat jane prezantuar ne Tabelen iii te paraqitur me poshte.
Pavaresisht nga potenciali i tyre relativisht i vogel ne lidhje me kursimet e energjise, nisja e
programit per implementimin e masave EE ne sektoret e ndertesave publike qendore dhe ne
ndertesat komunale do te percoje nje mesazh te forte tek qytetaret qe Qeveria eshte e pergatitur
per t’i udhehequr ata me shembullin e saj personal dhe do te inkurajoje sipermarrjen e
iniciativave te tjera te EE ne Kosove. Nga ana tjeter, kjo do te ndihmoje ne nxitjen e tregut per
sherbimet dhe produktet EE duke krijuar keshtu akses me te mire ndaj fondeve te publikut dhe te
donatoreve. Vlen te theksohet se Banka Boterore dhe Qeveria e Kosoves kane filluar tashme nje
6
projekt shume te rendesishem prej 32 Milion Euro per te realizuar investime per Eficencen e
Energjise ne rreth 200 ndertesa qendrore ne Kosove. Pare nga kendveshtrimi i kerkeses (qe do te
thote ne dispozita te produkteve dhe sherbimeve te cilat do te permirsojne EE, te tilla si instalimi
i sistemeve eficiente te ngrohjes dhe ftohjes, i sistemeve per ngrohjen e ujit nga energjia diellore
dhe vendosjen e llampave me eficiente, etj), nje zbatim i suksesshem i programit te MZHE-BB
do te krijoje mundesi reale per kompanite e ndertimit dhe ngrohjes e ftohjes se ajrit duke i nxitur
ato te permirsojne aftesite dhe njohurite e tyre ne menyre qe te fitojne sfidat e ardhshme ne boten
e biznesit. Pas realizimit te suksesshem te disa projekteve EE, eksperienca e perftuar nga shtetet
e tjera sygjeron qe disa nga keto kompani do te zhvillohen dhe do te transformohen ne kompani
te Sherbimit te Eficences se Energjise (ESCO = Energy Saving Company) . Duhet te pergatitet
legjistlacioni dytesor per te mbeshtetur strukturen kontraktuese te ESCO, sic kerkohet nga Ligji
ekzistues per Eficencen e Energjise (gjithashtu edhe nga Draft Ligji i EE), ne menyre qe te
sigurohet nje mjedis i cili do te mundesoje sipermarrjen e bizneseve ESCO.
Lloji
Komoditeteve te
Energjise
Ndertesat ndertesat komunale Ndertesat Publike Qendore
Cmimi i
Energjise
€/kWh
Kursimet
e
Energjise
GWh
Vlera e
Kursimeve
te
Energjise
€ m.
Cmimi i
Energjise
€/kWh
Kursimet e
Energjise
GWh
Vlera e
Kursimeve te
Energjise € m.
Qymyr 0.0126 9.04 0.11 0.0126 1.94 0.02
Nen-produktet e
naftes 0.1127 55.28 6.23 0.1127 11.87 1.34
Drute e zjarrit 0.0307 74.68 2.29 0.0307 16.04 0.49
Energjia Elektrike 0.1298 50.49 6.55 0.1298 10.85 1.41
Ngrohja 0.0597 5.53 0.33 0.0597 1.19 0.07
Total
195.01 15.52
41.89 3.33
Tabela iii: Kursimet e energjise, ne ndertesat publike komunale dhe ne ato qendore (cmimet aktuale)
Llogaritjet e kryera tregojne se per te realizuar nivelin e mundshem te kursimeve te
energjise ne ndertesat komunale dhe ato qendore, duhet te shpenzohen respektivisht
€61.68 milion dhe €17.63 milion. Tabela iii tregon se vlerat e investimit te kursimeve me
kosto efektive te energjise jane rreth €15.52 milion per ndertesat komunale dhe €3.33
milion per ndertesat qendore.
Keto shifra vlejne per te treguar se masat e propozuara te EE per sektoret e ndertesave
komunale dhe ato qendrore ofrojne periudha veteshlyerje atraktive, te llogaritura me ane
te nje mesatareje te ponderuar – respektivisht 4.0 dhe 5.3 vite – dhe per kete arsye GoK
(Qeveria e Kosoves), me asistencen e IFI-ve e Bankave Komerciale, vazhdon ta konsideroje
si nje prioritet implementimin e nje programi investimi tek sektoret e ndertesave publike.
Konsumi i kombinuar i energjise se ndertesave publike komunale dhe qendore eshte 44.03 ktoe
dhe shpenzimet vjetore energjitike per kete nen-sektor jane rreth €41 milion ne vit. Vlera e
shpenzimeve publike per cdo nen-sektor te ndertesave publike eshte paraqitur ne Tabelen iv. Ne
nivel komunal/bashkiak, pjesa e shpenzimeve totale te energjise ne shkolla perben 53.3%, ne
ndertesat e sherbimeve shendetesore 18.3% dhe 11.7% per ndertesat me funksione te tjera. Per
spitalet qendrore pjesa perben 5% dhe 11.7% per ndertesat qendore qeveritare.
7
NDERTESAT Komunale
dhe ato Qendore
Siperfaqja
Totale e
Sektorit te
Ndertesa (m2)
Konsumi i
Energjise
(ktoe)
Shpenzimet
Energjitike (€
m.)
Kursimet
e
Energjise
(ktoe)
Kursimete
Energjise
(€ m.)
I. Ndertesat komunale 2,360,000 36.69 33.96 16.77 15.52
Shkollat 1,690,000 23.48 21.73 10.90 10.09
Ndertesat e Kujdesit per
Shendetin 393,000 8.07 7.47 3.35 3.10
Ndertesa te tjera 277,000 5.14 4.75 2.52 2.33
II. Ndertesat Publike
Qendrore 182,000 7.34 6.79 3.60 3.33
Spitalet Qendore 46,000 2.20 2.04 1.12 1.03
Ndertesat Publike
Qendrore Qeveritare 136,000 5.14 4.75 2.49 2.30
TOTAL 2,542,000 44.03 40.75 20.37 18.85
Tabela iv: Konsumi i Energjise, Shpenzimet dhe Kursimet ne Ndertesat Publike (Bashkiake/Komunale dhe Qendore)
Tabela iv gjithashtu tregon se kursimet vjetore te ndertesave publike mund te arrijne shifren e
€18.85 milion. Kursimet e energjise ne shkolla perbejne rreth 53.5% te totalit, ndertesat e
sherbimit publik perbejne 16.5% dhe ndertesat e tjera bashkiake 12.3%. Spitalet qendore
kontribojne me 5.5% te kursimeve totale dhe ndertesat publike qeveritare perbejne 12.2%.
Tabela v prezanton investimin total per cdo sektor i cili kerkohet per te financuar te gjitha masat
me kosto efektive – dhe per nen-kategorite e ndertesave publike bashkiake dhe qendrore bashke
me investimin specifik te shprehur ne € per m2. Rezultatet tregojne qe vlerat e investimeve
variojne nga 49 deri ne 114 €/m2. Edhe pse periudha me e shkurter e veteshlyerjes, e llogaritur
me ane te nje mesatareje te ponderuar, eshte regjistruar per ndertesat private dhe komerciale, kjo
ndodh per arsye se keta sektore luajne nje rol relativisht te larte me cmimet e energjise (qe
perkthehet ne nivele te cilat reflektojne kosto marxhinale afat shkurtra) krahasuar me sektoret e
ndertesave publike dhe rezidenciale. Marrja ne konsiderate e ketij fakti komfirmon rendesine e
nisjes se programit EE/BRE ne sektorin e ndertesave publike nga ana e MZHE-BB, i cili do te
prodhoje peridha veteshlyerje te krahasueshme dhe te leverdishme ne krahasim me disa nen-
kategori te tjera.
Sektori i
Ndertesave
Siperfaqja
e Sektorit
te
Ndertesave
[milion
m2]
Investimet
Totale per
Masat me
Kotsot
Efektive EE
(€ m.)
Raporti i depertimit
per stokun e ndertesave
ku do te zbatohen
masat EE/RES, ne vitin
2020
Investimi
Specifik
Total
(€/m2)
Periudhat e
veteshlyerjes per cdo
sektor te llogaritura me
ane te nje mesatareje te
ponderuar (Vitet)
I. Rezidencial 34.72 1124 46.10% 71.35 8.2
II. a Ndertesat
komunale 2.36 61
41.78%
62.55 4.00
Shkolla 1.69 47 66.59 4.66
Ndertesa per
Kujdesin ndaj
Shendetit
0.39 9 54.56 2.92
Ndertesa te 0.28 5 49.19 2.41
8
tjera
II.b Qendrat
Publike 0.18 18
86.68%
111.75 5.30
Spitalet
Qendore 0.05 4 103.33 3.99
Qeveria
Qendore 0.14 14 114.60 5.87
II. c Private &
Komerciale 7.86 175 52% 42.80 3.73
TOTAL 45.12 1378 46.51% 58.75 6.96
Tabela v: Investimi total (€ m.) dhe specifik (€/m2) dhe periudha e veteshlyerjes (e shprehur ne vite), per te gjithe masat
me kosto efektive, per cdo sektor (dhe per nen-kategorite e ndertesave publike bashkiake dhe qendore),
Vlerat e dhene me siper tregojne qe sektori rezidencial ka nevoje per pjesen me te madhe te
investimit dhe qe totali kumulativ i kerkuar deri ne vitin 2020 eshte perafersisht €1.12 bilion
duke u bazuar ne masat me kosto efektive. Pas ketij sektori vijne ndertesat private dhe
komerciale, te ndjekura me pas nga ndertesat publike bashkiake dhe ndertesat publike qendore,
me kerkesa per investime kumulative prej respektivisht €175 milion, €62 milion dhe €18 milion.
Figura vi e paraqitur me poshte tregon rritjen e GDP-se se Kosoves dhe normen vjetore te
investimit e cila kerkohet per GDP. Figura tregon qe niveli i investimeve duhet te realizoje
potencialin e kursimeve te energjise i cili perben rreth 1% te GDP-se ne 2013 dhe mund te rritet
deri ne 3.8% ne vitin 2020. Kryerja e ketyre investimeve do te gjeneroje shume perfitime per
ekonomine e Kosoves, duke perfshire ketu rritjen e kursimeve te energjise, reduktimin e
importeve te energjise e nje deficit tregtar me te ulet, rritjen e jetegjatesise se ndertesave te
rinovuara, rritjen e numrit te bizneseve dhe punesimit, si dhe reduktimin e emetimeve te GHG
dhe shirave acid.
Figura vi: Trendi i Zhvillimit te GDP-se se Kosoves dhe Norma Vjetore e kerkeses per
investime EE ne raport me GDP-ne(€ milion) Burimi: "Te Dhenat Boterore Ekonomike Parashikimet" Fondi Monetar Nderkombetar, Maj 2012 (te dhena per GDP)
Kursimet e mundshme, sic parashikohen nga vleresimi i tregut, tregojne nje reduktim te
potencialit te energjise me rreth 11%, i cili perfaqeson nje reduktim te importeve me 44%.
Bazuar ne standartet nderkombetare, kosto e zbatimit te masave EE eshte perafersisht sa gjysma
9
e kostos se ndertimit te objekteve/faciliteteve te furnizimit me energji. Per me shume, masat EE
mund te aplikohen shume me shpejt ne afat kohor. Permirsimi i bilancit fiskal eshte nje prioritet
shume i rendesishem per Qeverine e Kosoves, vecanerisht duke pasur parasysh situaten aktuale
ekonomike. Masat EE perfaqesojne nje mundesi shume te mire per qeverine dhe sektorin publik
per te reduktuar shpenzimet e tyre energjitike, te cilat aktualisht jane €40.75 milion ne vit.
Vleresohet qe sektori publik mund te kurseje €18.85 milion ne vit duke investuar ne masat EE.
Kjo do te jete nje mase me kosto efektive sepse investimet e bera per permirsimin e objekteve
qeveritare do te paguajne per veten e tyre nepermjet kursimeve te arritura ne nivel kombetar. Per
me shume, nese qeveria deshiron te konsideroje futjen e incentivave financiare per te mbeshtetur
zhvillimin e tregut EE, keto incentiva mund te kompensohen pjeserisht duke reduktuar
subvencionet per shitjen e energjise se prodhuar brenda vendit.
Figurat vii-viii krahasojne llogaritjet e detajuara te kursimit te energjise ‘nga poshte-lart’ te
kryera me targetin e vendosur nga KEEAP ne lidhje me kursimet e energjise per te gjithe
Kosoven. Raportet ndermjet potencialit te kursimit te energjise te llogaritura per kete studim dhe
targetet e vendosura nga KEEAP per periudhen deri ne 2020 tregojne qe potenciali i kursimeve
te energjise i llogaritur per kete studim varion nga 2.35 deri ne 2.63 here me i larte se targetet e
kursimit te energjise te vendosura nga KEEAP. Arsyeja qe qendron pas kesaj diference lidhet me
faktin qe analizat e kryera per kete studim bazohen ne nje metodologji ‘nga poshte-lart’, kurse
potencial EE per cdo sherbim energjitik eshte vleresuar permes te gjithe Sektorit te Ndertesave te
Kosoves. Nga ana tjeter, vleresimi i potencialit te EE per KEEAP eshte bazuar ne nje
metodologji ‘nga lart-poshte’, duke kufizuar nivelin e targetit per cdo sektor ne menyre qe te
arrihet targeti i pergjithshem EE.
Figura vii: Potenciali per kursimet kumulative te
energjise per sektorin e ndertesave publike (duke
perfshire kategorite e ndertesave bashkiake dhe
qendore) dhe targetet e vendosura nga KEEAP per
kursimet e energjise ne Kosove(ktoe)
Figura viii: Potenciali per kursimet kumulative te
energjise dhe targetet e vendosura nga KEEAP per te
gjithe Stokun e Ndertesave te Kosoves (ktoe)
10
Potenciali i Eficences se Energjise ne Industri
Targetet e KEEAP jane vendosur nga Qeveria e Kosoves, e cila ka marre ne konsiderate procesin
e futjes ne BE duke kuantifikuar kursimet e energjise ne menyre te detajuar, do te ndihmoje ne
zbatimin e Planit te Dyte per Eficencen e Energjise ne Kosove. Kjo situate krijon nje ‘spirale
pozitive nxitese’ per arsye se prioritet kombetare, te tilla si hyrja ne BE dhe rinovimi i stokut te
ndertesave, mbeshteten dhe forcohen nga zhvillimi i nje ekonomie e cila operon me eficience
energjie.
Qeveria e Kosovës (QK) njeh rëndësinë e Ndërmarrjeve te Vogla dhe të Mesme (NVM) në
zhvillimin ekonomik të Kosovës. Më shumë se 99% e ndërmarrjeve në Kosovës jane Ndërmarrje
të Vogla dhe te Mesme (NVM). Strategjia për NVM është një komponent nensektorial i
Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin e Kosoves. Kursimet totale të mundshme të energjisë për
secilin nënsektor industrial për çdo shërbim janë llogaritur dhe analiza tregon se energjia totale e
kursimit potencial të të gjithë sektorit industrial është gati 24,68% për të gjithë sektorin industrial
të Kosovës sic tregohet ne figurat ix-xi.
Figura ix.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te ulet (GWh)
Figura x.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te larte (GWh)
Figura xi.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial
per sigurimin e Energji
levizese (GWh)
Investimet totale te nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur në kursimin e energjisë
për ne sektorin industrial eshte dhene ne figurat xii-xiii gjatë periudhës 2015-2020.
sipërpërmendur në kursimin e energjisë për ne sekktorin industrial (Milion Euro). Investimi
total i nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur të kursimit të energjisë për
të gjithë sektorët nën industriale do të jetë 90.000.000 € dhe një vlerë mesatare vjetore e
investimeve të nevojshme e barabartë me 13 € million. Llogaritja e thjeshtë tregon se
11
periudha e shpagimit për investime të tilla për sektorët e ndryshëm industrial dhe masat e
ndryshme të efiçiencës së energjisë të paraqitura, do të jetë 2,5-6,5 vjet.
Figura xii: Investimet kumulative ne te gjithe
sektoret industrial (€ million)
Figura xiii: Investimet vjetore ne te gjithe
sektoret industrial (€ million)
Pyetja me e rendesishme e ketij Projekti eshte: Pse kemi nevojë në Kosovë për më shumë
investime (nenkupto: pse kemi nevoje per Fond te Eficences se Energjise) ne lidhje me
permiresimin e Eficences se Energjise (EE) ne te gjithe sektoret ekonomik? Ka shumë
arsye pse më shumë investime janë të nevojshme per te bere te mundur permiresimin e
Eficences se Energjise (EE) dhe disa prej tyre, qe jane edhe me te rendesishmet, jane
pershkruar më poshtë:
(i) Potenciali i EE: Potencial i EE është shumë i lartë dhe pothuajse i pashfrytëzuar për
sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si
dhe ne te gjithe sektoret e industrise sic edhe u vleresua me lart.
(ii) Ekonomi: Rritja e konsumit te energjisë pritet te ndodhe për shkak të rritjes se nivelit te
komfortit, të rritjes se prodhimit industrial dhe rritjes se shërbimeve të ndryshme private;
presioni që vjen nga legjislacioni i BE që ka filluar të zbatohet në Kosovë; rritje e
kërkesës për të prodhuar me shume energji elektrike në Kosovë; dhe siguria e energjisë
janë temat kryesore me të rëndësishme dhe qe kane nje efekt te drejt per drejt ne
ekonomine e pazhvilluar te Kosoves. Prandaj, zbatimi i masave të EE në Kosovë është i
shtyrë nga një gamë e gjerë faktorësh dhe mund të pritet për të ofruar një gamë të gjerë të
përfitimeve, duke përfshirë ceshtjet ne vijim:
Përmirësimi i EE kushton në mënyrë të konsiderueshme më pak se duke investuar
në ndertimin e centralve te reja, linja te reja te transmetimit, kështu që masat e EE
bëjnë te mundur qe fatura e energjisë te jete më e përballueshme për SME-te dhe
për të zvogëluar kostot operative për biznesin.
Programet e EE mund të sigurojë një stimul për ekonominë lokale, duke krijuar
mundësi punësimi: për shembull, për prodhuesit e pajisjeve, për ofruesit e
instalimit, mirëmbajtjes dhe riparimit të shërbimeve, për auditoret e energjisë, për
menaxherët e projektit dhe për financuesit.
EE ne sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit
publike dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise do tia rrise gjithashtu
12
vleren nderteses/impiantit ne tregun lokal të dhe janë me të lehtë për te kryer
transaksione bankare në treg.
Në anën e kërkesës, masat e EE reduktojne konsumin e energjisë dhe për këtë
arsye bejne te mundur minimizimin e dëmit mjedisor duke ulur emetimet e
gazeve serë dhe ndotësve të tjerë, si dhe reduktimin e përdorimit të ujit.
Në anën e furnizimit, si rezultat i teknologjive moderne që do të përdoren në
sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe
privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise është parashikuar për rritje e
efikasitetit të energjisë me rreth 5%, në krahasim me TC ekzistuese.
Pyjet e Kosovës do të mund të perdoren me me efikasitet sepse do te kemi
kerkese të reduktuar për energji dhe do të lehtësojnë presionin mbi pyjet.
(iii) Bankat: Tregu i pashfrytëzuar i EE, vecanerisht në sektorët e popullates
(amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe
sektoret e industrise, eshte e domosdoshme per bankat private qe te shfrytezojne
depozitat shume te medha qe zoterojne (pasi ne se nuk shfrytezohen ato jane kosto
shume e rendesishme per bankat). Investimi i masave te EE nga ana tjeter do te
sjelli shume me teper punesim qe eshte nje nga objektivat me te rendesishme te
shoqerise Kosovare.
Agjencia për Efiçencën e Energjisë se Kosovës është pika fokale EE lidhur me projektet dhe
iniciativat. Aktualisht, Agjencia është duke mbikëqyrur projektet e mëposhtme te donatoreve dhe
disa prej tyre nga me te rendesishmet jane dhene si me poshte vijon:
Promovimi i masave të EE në familje nëpërmjet kredive 'Eko' financuar nga KfW (20
milion €) të zbatuara nga ProCredit Bank dhe Raiffeisen Bank. Vlen te theksohet se
Raiffeisen Bank tashme i ka mbaruar fondet e ketij programi, nderkohe qe ProCredit
Bank vazhdon te financoje programin e EE/RES me fondet e veta.
Studimi dhe Implementimi i masave të EE në komuna (63 shkolla dhe 2 spitale), i
financuar nga BE-ja (15.6m €)-Ky është projekti kryesor i BE-së për efiçencën e
energjisë. Përfituesit janë komunat e përzgjedhura per realizimin e investimeve te
tyre ne dhe Ministria e Shëndetësisë.
Kredia e Bankës Botërorë për EE për nivelin qendrore ne vlere prej 32 milion USD
është miratuar ne Parlament ndërsa zbatimi i saj ka filluar per pergatitjen e anes
kontraktuale dhe pritet qe shume shpejt te filloje zbatimi i projekteve konkrete me
ndertesat publike qendrore.
Studimi i Fizibilitetit dhe Zbatimi i masave të EE në ndërtesat publike në nivel
komunal, të mbështetur nga KfW / BE / WBIF (7.5 milion €) - Studimi përfundoi në
vitin 2012, zbatimi do te fillojë në pjesen e dyte te vitit 2016.
Projekti i EBRD/KoSEP - Projekti Kosovar për Energji të Qëndrueshme i zhvilluar nga
Banka Evropiane për Zhvillim dhe Rindërtim (BERZh/EBRD) përkrahë investime të
efiçiencës së energjisë dhe asaj të ripërtritshme në sektorin e banimit, industrisë, tregtisë
dhe bujqësisë duke ofruar produkte të veçanta dhe përkrahje teknike të dizenjuar për
secilin klient. KoSEP është i bazuar në Programin për Financim të Energjisë të BERZh
që parasheh disbursimin e linjave kreditore për bankat lokale partnere për investime në
efiçiencë të energjisë dhe energji të ripërtritshme. SEFF është një koncept që është duke u
zbatuar në rajon në më shumë se 20 shtete të ndryshme me nje fond 40 Miliard eurosh
prej 15 vitesh duke perfshire edhe Kosoven. KoSEP-i vazhdon me sukses se bashku me
tre institucionet financiare partnere qe nga 2 Qershori 2013. Modeli ofron edhe përkrahje
teknike për institucionet financiare si dhe për kredimarrësit. Kredimarësit përfitojnë edhe
nga një stimulim të fuqishëm granti deri në 20 përqind të vlerës së kredisë pas zbatimit të
13
suksesshëm të projektit pas verifikimit qe relizohet nga ekipi i inxhinjereve. Ne figuren
xiv eshte paraqitur skema organizatime e pojektit KoSEP.
Figura xiv: Skema e Organizimit te Projektit EBRD/KoSEP (burimi: www.kosep.org)
KEEAP i pare eshte miratur ne parim nga Sekretariati i Energjise ne Nentor 2010. Ne Prill 2011
eshte miratuar nga Asambleja e Qeverise se Kosoves nje Plan Kombetar per Eficencen e
Energjise per periudhen 2010 – 2018. Sektoret e banesave dhe te transportit perbejne pjesen me
te madhe te konsumit final te energjise ne Kosove. Shperndarja finale e targeteve te ndermjetme
te kursimit te energjise, per cdo sektor, eshte prezantuar ne Tabelen vi.
Tabela vi.: Targetet e ndermjetme te kursimit te energjise sipas sektorit 2010-2012
Burimi: KEEAP e miratuar me Udhezim Administrativ Nr.2008/15
Tabela tregon qe sektoret e Shtepive (Rezidencial) dhe Sherbimet do te duhet te plotesojne 70%
te targeteve te pergjithshme per kursimet e ndermjetme, ndersa sektoret e Industrise, Transportit
dhe Bujqesise duhet te kontribuojne pjesen e mbetur prej 30%. Keta tre sektore konsiderohen te
jene me perceptues ndaj fushatave per rritjen e ndergjegjesimit publik sesa permbushja e
detyrimeve konkrete.
KEEAP i dyte është një dokument afatgjatë, përgatitur dhe zbatuar në nivel kombëtar dhe që
mbulon periudhën 2010 - 2018, por që përmban caqet indikative te kursimit te energjisë për afate
te gjata, të mesme dhe të imediate. Tabela vi më poshtë tregon caqet indikative për kursimin e
Targetet Indikative te Kursimit te Energjise
SEKTORI % ktoe GWh
Rezidencial 40.0 12.8 144
Sherbimet 30.0 9.6 108
Industrise 25.0 8.0 90
Transporti 4.5 1.4 52
Bujqesi 0.5 0.15 6
Total 100 31.95 400
14
energjisë të parashikuara për 2012-2018, si dhe kursimet e arritura të energjisë për periudhën
2010-2012 së bashku me një vlerësim të kursimeve të pritshme të energjisë në vitin 2018.
Caku indikativ ne vitin 2018 91.89 ktoe Caku indikativ ne vitin 2012 31.00 ktoe
Targetat sipas sektoreve Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe)
Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe)
SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Rezidencial 12.4 30.64 28.06 46.98 Sherbimet 9.3 12.26 3.865 18,91 Industrise 7.90 24.84 Nuk eshte vleresuar 14.00 Transporti 1.395 24.15 Nuk eshte vleresuar Total, ktoe 31.95 91.89 31.925 91.89 Total, Gwh 360.53 1068.68 371.29 1068.68 Kursimet në % të konsumit bazë
3% 9% 3.1% 9%
Tabela vi.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre (ktoe)
Burimi: PVNEE - IIte eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date
03.12.2013).
Shenim: Sektori i Bujqesise eshte perfshire ne sektorin Industrial
Në vitit 2013 Agjensia e Kosoves per Efiçiencen e Energjisë pergatiti raportin e saj të parë
në Sekretariatin e Energjisë në lidhje me nivelin e zbatimit të masave të EE dhe masën në
të cilën objektivat janë duke u përmbushur nga çdo sektor. Tabela vi e dhene ne kete
raport tregon se deri tani shumica e iniciativave kanë përfshirë masat e "buta" (dmth ligjet
e reja dhe rregulloret) dhe se niveli i zbatimit të projekteve të "vështira" (dmth investimet
fizike) ka qenë i ulët. Analiza e mesiperme tregon edhe nje here ne menyre te qarte se sa e
rendesishme eshte krijimi i nje Fondi te Eficences se Energjise per te bere te mundur
plotesimin e masave te eficences se energjise jo vetem nepermjet masave “te buta”
(asistence teknike, ndergjegjesim, realizimin e studimeve te ndryshme), por ajo qe eshte
shume e rendesishme ne kalimin e zbatimin te masave investuese.
Skemat e Fondit te Eficennces se Energjise
Analiza e te gjithe Fondeve te EE ne Shtetet Anetare te BE dhe shtetet Kandidate (si edhe
ato jashte BE-se), tregoi se nje Fond EE mund te bazohet tek nje nga tre opsionet EE: 1)
Garancite e huave, 2) blerjes (zvogelimin) e normes se interest per klientin ose deduksionin
e investimeve dhe 3) huate direkte/revolving fund (fondit riqarkullues). Tabela vii liston
karakteristikat kryesore te cdo modeli te fondit, te cilet grupohen ne tre grupet kryesore.
Fondi i Garancise Reduktimi i Normes se Interesit/
Reduktimi i Investimit
Financimi Direkt,
revolving fund (fondit
riqarkullues)
Fondi siguron nje garanci
per te gjithe ose pjese te
garancise te dhena nga
bankat komerciale tek
perdoruesit e huase
Rrezik me i vogel per
bankat komerciale rezulton
Fondi paguan plotesisht ose
pjeserisht koston e normes se
interesit te huase ose paguan nje
pjese te investimit ne formen e
grantit. Duhet theksuar se nje
shembull i tille ekziston prej dy
vitesh me programin e
Fondi jep hua preferenciale
tek perdoruesit direkt
(norme interesi te
zvogeluar, periudha me te
gjata shlyerje, periudha me
te gjata grace (mos pagese
te huase))
15
ne terma dhe kushte me te
mira huaje
Ripagimi nga fondi tek
banka varet nga sjellja e
perdoruesve te huase
Investime te medha per te
financuar raportin e kostos
(zakonisht 4 ne 1)
Avantazhi: Eksperienca me
Fondet e Garancise ne ne
Kosove per qellime te tjera
dhe ne shumices e Shteteve
te BE per sa i takon
investimeve ne EE
EBRD/KoSEP (ju lutem lexoni me
siper detaje perkatese per kete
qellim).
Kosto me te ulta huaje zhvillojne
performancen ekonomike te
projektit
Ripagimi i normes se interesit ose
Reduktimi investimit zvogelon
asetet e fondit
Disavantazhi: Ripagimi dhe
periudha grace shepsh kane me
shume lidhje se norma e interesit
ose investimi
Avantazhi: Norma e Interesit eshte
me e larte ne Kosove, keshtu qe
huaja mund te behet terheqese duke
zvogeluar normen e interesit;
Mungesa e kapitalit financues
mund ta beje huane terheqese per
shkak te reduktimit te investimit
nepermjet dhenies se grantit.
Mund te sigurohen kushte
me te mira huaje
Mbledhja e fondit dhe
vleresimet e aplikimit te
huase
Kur huate rimbursohen,
fondi mund te perdoret
perseri si nje fond
riqarkullues. Ky eshte rasti
i Fondit R2E2 te Armenise.
Fondi per mbrojtjen
mjedisore, mund te
kombinohen EE dhe RES
sic eshte rasti i Fondit te
Kroacise.
Tabela vii.: Karakteristikat kryesore te modeleve te fondit EE
Modeli i Garancise se Huase Sipas kesaj skeme, fondi siguron nje garanci shlyerje/ripagimi ne huate qe Bankat pjesmarrese
japin ne eficencen e energjise. Garancite mund te mbulojne kolateralin deri ne 100% te vleres
totale te nje huaje, te pakten ne vitin e pare. Duke siguruar garancite, Fondi: (i) lehteson huate
per projektet qe nuk mund te marrin financim nga bankat komerciale pa nje garanci, (ii) zhvillon
termat financiar te projektit ne krahasim me huate aktuale te Bankave komerciale vendase me
periudha te shkurtra shlyerje dhe interes te larte vjetor, dhe (iii) dhe mund te mbeshtese
zhvillimin e nje industrie vendase te Kompanise per Sherbimet Energjitike (ESCO) duke
garantuar huate e ketij lloji tek huamarresit. Figure xv ilustron aspektet kryesore te nje modeli
garancie dhe liston termat tipik/te zakonshem te huase qe nje projekt mund te perftoje.
16
Figura xv: Modeli i Financimit e Garancise te huase per familjet dhe per mikro e SME-te (pa
kolateral)
Mbulimi i nje pjese te Normes se interesit / Modeli i Fondit te reduktimit te
investimeve Fondi gjithashtu mund te zvogeloje koston e huase per projektet duke ‘buying-down = realizuar
blerjen e pjeses se interesit’ (reduktuar) normen e interesit ne huate ose ose duke paguar nje
pjese se kostos fillestare te investimit. Specifikisht, Fondi mund te mbeshtese Bankat Komerciale
(i) duke ofruar hua me norma me te vogla interesi duke paguar diferencen ndermjet nje norme te
zvogeluar interesi dhe normen vjetore te interest ekzistues ne banke, ose (ii) ose duke paguar nje
pjese te kostos se investimit, deri ne nje ndarje specifike te perqindjes ose te investimit total, e
cila gjithashtu do te zvogeloje principalin vjetor dhe shumen e interesit. Si tek opsioni i garancise
se huase, Fondi mund te firmose marreveshje me Bankat Komerciale pjesemarrrese te cilat mund
te pranojne kushtet e vendosura nga Fondi. Ne cdo banke pjesemarrese, Fondi duhet te vendose
nje llogari e cila do te terheqe rimbursimet per interesa apo per diferencen e interesave si nje
rimbursim per normat e ulta te interesit. Figura xvi paraqet procesin qe do te perdoret dhe vargun
e pritshem te termave te huase nen kete opsion.
Fondi
Garanton te pakten 70% te
pageses se principalit dhe
pageses se interesit ose
garancite 75% te ndonje
humbjeje ne vitin e pare;
25% e vleres totale te
vendosur si rezerve e
parazgjedhur.
Banka t Komerciale
Miratimi I huave tek projektet
qe pa nje garanci nuk do t’i
plotesojne kushtet e huase
(rastet per familjet ne nevoje
dhe per mikro e SME-te); 25%
value vleres totale te huase e
vendosur si rezerve e
parazgjdhur.
Marreveshje per garancine e
huase
Investimet EEI investment
Perdoruesit e fundit te tille si per familjet ne nevoje dhe per mikro e SME-te
Skema EPC / ESCO
Re
pa
ym
ent
Prin
ci
pal +
Inte
rest
Lo
an
pro
vis
ion
17
Figura xvi: Reduktimi i normes se interest ose reduktimi i investimit/principalit nepermjet
pageses se nje granti ne raport me investimin/principalin
Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve
(principalit) ne sektorin residencial Projekti i Zhvillimit të Qëndrueshëm të Sektorit të Energjisë në Kosovë (KOSEP) - zhvilluar nga
Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (EBRD/BERZh) ka për qëllim mbështetjen e
investimeve dhe zhvillimet në efiçencë të energjisë (EE), energjinë e ripërtëritshme (RE) ne
sektorin rezidenciale. Projekti përbëhet nga tre komponentë: i) Linjat kreditore në shumën totale
prej 12 milionë eurosh të dhënë nga EBRD/BERZh për institucionet financiare partnere
(PFI/IPF) për huadhënie të mëtejshme ndaj Nën-huamarrësve dhe të Nën-projekteve të
pranueshme; 2) Grant financimi i siguruar nga Bashkimi Evropian (BE) dhe Shteti Norvegjez
dhe sefundmi nga vete EBRD.
Modeli i Fondit te Huase Direkte - Revolving Fund (Fondi Riqarkullues) Sipas kesaj skeme fondi siguron direkt huate tek perdoruesit e fundit te energjise dhe/ose ESCO-
te per te financuar investimet e eficences se energjise. Fondi ne thelb sherben si Banke - duke
marre pergjegjesi te plote per kryerjen e vleresimeve te huave aplikuese, duke pergatitur dhe
duke procesuar hua, duke trajtuar disbursimet, duke marre rreziqe komerciale dhe duke kerkuar
qe te perfeksionoje linjat e kolateralit ose hipotekat per sa i perket paisjeve dhe pronave. Duke
marre kete rol Fondi do te duhet te mbuloje kosto te rendesishme per operimet ditore dhe
trajnimin e stafit dhe kjo eshte nje e mete shume e rendesishme e kesaj skeme. Megjithate, nje
Fond i tille mund te siguroje hua te Investitoret (ose tek ESCO-te) ne terma me te favorshme se
ato te ofruara nga Bankat Komerciale. Bankat Komerciale nuk jane te njohura me transaksionet e
eficences se energjise. Fleksibiliteti ne sigurimin e huave direkt tek huamarresi do te beje te
Fondi
Perdor kapitalin per te paguar nje pjese te kostos totale te norms se interesit ose te investimit total.
Limiti per reduktimin e normes se interesit / reduktimi i interesit i vendosur si nje % ose nje shume maksimale per projekt.
Bankat Komerciale
Miraton huate me norme interesi me te vogel se mesatarja ose kushte me te mira huaje ne llogarine e ndarjes se Fondit.
Pagesa tek baka per ndarjen e
Fondit te normes se
interest ose te investimit total
Re
p
aym
ent
of
Prin
c
ipal
+
(Re
d
uced
)
Inte
re
st
Loa
n
pro
v
isio n
Investimet EEI investment
Perdoruesit e Fundit
Skema EPC / ESCO
18
mundur qe fondi te strukturoje shlyerjet e huase ne menyre qe te lejoje borxhin e projektit te
sherbeje ne harmonizimin e parave qe perfiton nga kursimet e energjise. Lidhja ndermjet fondit
dhe huamarresve ilustrohet ne Figuren xvii.
Figura xvii: Modeli i Fondit per Huane Direkte
Krahasimi - Dobite dhe te Metat e Secilit prej Fondeve te EE Secili nga modelet e fondeve te prezantuara me siper mund te stimuloje potencionalisht
investimet EE. Megjithate, keto modele kane impakte te ndryshme ne termat e aftesise se tyre
per te mobilizuar investimin e ri, te kryejne nje perdorim eficent te kapitalit te fondit dhe te
sigurojne qendrueshmerine e operimit te Fondit. Tabela viii jane listuar disa avantazhe dhe
mangesi te secilit prej modeleve te Fondit nga aspektet teknike.
Tabela viii: Avantazhet dhe mangesite e modeleve te Fondeve te Eficences se Energjise
modeli i
fondit
Avantazhi Disavantazhi
Garancia e
Huase Sigurimi i financimeve te investimeve
EE te cilat nuk jane financiarisht te
zbatueshem nen kushtet aktuale te
huase/tregut
Reuduktimi i rrezikut te mos-
shlyerjes ndihmon projektet te marrin
kushte me te mira huaje nga bankat
komerciale
Garanci e larte e raportit te huase dhe
mobilizim i investimeve te medha te
jashtme te projektit
Mbeshtjetje e mundshme e zhvillimit
te industrise EPC/ESCO
Garancia mund te perdoret perseri per
huate e reja, ne momentin qe jane
shlyer huate aktuale
Nese sasia e huamarresve qe
deshtojne ne shlyejne huane eshte
me e madhe sec pritet te jete,
burimet e Fondit mund te perdoren
me shpejt se c’ishte planifikuar dhe
aftesia e saj per te mbeshtetur huate
e reja zvogelohet
Disa huamarres te caktuar nuk
mund te plotesojne standartet e
huase se fondit dhe per kete arsye
ata nuk kalifikohen per financim
Nese fondi vendos nje cmim per
garancine e saj, keto kosto mund te
kalohen tek huamarresi, duke rritur
ne kete menyre koston totale te
huase
Fondi
Siguron hua direkt tek konsumatoret e fundit ose
ESCOs.
Vendosjen e norms se interest poshte norms se tregut ose lejon periudhe me te gjate shlyerje (huate preferenciale)
Investimet EEI investments
Perdoruesit e fundit
Skema ESCO / EPC
Shlyerja
Huaja preferenciale
19
modeli i
fondit
Avantazhi Disavantazhi
Norma e
interesit /
reduktimi i
pageses se
investimit
/principalit
Kostoja e zvogeluar e huamarrjes do
te rrise fizibilitetin e projektit
Fondi perfiton nga portofoli i klientit
te bankave komerciale dhe ekspertiza
Ekspozim i limituar ose jo-ekspozim i
Fondit tek rreziku i kreditimit te
huamarresit
Norma e interesit / zvogelimi i
investimeve do te reduktoje
madhesine e kapitalit te fondit
nese aplikohet reduktimi i
investimit, burimet e Fondit do te
shpenzohen me shpejt, duke mos
lene asgje per projektet e tjera
Nuk adreson rrezik thelbesor,
banka mund te perceptoje ne
kryerjen e huave
Perfitime shume te limituara per
investimet e vogla
Huate
direkte -
revolving
fund (fondit
riqarkullues)
Fondi siguron huate te cilat kane
terma me te favorshme dhe fleksibel
se ato te ofruara nga bankat
komerciale
Fondi eshte alternativa e fundit per
disa projekte qe nuk mund te marrin
financim nga bankat komerciale
Fondi mund t’i jape hua projekteve te
cilat zbatohen ne baza EPC/ESCO,
duke mbeshtetur zhvillimin e ketij
modeli te ri biznesi
Ne momentin kur huate jane shlyer,
fondet mund te perdoren per te
financuar projekte te reja (p.sh.
veprojne si nje fond qe vazhdon me
periudhe te paracaktuar/revolving)
Kosto te rendesishme te lidhura me
trajnimin e stafit operimin e Fondit
(derisa Fondi vepron si nje Banke)
Pengesa te mundshme ligjore per
vendosjen dhe funksionimin e nje
fondi te tille
Fondi mba te gjitha rreziqet
Nese kapitali i fondit shperndahet
plotesisht atehere nuk do te kene
mbetur me burime per te dhene hua
te reja per projekte te tjere, derisa
te mblidhen te ardhurat e para nga
shlyerja e kredive dhe ky rrisk
mund te jete evident dhe duhet te
ndermerren masa per
mitigimin/reduktimin e tij
Analiza finale e mesiperme na sjell ne tre konkluzione baze per zgjedhjen e Skemes se
Fondit te EE ne Kosove:
1. Eshte shume e rendesishme te theksohet se asnje nga projektet e mesiperme nuk
mbulojne ata klient familjare te cilet nuk kane kolateral te mjaftueshem per te
marre hua dhe me pas per te zbatuar masat e EE/RES dhe ne fund te perfitojne nga
grantet perkatese. Per pasoje, kete kategori klientesh mund ta mbuloje shume mire
Fondi i EE nepermjet garantimit te kredive. Ky eshte nje konkluzion shume i
rendesishem qe eshte mbajtur parasysh gjate dizenjimit te Fondit te EE se Kosoves.
2. Gjithashtu, eshte shume e rendesishme te theksohet se Programet e Donoatoreve te
dhene me siper nuk mbulojne ata klient biznesi (sidomos mikro SME (te cilat
ekzsitojne masivisht ne Kosove)), te cilet nuk kane kolateral te mjaftueshem per te
marre hua dhe me pas per te zbatuar masat e EE/RES dhe ne fund te perfitojne nga
grantet perkatese. Per pasoje, kete kategori klientesh mund ta mbuloje shume mire
20
Fondi i EE nepermjet garantimit te kredive. Ky eshte nje konkluzion shume i
rendesishem qe eshte mbajtur parasysh gjate dizenjimit te Fondit te EE te Kosoves
per sektorin biznesor.
3. Ndertesat publike komunale mund te permisohen ne drejtim te eficences se
energjise vetem nepermjet skemave te Fondit te EE riqarkullues (rivolving).
Konkluzioni final i per skemen e fondit eshte: Fondi i Eficences se Energjise
jane te dobishem per te kapercyer pengesat tregtare te investimeve te
eficences se energjise ne pergjithesi dhe per te gjithe grupet specifike te
konsumatoreve energjitik. Fondi Kosovar i EE i propozuar do te jete i
perdorshem per te mbeshtetur familjet ne nevoje dhe MSME pa mundesi
kolaterali per te marre hua (pra nje pjese e tij do te sherbeje per garantimin e
kredive) dhe pjesa tjeter de sherbeje si fond qarkullues per Ndertesat publike
komunale dhe ne se do te jete nevoja ne periudhen afat mesme edhe per te
rritur eficencen e energjise ne sherbimet komunale.
21
1. HYRJE Furnizimi me energji primare ne Kosove ka rene nga nje kulm historik prej 2.98 Mtoe ne 1989
ne 2.11 Mtoe ne 1999. Qe nga ajo periudhe, furinizimi me energji primare eshte rritur pothuajse
ne menyre konstante me nje norme/ritem te ulet, duke arritur 2.68 Mtoe ne 2013. Furnizimi me
energji vjen kryesisht prej qymyrit, naftes dhe nenprodukteve te saj, drureve, importeve te
energjise elektrike te prodhuar nga hidrocentralet si dhe prej lendeve te tjera djegese (te
paraqitura ne figuren 1). Megjithate, efektet me dramatike jane ndryshimet strukturale te cilat
kane ndodhur ne kontributin e burimeve te energjise nga ana e furnizuesit dhe ne konsumin final
te energjise nga sektoret e lendeve djegese. Ndermjet viteve 2000 dhe 2013, konsumi total final i
produkteve te naftes eshte rritur me mesatarisht 3.72% ne vit, statistike e cila perkthehet ne 4.4%
ne sektorin e transportit, 3.1% ne sektorin rezidencial dhe 2.3% ne sektorin industrial (figura 2).
Duke pasur parasysh demet e madhe te shkaktuara nga lufta ne 1998–99, Kosova eshte duke
rritur furnizimin me energji elektrike dhe eshte shume e rendesishme qe te theksohet se te gjitha
programet e EE/RES jane bazuar sa me shume qe te jete e mundur ne prodhimin e brendshem
industrial, i cili do te ndihmoje shume ne zgjidhjen/zbutjen dhe garantimin e furnizimit te
vazhdueshem me energji elektrike. Kundrejt nje historiku te perdorimit joeficient te energjise
dhe kerkesave gjithmone e ne rritje per te, cilesia e furnizimit me energji elektrike ne Kosove
mbetet poshte standarteve dhe konsumatoret vazhdojne te perballen me nderprerje te energjise
elektrike (te cilat sigurisht jane zvogeluar gjithnje e me shume ne vitet e fundit). Burimet
kryesore te energjise per ngrohjen e hapesirave dhe ngrohjen e ujit ne Kosove jane biomasa
(kryesisht drrute e zjarrit) dhe energjia elektrike, ku secila prej tyre perben rreth 40% te konsumit
total. Konsumi i larte i drruve te zjarrit rezulton ne efekte negative dhe shpyllezim ndaj mjedisit.
Figura 1: Perberja/kompozicioni i Furnizimit me Energji Primare ne Kosove per vitin 2013
Figura 2: Ndarja e konsumit per cdo sektor te Kosoves per vitin 2013
1
Duke njohur rendesine e perballimit te ketyre sfidave te rendesishme, Qeveria e Kosoves ka
filluar nje reforme ambicioze ne sektorin e energjise elektrike. Duke ndjekur miratimin e Ligjit
per Eficencen e Energjise nga Parlamenti ne Qershor 2011, eshte arritur te perparohet kundrejt
permbushjes se objektivave rregullatore dhe legjistlative. KEEA eshte themeluar dhe disa
donator kane financuar projektet EE te cilat tashme jane implementuar, por ka akoma mundesi
per te kryer shume pune per te realizuar ne menyre te plote kursimet e mundshme te energjise te
kerkuara sipas targeteve indikative te Planit te Pare dhe te Dyte te EE.
1 Burimi: Bilanci Vjetor Energjitik i pergatitur nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik (MED)
22
Strategjia e energjisë e Republikës së Kosovës 2009-2018 identifikon sfidat kryesore të sektorit
të energjisë, udhëzon për zhvillimin e politikave më të përshtatshme për transformimin sa më të
shpejt të tij në një sektor vital, të qëndrueshem dhe financiarisht të suksesshëm në Kosovë, i cili
do të ofronte shërbime energjitike cilësore dhe ekonomikisht të favorshme për konsumatorët e
vendit. Kjo Strategji i kushton vëmendje të veçantë të qenurit në pajtueshmëri me Acquis të
Bashkimit Evropian per shkak se këto dispozita janë të detyrueshme për Kosovën, si përgjegjësi
të ndërmarra përmes anëtarësimit të saj në Komunitetin e Energjisë. Strategjia ka për qëllim të
stimuloje përdorimin racional të energjisë dhe rritjen e efiçiencës të energjisë, si dhe
shfrytëzimin e burimeve të ripërtëritshme të energjisë dhe futjen e teknologjive të reja për
zbatimin e standardeve mjedisore të përcaktuara me ligj. Strategjia përfshin një periudhe 10
vjeçare. Qëllimet e saj dhe masat e parashikuara përfaqësojnë një vizion të qartë për disa aspekte
kyçe me interes të madh për zhvillimin e sektorit energjetik gjatë dekadës 2009-2018.
Përmirësimi i efiçiencës së energjisë dhe shfrytëzimi i burimeve të ripërtëritshme të energjisë
konsiderohen si dy elemente të rëndësishme të kësaj Strategjie. Ky dokument përmban politika
dhe masa të qarta për te dy këta sektorë.
Pyetja me e rendesishme e ketij Projekti eshte: Pse kemi nevojë në Kosovë për më shumë
investime (nenkupto: pse kemi nevoje per Fond te Eficences se Energjise) ne lidhje me
permiresimin e Eficences se Energjise (EE) ne te gjithe sektoret ekonomik? Ka shumë
arsye pse më shumë investime janë të nevojshme per te bere te mundur permiresimin e
Eficences se Energjise (EE) dhe disa prej tyre, qe jane edhe me te rendesishmet, jane
pershkruar më poshtë:
(i) Potenciali i EE: Potencial i EE është shumë i lartë dhe pothuajse i pashfrytëzuar për sektorët
e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe
sektoret e industrise. Futja e masave të EE në sektorët e popullates (amvisnise/residencial),
ndërtesave të shërbimit publike dhe private si dhe ne te gjithe sektoret e industrise ne një
periudhë veteshlyerjes se investimeve prej 2.5 deri ne 6.5 vjet (për industrinë (sic do te tregohet
ne kapitujt perkates te analizes)), 4.2 deri ne 5.8 vjet (për ndërtesat e shërbimeve private sektorë
(sic do te tregohet ne kapitujt perkates te analizes)) dhe 3 deri ne 10 vjet per sektorin residencial
(sic do te tregohet ne kapitujt perkates te analizes). Sigurisht vlerat e periudhes se jetegjatesise
varen nga shume faktore si vlera e investimit per masen e EE, cmimet e burimeve energjetike,
niveli i komfortit, niveli i prodhimit dhe per kete qellim keto do te diskutohen me shume detaje
ne seksionet ne vazhdim. Keta janë tregues financiare shumë pozitiv dhe duhet të jenë faktor
lëvizës baze për promovimin e zbatimit të masave të EE në sektorët e popullates
(amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e
industrise.
(ii) Ekonomi: Rritja e konsumit te energjisë pritet te ndodhe për shkak të rritjes se nivelit te
komfortit, të rritjes se prodhimit industrial dhe rritjes se shërbimeve të ndryshme private;
presioni që vjen nga legjislacioni i BE që ka filluar të zbatohet në Kosovë; rritje e kërkesës për të
prodhuar me shume energji elektrike në Kosovë; dhe siguria e energjisë janë temat kryesore me
të rëndësishme dhe qe kane nje efekt te drejt per drejt ne ekonomine e pazhvilluar te Kosoves;
(iii) Bankat: Tregu i pashfrytëzuar i EE, vecanerisht në sektorët e popullates
(amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret e
industrise, eshte e domosdoshme per bankat private qe te shfrytezojne depozitat shume te medha
qe zoterojne (pasi ne se nuk shfrytezohen ato jane kosto shume e rendesishme per bankat); dhe
eshte shume e rendesishme te theksohet se Bankat ne Kosove jane duke financuar produktet EE
23
qe nga 2009. Ne kapitujt qe pasoje eshte dhene nje analize e programeve te ndryshme te EE se
energjise te financuara nga Banka te ndryshme ne Kosove. Investimi i masave te EE nga ana
tjeter do te sjelli shume me teper punesim qe eshte nje nga objektivat me te rendesishme te
shoqerise Kosovare.
(iv) SME-të: faturat më të ulta të energjisë në të ardhmen do te përballen me rritje te cmimeve te
burimeve te energjise. Tradicionalisht, masat e EE janë vlerësuar mbi bazën e përfitimit
ekonomik të një investimi dhe vlerën e kursimeve të energjisë që ajo sjell. Ndikimi i masave të
efiçiencës së energjisë mund të shkoj përtej kursimeve të energjisë dhe përmirësimi i EE mund të
kontribuojë në mënyrë të konsiderueshme në rritjen ekonomike, punësimin, zhvillimin social dhe
mbrojtjen e mjedisit. Tani ekziston një vetëdije në rritje pereficencen e energjisë në SME, ku
keto te fundit ofrojnë një gamë të përfitimeve përtej kursimeve të thjeshta financiare, në varësi të
masave të marra. Prandaj, zbatimi i masave të EE në Kosovë është i shtyrë nga një gamë e gjerë
faktorësh dhe mund të pritet për të ofruar një gamë të gjerë të përfitimeve, duke përfshirë ceshtjet
ne vijim:
Përmirësimi i EE kushton në mënyrë të konsiderueshme më pak se duke investuar në
ndertimin e centralve te reja, linja te reja te transmetimit, kështu që masat e EE bëjnë te
mundur qe fatura e energjisë te jete më e përballueshme për SME-te dhe për të zvogëluar
kostot operative për biznesin.
Programet e EE mund të sigurojë një stimul për ekonominë lokale, duke krijuar mundësi
punësimi: për shembull, për prodhuesit e pajisjeve, për ofruesit e instalimit, mirëmbajtjes
dhe riparimit të shërbimeve, për auditoret e energjisë, për menaxherët e projektit dhe për
financuesit.
EE ne sektorët e popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publike dhe
privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise do tia rrise gjithashtu vleren
nderteses/impiantit ne tregun lokal të dhe janë me të lehtë për te kryer transaksione
bankare në treg.
Në anën e kërkesës, masat e EE reduktojne konsumin e energjisë dhe për këtë arsye bejne
te mundur minimizimin e dëmit mjedisor duke ulur emetimet e gazeve serë dhe ndotësve
të tjerë, si dhe reduktimin e përdorimit të ujit.
Në anën e furnizimit, si rezultat i teknologjive moderne që do të përdoren në sektorët e
popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te
gjithe sektoret e industrise është parashikuar për rritje e efikasitetit të energjisë me rreth
5%, në krahasim me TC ekzistuese, Kosova A dhe Kosova B.
Pyjet e Kosovës do të mund të perdoren me me efikasitet sepse do te kemi kerkese të
reduktuar për energji dhe do të lehtësojnë presionin mbi pyjet.
Duke zvogëluar intensitetin e energjisë në sektorët residencial, ndërtesat e shërbimit publik dhe
privat si dhe ne te gjithe sektoret e industrise, masat e EE te zbaturara do te sjellin përmirësimin
e shëndetit, mirëqenien dhe zhvillim social. Nepermjet instalimit te masave te EE do te
instalohen kapacitetet gjeneruese me te vogla (ne krahasim me rastin kur nuk kemi ndermarre
masa per EE) në Kosovë, qe do sjelle nje furnizim shume me te qendrueshem, sidomos në orët e
pikut dhe gjatë sezonit te dimrit. Kosto e importit ka qenë 51.000.000 €, financuar pjesërisht me
25.000.000 € marrë grante/subvencione nga ana e QK. Qeveria nuk mund të përballojë për të
subvencionuar importet afatgjata dhe masat e EE do të lehtësojnë presionin mbi termocentralet e
Kosovës, duke ulur sasine e importeve te nevojshme dhe reduktimet e furnizimit me energji
elektrike.
24
Metodologjia e perdorur ne kete raport ka marre ne konsiderate (i) qellimet e pergjithshme dhe
specifike te detyres, (ii) detyrat kryesore dhe aktivitetet e parashikuara ne ToR, dhe (iii)
rezultatet e pritshme. Gjate zbatimit te detyres te analizes teknike ne lidhje me projektin
“Identifikimi dhe rekomandimi i mundesive ligjore, financiare dhe fiskale” Konsulentet kane
plotesuar te gjitha kerkesat e ToR ne lidhje me nen-detyrat te cilat jane paraqitur me poshte:
Rishqyrtimi i mekanizmave financiar dhe fiskal, te cilet jane aplikuar ne sektorët e popullates
(amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret
e industrise te shteteve te perzgjedhura, anetare te BE
Identifikimi, aty ku eshte i mundur, i mekanizmave te cilat kane nje kosto efektive, dhe te
cilat mund te jene te zbatueshme ne kushtet e shtetit te Kosoves persa i perket te gjithe
sektorëve te popullates (amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si
dhe ne te gjithe sektoret e industriese.
Rishqyrtimi i struktures se tanishme te operimit te masave te EE ne sektorët e popullates
(amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe privat si dhe ne te gjithe sektoret
e industries ne Kosove
Vlerësimi i futjes së “pagesse=leves” tek çmimi i energjisë, në veçanti në drejtim të
kontributit te Fondit për Efiçiencën e Energjisë; programi për reduktimin e kërkesës për
konsumatorët tarifor, masat për promovimin e efiçiencës së energjisë përfshirë Asistencen
Teknike (AT) dhe masat për mbrojtjen e konsumatorëve në nevojë.
2. Plani i Pare dhe i Dyte i Eficences se Energjise KEEAP i pare eshte miratur ne parim nga Sekretariati i Energjise ne Nentor 2010. Ne Prill 2011
eshte miratuar nga Asambleja e Qeverise se Kosoves nje Plan Kombetar per Eficencen e
Energjise per periudhen 2010 – 2018, pergatitur nga ish-Ministria e Energjise dhe Minierave,
dhe ne Qershor 2011 Parlamenti miratoi Ligjin e Ri te Eficences se Energjise. Pervec se i
dedikohet kerksave per etiketimin e energjise, dizanjin ekologjik, performancen e ndertesave dhe
eficencen e energjise se konsumatoreve fundor te saj, ligji gjithashtu ka paraqitur nje baze ligjore
per Agjensine e Eficences se Energjise dhe per themelimin e nje fondi per te promovuar
eficencen e energjise.
Figurat 3 dhe 4 te paraqitura me poshte tregojne se si profili i targetave te kursimit te energjise
vendosur ne KEEAP zhvillohet gjate periudhes se planifikimit deri ne 2018. Figura 3 tregon se si
kursimet totale te energjise jane parashikuar per tu rritur gjate periudhes se planifikuar (duke
perdorur supozimet e KEEAP ne lidhje me modelet e rritjes te zhvilluara ne shtete te tjera dhe
nje skenar makro-ekonomik, i cili pretendon nje rritje mesatare te GDP-se prej 3.1% ne vit per
periudhen 2008-2018.
25
Figura 3: Targetet e Planifikuara ne Periudha Afat-Shkurter per EE (kursimet kumulative te shprehura si % e konsumit final)
Figura 4: Targetet e Planifkuara Afat-shkurter e Afat Mesem per EE (ktoe)
Sektoret e banesave dhe te transportit perbejne pjesen me te madhe te konsumit final te energjise
ne Kosove. Megjithashte, shperndarja e targeteve nuk eshte kryer duke u bazuar ne keto ndarje
te pergjithshme, por duke marre gjithashtu ne konsiderate impaktin e pritshem te masave te
propozuara EE. Shperndarja finale e targeteve te ndermjetme te kursimit te energjise, per cdo
sektor, eshte prezantuar ne Tabelen 1 te dhene me poshte.
Tabela 1.: Targetet e ndermjetme te kursimit te energjise sipas sektorit 2010-2012
Burimi: KEEAP e miratuar me Udhezim Administrativ Nr. 07/159 (date 03.12.2013)
Tabela tregon qe sektoret e Shtepive (Rezidencial) dhe Sherbimet do te duhet te plotesojne 70%
te targeteve te pergjithshme per kursimet e ndermjetme, ndersa sektoret e Industrise, Transportit
dhe Bujqesise duhet te kontribuojne pjesen e mbetur prej 30%. Keta tre sektore konsiderohen te
jene me perceptues ndaj fushatave per rritjen e ndergjegjesimit publik sesa permbushja e
detyrimeve konkrete. Figurat 5 dhe 6 tregojne kursimet relative dhe absolute te cilat kerkohen
nga sektoret ekonomik ne menyre qe te arrihen objektivat e pershkruara ne seksionet e
mesiperme.
0.0
0%
0.0
0%
0.5
0%
1.6
0%
3.0
0%
4.0
0%
5.0
0%
6.0
0%
7.0
0%
8.0
0%
9.0
0%
0.0%
0.5%
1.0%
1.5%
2.0%
2.5%
3.0%
3.5%
4.0%
4.5%
5.0%
5.5%
6.0%
6.5%
7.0%
7.5%
8.0%
8.5%
9.0%
9.5%
10.0%
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Total Cummulativ e Sav ings in %
Short Term Total EE Target
Long Term Total EE Target
1021.08
900
950
1000
1050
1100
1150
1200
1250
1300
1350
1400
1450
1500
1550
1600
1650
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Total Energy Sav ings
Total Energy Demand af ter EE
Total energy consumption targets
Targetet Indikative te Kursimit te Energjise
SEKTORI % ktoe GWh
Rezidencial 40.0 12.4 144
Sherbimet 30.0 9.3 108
Industrise 25.5 7.90 91.35
Transporti 4.5 1.395 16.22
Total 100 31.95 360.53
26
Figura 5: Kursimet kumulative te planifikuara per EE (te shprehura ne %) per cdo sektor
Figura 6: Kursimet e planifikuara EE per cdo sektor(ktoe) dhe Kerkesat Totale te Energjise
per masat post EE
Kosova ka miratuar targetin indikativ prej 9% te 1021.08 ktoe per tu arritur deri ne fund te
periudhes (2010 – 2018). Per kete arsye, targeti indikativ i llogaritur per kursimet e energjise ne
nivel kombetar per 2018 eshte 91.89 ktoe. Duke llogaritur qe sektoret rezidencial dhe te
transportit jane me te medhenj te energjise - meqenese ato perbejne respektivisht rreth 39.53%
dhe 26.67 %te konsumit total perfundimtar te energjise – keto jane caktuar si sektore te
prioritizuar per NEEAP e dyte. Per shkak te influences se ketyre masave ne kerkesen e te gjithe
sektoreve, si dhe masat per riabilitimin e sistemit te energjise, kerkesa finale e konsumit te
energjise ne 2020 pritet te jete 1583.56 ktoe (tabela 2). Gjithashtu, sektori i energjise pritet te
kete te njejtin impakt ne termat e eficences se energjise.
Tabela 2: Permbledhje e parashikimit final te konsumit te energjise (ktoe) Burimi: Fakti dhe Parashikimi Afat-Gjate i Energjise se Republikes se Kosoves 2013-2020 (Nr. 07/159 (date
03.12.2013)Sektori me rritjen me intensive ndaj kerkeses per energji eshte sektori i industrise. Ne
Kosove, me te gjitha parashikimet te cilat indikojne trendet e zhvillimit te energjise intensive ne
industri, pjesa e sektorit te industrise ne konsumin total te energjise, edhe ne 2022, do te jete
poshte normes se konsumit te shteteve ne zhvillim, me 29% te energjise se konsumit. Te gjithe
targetet EE te permendura me siper per cdo sektor jane prezantuar ne tabelen 3.
0.0%
0.6%
1.2%
1.8%
2.4%
3.0%
3.6%
4.2%
4.8%
5.4%
6.0%
6.6%
7.2%
7.8%
8.4%
9.0%
9.6%
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Cummulativ e Sav ings in Agriculture, %
Cummulativ e Sav ings in Transport, %
Cummulativ e Sav ings in Industry , %
Cummulativ e Sav ings in Serv ice, %
Cummulativ e Sav ings in Household, %
1100
1120
1140
1160
1180
1200
1220
1240
1260
1280
1300
1320
1340
1360
1380
1400
1420
1440
1460
1480
1500
1520
1540
1560
1580
1600
1620
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Agriculture Energy Sav ings
Transport Energy Sav ings
Industry Energy Sav ings
Serv ice Energy Sav ings
Household Energy Sav ings
Total Energy Demand af ter EE
Sektoret, ktoe 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Sektori Industrial 316.69 328.88 338.29 346.59 357.47 366.69 377.31 386.83
Sektori Rezidencial 503.93 525.84 541.7 555.6 574.25 589.63 607.57 623.32
Sektori i Sherbimeve 114.51 120.88 125.74 130.54 136.66 142.03 148.11 153.59
Sektori i Bujqesise 21.18 21.98 23.18 23.77 24.51 25.16 25.89 26.56
Sektori i Transportit 342.36 349.21 356.19 363.31 370.58 377.99 385.55 393.26
Total 1298.67 1346.79 1385.10 1419.81 1463.48 1501.50 1544.43 1583.56
27
KEEAP i dyte është një dokument afatgjatë, përgatitur dhe zbatuar në nivel kombëtar dhe që
mbulon periudhën 2010 - 2018, por që përmban caqet indikative te kursimit te energjisë për afate
te gjata, të mesme dhe të imediate. Indikativ synuar për kursim të energjisë për Kosovën për
periudha 2010-2012 u ngrit në lidhje me të Cakun Intermediate të synuar për kursim të energjisë
për Kosovën për 2018. Tabela 3 më poshtë tregon caqet indikative për kursimin e energjisë të
parashikuara për 2012-2018, si dhe kursimet e arritura të energjisë për periudhën 2010-2012 së
bashku me një vlerësim të kursimeve të pritshme të energjisë në vitin 2018.
Sektori 2012 (ktoe) 2018 (ktoe)
Caku* ** Caku* Kursimet e
vlerësuara qe
do te arrihen
bazuar ne
Planin e Dyte
te EE nga
masat qe do te
ndermerren**
Residencial 12.80 9.94 30.64 37.46
Shërbimeve 9.60 10.11 12.26 30.54
Industri 8.15 n/a 24.84 n/a
Transport 1.40 n/a 24.15 n/a
Gjithsej 31.95 20.05 91.89 68.0
Kursimet në % të konsumit bazë 3% 2.2% 9% 7.3%
Caku indikativ ne vitin 2018 91.89 ktoe Caku indikativ ne vitin 2012 31.00 ktoe
Targetat sipas sektoreve Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe)
Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe)
SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Rezidencial 12.4 30.64 28.06 46.98 Sherbimet 9.3 12.26 3.865 18,91 Industrise 7.90 24.84 Nuk eshte vleresuar 14.00 Transporti 1.395 24.15 Nuk eshte vleresuar Total, ktoe 31.95 91.89 31.925 91.89 Total, Gwh 360.53 1068.68 371.29 1068.68 Kursimet në % të konsumit bazë
3% 9% 3.1% 9%
Tabela 3.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre (ktoe)
Burimi: PVNEE - IIte eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date
03.12.2013).
Shenim: Sektori i Bujqesise eshte perfshire ne sektorin Industrial
Në fillim të vitit 2013 Agjensia e Kosoves per Efiçiencen e Energjisë pergatiti raportin e saj
të parë në Sekretariatin e Energjisë në lidhje me nivelin e zbatimit të masave të EE dhe
masën në të cilën objektivat janë duke u përmbushur nga çdo sektor. Tabela 3 e dhene ne
kete raport te sipër përmendur tregon se deri tani shumica e iniciativave kanë përfshirë
masat e "buta" (dmth ligjet e reja dhe rregulloret) dhe se niveli i zbatimit të projekteve të
"vështira" (dmth investimet fizike) ka qenë i ulët. Në mungesë të një skeme të përcaktuar
të monitorimit formal, kursimet e raportuara për vitin 2012 janë vlerësimet më të mira të
28
ekspertëve të AKEE dhe për këtë arsye i nënshtrohen një niveli të caktuar pasigurie.
Analiza e mesiperme tregon edhe nje here ne menyre te qarte se sa e rendesishme eshte
krijimi i nje Fondi te Eficences se Energjise per te bere te mundur plotesimin e masave te
eficences se energjise jo vetem nepermjet masave “te buta” (asistence teknike,
ndergjegjesim, realizimin e studimeve te ndryshme), por ajo qe eshte shume e rendesishme
ne kalimin e zbatimin te masave investuese.
3. Potenciali i Kursimit te Energjise dhe Investimet qe
kerkohen ne cdo Sektor Mbeshtetur ne shume studime qe jane realizuar gjithe keto vite nga Ministria e Zhvillimit
Ekonomik te Kosoves dhe Institucione te tjera nderkombetare, ne te cilat ekspertet e EECG shpk
kane qene pothuajse gjithmone te pranishem eshte bere e mundur percaktimi i potencialit te
kursimit te energjise per sektoret kryesor ekonomik te Kosoves: sektorin residencial, sektorin e
industrise dhe sektorin e sherbimeve (publike dhe private). Kjo analize eshte dhene ne sesionet
ne vazhdim.
3.1 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Residencial
Popullsia e Kosoves eshte rreth 1.7 million dhe eshte nje nga popullsite me te reja ne Europe:
rreth gjysma e populsise eshte nen 25 vjec dhe rreeth 20% eshte ne moshen ndermjet 15 dhe
25vjec. Eshte vleresuar qe 45% e popullsise eshte e papune, kur papunesia ne Europe ne vitin
2010 ishte 9.5%, duke shkuar ne 11.2 % ne vitin 2014, me nivelin me te larte ne Spanje (24.8%)
dhe Greqi (22.5%).
Kosova importon rrreth 25% te burimeve energjetike dhe rreth 40% e energjise se pergjithshme
konsumohet ne sektorin residencial. Prandaj eshte shume e rendesishme fokusimi ne rruget e
permiresimit te EE ne sektorin residencial. Permiresimi i EE do te ndihmoje Kosoven per
perfitime financiare dhe ambjentale, sic paraqitet ne pikat ne vijim:
Konsumi mesatar i energjise ne sektorin e ndertesave do te reduktohet me 25-30% si
rezultat i implementimit te masave EE;
Ne pjesen me te madhe te rasteve, pronaret e ndertesave te cilet kane zbatuar masat EE,
do te perdorin me pak energji per ngrohje, dhe si rrjedhim do te kete nje reduktim te
faturave te energjise;
familjet te cilat kane aplikuar masat EE ne ndertesat e tyre do te kene sherbime me te
mira ne ndertesa dhe nje komfort me te larte jetese;
Importet e energjise elektrike dhe lendeve djegese do te ulen duke ulur keshtu deficitin
tregtar te Kosoves;
Kursimet e energjise elektrike do te rrisin sigurine e furnizimit me energji ne Kosove
Sistemi i ngrohjes ne sektorin e banesave ne Kosove perdor energjine elektrike dhe drute
e zjarrit, ndersa ne sektorin e sherbimit perdoret diezeli, mazuti, qymyri dhe energjia
elektrike. Me implementimin e programit te eficences se energjise, konsumi i
komoditeteve te energjise ne ndertesa do te zvogeloje problemin e shpyllezimit:
29
Reduktimet e emetimeve te CO2 dhe ndotjes do te kene nje ndikim pozitiv ne ambjent
Perdorimi i te dhenave nga KEEAP dhe duke shfrytezuar te dhenat e mbledhura nga
“CENSUS 2011”eshte bere e mundur ndarja e stokut te ndertesave ne tre rajone ne
Kosove. Sektori i banesave ne Kosove pasqyron nje diversitet te gjere te arkitektures,
teknikave dhe materialeve te ndertimit. Sektori i banesave ndahet ne 6 tipe baze te
ndertesave me karakteristikat e meposhtme:
1. Ndertesa 1 kateshe
2. Vila dy kateshe me nje siperfaqe me te madhe se 100 m2/per kat
3. Ndertesa me mbi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1960 dhe 1990:
4. Ndertesa me mbi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1970 dhe 1999:
5. Ndertesa parafabrikate bi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1980 dhe 1999:
6. Ndertesa mbi 5 kate te ndertuara ndermjet viteve 1999 dhe 2012:
Ne tabelen 4 paraqiten m2 te ndertesave ne sektorin e banesave te klasifikuara sipas kategorise se
nderteses per tre rajone ne Kosove. Te dhenat e CENSUS 2011’ jane perdorur per kalibrimin e te
dhenave te KEEAP (2012) ne lidhje me numrin e ndertesave dhe siperfaqen e tyre.
REGION Area (106 m2)
Mitrovica 9.138
Prishtina 16.976
Prizren 11.687
Total 37.801
Tabela 4.: Siperfaqa e ndertesave ne sektorin rezidential (milion m2) sipas rajoneve, 2012 (Burimi: KEEAP)
Duke perdorur te dhenat nga KEEAP dhe nga kerkimet e kryera nga konsulentet, jane pergatitur
tabelat 5 dhe 6 e cila prezanton numrin e ndertesave rezidenciale te klasifikuara sipas kategorive
te ndertesave, per secilen nga tre rajone e percaktuara per Kosoven.
Kategoria e Ndertesave Rezidenciale Mitrovica Pristina Prizreni
Ndertesa njekateshe 31338 58913 47804
Ndertesa dykateshe >100m2/kat 24916 49120 38226
Ndertesa deri ne pese kate 1960-1990 5696 17430 10618
Ndertesa deri ne pese kate 1970-1999 3559 11092 4247
Ndertesa deri ne pese kate 1980-1999 697 5261 510
Ndertesa deri ne pese kate 1999-2011 4983 16638 4778
Total 71188 158454 106182
Tabela 5.: Numri i ndertesave rezidenciale sipas kategorise se ndertesave, 2012
(Burimi: KEEAP)
Kategoria e Ndertesave
Rezidenciale
Mitrovica (106
m2)
Pristina (106
m2) Prizreni (106 m2)
Ndertesa njekateshe 4.021 6.281 5.259
Ndertesa dykateshe >100m2/kat 3.199 5.262 4.207
Ndertesa deri ne pese kate 1960-
1990 0.731 1.867 1.168
30
Ndertesa deri ne pese kate 1970-
1999 0.457 1.188 0.467
Ndertesa deri ne pese kate 1980-
1999 0.091 0.594 0.059
Ndertesa deri ne pese kate 1999-
2011 0.640 1.782 0.526
Total 9.138 16.976 11.687
Tabela 6.: Siperfaqja totale e ndertesave rezidenciale (milion m2) sipas kategorise
Burimi: 1st KEEAP
Të dhënat nga Regjistrimi i popullsisë i vitit 2011 tregojnë vetëm numrin e ndërtesave të
banimit, përderisa asnjëri nga burimet e lartëpërmendura nuk ofrojnë të dhëna në lidhje me
vjetërsinë e nërtesave. Përcaktimi i stokut të ndërtesave të banimit bazuar në vitet e ndërtimit ka
qenë i mundur të bëhet duke u bazuar në disa hulumtime. Rezultatet e regjistrimit të popullsisë
2011, tregojnë se përafërsisht 75% e stokut të ndërtesave të banimit përbëhet nga shtëpitë
individuale dhe pjesa e mbetur prej 25% janë ndërtesa shumëbanesore dhe banesa të
përbashkëta. Pothuajse 79% e shtëpive janë mbi 20 vjet të vjetra. Sektori i banesave është ndarë
në gjashtë lloje bazike të ndërtesave, karakteristikat themelore të të cilave janë si më poshtë:
1. Shtëpi një katëshe
a) të ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe (strukturat të gurit janë të përfshira këtu si nën-
grup)
b) te mbuluar me kulm nga tjegullat
c) kulm i rrafshët me pllakë nga betoni
Këto tipe të ndërtesave/shtëpive janë ndërtuar përgjatë gjithë kohës në Kosovë. Këto shtëpi
zakonisht ndërtoheshin për një familje dhe ishin të mbuluara me kulm (për shkak të klimës së
ftohtë e me borë), ndërsa dyshemeja zakonisht vendosej meneherë mbi themele pak e ngritur nga
toka e që nuk kishte hapësira të nëndhemshme. Më së shpeshti këto lloje ndërtimesh ndodheshin
në zonat rurale por disa nga to mund të hasen edhe zonat urbane. Shtëpitë e ndërtuara në zonat
rurale e sidomos ato para viteve 2000, shpesh herë nuk janë të suvatuara dhe as të izoluara
termikisht. Dritaret dhe dyert e shtëpive të ndërtuara deri ne 1990 janë të bëra nga kornizat e
drurit dhe xham të njëfisht ose edhe dyfishtë. Shtëpitë e ndërtuara pas 1990 kanë korniza nga
alumini apo PVC-ja me xham të dyfishtë. Koeficienti i transferit të nxehtësise për muret e ketyre
ndërtesave varion nga 1.522 W/m2oK to 0,329 W/m2oK. Ndërsa koeficienti i nxehtësisë për këto
ndërtesa varion nga 5.8W/m2oK to 1.8 W/m2oK. Konsumi i energjise për këto shtëpi varion nga
prej izolimit të mureve, kulmit, dyshemesë dhe llojit të dritareve dhe dyerve që janë përdorur
ndryshon nga 240 kWh/m2vit deri 350 kWh/m2 vit.
2. Vile dy-kateshe me siperfaqe prej mbi 100 m2/kati:
a) Te ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe (strukturat me mira të gurit janë të përfshira këtu
si nën-grup)
b) të mbuluar me kulm nga tjegullat
c) të ndërtuar me dysheme të ngritur
Gjithashtu, në Kosovë të gjitha këto shtëpi janë ndërtuar gjatë tërë kohës dhe janë të mbuluara
me kulm. Dyshemeja e tyre është vendosur mbi themele por e ngritur disa centimetra mbi tokë.
Disa nga këto shtëpi kanë edhe hapësira të nën-dheshme që përdoren për banim/punë/ruajtje te
produkteve. Gjithashtu ato kanë edhe nënkulmin e banueshëm. Edhe për këto ndërtesa mund të
konkludohet se ndodhen kryesisht në zona rurale. Pra, ndërtesat e ndodhura në zonë rurale janë
31
shpesh herë të pasuvatuara dhe te pa izoluara termikisht. Ndërtesat e ndërtuara viteve të fundit,
kryesisht në zonat urbane, karakterizohen me aplikim të izolimit termik në mure, kulm dhe
dysheme. Varrsisht nga vitet e ndertimit, dritaret dhe dyert jane nga korniza e drurit me xham te
njefisht apo dyfishte, ose kornize nga Alumini ose PVC-ja me xham te dyfisht. Zakonisht
familjet e gjëra (me më shumë se një gjeneratë) jetojnë në këto ndërtesa. Koeficientët e
kalueshmërisë së nxehtësisë janë të njëjtë me tipin 1. Konsumi i energjise për këto ndërtesa
varësisht prej strukturave ndërtimore dhe llojit të dritareve dhe dyerve që janë përdorur ndryshon
nga 230 kWh/m2vit deri 350 kWh/m2 vit.
3. Ndërtesa deri në pesë kate të ndërtuara mes 1960-1990:
a) të ndërtuara me tulla silikate
b) të ndërtuara me mure mbajtëse me trashësi 38cm
c) të ndërtuara pa shtylla
Në këto ndërtesa/banesa jetojnë më shumë se një familje. Ndërtimi i tyre në Kosovë ka filluar
pas viteve 1960 dhe zakonisht ndodhen në zonat urbane.Këto ndërtesa janë të suvatuara por jo
termikisht të izoluara. Të paizoluar janë edhe kulmi me dyshemenë. Dritaret janë me kornizë
druri dhe xham të dyfishte. Koeficienti i kalueshmërisë së nxehtësisë për muret nga blloqet 20cm
është 1.935 W/m2oK dhe 1.670 W/m2oK për muret nga blloqet e betonit me trashësi 25cm.
Koeficienti i kalueshmërisë së nxehtësisë për kulm është 194 W/m2oK dhe për dysheme 1.666
W/m2oK. Konsumi i energjisë për këto ndërtesa varion prej 200 deri 300 kWh/m2 vit.
4. Ndërtesa deri në pesë kate të ndërtuara mes 1970-1999:
a) të ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe
b) të ndërtuara me mure mbajtëse me trashësi 38 cm
c) të ndertuara me pëlhura anti-seizmike
Këto ndërtesa janë të ndërtuara mes viteve 1970-1999 dhe përdorën nga grupe te ndryshme
familjesh. Ndërtesat me mure nga tullat kanë trashësi të mureve 38cm në katet e para dhe pastaj
25 cm në katet e sipërme. Kryesisht ndodhen në zonat urbane. Në përgjithësi këto ndërtesa janë
të suvatuara nëse janë ndërtuar vitet e fundit dhe ato kanë izolim termik në dysheme dhe kulm.
Koeficienti i kalueshmërisë së nxehtësise për mure varion nga 1.397 W/m2oK deri 0.496
W/m2oK. Konsumi i energjisë në këto ndërtesa varion 250 kWh/m2vit deri 350 kWh/m2 vit.
5. Ndërtesa të parafabrikuara deri në pesë kate të ndërtuara mes 1980-1999:
a) të ndërtuara nga muret e parafabrikuara me trashësi 25 cm.
Në këto lloj ndërtesash jetojnë më shumë se një familje. Ato janë të ndërtuara pas vitit 1980. Pas
vitit 1999 keto lloj ndërtesash nuk jane aplikuar më. Ndërtimi i tyre bëhet kryesisht në zonat
urbane. Ato janë të suvatuara nga jashtë por nuk kanë izolim termik Dritaret kanë kornizë druri
me xham të dyfishte ose kornizë nga Alumini dhe xham të dyfisht. Koeficientët e kalueshmërisë
së nxehtësise variojnë nga 2.697 W/m2oK deri 2.403 W/m2oK. Konsumi i energjisë ndryshon nga
250 deri ne 380 kWh/m2 vit.
6. Ndërtesa mbi pesë kateshe të ndërtuara mes 1999 dhe 2014:
b) të ndërtuara tërësisht nga tullat e kuqe
c) të ndërtuara me mure me trashësi 25 cm.
d) të ndërtuara nga shtyllat anti-sezimike dhe nga betonarmeja.
Ne keto lloj ndertesash jetojne me shume se nje familje. Këto ndërtesa janë nga konstruksionet e
betonit dhe muret nga blloqet e argjiles ndërsa kohëve të fundit edhe nga blloqet silikate të cilat
32
bazuar në cilësite e tyre termike janë më të mira se tullat e përdorura më herët (koeficientët e
kalueshmërisë së nxehtësisë janë më të ulët se kategoria 5).
Muret e jashtme në përgjithësi janë të suvatuara dhe të izoluara termikisht. Per sa i përket
mbulesës, edhe pse këto ndërtesa kanë më shumë se një etazhë, ato janë të mbuluara me kulm
dhe rrallë herë me terracë. Izolimi termik i jashtëm ndihmon shumë në zvoglimin e humbjeve të
nxehtësise nga urat termike. Trashësia e izolimit termik ndryshon nga 5 cm deri në 10 cm dhe
kryesisht materiali i përdorur është polistyren, mirëpo në zonat urbane ka gjetur përdorim edhe
leshi i gurit. Dritaret janë kryesisht të bëra nga korniza e Aluminit dhe xhami i dyfisht por
ekzistojnë edhe korniza nga PVC-ja dhe xhami i dyfisht. Në krahasim me ndërtesat tjera (të
përmendura më lart) humbjet e nxehtësisë në këto ndërtesa janë më të vogla. Koeficientët e
kalueshmërisë së nxehtësisë për mure variojnë nga 0.578 W/m2oK deri 0.329 W/m2oK.
Koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësisë për kulm variojnë nga 0.329 W/m2oK deri ne 0.249
W/m2oK. Koeficientët e kalueshmërisë së nxehtësisë për dysheme variojnë nga 0.329 W/m2oK
deri 0.249 W/m2oK. Konsumi i energjisë në këto ndërtesa ndryshon prej 150 kWh/m2vit deri 220
kWh/m2vit.
Ndërtesat banimore janë sektori më i madh i konsumit të energjisë në Kosovë, ngase shumica e
stokut ndërtimor në vend nuk janë mjaftueshëm të izoluara, dritaret i kanë të vjetra dhe të
dëmtuara si dhe përdorin energjinë elektrike për ngrohje. Gjatë këtij procesi, shumë auditime të
energjisë në ndërtesa janë kryer nga projekte të ndryshme dhe gjithashtu disa studime në lidhje
me energjinë që të gjitha në përputhje me metodologjitë konvencionale të përdorurra në projektet
e BE-së. Duke analizuar inpute e auditimeve të thjeshta energjetike, të dhënat e detajuara janë
mbledhur dhe përpunuar në lidhje me: llojin e ndërtesës, zonën referuese klimatike; sipërfqen e
ngrohur të dyshemesë; konstrukcionet/materialet ndërtimore për secilën zonë; llojet e dritareve
dhe dyerve të jashtme;konsumin e energjisë elektrike, konsumin e energjisë për ngrohje dhe
shpenzimet për derivate.
Për të identifikuar kushtet bazike, janë mbledhur të dhëna të përgjithshme nga aspekti i kërkesës,
duke analizuar secilën ndërtesë nga pikëvështrimi i mënyrës së ndërtimit dhe shërbimeve që
ofrohen aty, e veçanërisht sistemet HVAC (ngrohje, ventilim dhe ajër i kondicionuar). Më pas
kostoja e përgjithshme e energjisë është llogaritur duke përfshirë të gjitha shërbimet energjetike,
siç janë ftohja, uji i ngrohtë sanitar, ndricimi, pajisjet elektrike dhe gatimit. Figura 20 dhe 21
paraqesin kërkesën specifike për energji pas zbatimit të masave për EE dhe njëkohësisht edhe
konsumin specifik aktual si dhe konsumin bazik specifik për të gjitha kategoritë e stokut të
ndërtesave rezidenciale.
Analiza e shifrave të lartë-përmendura sjell një konkludim shumë te rëndësishëm: Kursimi
i energjisë është mes një intervali prej 22-53% për kategori të ndryshme të ndërtesave.
Kërkesa specifike për efiçincën e energjisë është më e ulët se konsumi aktual specifik, që
nënkupton se implementimi i masave për EE do të sjell jo vetëm kursime reale të energjisë,
por nëse i aplikojmë keto masa ateherë do të arrihet edhe ngritja e nivelit të komforit te
shtepise. Potenciali i pergjithshem i te gjitha kursimeve te energjise ne sektorin rezidencial per
cdo vit dhe per secilen nga masat EE eshte logaritur nga ana e konsulenteve ne menyre te
kuantifikuar me poshte bashke me vlerat e tyre respektive te shprehura ne GWh/vit.
Rezultatet tregojne qe kursimet me te larta te energjise vijne prej zbatimit te masave EE per
sherbimet e ngrohjes se hapesires dhe qe potenciali total i kursimeve te energjise eshte rreth 80%
i te gjithe kerkeses per energji ne stokun e ndertesave rezidenciale (llogaritjet per sektoret e tjere
do te kryhen ne te njejten menyre). Kostot te cilat lidhen me permirsimin e EE per nje shtepi
33
tipike ne Kosove jane prezantuar ne tabelen 7. Nje shtepi individuale mund te permirsoje
eficencen e saj te energjise me ane te nje investimi prej EUR 11,400. Per nje shtepi e cila perdor
nje sobe jo-eficiente qe funksionon me dru zjarri ose qymyr, perfitimet nga eficenca per ngrohje
mund te jene mjaft te medha. Per ndertesa te tilla, adresimi i burimit te ngrohjes eshte i
rendesishem per arsye se masat EE mund te perkeqesojne problemet me shendetin per shkak te
ndotjes se brendshme (tanime nje problem aktual). Masa EE Njesia Kostot
Njesi fizike
Njesi per
ndertese
Kosto per
ndertese
Kosto per
ndertese
Termoizolimi i Muret e Jashteme m
2 €40 €/m2 113 €4,520 €4,520
Dritaret EE m2 €160 €/m2 20 €3,200 €3,200
Permirsimi i termoizolimit dhe
hidroizolimit te catise m2
€45
2
€/m
83
€3,726
€3,726
Valvulat termostatike
Cope
€
2
0
€/pc
8
€460
€460 Valvulat e balancimit hidraulik
Cope
€60
€/pc
5
Ngrohesi i ujit me energji diellore
Cope s
€2,0
00
€/pc
2
€4,000
€4,000
Sobe/bolier efficient (nese
aktualisht perdoret nje sobe me
drru/qymyr)
Cope
€2,0
00
€/pc
1
€2,000
€2,000
Pompa termike ajer-ajer
Cope
€4,0
00
€/pc
1
€4,000
€4,000
Pompa qe mundeson ngrohjne
nga toka
kW
€2,0
00
€/kW
5
€10,000
€10,000
–Ventilimi/rikuperimi i ngrohjes
m3/h
€35 €/(m3h-1)
144
€5,040
€5,040
Tabela 7.: Kosove – Kostot tipike dhe permirsimet ne performances e energjise te masave EE ne nje shtepi (duke perfshire instalimin dhe TVSH) Burimi: Vlereat e ketyre kostove bazohen ne kushtet ekzistuese te tregut (Nentor 2014) Bazuar ne analizen e mesiperme eshte bere e mundur percaktimi i potencialit te kursimit te energjise dhe investimeve perkatese qe kerkohen per kete qellim. Te dy grafiket perkates ne te cilet tregohen kursimet dhe investimet perkatese jane dhene ne figurat 7-8 dhe tabelat 8-9.
34
Figura 7.: Kursimi kumulativ ne sektorin
residencial (GWh)
Figure 8.: Investimet Vjetore te Kerkuara
per cdo sherbim energjetik ne sektorin
residencial (€million)
Burimi: Studimi i Bankes Boterore (Prill 2013)
Sherbimet
energjetike 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Ngrohje 590.37 805.65 1040.83 1297.29 1575.41 1876.21
Uje i ngrohte 22.37 30.50 39.36 49.01 59.46 70.75
Gatim 14.38 19.35 24.65 30.29 36.25 42.55
Ndricim 75.85 98.87 121.77 144.37 166.37 187.52
Pajisje elektro
shtepiake 28.10 38.58 50.15 62.89 76.84 92.05
Kondicionim i
ajrit 2.54 3.71 5.10 6.74 8.64 10.84
Totali 733.61 996.66 1281.86 1590.59 1922.97 2279.92
Tabela 8: Kursimi kumulativ ne sektorin residencial (GWh)
Sherbimet
energjetike 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Ngrohje 67.23 93.53 122.40 152.79 184.28 216.96
Uje i ngrohte 4.19 5.82 7.61 9.48 11.42 13.43
Gatim 5.03 4.86 4.91 4.95 4.96 4.96
Ndricim 1.02 0.93 0.89 0.84 0.78 0.71
Pajisje elektro
shtepiake 11.84 11.93 12.50 13.10 13.65 14.19
35
Kondicionim i
ajrit 2.55 2.98 3.55 4.17 4.84 5.57
Totali 91.86 120.06 151.85 185.33 219.93 255.83
Tabela 9: Investimet Vjetore te Kerkuara per cdo sherbim energjetik ne sektorin residencial (€
million)
Investimet totale per secilin sektor te sherbimit te energjise jane llogaritur duke u bazuar ne
tabelen 13 dhe ne normen e penetrimit te seciles teknollogji (aty ku do te zbatohen masat) ne
menyre qe te permbushen NEEAP respektiv per periudhen 2015-2020. Investimi total i cili
kerkohet per te arritur potencialin e kursimeve te llogaritura te energjise per per sektorin
rezidencial ne cdo vit eshte llogaritur si nje shume e investimeve per cdo teknologji individuale
EE te kuantifikuar me siper, dhe vlerat kumulative arrijne perafersisht nje shifer prej 1 bilion
Euro.
3.2 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Sherbimeve Publike dhe
Private
Sektori i sherbimeve ne te gjitha vendet, ne statistikat e EUROSTAT-it edhe te Kosoves ndahet
ne sherbime publike dhe sherbime private. Sherbimet publike nga ana e tyre ndahen ne ndertesa
qendrore qevertitare dhe ndertesa publike komunale. Te gjtha keto ndertesa ne nje menyre apo
nje tjeter jane pronesi e institucioneve publike qendrore dhe atyre lokale. Sektori i shërbimeve
është i ndarë në dy nën-sektorë, shërbimet publike dhe private; por nuk ka të dhëna të ndara të
bilancit të energjisë për secilin prej tyre. Duhet theksuar se ngrohja e hapësirave, uji i nxehtë dhe
ndriçimi për të dy nënsektorët janë dhënë në përgjithësi në cilësi të ulët, për shkak të
infrastrukturës së vjetër energjitike në institucionet e shërbimit publik dhe mungesa e një buxheti
adekuat për mirëmbajtjen e sistemeve të energjisë.
Ndertesat e sherbimeve private jane pronesi private dhe ne to mund te realizohen sherbime te
tilla si hoteleri, tregeti, rekreacion dhe te gjitha sherbimet tradicionale (qe kane qene dikur vetem
publike) por vitet e fundit jane bere edhe private si universitete, shkolla private, spitale private
dhe te gjithe sherbimet e tjera qe nuk jane permendur mesiper.
3.2.1 Sektori i Sherbimeve te Ndertesave Publike
Pronesia e Stokut Publik te Ndertesave te Kosoves ndahet ndermjet Qeverise Qendrore dhe asaj
Lokale. Me poshte jane paraqitur kategorite me te rendesishme te ndertesave publike:
Universiteti Qendor (qendore)
Spitalet Qendore(qendore)
Ndertesat e Qeverise Qendore
Ndertesat Bashkiake/Komunale
Spitalet Rajonale (qendore)
Cerdhet (bashkiake)
Qendrat ditore per kujdesjen e femijve (bashkiake)
Konviktet e institucioneve arsimore(qendore ose bashkiake)
Shkollat (bashkiake)
36
Universitetet (qendrore) dhe kolegjet (qendore ose bashkiake)
Muzeumet dhe galerite (qendore ose bashkiake)
Bibliotekat (qendore ose bashkiake)
Qendrat Kulturore (qendore ose bashkiake)
Sallat e sporteve (qendore ose bashkiake)
Jetimoret (bashkiake)
Shtepite e te moshuarve (bashkiake)
Spitalet lokale (bashkiake)
Klinikat (qendore ose bashkiake)
Gjykatat (qendore ose bashkiake)
Burgjet (qendore)
Sherbimet e emergjences (policia, stacionet per mbrojtjen dhe zjarri dhe ambulancat -
qendore ose bashkiake)
Sipas te dhenave paraprake te siguruara nga KEEAP dhe Zyra e Statistikave te Kosoves, Stoku
total i Ndertesave per Sherbimet Publike dhe Private/Komerciale per vitin 2010 ishte rreth
59,000, duke mbuluar nje siperfaqe prej 10.55 milion m2. Duke perdorur kete informacion
bashke me te dhenat e siguruara nga KEEAP, te cilat mund te perdoren per ndarjen e stokut te
ndertesave publike per cdo rajon, eshte e mundur qe te kalibrohen shifrat qe lidhen me numrin
dhe siperfaqen e ndertesave publike (qendore dhe bashkiake) per periudhen 2010-2020. Duke u
bazuar nga te dhenat e analizave te KEEAP, Tabelat 10-11 prezanton numrin dhe investimet qe
kerkohen per ndertesave publike, sipas kategorise se tyre, per te gjithe Kosoven.
Kosova 2010 2015 2020
Shkollat Elementare 354 354 355
Shkollat e Mesme 193 276 367
Qendrat e Kujdesit ndaj Shendtetit 494 527 548
Cerdhet 286 286 286
Konviktet 248 247 248
Ndertesat Publike Administrative te Qeverise Qendrore 85 98 111
Ndertesat Publike Administrative dhe Ndertesat e Tjera Bashkiake (te cilat nuk perfshihen me siper)
160 170 180
Total 1,820 1,960 2,093
Tabela 10: Numri total i ndertesave publike te Kosoves, 2010-2020 (Burimi: KEEAP)
Kosova 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Shkollat Elementare 7.17 7.17 7.09 7.03 6.94 6.86
Shkollat e Mesme 5.58 5.93 6.22 6.52 6.79 7.07 Qendrat e Kujdesit ndaj Shendtetit 5.02 5.06 4.95 4.83 4.63 4.44
Cerdhet 5.79 5.79 5.72 5.68 5.60 5.54
Konviktet 5.01 5.00 4.95 4.91 4.84 4.79 Ndertesat Publike Administrative te Qeverise Qendrore 4.62 4.73 4.93 5.05 5.20 5.31 Ndertesat Publike Administrative dhe 5.55 5.67 5.77 5.87 5.96 6.07
37
Ndertesat e Tjera Bashkiake (te cilat nuk perfshihen me siper)
Total 38.74 39.34 39.63 39.89 39.97 40.10
Tabela 11: Investimet totale vjetore (Milion Euro) ndertesave publike te Kosoves, 2010-2020
(Burimi: KEEAP)
Ne menyre qe te analizojme konsumin e energjise ne Stokun e Ndertesave Publike, jane
shqyrtuar shumica e auditimeve te kryera nga tre rajone te Kosoves duke u bazuar ne projektet e
tjera te permendura me siper. Procesimi i te dhenave tregon qe konsumi aktual i energjise per te
gjithe ndertesat publike bashkiake ne secilin nga tre rajonet varion nga nje vlere minimale prej
70 (kWh/m2 vit) deri ne 605 (kWh/m2 vit) – rezultatet jane shfaqur ne Figuren 9. Vlerat aktuale
te konsumit te energjise specifike, te llogaritura me ane te nje mesatareje te ponderuar per tre
rajonet dhe per stokun e ndertesave publike bashkiake jane prezantuar ne Figuren 10.
Figura 9: Konsumi aktual i energjise (pa aplikimin e
masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit)
(kWh/m2, vit) per te gjithe ndertesat e marra ne
analize ne 3 rajone te ndryshme
Figura 10: Konsumi aktual mesatar i
energjise (pa aplikimin e masave EE dhe pa
arritjen e niveleve te komfortit) (kWh/m2,
vit) per te tre rajonet e Kosoves
Procesimi i auditimeve te energjise per ndertesat publike qendrore tregon qe konsumi aktual i
energjise varion nga nje vlere minimale prej 120 (kWh/m2 vit) deri ne 500 (kWh/m2 vit) sic
tregohet ne Figuren 11. Vlerat e energjise specifike aktuale, te llogaritura me ane te nje
mesatareje te ponderuar, per stokun e ndertesave publike qendrore te Kosoves jane prezantuar ne
Figuren 12.
38
Figura 11: Konsumi aktual i energjise(pa aplikimin e
masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit)
(kWh/m2, vit)
Figura 12: Konsumi mesatar aktual i energjise
(pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e
niveleve te komfortit) (kWh/m2, vit)
Baza e kerkeses per energji e llogaritur per ndertesat bashkiake eshte krahasuar gjithashtu me
vlerat aktuale te rregjistruara. Analizat tregojne qe per ndertesat publike bashkiake/komunale te
Prishtines dhe Prizrenit, ne shumicen e rasteve konsumi aktual i energjise eshte me i larte sesa
baza e kerkeses per energji e cila nevojitet per te arritur nivelet e plota te komfortit. Rezultatet
jane prezantuar ne Figurat 11 dhe 12.
Figura 11: Konsumi aktual mesatar per rajon (pa
aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve
te komfortit) dhe kerkesa mesatare baze per
energji (pa aplikimin e masave EE dhe pa arritjen
e niveleve te komfortit) (kWh/m2, vit)
Figura 12: Niveli aktual i komfortit (pa EE) dhe
targeti per nivelin e komfortit, i shprehur ne
terma relative (%)
Ndertesat publike/komuunale bashkiake ne dy rajone (Prishtina dhe Prizren) kane nje nivel
aktual komforti me te madh se 100%, qe do te thote se sherbimet e energjise ne keto ndertesa
39
jane siguruar ne menyre jo-eficente dhe implementimi i masave EE do te sjelle kursime reale dhe
te rendesishme te energjise. Analiza tregon se per ndertesat publike qendrore, ne shumicen e
rasteve konsumi aktual i energjise eshte me i larte se kerkesa baze per energji e cila kerkohet per
te arritur nivelin e plote te komfortit. Rezultatet jane shfaqur ne Figurat 13 dhe 14.
Figura 13: Konsumi aktual mesatar per rajon (pa
aplikimin e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te
komfortit) dhe kerkesa baze per energji (pa aplikimin
e masave EE dhe pa arritjen e niveleve te komfortit)
(kWh/m2 vit)
Figura 14: Niveli aktual i komfortit (pa
perfshire EE) dhe targeti per nivelin e
komfortit, i shprehur ne terma relative (si %)
Figurat 14 tregojne se si nje grup ndertesash publike qendrore “shijojne” nje nivel me te larte
komforti se 100%, qe do te thote se zbatimi i masave EE do te rezultoje ne kursime reale te
energjise. Llogaritja e vleres se investimit per cdo mase EE per sektore te ndryshem ndertesash
eshte pjese e procesit te raportit te auditimit energjitik. Tabela 12 prezanton vleren e investimit
per cdo mase EE duke u bazuar ne vlera mesatare te investimit te realizuar me celesa ne dore te
regjistruara nga auditoret ne tregun lokal.
Sherbimi i
Energjise Masa EE
Investimi (€/njesi)
Ndertesa Rezidencial
Ndertesa Private
dhe Komercial
e
Ndertesa Publike
Bashkiake/komunale
Ndertesa Publike
Qendrore
Ngrohja e Hapesira
ve
Izolimi termik i mureve te
jashtem Euro/m2 20 20 18 18
Izolimi termik i catise
Euro/ m2 35 35 32 32
Dritaret EE Euro/ m2 100 100 90 90 Sistemet EE te furnizimit me
ngrohje Euro/ m2 35 35 32 32
Ngrohja e Ujit
Bolieri elektrik EE per ngrohjen e ujit
Euro/njesi 200 200 2000 4200
Sistemet e Ngrohjes se Ujit
me ane te Euro/njesi 1600 1600 15000 3200
40
Energjise se Diellit
Gatimi Sobat e gatimit EE Euro/njesi 350 450 4000 8000
Ndricimi Llampat EE per
ndricim Euro/njesi 5 5 5 5
Paisje Elektrosh
tepiake
Frigorifere EE Euro/njesi 350 400 3500 7000
Lavatrice EE Euro/njesi 450 550 4500 8000
AC Sistemet EE te
ajrit te kondicionuar
Euro/njesi 700 850 10000 20000
Tabela 12: Vlera e Investimeve me celesa ne dore per secilen mase te EE
Vlerat mesatare per njesi te paraqitura ne Tabelen 12 jane perdorur gjithashtu per te llogaritur
vlerat e investimeve totale per cdo ndertese te audituar, gjithashtu dhe si te dhena baze per
llogaritjen e investimeve te integruara, vlerat per sektorin e stokut te ndertesave per cdo sherbim
energjie. Kursimet totale te mundshme te energjise per vit MPB-te per 2013 - 2019 jane dhene
nga shuma e potencialit te kursimit te energjise per cdo mase EE te kuantifikuar e teshprehura
me siper. Keto vlera jane prezantuar ne Figurat 15-16 ne GWh/vit. Analizimi i ketyre shifrave
tregon se kursimet me te medha te energjise vijne prej zbatimit te masave EE per ngrohjen e
hapesirave dhe qe potenciali total i kursimit te energjise eshte perafersisht 80% per te gjithe
MPB-te e Kosoves. Ne tabelen 13 jane dhene investimet vjetore per ndertesat publike dhe
analiza tregon se vlera totale e kerkuar eshte rreth 40 Milion Euro.
Figura 15: Potenciali kumulativ per kursimin e energjise per MPB-te (GWh)
Figura 16: Potenciali kumulativ per kursimin e energjise dhe kursimet e energjise te kerkuara nga KEEAP per arritjen e targetave ne lidhje me MPB-te (ktoe)
Kosova 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Shkollat Elementare 7.17 7.17 7.09 7.03 6.94 6.86
Shkollat e Mesme 5.58 5.93 6.22 6.52 6.79 7.07 Qendrat e Kujdesit ndaj Shendtetit 5.02 5.06 4.95 4.83 4.63 4.44
Cerdhet 5.79 5.79 5.72 5.68 5.60 5.54
41
Konviktet 5.01 5.00 4.95 4.91 4.84 4.79 Ndertesat Publike Administrative te Qeverise Qendrore 4.62 4.73 4.93 5.05 5.20 5.31 Ndertesat Publike Administrative dhe Ndertesat e Tjera Bashkiake (te cilat nuk perfshihen me siper) 5.55 5.67 5.77 5.87 5.96 6.07
Total 38.74 39.34 39.63 39.89 39.97 40.10
Tabela 13: Vlera e investimeve te kerkura per te realizuar EE ne ndertesat publike (Milion Euro)
Gjithashtu eshte llogaritur nje parameter tjeter shume i rendesishem: raporti ndermjet potencialit
total te kursimit te energjise ne MPB-te dhe targetave te kursimit te energjise per kete sektor te
vendosura nga KEEAP-i. Analizimi i ketij parametri tregon qe potenciali i kursimit te energjise
eshte 1.38 here me i larte sesa targeti i vendosur per kete sektor.
3.2.2 Sektori Sherbimeve i Ndertesave Private
Sektori i Ndërtesave të shërbimit Privat/Komercial është një sektor në zhvillim në Kosovë dhe ai
perben pjesën më të lartë të kontributeve të PBB-së. Ndërtesat më të rëndësishme në kategorinë
e sektorit privat për qëllime të kësaj analize janë si më poshtë:
• Motele/me pak se 20 dhoma hotele;
• Hotele me më shumë se 20 dhoma;
• Shkolla private.
• Restorantet dhe të gjitha ndërtesat e tjera të shërbimeve që nuk përfshihen sipër.
Në shumë raste, sektori privat ka përjetuar modernizim dhe përmirësime cilësore ne drejtim te
sherbimeve ne pergjithesi dhe atyre energjetike ne vecanti. Ky grup i bizneseve përfshin
veprimtari të tilla si hotele, restorante, banka, agjensi turistike, konsultime dhe zyrat e sigurimit,
etj; si dhe shumë shërbime private që operojnë paralel me sektorin publik, të tilla si arsim,
kulturë, shëndetësi, etj Shumë nga këto biznese janë duke synuar për të implementuar
teknologjinë moderne te eficences se energjisë, por përmirësime janë ende të nevojshme për të
siguruar shfrytëzimin efikas të teknologjie të tillë. Megjithatë, duhet të theksohet se Sektori
Shërbimi Privat gjithashtu përfshin disa punëtori tradicionale shërbimit per riparime dhe dyqane
të vogla dhe restorante. Ky grup shërbimesh përfshin kategoritë e biznesit të tilla si hotele,
restorante, banka, agjensi turistike, të konsulencës dhe të sigurimit të zyrave, etj; si dhe shumë
shërbime paralele me shërbimet publike si arsimimi privat, kulturës, shëndetësisë, etj; duke
synuar një siguri maksimale.
Kërkesa e energjisë se sektorit të shërbimeve është e ndarë në mes të tri komoditete kryesore të
energjisë: nga produktet e naftës, biomasa dhe energjia elektrike dhe me shumë pak kontribut
nga qymyri, ngrohja qendrore e energjia solare. Nga pikë kërkesa e parë, ekzistenca e ndërtesave
të izoluara dobët, me dyer të hapura ose të dëmtuara dhe dritare jo eficente, rezulton në nivele të
larta të konsumit të energjisë për ngrohje. Menaxhimi energjise ne keto ndertesa në Kosovë është
i dobët. Konsumi i energjise nuk është i monitoruar, ose si një funksion të kohës apo të komfortit
dhe nganjëherë perdorim të llojit të gabuar të burimit te energjise (ose cilësinë ose dobet te tyre)
duke rezultuar në dëmtimin e e sistemeve për djegje. Shërbimet elektrike të ofruara në ndërtesat
private ndryshojnë sipas llojit dhe qëllimit të ndërtesës, por mund të përfshijnë ndriçim, ngrohje
42
të hapësirës, të vënjes në lëvizje të pajisjeve elektrike, ventilimit dhe ajrit të kondicionuar,
gatimit dhe prodhimit te ujit të nxehtë
Konsumi i energjisë në ndërtesa private dhe komerciale varet nga faktoret e tyre te ngarkesës dhe
përvoja ndërkombëtare tregon se konsumi i energjisë për m² është më i lartë se në ndërtesat e
banimit. Analiza e ndërtesave private dhe komerciale të kryera në studimin e BB, tregon se në
shumicën e rasteve konsumi aktual i energjisë është pak më i ulët se kërkesa bazë e energjisë e
nevojshme për rritjen e niveleve te komfortit.
Analiza e bere tregon se potenciali i kursimeve te energjisë ndodhet brenda
intervalit 38-56%. Vlerat specifike te kërkesës te eficences të energjisë për
disa ndërtesa tregtare (motele dhe restorante dhe ndërtesa të tjera) janë më të
larta se konsumi aktual të energjisë të veçantë, statistike e cila tregon se futja
e masave të EE do të rrise nivelet e rehatise, si dhe do te sjelle kursime te reale
te energjisë.
Më 1 Qershor 2012, Ministria e Zhvillimit Ekonomik paraqiti "Raportin për monitorimin e
zbatimit të NEEAP 1 2010-2012" e saj. Tabela 14 tregon objektivat e kursimeve indikative të
energjisë për sektorët e sherbimeve që janë rënë dakord për vitin 2012 dhe 2018, si dhe kursimet
e energjisë të arritura në periudhën 2010 - 2012 dhe një vlerësim të kursimeve të energjisë që
pritet deri në 2018.
Targetat sipas sektoreve Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe)
Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe)
SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Sherbimet 9.3 12.26 3.865 18,91
Tabela 14.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre ne sektorin e sherbimeve (ktoe)
Burimi: PVNEE - IIte eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date
03.12.2013).
Ne tabelen 15 eshte dhene siperfaqja e ndertesave te sherbimeve private, konsumi perkates i
ketyre ndertesave perkundrejt konsumit final, potenciali i kursimit te energjise dhe niveli i
reduktimit te CO2 ne baze te llogaritjeve te kryera nga ekspertet.
Tabela 15: Siperfaqja sipas sektorit te ndertesave te sherbimeve private
Sektori i
Ndertesave
Siperfaqja
totale e
sektorit te
ndertesave
[milion
m2]
Siperfaqja
totale e
sektorit te
ndertesave
[%]
Potenciali per
Kursimet e Energjise
ne Sektorin e
Ndertesave shprehur
ne funksion % te
Kosumit Final te
Energjise
Potenciali i
Kursimeve te
Energjise te
Sektorit te
Ndertesave
shprehur ne %
Furnizimit me
Burime Primare
te Energjise
Potenciali
Total per
Kursimet e
Energjise
[ktoe]
Potenciali
total per
Reduktim
in e CO2
[shprehur
ne mije
ton/vit]
Private dhe
Komerciale 7.86 17.4% 46% 2.15% 46.95
102.04
TOTAL 45.12 100.0% 20.07% 10.94% 239.05 2385.03
Tabela 15: Siperfaqja sipas sektorit te ndertesave te sherbimeve private
43
3.3 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin e Industrise
Qeveria e Kosovës (QK) njeh rëndësinë e Ndërmarrjeve te Vogla dhe të Mesme (NVM) në
zhvillimin ekonomik të Kosovës. Më shumë se 99% e ndërmarrjeve në Kosovës jane Ndërmarrje
të Vogla dhe te Mesme (NVM). Institucioni përgjegjës për formulimin e Strategjisë SME
Development 2012-2016 me vizion deri në vitin 2020 (e Strategjisë të NVM-ve), është Ministria
e Tregetise dhe Industrise (MTI) përmes Agjensisë për Mbështetjen e NVM-ve (AMNVM).
Strategjia e NVM-ve eshte pesë vjecare 2012-2016 dhe hyri në fuqi më 1 janar 2012. Strategjia
për NVM është një komponent nensektorial i Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin e Kosoves.
Strategjia e NVM-ve është ndër-sektoriale dhe përfshin një numër të agjensive qeveritare qe jane
përgjegjëse për pjesët e zbatimit të tij. Zbatimi i suksesshëm i Strategjise se NVM-ve do të
ndihmojë për të lehtësuar shumë nga kufizimet mbi rritjen ekonomike, do të rrisë aktivitetin e
sektorit privat, të rrisë investimet e brendshme dhe të huaja, dhe për këtë arsye ka një ndikim te
madh për krijimin e vendeve të punës.
Sipas MTI-se, më 31 dhjetor 2014, ka pasur më shumë se 141,000 NVM te registruara duke
punësuar 269.799 persona, ose 79,68% të të punësuarve gjithsej në sektorin privat dhe 62,98% të
numrit të përgjithshëm të të punësuarve në Kosovë. Madhesia e NVM-ve në Kosovë është
përcaktuar me Ligjin Nr 2005/02-L5 dhe me Ligjin për Mbështetjen e NVM-e Nr 03 / L031.
Numri i të punësuarve është i vetmi kriter per percaktimin e madhësisë së ndërmarrjes në
Kosovë. Kjo ndryshon nga vendet e BE, ku pervec numrit te të punësuarve, edhe shuma e
qarkullimit vjetor (xhiro vjetore) qe është marrë ne konsiderate.
Nga një total prej 141,000 ndërmarrjesh: 96,47% janë ndërmarrje mikro; 3,07% janë të vogla;
0.40% janë të mesme; dhe, vetëm 86 (0,07%) janë klasifikuar si te medha. Mbizotërimi i mikro-
ndërmarrjeve ka implikime për Strategjin e NVM-ve. SME-të janë të përqendruara kryesisht në:
shitjen me pakicë (rreth 50%); transportin, magazinimin dhe shpërndarjen (14%); produktet
ushqimore, pijet dhe duhani (9%); dhe, hotele e restorante (9%).
Siç u përmend më lart, në pergjithesi klientët e SM-ve në Kosove mund te ndahen në kategoritë e
mëposhtme - të prodhimit, tregtimit, transportit dhe shërbimeve të tjera. Në aspektin e potencialit
të NVM-së, është segmenti i prodhimit, i cila mban potencialin më te madh. Tarifat e energjisë
elektrike variojne nga 0.065 ne 0.011 Euro / kWh për SME-të që operojnë në të dy sektorët, si ne
ate komercial ashtu dhe ne ate prodhues.
Mundësitë per EE ne industri ekzistojnë si në fushën e zëvendësimit të pajisjeve të përgjithshme
të energjisë të tilla si kaldaja, motorët, ftohesit, ndriçimi, kontrollet etj; dhe në përmirësimin e
linjave të vjetëruara të prodhimit. Në mënyrë të ngjashme, mundësitë ekzistojnë në anën BRE -
në mënyrë të veçantë në ndërtimin dhe operimim e SHPP-ve, centraleve te vogla te Eres dhe
impiantet e biomasës. Kostoja, fuqia e kufizuar e prodhimit, nevoja për ruajtje shtesë e afatit PV
ka rolin e saj të qëndrueshem në vende jashtë rrjetit dhe / ose aplikacione mobile (p.sh. shitësi
rrugë).
3.3.1 Segmenti i Korporatave
Numri i korporatave private në Kosovë është përafërsisht 589 sipas MTI-se për vitin 2014.
Korporatat kosovare në sektorë të ndryshëm mundohen qe ne disa raste të zbatojnë projekte te
EE/RES me financim nga institucionet më të mëdha financiare lokale dhe në disa raste nga
institucionet financiare ndërkombëtare. Financimi i jashtëm i projekteve të EE / BRE është ende
44
i varur nga forca e bilancet e huamarrësve jo në qëndrueshem te projektit te energjisë ne vetvete.
Energjia e ripertritshme në hidrocentrale të veçantë dhe për disa centrale te erës, përfaqëson një
segment më të madh të tregut dhe te shtyra nga RE feed-in tarifat. Projektet e BRE janë zhvilluar
në mënyrë tipike ne korporatat që diversifikojne aktivitetet e tyre në prodhimin e energjisë dhe
disa herë edhe nga ivestitoret e pavarur te energjise. Marrëdhëniet ekzistuese të klientit në mes të
këtyre korporatave të mëdha dhe bankierëve thjeshtojnë procesin e financimit për projektet e
BRE. Tre bankat udhëheqëse në këtë fushë jane TEB, Pro Credit dhe Raiffeisen, të cilat në
mënyrë strategjike filluan të përqëndrohen në huadhënien për sektorin e energjisë duke investuar
në EE dhe kanë apetit/uri/deshire të madhe për të investuar, si në NVM-te ashtu dhe ne sektorët e
BRE-se. Banka TEBdhe AFK e KRK (qe janë institucionet mikro financiare) mbështetur nga
BERZH / KOSEP, po punojne me shume sukses një program/fond prej 12 milion euro duke
dhene kredi për individët privatë, microSMEs, SME-ve si dhe per korporatat.
Niveli i eficences se energjise të korporatave të Kosovës është mjaft i ulët, si një rezultat i nje
numri te madh vitesh të subvencionuara persa lidhet me çmimet e energjisë elektrike. Tarifat e
energjisë elektrike janë më të larta për korporatat se sa për NVM-të, nga 0.07-0.13 Euro/kWh për
industritë komerciale dhe prodhuese. Prodhuesit investojnë në modernizimin për të zgjeruar
dhe/ose përmirësuar cilësinë, ose t'i përmbahen kërkesave të blerësve, per te mbrojtur mjedisin
dhe per te rritur efikasitetin në fabrika me qellin qe te ulin koston e energjisë per njesi te
prodhimi. Koorporatat në Kosovë, kanë tendencë për të vepruar individualisht dhe nuk kane
shoqata efektive përfaqësuese. Ata përqendrohen per te përfituar nga mundësitë e menjëhershme
dhe nuk punojnë brenda kuadrit të zhvilluar nga komuna, OJQ-të dhe donatorët ndërkombëtarë.
Natyra e perceptuar e sektorit privat pengon zhvillimin e partneritete të forta private-publike.
Edhe pse linjat e kreditit dhe fondet vihen ne dispozicion nga IFI nëpërmjet bankave, korporatat
nuk tregojnë interes shumë të lartë ndaj mundesive te krijuara, si zhvillim te biznesit dhe akoma
reduktimi i konsumit te energjise nuk eshte nje nga shqetësimet e tyre kryesore.
Kjo pengesë rezulton në mungesën e një tregu EE transparent dhe konkurrues, me cilësi të mira
(dhe mundësisht lokale) te furnizueseve te mallrave dhe shërbimeve të lidhura EE (pajisjeve,
materialeve, instalimin, riparimin, mirëmbajtjen, auditimin e energjisë, pylltarisë komerciale,
furrat efikase, riciklimit, etj) Në Kosovë industria e EE është ne zhvillimin te ngadaltë dhe ende
nuk shfaq karakteristikat e lidhura me një treg të gjallë dhe dinamik. Rritja e ekspertizës
komerciale dhe profesionale për zbatimin e masave të EE duhet të inkurajohet nga AKEE dhe
Oda Ekonomike për të mbështetur bizneset lokale në identifikimin dhe zhvillimin e aftësive të
tregut EE. Duhet të krijohet një forum per përdoruesit e energjisë në të cilën korporatat mund të
diskutojnë ceshtjet e EE si dhe çështje të tjera të lidhura me te. Forumi do të mund të ofrojnë
trajnime në menaxhimin e energjisë dhe të shpërndajë shembuj të praktikave më të mira.
Fushatat e synuara mund të fillojne duke theksuar përfitimet ekonomike të masave të EE për
bizneset e vogla dhe një faqe interneti me shembuj te mire e praktik.
Sektori industrial është një sektor i rëndësishëm për konsumin e energjisë, pavarësisht nga fakti
se zhvillimi i saj është penguar nga vështirësitë e shumta dhe ai ka nje përparim të ngadaltë.
Nëse mund të thuhet se niveli konsumit pasqyron nivelin e rritjes industriale, atëherë mund të
supozohet se ky sektor po përballet me një trend të zhvillimit, dhe do të konsumojë më shumë
energji si vlerë absolute, por është shumë e rëndësishme te reduktohet intensiteti i energjisë për
secilin nën sektor industrial.
Parashikimet e konsumit të energjisë për 2010-2018 tregojnë një rritje të konsumit të energjisë
në sektorin industrial, nga pothuajse njëqind për qind në krahasim me vitin 2008. Në veçanti,
konsumi i energjisë elektrike do të sheh rritje të qëndrueshme dhe për të arritur pothuajse në 300
45
ktoe në vitin 2018, si rezultat të zhvillimit të ardhshëm ë aktiviteteve të ndryshme industriale,
duke përfshirë industrinë e rëndë dhe ndoshta edhe miniera. Në periudhën e 2008-12, konsumi i
lendeve djegese ka qenë më i lartë për të gjithë sektorin.
Më 1 Qershor 2012, Ministria e Zhvillimit Ekonomik paraqiti "Raportin për monitorimin e
zbatimit të NEEAP 1 2010-2012" e saj. Tabela 16 tregon objektivat e kursimeve indikative të
energjisë për sektorët industrialë që janë rënë dakord për vitin 2012 dhe 2018, si dhe kursimet e
energjisë të arritura në periudhën 2010 - 2012 dhe një vlerësim të kursimeve të energjisë që
pritet në 2018.
Raporti i sipërpërmendur tregon se deri tani iniciativat kanë përfshirë masat e "buta" (dmth ligjet
të reja dhe rregulloret) dhe se niveli i zbatimit të projekteve të "vështira" (dmth investimet fizike)
është i ulët. Kjo është veçanërisht e vërtetë për sektorin e banesave dhe publikun. Në mungesë të
një skeme të përcaktuar të monitorimit formal, kursimet e raportuara për vitin 2012 janë
vlerësimet më të mira të ekspertëve KEEAP dhe për këtë arsye i nënshtrohen një niveli të
caktuar të pasigurisë. Dhe këto deklarata janë të shprehura qartë në kolonën e dytë, ku thuhet
qartë se nuk ka të dhëna të raportuara për çdo projekt të ndërmarrë për përmirësimin e EE në
industri (tabela 16).
Targetat sipas sektoreve Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2012 (ktoe)
Kursimet e arritura nga masat e EE ne 2018 (ktoe)
SEKTORI 2012, ktoe 2018, ktoe Industrise 7.90 24.84 Nuk eshte vleresuar 14.00
Tabela 16.: Caqet nacionale indikative dhe realizimi i tyre (ktoe)
Burimi: PVNEE - IIte eshte pergatitur nga AKEE (miratuar ne 2013 me Nr. 07/159 (date
03.12.2013).
Shenim: Sektori i Bujqesise eshte perfshire ne sektorin Industrial
Në analizën e dokumentit të përditësuar të Strategjisë Energjetike, Sektori Industrial është i
ndarë në nën-sektorët e mëposhtëm: Metalurgji, Kimike, E Materialeve të ndërtimit, Minierave,
Ushqim / Pije / Duhani, Tekstile / Lëkure / Këpucë, Dru / Letra / Shtyp, Mekanike dhe të tjerët.
Analiza e zhvillimit ekonomik gjatë periudhës 2008-2012 tregon përmirësime të vogla në
kontributin e sektorit të industrisë për zhvillimin kombëtar. Me fjalë të tjera, prodhimi i
përgjithshëm industrial në aspektin e vlerës absolute të PBB-së, kontribuon në terma absolutë
pothuajse dy herë me lart ne vitin 2013 krahasuar me vitin 2003.
Analiza e të dy shifrave të mësipërme tregon qartë se industria ushqimore është duke kontribuar
pothuajse në 50% të totalit dhe e dyta është industria e materialeve të ndërtimt. Burimet e
energjisë në sektorët industrialë konsumohen për energji levizese, procese te ngrohjejes në
temperatura të ulëta dhe të larta, si dhe për teknologjitë e ndryshme (p.sh. proces të elektrolizës).
3.3.2 Situata aktuale në industrinë ushqimore
Gjatë fazës së analizës së sektorit të industrisë ushqimore, katër lloje të ndërmarrjeve janë
identifikuar: mikro, ndërmarrjet me deri në 9 puntore; ndërmarrjet e vogla, të përbëra prej deri në
49 punonjës; Ndërmarrjet e mesme, i përbërë prej deri në 249 punëtorëve dhe të mëdha
(korporatat) kompanitë të cilat kanë më shumë se 250 punonjës. Bazuar në shifrat e nxjerra nga
Zyra Statistikore e Kosoves, perqindjen më të madhe të pjesëmarrjes së ndërmarrjeve mikro në
krahasim me numrin e përgjithshëm të ndërmarrjeve është 36%, se sa vijnë e ndërmarrjeve të
46
vogla me një vlerë prej 34%, pas atyre ndërmarrjeve të mesme të përbëra nga 22% dhe së fundmi
kompanitë e mëdha të cilat zënë 8% të numrit të përgjithshëm të ndërmarrjeve (shifrat për vitin
2011). Statistikat e përmendur më lart mund të shpjegohet, bazuar në faktin e kërkesave për
kapitalin fillestar të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme që është më i vogël se i kërkesave të
kategorive të tjera.
Shumica e ndërmarrjeve për ushqim dhe pije janë të fokusuara në përpunimin e ujit (18%) dhe
prodhimin e qumështit (16%), bukë dhe prodhimit tjetër te brumit të barabartë me 15.5%, ndërsa
nën-degët e tjera perbehen nga pjesëmarrje më të vogla. Bazuar në vizitat në terren të kryera nga
konsulent në këtë projekt është shumë e rëndësishme të theksohet se faktori i ngarkesës nga
industritë ushqimore është në intervalin 25-55% dhe kjo ka ndikim të drejtpërdrejtë në vlera më
të larta në intensitetin e energjisë për produkte të ndryshme ushqimore në krahasim me shtetet e
tjera europiane.
Bazuar në të dhënat e pjesshme të siguruara nga Oda Ekonomike dhe Tregtare e Kosovës, u be e
mundur te kuptohej shpërndarja e industrisë ushqimore në rajonet e Kosovës. Siç mund të shihet,
tre rajonet e Prishtinës, Prizrenit dhe Gjilanit kanë një pjesëmarrje të ngjashme (Prishtina 28%,
Prizreni 28% dhe Gjilani 26%), ndërsa Peja ka numrin më të vogël (si përqindje) i pjesëmarrjes
në këtë industri ushqimore. Mitrovica gjithashtu ka një pjesëmarrje shumë të vogël për shkak të
çështjeve politike. Rezultatet e rajonit të Prizrenit për të shfrytëzuar kryesisht kapacitetin
prodhues kurse rajoni i Pejes krahasuar me tregues të prodhimit të përditshme është më i ulët dhe
për këtë arsye politikat e zhvillimit do te duhet të jenë të orientuara në drejtim të rritjes së
shfrytëzimit të prodhimit me qëllim qe të perafrohen me rajone të tjera të cilat kanë kushte të
ngjashme.
3.3.3 Situata aktuale industrisë se plastikes dhe gomave
Para vitit 1999 industria plastike është fokusuar kryesisht në sektorin social. Deri në fund të 1990
viteve, tregjet e industrisë plastike janë vendosur/shtrirë kryesisht në hapësirat e ish-Jugosllavisë.
Prodhimi i produkteve plastike është rritur gjatë viteve 1980 (deri në 1989). Pas këtij viti, është
vërejtur se prodhimi ka filluar të ketë në rënie, aq shume deri sa ka arritur te stagnoje në vitin
1999. Pas vitit 2000 një riaktivizim i rëndësishëm i industrisë plastike në Kosovë është vërejtur.
Kjo ishte si rezultat i kërkesës së madhe për produktet e kësaj industrie. Produktet e saj janë të
orientuara kryesisht për tregun lokal. Kapacitetet ekzistuese të prodhimit janë përdorur me një
faktor të ulët te ngarkesës për shumë arsye, njëri prej tyre duke qenë vështirësia qe ata përballen,
kur ata përpiqen për të hyrë në vendet e huaja rajonale dhe evropiane; konkurrenca e
pandershme; probleme me furnizimin me energji elektrike, marketingut jo i mirë, pak produkte
të reja dhe konkurencë të ashpër nga Kina dhe Turqia, etj.
Siç mund të vërehet, bazuar në diskutimet me pesë kompanitë plastike te vizituara, gjatë viteve
2010- 2012 vlerat e importit dhe eksportit jane rritur edhe pse vlera e importit është më e madhe
se vlera e eksportit, dhe në të njëjtën kohë ata të dy janë në rritje. Kjo tregon qartë se ka një
kërkesë të madhe për produkte plastike në Kosovë, por për arsye të ndryshme kjo kërkesë nuk
është e mbuluar nga produktet plastike lokale. Një nga arsyet mund të jetë një konkurrencë jo e
barabartë në tregun rajonal. Kjo është për shkak se sistemi fiskal i Kosovës mund të ketë të
paprivilegjuara këtë sektor duke aplikuar disa taksa doganore për lëndët e para të importuara.
Lirimin, kohëve të fundit, nga doganat (taksa) të disa lëndëve të para, edhe pse ai nuk mund të
konsiderohet si një hap i madh për nxitje të mjaftueshme, të paktën mund të konsiderohet si një
hap i rëndësishme për rritjen e prodhimit për të hyrë në tregje më të mëdha. Një bazë e re
47
mbështetëse ligjore për këtë industri mund të konsiderohet Ligji i Konkurrencës dhe Ligji i
standardizimit, dhe baza mbi rregullimin është parashikuar të përfundojë në fushën/sektorin e
cilësisë së produkteve dhe të mbrojtjes së mjedisit.
Forca relativisht e arsimuar dhe e re e punës dhe kostoja e ulët qe ajo ofron, siguron një mjedis
të favorshëm për investitorët e vendas dhe të huaj, pozicioni i mirë gjeografik i Kosovës, tregtia
liberale / regjistrimi i bizniseve, një treg relativisht i madh në vend dhe në rajon, etj, të gjithë
edhe një herë dëshmojnë potencialin e madh të rritjes së produkteve plastike. Kjo do të ulë vlerën
e importit, të rrisë vlerën përkatëse të eksportit, dhe si pasojë të sigurojë ndihmë të rëndësishme
për bilancin tregtar të Kosovës, e cila në fakt përbëhet nga një vlerë shumë negative.
Një nga sfidat kryesore është ri-aktivizimi dhe modernizimi i industrise plastike dhe te asaj te
gomës dhe duke rritur nivelin e eficences të energjisë pasi që çmimet e energjisë do të rriten nga
viti në vit. Të dyja këto opsione janë zgjidhjet e mundshme për të ardhmen të cilat nuk bien në
kundërshtim me njëra-tjetren. Bazuar në përvojën ndërkombëtare të vendeve në tranzicion, kjo
mund të vërehet se në shumë raste, kjo është një ide shumë fitimpruese gjatë procesit të
privatizimit të pronës shoqërore, mundësi të tjera të transformimit në disa zona të përshtatshme
të tjera të eksportit janë konsideruar . Kjo nuk është një ide e re në Kosovë; ajo është diskutuar
për një kohë të gjatë.
3.3.4 Situata aktuale e industrisë tekstile/këpuceve
Ndërmarrjet private të tekstilit dhe të këpucëve në përgjithësi janë në kushte më të mira në
krahasim me ndërmarrjet shoqërore. Sidomos kjo është shumë e rëndësishme të theksohet se
faktori i ngarkesës për industrine e tekstilit dhe dhe këpucëve është rritur në krahasim me vitet e
mëparshme, por ende vazhdon te jete në një nivel më të ulët të 40-55%.
Kerkesa për teknologji të ndërtimit është e nevojshme për prodhuesit e tekstilit dhe të kepuceve
te lekures. Me këtë mund të realizohet shfrytëzimi më i mirë i kapaciteteve, për efikasitet dhe
produktivitet më të lartë, si dhe reduktimi i kostos së prodhimit. Çështja thelbësore është
ndërtimi i strategjive të duhura të marketingut, ku një kombinim i pastër i instrumenteve të
marketingut, produktit dhe kostos është i përfshirë. Një nga problemet me të cilat përballet
rimëkëmbja e prodhimit në industrinë e tekstilit dhe të lëkurë-këpucëve është konkurenca në
tregun e lirë. Pavarësisht nga një afirmim i shquar i produkteve në tregjet vendase dhe të huaja,
gjatë gjashtë viteve të fundit situata në këtë perspektivë ka ndryshuar tërsisht. Tregjet tani janë
hapur dhe jane të lirë për konkurrencë, diçka që nënkupton se produktet e tekstilit dhe të
kepuceve te lekures janë nën presion të madh, kombëtar dhe ndërkombëtar, kur është fjala për të
konkurruar me çmimet e tjera dhe që kanë të bëjnë me cilësinë e produkteve.
Në përgjithësi, shumica e konkurencës për produktet e kësaj industrie në Kosovë vjen nga mallra
të importit, dhe kjo është shumë më e lartë kur krahasohet me konkurrencën që vjen nga
ndërmarrjet apo kompanite lokale. Konkurrenca e fortë e produkteve kineze dhe turke, të cilat
kanë përparësi koston e konsiderueshme e cila ndihmon ndihmon që tekstilet dhe këpucët e tyre
të shitem me çmim të ulët. Në këtë perspektivë, çështjet e identifikimit të teknologjisë së duhur
për prodhim dhe fuqisë punëtore të kualifikuar duhet të analizohen në mënyrë qe te krijohet
performanca e dëshiruar, e cila do të mundësojë futjen e produkteve të ardhshme të tekstilit dhe
të lëkurë-këpucëve, fillimisht në tregun lokal dhe më vonë në atë rajonal.
Kjo është veçanërisht e rëndësishme në identifikimin e mundësive tona dhe përparsitë për
48
produktet e tekstilit dhe të lëkurë-këpucëve në Kosovë. Ajo duhet të jetë e përqendruar në
prodhimin e këtyre artikujve apo grupit të artikujve ku industria e tekstilit e Kosovës mund të
parashikoje mundësi për të qenë konkurruese. Ndërmarrjet të cilat operojnë me sukses dhe
prodhojë rezultate pozitive financiare janë në gjendje për të grumbulluar një buxhet të mirë nga
fitimi i tyre dhe në këtë mënyrë te krijonë kushte më të mira për një marketing më të sigurt të
produkteve të tyre dhe për të krijuar investimeve më të dobishme. Këto kushte janë të nevojshme
për arsyet kryesore të ofrimit të produkteve cilesore dhe një gamë të gjerë të produkteve për
tregun e gjerë lokal dhe në të ardhmen për tregun e huaj në mënyrë që të krijohen parakushte për
zgjerimin, modernizimin e përhershëm të kapaciteteve ekzistuese dhe zbatimin e suksesshëm të
programe të reja të cilat do të rezistojnë konkurrencën, të fitojnë besimin e konsumatorëve të saj
dhe të zbatojnë aktivitetin e tyre në një mënyrë më efikase. Bazuar në intervistën me pronarët
industrisë së tekstile dhe të këpucëve, ata kanë deklaruar se marrja e kredive nga bankat
komerciale është e shtrenjtë, interesat e kredisë janë shumë të larta dhe ndryshojnë nga 9% deri
në 15% në vit. Në kushte të tilla është e rëndësishme të prezantohen kredi EE me norma të ulëta
të interesit dhe e cila do të sjellë uljen e kostos të energjisë dhe mbrojtjen e mjedisin.
Burimet e energjisë në sektorët industrialë konsumohen për energji levizese, procesi i ngrohjes
me temperatura të ulëta dhe të larta dhe, si dhe për procese të ndryshme elektrolize. Analiza e
konsumit të energjisë në sektorin industrial tregon se konsumatori më i madh i energjisë në
industri është ai ushqimit, pijeve dhe duhanit me 38.1%, e ndjekur nga i hekurit dhe çelikut me
23.5%, sektori i materialeve ndërtimore nga 10.3%, industrisë metale me ngjyra me 15.9%,
metale me ngjyra dhe pjesa tjetër e mbetur e industrisë.
Shumica e çështjeve të rëndësishme për zhvillimin e ardhshëm ekonomik të Kosovës dhe të
sektorit të saj të energjisë janë rritja e konsumit te energjise për banorë dhe mirëmbajtjen e saj,
në të njëjtën kohë, një nivel i ulët i afërm i intensitetit të energjisë të cilat do të shkaktoj një
ekonomi efikase dhe konkurruese, në një treg gjithnjë e më të hapur ndërkombëtar. Intensiteti i
energjisë në Kosovë është më e larti në rajon, pas Bullgarisë. Si pasojë, sektori i energjisë në
Kosovë do të vazhdojë të përballet me dy sfida të rëndësishme: (i) mbajtjen e këtij intensiteti në
nivele mesatare, dhe (ii) rritjen e konsumit të energjisë për banorë. Reduktimi i kërkesës për
energji, pa dëmtuar treguesit e zhvillimit ekonomik dhe social, është qëllimi i përbashkët, duke
analizuar faktorët e mësipërm. Ky objektiv kërkon parashikimin dhe zbatimin e masave të
ndryshme të EE që nënkupton masa të tjera për sa i përket rritjes së eficences të energjisë, të cilat
janë trajtuar me shumë kujdes në KEEAP-in e parë dhe e dytë e Kosovës.
Kursimet totale të mundshme të energjisë për secilin nënsektor industrial për çdo shërbim janë
llogaritur dhe paraqitur në tabelat 17 Analiza e tabeles tregon se energjia totale e kursimit
potencial të të gjithë sektorit industrial është gati 24,68% për të gjithë sektorin industrial të
Kosovës. Investimet totale te nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur në kursimin
e energjisë për ne sekktorin industrial eshte dhene ne tabelen 18 gjatë periudhës 2015-2020.
Sherbimi
energjetik Kursimi, GWh 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Nxehtesi
me
temperature
te larte
Kimike 6.144 9.443 12.985 16.650 20.559 24.591
Metalurgji 53.879 82.802 113.868 146.006 180.281 215.635
Ushqim / Pije /
Duhani 13.488 20.729 28.506 36.552 45.132 53.983
Metaleve jo ferrore 39.902 61.322 84.330 108.131 133.515 159.698
E Materialeve të
ndërtimit, Minierave 15.280 23.483 32.293 41.408 51.129 61.155
49
Plastike dhe kaucuk 15.506 23.830 32.771 42.020 51.885 62.059
Dru / Letra / Shtyp 1.259 1.934 2.660 3.411 4.212 5.038
Totali 145.460 223.543 307.414 394.178 486.713 582.159
Nxehtesi
me
temperature
te ulet
2015 2016 2017 2018 2019 2020
Kimike 0.838 1.288 1.771 2.270 2.804 3.353
Metalurgji 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000
Ushqim / Pije /
Duhani 66.799 102.657 141.173 181.018 223.513 267.345
Metaleve jo ferrore 1.781 2.738 3.765 4.827 5.960 7.129
E Materialeve të
ndërtimit, Minierave 2.315 3.558 4.893 6.274 7.747 9.266
Plastike dhe kaucuk 2.133 3.278 4.508 5.781 7.138 8.537
Dru / Letra / Shtyp 1.133 1.741 2.394 3.070 3.791 4.534
Totali 75.000 115.260 158.504 203.240 250.952 300.164
Energji
levizese
2015 2016 2017 2018 2019 2020
Kimike 1.596 2.453 3.373 4.325 5.340 6.387
Metalurgji 8.716 13.394 18.420 23.619 29.163 34.882
Ushqim / Pije /
Duhani 24.622 37.838 52.035 66.721 82.385 98.540
Metaleve jo ferrore 6.680 10.266 14.118 18.102 22.352 26.735
E Materialeve të
ndërtimit, Minierave 6.946 10.674 14.679 18.822 23.240 27.798
Plastike dhe kaucuk 4.102 6.304 8.670 11.116 13.726 16.418
Dru / Letra / Shtyp 0.991 1.523 2.095 2.686 3.317 3.967
Totali 53.652 82.453 113.389 145.392 179.523 214.728
Tabela 17: Kursimi energjetik per cdo sherbim energjetik dhe cdo nensektor industrial (GWh/vit)
Investimet kumulative, MEuro 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Kimike 0.701 1.077 1.481 1.899 2.345 2.804
Metalurgji 5.077 7.803 10.730 13.759 16.989 20.320
Ushqim / Pije / Duhani 8.723 13.406 18.436 23.639 29.188 34.912
Metaleve jo ferrore 3.926 6.034 8.297 10.639 13.137 15.713
E Materialeve të ndërtimit,
Minierave 2.023 3.110 4.276 5.483 6.771 8.098
Plastike dhe kaucuk 1.776 2.730 3.754 4.814 5.944 7.110
Dru / Letra / Shtyp 0.281 0.432 0.593 0.761 0.940 1.124
Totali 22.508 34.591 47.569 60.994 75.313 90.082
Investimet Vjetore, MEuro 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Kimike 0.360 0.376 0.404 0.418 0.446 0.460
Metalurgji 2.609 2.726 2.928 3.029 3.230 3.332
Ushqim / Pije / Duhani 4.483 4.683 5.030 5.203 5.549 5.724
Metaleve jo ferrore 2.018 2.108 2.264 2.342 2.498 2.576
E Materialeve të ndërtimit,
Minierave 1.040 1.086 1.167 1.207 1.287 1.328
Plastike dhe kaucuk 0.913 0.954 1.024 1.060 1.130 1.166
Dru / Letra / Shtyp 0.144 0.151 0.162 0.168 0.179 0.184
Totali 11.567 12.082 12.978 13.426 14.319 14.769
Tabela 18: Investimet totale (kumulative dhe vjetore) te nevojshëm për të arritur potencialin e
sipërpërmendur në kursimin e energjisë për ne sekktorin industrial (Milion Euro)
50
Figura 17.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te ulet (GWh)
Figura 18.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial per sigurimin e Nxehtesi me temperature te larte (GWh)
Figura 19.: Kursimi i energjise ne te gjithe sektoret industrial
per sigurimin e Energji
levizese (GWh)
Investimi total i nevojshëm për të arritur potencialin e sipërpërmendur të kursimit të
energjisë për të gjithë sektorët nën industriale do të jetë 90.000.000 € dhe një vlerë
mesatare vjetore e investimeve të nevojshme e barabartë me 13 € million. Llogaritja e
thjeshtë tregon se periudha e shpagimit për investime të tilla për sektorët e ndryshëm
industrial dhe masat e ndryshme të efiçiencës së energjisë të paraqitura, do të jetë 2,5-6,5
vjet. Ndarja e këtij totali gjatë periudhës 2015-2020, tregon fondet e investimeve të nevojshme
në € milion/vit dhe është paraqitur në figurat 20 dhe 21.
Figura 20: Investimet kumulative ne te gjithe
sektoret industrial (€ million)
Figura 21: Investimet vjetore ne te gjithe
sektoret industrial (€ million)
51
4. Percaktimi i llojeve te projekteve te cilat do te ishin te
kualifikueshme per Eficencen e Energjise
4.1 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Residencial
Bazuar në përpunimin e të gjitha auditimeve të energjisë për secilin rajon dhe për kategori të
ndryshme të stokut të ndërtesave për banim ne Kosovës, mundësia mesatare e efiçencës së
energjisë për zbatimin e të gjitha masave në të gjitha shërbimet energjetike te te gjitha ndërtesat e
banimit është llogaritur të jetë e barabartë me 46.1%.
Kjo është shumë e rëndësishme dhe një konkluzion kyç: potenciali llogaritur më poshtë është i
bazuar në raportin e penetrimit ne 46.1% dhe është i mundshëm te zbatohet financiarisht në
mesin e të gjithë stokut të ndërtimit, për të gjithë shërbimet e energjisë: ngrohjes së hapësirës,
ngrohjes së ujit, ndriçimit, ftohjes së hapësirave, gatimit dhe ne pajisjet elektrike të brendshme.
Duke filluar me ngrohje, potenciali absolut i kursimeve llogaritur më sipër do të sigurohet nga
futja e katër masave më të rëndësishme të EE të identifikuara dhe të aksioneve të secilit prej
këtyre masave.
Është e rëndësishme të theksohet se masa e pare e EE per ndertesat publike dhe ato private eshte
ndertimi i tyre në bazë të kodeve të ndërtimit të energjise. Ne kete konteks duhet pergezuar puna
qe po ben Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, në bashkëpunim me Ministrinë e
Zhvillimit Ekonomik, ne përgatitjen e një Kod te Ri Ndërtimi te Energjise deri në fund të vitit
bazuar ne asistencen e EBRD gje e cila do te beje te mundur transpozimin e Direktives
Europiane te Performances Energjetike ne Ndertesat Residneciale.
Masat afatgjata që duhen ndërmarrë për të arritur objektivat e kursimit për sektorin
rezidencial dhe qe mund te financohen nga Fondit i EE, të vendosura në PNVEE janë:
Termozilimi i mureve te jashteme, catise dhe dyshemese eshte nje nga elementet
baze te masave te EE per te reduktuar kerkesen per energji
Renovimi termik, përfshirë edhe përdorimin e kontrolleve automatike për sistemet
e ngrohjes dhe izolimet termike të ndërtesave për të zvogëluar kërkesën për
ngrohje;
Ngritja e depërtimit të GLN si zëvendësim i drurit për zjarr duke zvogluar
kërkesën për energji elektrike si dhe zbatimi i pagesës së energjisë elektrike;
Promovimi i skemave për sisteme të ngrohjes qëndrore dhe ngrohtoreve të qytetit
në mënyrë që të zvogëlohet kërkesa për ngrohje e hapësirave dhe ujit sanitar me
energji elektrike, veçanërisht në blloqet e reja dhe ndërtesat shumëkatëshe;
Promovimi i kaldajave të reja me energji efiçiente;
Promovimi i paneleve diellore për ujë të ngrohtë, në mënyrë që të zvogëlohet
kërkesa për energji elektrike;
përdorimi i paisjeve elektro shtëpiake me efiçiencë të lartë të energjisë;
Promovimi i stufave me efiçiencë të lartë të energjisë nga biomasa.
Është e rëndësishme të theksohet se në këtë sesion ka një aspekt shumë të rëndësishëm:
infrastruktura për të zbatuar Kodin e energjisë në ndërtesa është në vend dhe gjendet në kuadër të
52
Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor. Rritja e shpejtë e konsumit të energjisë
elektrike në të gjithë sektorët e ekonomisë, sidomos në sektorët e banimit dhe të shërbimeve, ka
shtyrë futjen e masave për kursimin e energjisë elektrike si dhe promovimin e përdorimit të
burimeve të tjera alternative të energjisë, në veçanti për ngrohje dhe ftohje në stokun e
ndërtesave të të gjitha vendeve. Për këtë arsye me 2 Qërshor 2009, u miratua RREGULLORJA
TEKNIKE PËR KURSIMIN E ENERGJISË NË NDERTESA. Ajo siguron normat për
efiçiencën e energjisë në të gjitha ndërtesat e ndërtuara për banim sikurse edhe ndërtesat e tjera
publike dhe private (duke përjashtuar ndërtesat industriale).
Tabelat 19-20 paraqet investimin total që kërkohet për të financuar të gjitha masat me kosto
efektive, për çdo nën kategori të banimit dhe investimi në € për m2. Rezultatet tregojnë se se
investimet specifike sillen prej 49-114 €/m2. Edhe pse është regjistruar se koha mesatare e
kthimit është për ndërtesat private dhe komerciale, kjo është për shkak se ky sektor paguan
çmime relativisht më të larta të energjisë elektrike (është, më afër kostos margjinale reflektive)
në krahasim me sektorët e ndërtesave publike të banimit.
Tabela 19: Siperfaqja sipas sektorit te ndertesave Residenciale
Sektori i
Ndertesave
Siperfaqja
totale e
sektorit te
ndertesave
[milion m2]
Siperfaqja
totale e
sektorit te
ndertesave
[%]
Potenciali per
Kursimet e
Energjise ne
Sektorin e
Ndertesave
shprehur ne
funksion % te
Kosumit Final te
Energjise
Potenciali i
Kursimeve te
Energjise te
Sektorit te
Ndertesave
shprehur ne %
Furnizimit me
Burime Primare te
Energjise
Potenciali
Total per
Kursimet
e
Energjise
[ktoe]
Potenciali
total per
Reduktimi
n e CO2
[shprehur
ne mije
ton/vit]
Rezidenciali 34.72 76.9% 45% 7.86% 171.74 2236.76
Tabela 20: Permbledhje e Potencialit te Kursimeve te Energjise sipas Kategorise se Ndertesave Residenciale
Sektori i Ndertesave
Siperfaqja e
Sektorit te
Ndertesave
[milion m2]
Investimet
Totale per
Masat me
Kotsot
Efektive EE
(€ m.)
Raporti i
depertimit per
stokun e
ndertesave ku do
te zbatohen masat
EE/RES, ne vitin
2020
Investimi
Specifik
Total
(€/m2)
Periudhat e
veteshlyerjes per
cdo sektor te
llogaritura me ane
te nje mesatareje te
ponderuar (Vitet)
Rezidencial 34.72 1124 46.10% 71.35 8.2
Tabela 20: Investimi total (€ m.) dhe specifik (€/m2) dhe periudha e veteshlyerjes (e shprehur ne vite), per te gjithe masat
me kosto efektive (Ndertesave Residenciale),
Periudha e thjeshtë e kthimit është 5.4-7.4 vjet dhe një mesatarja për tërë sektorin e ndërtesave
rezidenciale eshte e barabartë me 5.85 vite, bazuar në analizën e lartëpërmendur. Investimi total
që kërkohet do të jetë 1.12 miliardë euro për gjithë stokun e ndërtesave rezidenciale,
respektivisht 460 Milion Euro dhe 370 Milion Euro, për dy nën-kategori të mëdha "shtëpi një
katëshe" dhe "dy katëshe 100m2/apartamenti". Ky është konkluzion shumë i rëndësishëm dhe
tregon se ky do të jetë grupi i parë i synuar për bankat që të promovohen pasi që ato janë shtëpi
individuale dhe nuk ka nevojë që të ketë marrëveshje të përbashkët si nënkategoritë e tjera të
ndërtesave.
53
4.2 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Sherbimeve Publike dhe
Private
Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, në bashkëpunim me Ministrinë e Zhvillimit
Ekonomik, sic u theksua me siper, po punojne ne përgatitjen e një Kodi te Ri Ndërtimi te
Energjise deri në fund të vitit bazuar ne asistencen e EBRD gje e cila do te beje te mundur
transpozimin e Direktives Europiane te Performances Energjetike ne Ndertesa. Ky kod i ri
ndërtimi i energjisë do të bazohet në kërkesat e Direktivës së re të BE-së për performancën
energjetike të ndërtesave.
Potenciali i kursimit dhe qe mund te financohen nga Fondit i EE llogaritur më sipër do të
sigurohet përmes futjes së katër masave më të rëndësishme EE te paraqitura më poshtë:
• Rinovimi i izolimit te ndërtimit duke futur termoizolim ne mure të jashtme;
• Rinovimi i izolimit te ndërtimit duke futur izolimin termik të çatisë;
• Rinovimi i izolimit te ndërtimit duke futur izolimin termik të dyshemese;
• Zëvendësimi i dritareve ekzistuese me dritare eficence;
• Ndërrimi i sistemeve të furnizimit me ngrohje;
• Zëvendësimi i ngrohjes se ujit me kaldaja eficente;
• Zëvendësimi i pajisjeve të ngrohjes e ujit me Sistemet e ngrohjes diellore;
• Zëvendësimi i sistemeve të ajrit të kondicionuar ndara (<12kW);
• Zëvendësimi i pajisjeve elektrike shtëpiake (lavatriçe, frigoriferë etj);
• Zëvendësimi i ndriçimit (futjes bulbs efikas të lehta);
• Zëvendësimi i sobave per gatim me soba eficence ne restorante dhe hotele.
• Futja e skemave te integruara te paneleve diellore me kaldaja me biomase (me pelete)
• Futja e skemave te integruara te pompave te nxehtesise (ne disa raste pompave
gjeotermike) me paneleve diellore me kaldaja me biomase (me pelete)
Ne sektorin e Tregtise (pjesë e sektorit të ndërtimit të shërbimeve private): Izolimi
termik i ambienteve të ndërtimit, dritaret dhe dyert EE, kaldaja reja EE dhe
shpërndarje të ngrohjes EE, sistemet diellore për ngrohjen e ujit të nxehtë, ndriçim
EE, furrat, dhe masave të tjera jo-standarde.
Ne sektorin e Industrise se Turizmit (pjesë e sektorit të ndërtimit të shërbimeve
private) : Izolimi termik i objekteve të ndërtimit, dritaret dhe dyert EE, kaldaja te reja
EE dhe shpërndarje të ngrohjes EE, sistemet diellore për ngrohjen e ujit të nxehtë,
ndriçimi EE, dhe masa të tjera jo-standarde.
Ne sektorin e Shërbimeve te Transportit: Zëvendësimi i autobuzëve apo mjeteve tjera
të transportit me ato më eficente në drejtim të konsumit të karburantit, sidomos duke
futur EE automjetet e transportit të mallrave.
Shërbime të tjera (pjesë e sektorit të ndërtimit të shërbimeve private): Izolimi termik i
ambienteve të ndërtimit, dritaret dhe dyert EE, kaldaja te reja EE dhe shpërndarje të
ngrohjes EE, sistemet diellore për ngrohjen e ujit të nxehtë, ndriçim EE, furrat, dhe
masa të tjera jo-standarte.
4.3 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin e Industrise
Në lidhje me masat e EE për bizneset dhe qe mund te financohen nga Fondit i EE, potencial i
lartë mund të identifikohet në sektorët e mëposhtëm:
Industria e përpunimit të ushqimit: linjat e reja të prodhimit EE, zëvendësimi i pajisjeve të
vjetra me modele të reja EE; përmirësimi i mbulevsave/izolim i ndërtimi/punëtori;
54
zëvendësimi i sistemeve AC, sistemet e ventilimit, kompresorë dhe furrat me ato të reja
eficente; Ndriçim EE, dhe masa të tjera jo-standarde
Industria Materiale Ndërtimi: linjat e reja të prodhimit EE, zëvendësimi i pajisjeve të vjetra
me modele të reja EE / RE; zëvendësimi i kompresorëve me paisje te reja me eficente;
Ndriçim EE, dhe masa të tjera jo-standarde
Futja masave të tjera që synojnë përdorimin efikas të energjisë elektrike
Industria Ndriçimit: linjat e reja të prodhimit EE, zëvendësimi i pajisjeve të vjetra me
modele të reja EE; përmirësimi i mbulimit/izolimit te ndërtimi/punëtori; Ndriçim EE, dhe
masa të tjera jo-standarde
Industria e përpunimit të drurit: linjat e reja të prodhimit EE, zëvendësimi i pajisjeve të
vjetra me modele të reja EE; përmirësimi i ndërtimit/punëtori; zëvendësimi i sistemeve të
ventilimit dhe kompresorë me ato të reja efikase; Ndriçim EE, dhe masa të tjera jo-standarde
Riciklimin e gomave, kallcukut dhe industrinë e aluminit: linjat e reja të prodhimit EE,
zëvendësimi i pajisjeve të vjetra me modele të reja EE; zëvendësimi i sistemeve të ventilimit
dhe kompresorë me ato të reja efikase; Ndriçim EE, dhe masa të tjera jo-standarde
Industria e shtypit: linjat e reja të prodhimit EE, zëvendësimi i pajisjeve të vjetra me modele
të reja EE/RE; përmirësimi i ndërtesës/punëtori
Analiza e mësipërme tregon domosdoshmërinë e sigurisë së furnizimit me energji (sasinë,
cilësinë, besueshmërinë dhe kohën), për sektorëve dhe degëve industriale të cilat luajnë një rol
kyç në standardet e rritjes ekonomike, të punësimit dhe jetesës. Reduktimi i kërkesës për energji,
pa dëmtuar treguesit e zhvillimit ekonomik dhe social, është qëllimi i përbashkët, kur duke
analizuar faktorët e mësipërm. Ky objektiv kërkon parashikimin dhe zbatimin e masave të
ndryshme të EE që nënkupton masa të tjera për sa i përket rritjes së eficences së energjisë, të
cilat janë trajtuar me shumë kujdes në NEEAP te pare dhe te dytë Kosovës.
• Përmirësimi i organizimit dhe menaxhimit të industrisë;
• Rritja e eficences të kaldajave ekzistuese/furrave në të gjithë sektorët industriale;
• Përmirësimi i faktorit te fuqise (cos) në ndërmarrjet industriale;
• Futja e skemave të koogjemerimit/bashkëprodhimit në industri;
• Penetrimi i ndriçimit efikas në industri;
• Mirëmbajtja dhe modernizimi i teknologjive të përdorura në sektorin e industrisë;
• Rritja e lëndëve të para nivelit të përpunimit, rritjen e cilësisë dhe sasisë së vlerës së
produktit industrial;
• Rritja e prodhimit, çlodhje e gazrave të mesme të gripit nga industri të ndryshme;
• Prezantimi i koncepteve të tilla si "teknologjive të pastra", "simbiozë e disa industri",
etj
• Prezantimi i SWHS në disa nën-sektorë industrialë të cilat do të përdoren në mënyrë
efektive për të zevendesuar mineralet e tjera.
• Futja izolimit termik të zarfit të jashtëm për ndërtesat industriale dhe per ato te
administratës
• Prezantimi i dritareve te EE për ndërtesat industriale dhe administratës
• Futja kondicionimit te ajrit ne menyre EE dhe ventilimit EE për ndërtesat industriale
dhe administratës
• Futja kompresorëve eficente për ndërmarrjet industriale; etj
55
4.4 Masat e Kursimit te Energjise ne Sektorin Transportit
Sektori i transportit perfshin transportin e udhetareve dhe te mallrave dhe masat me te
rendesishme per per tu nxitur nepermjet fondit te eficences se energjise qe do te krijohet mund te
jene:
Vendosen taksa doganore me te larta per makinat e perdorura ne krahasim me makinat e
reja,
Vendosen dhe hartohen taksa te mirefillta mjedisore sipas emetimeve qe ato hedhin ne
atmosfere,
Ndermerren dhe realizohen fushata te ndryshme ndergjegjesuese per nxitjen e transportit
publik.
Perdorimit te makinave me fuqi motorrike me te ulet dhe me efiçente;
Shpejtesi me te larta te levizjeve te mjeteve te transportit (qe do te uli konsumin specifik)
gje qe eshte e mundur nepermjet rrugeve me te mirave qe ndertohen ne te gjithe
Kosoven;
Rritja e taksave per makinat e perdorura per te mundur reduktimin e futjes se tyre ne
tregun e Kosoves.
Depertimi sa me i madh furgonave me eficence te larte energjetike per linjat nderurbane
dhe, autobuzave eficente nga pikpamja e konsumit te lendes djegese per linjat brenda
qytetit.
Depertimi sa me i madh kamionave me tonazh 3-8 ton me eficence te larte energjetike
per te gjitha ndermarrjet e tregetise, sherbimet dhe sektoret industrial; etj.
4.5 Potenciali i Kursimit te Energjise ne Sektorin Bujqesise
Me objektivin per te reduktuar konsumin e energjise, fondi i eficences se energjise duhet te
mbeshtese dhe financoje disa masa sasiore dhe cilesore:
Duke bashkepnuar me fondet grante te Ministrise se Bujqesise per ristrukturimit te
sektorit te bujqesise dhe rikrijimi te grupeve te fermereve me interesa te perbashketa, qe
do te mundesoje perdorimin e makinerive bujqesore. Kjo do te sjelle nje perfitim te
dyfishte, nga njera ane do te çoje ne rritje te prodhimit bujqesor dhe nga ana tjeter, do te
coje ne reduktim te konsumit specifik te lendeve djegese.
Aplikimi i skemave te perdorimit te biomasave dhe prodhimi i biogazit nga mbetjet
bimore dhe shtazore nga bujqesia dhe blegtoria eshte gjithashtu efektive, per te plotesuar
nevojat ne rritje te sektorit te bujqesise. Biomasa dhe biogazi mund te perdoren per
ngrohjen e serave, duke plotesuar nje pjese te konsiderueshme te nevojave te tyre.
Perdorimi i tyre do te bente te mundur rritjen e kontributit te burimeve te rinovueshme te
energjise, uljen e kostos dhe ne te njejten kohe do te çonte ne reduktimin e ndotjes se
mjedisit.
Potenciali i larte i energjise diellore ne Kosove e ben kete burim energjie te
preferueshem, veçanerisht duke shfrytezuar kolektoret diellore, qe prodhojne ajer te
nxehte per tharjen e kulturave te ndryshme bujqesore.
Nje nga masat me kryesore e analizuar ne menyre sasiore ne sektorin e bujqesise, qe
parashikohet te sjelle nje ulje prej 50% te konsumit te energjise, eshte perdorimi skemave
ujitese sa me eficiente, pra zevendesimi i ujitjes siperfaqesore qe mund te jete ose me
brazda ose me permbytje, me ujitjen me presion ne forme shiu ose me pika.
Promovimin e traktoreve, kombajnave dhe te gjithe makinerive te tjera bujqesore qe jane
eficente nga pikpamja energjetike.
56
5. Mekanizmat Fiskale dhe Financiare per Promovimin e EE
te shteteve te perzgjedhura, anetare te BE Pak kohe me pare, BE, Banka Boterore, IEA dhe EBRD kane kryer disa studime te ndryshme si:
Raporti ‘Realizimi i te Ardhurave, Instrumentet Financiar dhe Fiskal per Eficencen e
Energjise ne Ndertesa, Konsulentet Klinckenberg per EuroACE (Shtator 2010) dhane nje
veshtrim te pergjithshem te 32 skemave financiare dhe fiskale te cilat jane zbatuar ne Shtetet
Anetare te BE.
Raporti ‘Mesimet e Nxjerra nga Programet e Eficences se Energjise ne Sektorin e Ndertesave,
pergatitur per Fondacionin Europian te Klimes, nga keshilltaret kryesor te GreenMax, Mars
2009’ kane rishikuar keto mekanizma ne vende si France, Gjermani, Itali, Spanje dhe ne
vende te tjera si Republika Ceke, Hungaria, Lituania, Polonia, Rumania, Sllovakia te cilat
jane anetare ne Bashkimin Europian prej nje dekade.
Sistemi i te dhenave IEA gjithashtu sigruon nje veshtrim te detajuar te instrumentave te
ndryshem politik duke perfshire dhe ‘Subvencionet dhe Nxitesit’, nje emer alternativ per
mekanizmat fiskal dhe financiar ne vendet e saj anetare.
NEEAP-te per shtetet e vjetra ashtu dhe per shtetet e reja te cilat jane anetare te BE-se.
Nje rishqyrtim i studimeve ekzistuese (tabela 21) nenvizon faktin qe nje analize gjitheperfshirese
ne lidhje me mekanizmat mbeshtetes te zbatuar ne sektore te ndryshem te perdorimit te energjise
ne vendet anetare te BE-se. Mund te thuhet se me shume se njeqind (100) instrumenta fiskal dhe
financiar jane/ishin duke u implementuar ne menyre qe te arrihen caqet e vena ne NEEAP
perkatese te cdo shteti.
Tabela 21: Mekanizmat fiskale dhe financiar dhe perdorimi i zakonshem i te ardhurave nga
pagesat shtese ne cmimin e energjise
Mek
an
izm
at
fin
an
ciar
Fond Riqarkullues/Rikthyes
Mek
an
izm
at
fisk
ale
Zbritjet e Takses
Huate Preferenciale Reduktimet e takses
Subevencionet Reduktimi i TVSH
Grantet
Taksat e Karbonit
Garancite e Huase
Asisitence teknike per pergatitjen e huase
Lev
a/P
ages
a s
hte
se n
e
cmim
in e
ener
gji
se
Fondet Publike EE
Financimi ndermjet nje pale te trete Programi i Finances
Manaxhimit te Kerkeses (DSM)
57
Kontraktimi sipas performances se energjise Investimi i ndare nga sherbimet
komunale dhe konsumatoret e
energjise per te reduktuar
nivelin e kerkeses Tregtimi (Certifikatat e Bardha/Energjise).
6. Opsionet e mundshme financiare dhe fiskale per zhvillimin e
eficences se energjise ne sektoret ekonomik te Kosoves Per qellimet e ketij projekti, jane analizuar skemat e financimit, te cilat perfshijne si makanizmat
e financimit ashtu dhe ato fiskal ne vendet e BE-se, bazuar ne sistemet e te dhenave ne
dispozicion dhe te dhenave statistikore. Zbatueshmeria e skemave te zbatuara me sukses ne
vendet e BE-se jane propozuar te merren ne konsiderate sipas kushteve specifike te shtetit te
Kosoves. Me poshte eshte dhene lista e mekanizmave fiskal dhe financiar, bashke me perdorimin
e zakonshem te te ardhura nga pagesa shtese e energjise ne cmimet e komoditeteve te energjise
(ne sesionet qe per pasoje do te jepet nje informacion me i hollesishem per kete detaj).
6.1 Sektori Rezidencial
Tabela 22 tregon mekanizmat e pergjithshem financiar te cilet jane perdorur ne sektoret e
ndertesave te shteteve te reja anetare te BE.
Tabela 22: Perdorimi i mekanizmave financiar ne sektoret e ndertesave te shteteve te reja anetare
te BE
SHTETET E
REJA ANETARE
TE BE
MEKANIZMAT FINANCUES
HUATE
PREFERENCIALE SUBVENCIONET GRANTET
FINANCIMI
NGA NJE
PALE E
TRETE
(TPF)
TREGTIMI
(CERTIFIKATAT
E BARDHA)
Republika
Ceke 1 1 6
Estonia 1
Hungaria 4 1 1
Polonia 1 1
Rumania 1
Sllovenia 2 5
TOTAL 8 2 13 1 1
Tabelat 23 dhe 24 tregojne pershkrimet specifike te mekanizmave financiare te cilat jane
vendosur per te mbeshtetur arritjen e objektivave kombetare te vendosura ne NEEAP e pare
(2007-2010) dhe NEEAP-in e dyte (2012-2015) si ne shtetet e vjetra ashtu dhe ne shtetet e reja
58
anetare te BE-se. Analiza ne kete projekt fokusohet me shume ne shtetet e reja anetare te BE-se,
derisa shembujt e ketyre shteteve mund te jene me te pershtatshme per kushtet e Kosoves.
Grantet dhe huate preferenciale jane aplikuar me shume si ne vendet e vjetra ashtu dhe ne vendet
e reja anetare te Bashkimit Europian. Diferenca qendron se grantet te cilat jane aplikuar me
shume ne vendet e reja te BE MS, ndersa ndarja e frekuences se huave preferenciale dhe grantet
kane pothuajse vlere te barabarte tek vendet e vjetra anetare te BE-se. Ekzistojne dhe disa skema
te tjera financimi te cilat jane financuar shume me pak (se te parat). Me poshte, ne Tabelen 24,
eshte paraqitur nje liste e skemave te perzgjedhura financuese ne shtetet anetare te Bashkimit
Europian.
Tabela 23: Shembuj te mekanizmave finaniare te zbatuara ne vendet e BE
SHTETET E REJA ANETARE TE BE
Huate preferenciale (disa here te kombinuara me subvencionet)
Sllovenia Stimujt financiar per eficencen se energjise per ndertesat ekzistuese dhe
ndertesat e reja te gjelberta, duke perfshire Industrine (2008-2016)
Estonia Kreditimi dhe krijimi i Fondit per Garancite e Huave per EE (2001 – ne
vazhdim);
Grantet
Sllovenia Skema per perdorimin eficent te energjise per familjet me te ardhura te pakta
(2008-2016)
Republika
Ceke Skema per Investimet e Gjelberta (2009 –-2015)
Hungaria Grantet per Rinovimin e Ndertesave me Parafabrikate (2001 – ne vazhdim)
Rumania Programet per riabilitimin termik te ndertesave rezidenciale me shume nivele
(2002 – ne vazhdim)
Subvencionet
Polonia Infrastruktura dhe Programi per Operimin e Mjedisit (2007-2013)
Financimi me ane te nje pale te trete (TPF) - Forma te ndryshme (ESCO dhe zbatimi i
Kontrates e Performances se Energjise)
Polonia Termo-modernizimi dhe Fondi i Rinovimit (1999-2016)
Ne vendet e reja anetare anetare te BE-se, si rregull, mekanizmat financiar per ndertesat lidhen
me masat tipike te zakonshme te EE si: izolimi termik i mureve te jashtem dhe catise/tarraces,
zevendesimi i dritareve, zevendesimi i sistemeve te ngrohjes te cilat kane nje eficience te vogel,
kalimi ne sistemet e ngrohjes qendrore, ndertimi i ndertesave te reja me konsum te ulet energjie
dhe/ose me shfrytezim pasiv te energjise diellore, perdorimi i energjive te rinovueshme ne
ndertesa, me shume per ujin e ngrohte sanitar por gjithashtu edhe si nje sistem ndihmes per
ngrohjen e hapesirave brenda nderteses (ngrohesit e ujit te cilet perdorin energjine diellore,
popmat e ngrohjes, etj.) sesa per reduktimin e konsumit te energjise ne ndertesa ose shfrytezim
pasiv te energjise diellore, nxitja e impianteve te prodhimit te kombinuar te energjise termike dhe
energjise elektrike (CHP) si dhe RES.
59
Persa i perket ndertesave me te medha komerciale, publike dhe rezidenciale eshte vendosur para-
kushti per te kryer auditimet energjitike, te cilat gjithashtu bashke-financohen ose jepen 100% te
financuara nepermjet granteve nga Fondi i EE, i cili pritet te krijohet se shpejti. Per shtepite me
nje familje te vetme dhe per ndertesa me te vogla eshte percaktuar nje liste e masave te
pranueshme te eficences se energjise. Brenda sektorit te sherbimeve - sherbimet publike dhe
komerciale - jane siguruar nxitesit financiar per rinovimin e ndertesave te vjetra duke zbatuar
masat e eficences se energjise (permiresimi nepermjet termoizolimit te zarfit mbeshtjelljes se
nderteses, instalimi i EE ne sistemet e ngrohjes dhe sistemet e ventilimit) dhe per ndertimin e
shtepive te reja me konsum te ulet te energjise dhe/ose shfrytezim pasiv te energjise diellore.
Shpesh CHP gjithashtu mbeshtetet financiarisht, vecanerisht ne ndertesat komerciale.
Mekanizmat financiar nuk jane pershtatur me familjet te cilat kane te ardhura te ulta/vogla
pavarsisht ndarjes me te madhe te ketij grupi popullimi, krahasuar me vendet e vjetra anetare te
BE-se. Nje perjashtim eshte Slovenia, e cila po aplikon nje skeme financiare per familjet me te
ardhura te vogla, ajo konsiston dhe ka te beje me grante per masa me nje kosto te ulet te
eficences se energjise, si psh hermetizimi i dritareve, izolimi termik i cative, informacion me i
mire dhe rritje e vetedijes, etj. Eshte zhvilluar nje kombinim i dy ose tre mekanizmave financiar
per te mbeshtetur grupet specifike te synuara. Per shembull, eficenca e energjise ne ndetesat
komerciale zakonisht mbeshtetet duke kombinuar subvencionet (per te performuar/kryer nje
auditim energjitik), huate preferenciale (fondet e shtetit per te reduktuar/zvogeluar normat e
interesit) dhe Financimi nga nje Pale e Trete (TPF), i cili kryhet nepermjet bankave komerciale.
Nje skeme e ngjashme eshte zbatuar gjithashtu nepermjet Programit te EE ne Republiken Ceke
dhe perfshin grantin, huate preferenciale dhe Financimin nga nje Pale e Trete.
Mekanizmat Fiskal zakonisht zbatohen ne shtetet e vjetra anetare te BE. Sipas informacionit te
disponueshem, jane te pakten 14 mekanizma financiar te cilat po aplikohen aktualisht.
Rimbursimi i Taksave dhe reduktimi i taksave jane aplikuar dy here dhe lista e skemave te
perzgjedhura fiskale prezantohet ne Tabelen 25.
Tabela 24: Mekanizmat e pergjithshme financiare te aplikuara ne Sektoret e Ndertesave te
Shteteve te Vjetra anetare te Bashkimit Europian
SHTETE ANETARE TE BE
MEKANIZMAT FISKALE
ULJA E TAKSES SE
NDERTESES
REDUKTIMI I
TAKSES
PERSONALE
REDUKTIMI
I TVSH
Austria
Belgjika 1 1
Danimarka
Franca 1 1
Gjermania
Italia 2 1
Hollanda 1 1
Spanja
Suedia 1
60
BM 2 1 1
TOTAL 6 5 3
Tabela 25: Shembuj te Mekanizmave Fiskale ne Sektoret e Ndertesave te Shteteve te Vjetra
anetare te Bashkimit Europian
SHTETET E VJETRA ANETARE TE BASHKIMIT EUROPIAN
Ulja e Takses – Nga uljet e takses per te ardhurat personale tek reduktimi i takses se
transferimit te nderteses
Belgjika Ulja e takses per zhvillimet e shtepise (2003 – vazhdim)
Britania e Madhe Clirimi nga Detyrimi per taksen e nderteses per Shtepite me Zero
Karbon (2007 – 2012)
Reduktimi i Takses – Reduktimi i Takses personale ose te Kompanise per shumat e
investuara ne eficencen e energjise
Hollanda Lejimi i Investimeve te Energjise (2004 – vazhdim)
Hollanda Reduktimi i taksave per investimeet ne eficencen e energjise per
Kompanite Banesore
BM Lejimi i Pronareve per Kursimin e Energjise (2004 – 2015) dhe
reduktimi i takses se tatimit mbi fitim
Suedia Reduktimi i Takses per Investimet Mjedisore dhe Energjitike ne
Ndertesat Publike
Suedia Reduktimi i Takses per Kostot e instalimit te Sistemeve te Ngrohjes
me Biomase dhe Dritaret EE
Belgjika Reduktimi i Takses per ndertimin e shtepise
Franca Krediti/Rimbursimi i Takses per Eficencen e Energjise
Reduktimi i TVSH – zvogelimi i takses se TVSH nga nivelet e rregullat tek minimum i
lejuar i TVSH ne Shtetet Anetare te (5%)
Belgjika Reduktimi i TVSH-se per renovimin e shtepise (2000 – vazhdim)
BM Reduktimi i Takses se Shitjeve per Materialet e Kursimit te Energjise
(2000 – vazhdim)
Sipas informacionit te dhene me siper, tregohet ne menyre te qarte se nuk po aplikohen
mekanizma fiskal ne shtetet e reja anetare te BE-se. Keto shtete akoma po kalojne ne nje
tranzicion ekonomik, qe do te thote se ato po perjetojne nje ulje te madhe te kapaciteteve te
tyre ekonomike. Ne situata te tilla, mekanizmat fiskal, te cilat cojne ne reduktime te
metejshme te humbjeve ne buxhetin e shtetit, nuk jane pare si terheqese ose te zbatueshme
dhe keto masa nuk do te rekomandohen per Kosoven. Me rigjenerimin ekonomik dhe
forcimin financiar, mekanizmat fiskal pritet te kombinohen me shume me mekanizmat
financiar te tille si ato te veshtruar ne dhe ne vendet e reja anetare te Bashkimit Europian.
61
6.2 Sektori i Sherbimeve Publike
Fondi i Eficences se Energjise qe do te krjohet do te fokusohet ne radhe te pare ne ndertesat
publike. Meqenese aktualisht Ministria e Zhvillimit Ekonomik dhe Banka Boterore kane filluar
projektin per rritjen e eficences se energjise ne ndertesat publike qendrore, sugjerimi i
konsulences qe ky fond qe po krijohet te kete ne fokusin e tij tre shtylla kryesore:
1. Asistence teknike per realizimin dhe nxitjen e eficences se energjise ne te gjithe
sektoret ekonomik te vendit;
2. Financimin e projekteve pilot nepermjet granteve per rritjen e eficences se
energjise ne te gjithe sektoret ekonomik te vendit;
3. Dhenien e kredive per ndertesat publike ne pergjithesi dhe ndertesat komunale ne
vecanti per rritjen e eficences se energjise – duke krijuar mekanizmin financiar te
fondit qarkullues.
Detaje shume me te hollesishme do te jepen ne vazhdim per angazhimin e Fondit te EE ne
sektorin e ndertesave komunale.
Komunat janë ndër konsumatorët më të mëdhenj të energjisë në sektorin publik pasi ata janë
përgjegjës për ndërtesat komunale, shkolla, qendra shëndetësore, qendra kulturore dhe kopshte.
Megjithatë, deri tani ka pasur vetëm rreth 80-90 projekte për eficencen e energjise se zbatuara në
tërë Kosovën. Komunat akoma nuk e shohin EE si nje prioritet i lartë dhe të gjitha fondet në
dispozicion janë shpenzuar në projekte të tjera, për arsye shoqërore ose politike, edhe pse
programet EE mund të kene një norme perfitimi me të mirë sesa prioritet e tjera. Per arsye se
administrata e pushtetit lokal është një proces politik, vendimet janë në duart e kryetarëve lokalë
dhe kufizimet e ndryshme të jashtme hasen gjate gjithe kohes në nivelin lokal. Disa nga faktorët
që kryetarët e komunave kanë cituar, si kufizimin e pjesëmarrjes se komunës në projektet e EE
janë si më poshtë:
• Mungesa e qasjes në kredi për shkak se komunes nuk i është dhënë një opinion i
pakualifikuar i auditimit nga Auditori Gjeneral për dy vite të njëpasnjëshme; Ka vetëm
shtatë komuna të cilat kanë status të tillë: Prishtinë, Prizren, Gjakovë, Skenderaj, Ferizaj,
Gjilan, Vushtrri te cilat e kane kete te drejte dhe duhet theksuar se deri me tani asnje nuk
e ka zbatuar.
• Eficenca e energjisë në disa raste nuk është një prioritet për kryetarin e komunës,
kursimet e kostove më të mëdha mund të arrihen kudo në Buxhetin e Komunës; Mungesa
e ekspertizës se brendshme në menaxhimin dhe financimin e projekteve; Rasti i biznesit
nuk është mjaftueshem i qarte; Prioritete të tjera, të tilla si menaxhimi e ujërave të
ndotura, janë më të rëndësishme.
Ligji mbi Borxhin Publik imponon kufizime të ndryshme në aftësinë e komunave për të marrë
para hua. Megjithatë, për ato komuna që plotësojnë standardet e kërkuara, mjedisi ligjor dhe
rregullator duket të jenë të favorshme për të kredituar komunën. Marrëdhëniet e vendosura dhe te
percaktuara që fiksojne tavanet e borxhit dhe vleren maksimale të lejuar te borxhit vjetor të
shërbimit në raport me vlerën e mbledhur të hyrave vetanake dhe granti i përgjithshëm është
konservator dhe për këtë fakt kemi nje arsye pozitive nga perspektiva bankare.
Rritja e kredive qe janë likuide dhe lehtësisht të zbatueshme në rast të vonesës dhe procedurat që
një komunë duhet të ndjek në rast të vonesës janë te ngurta (rixhide). Komunat nuk mund të
marrin borxhin nëse në dy vitet e mëparshme që ata kanë marrë vleresim të pakualifikuar të
auditimit nga Zyra e Auditorit të Përgjithshëm, si pjesë e kontrolleve të detyrueshme vjetore.
Kërkesa për dy vjet e auditimeve të pakualifikuara është e përshtatshme, pasi kjo do të thotë se
një huadhënës mund të jetë i sigurt për saktësinë e informacionit financiar që i është paraqitur.
62
Megjithatë, vitin e kaluar vetëm keto komuna, Prishtinë, Prizren, Gjakovë, Skenderaj, Ferizaj,
Gjilan, Vustrri, plotesojne kushtet e huamarrjes, që do të thotë se shumica e komunave nuk janë
në gjendje për të marrë para hua për të financuar EE (ose të tjera) projekte. Në periudhën
afatshkurtër dhe afatmesme, për këtë arsye, mekanizmat duhet të zhvillohen që të kanalizohen
fondet për komunat në mënyra të tjera, për shembull përmes bankave komerciale, IFI, qeverise
qendrore dhe nëpërmjet ministrive përkatëse.
Ligji për Prokurimin Publik duhet të sigurojnë që procesi për vlerësimin e ofertave merr
parasysh çdo përfitim EE bashke me propozimin e tij perkates. Marrja parasysh e ketyre
ndryshimeve per te vendosur si kerkese baze për ofertuesit për blerjen e pajisjeve dhe
automjeteve të bazuar në listat e specifikimeve me EE per produktet e hartuara nga autoritetet
dhe për të kryer kontrollet e energjisë dhe të zbatojë rekomandimet që kane rezultuar lidhur me
EE. Megjithatë, kjo kërkesë nuk është duke u implementuar për shkak se nuk ka legjislacion
sekondar në vend për zbatimin e tij. Si rezultat, tenderët vlerësohen thjesht mbi bazën e kostos
minimale dhe vlerës së potencialit të kursimit të energjisë të ofertave, të cilat përfshijnë një
komponent te EE i cili nuk eshte marre ne konsiderate. Legjislacioni sekondar kerkon zbatimin e
Ligjit te Prokurimit Publik i cili duhet te hartohet dhe zbatohet nga Ministria e Financave, sa më
shpejt që të jetë e mundur.
6.2.1 ESCO – Kompanite qe Implementojne Masat e Kursimit te Energjise
Nuk ka ESCO vërtetë (kompanitë që ofrojnë energjinë duke ekzekutuar kontratat) në Kosovë dhe
në kete moment kur nuk e shohin treg lokal te EE që të jetë i zbatueshëm per to. Mundesia
kryesore për kompanitë ESCO në të ardhmen për periudhën e parë do të jetë sektori publik në
spitale, shkolla në pronësi shteterore dhe në ndërmarrje industriale/prodhimit – te cilat ka shumë
në Kosovë dhe në mënyrë tipike duke përdorur pajisjet e vjetëruara që nuk jane eficente ne
drejtim te konsumit të energjisë.
ESCO është një kompani që ofron një paketë të plotë të shërbimit të eficences se energjisë për
klientët të cilët dëshirojnë te zbatojne masat EE. Paketa perfshin instalimin teknik dhe shërbime
operative, si dhe mbështetje financiare për një periudhë të rënë dakord. Klienti (pronari i
ndërtesës apo biznesit industrial) nuk ka nevojë për up-front te kapitalit pasi ESCO mbulon
kostot e saj duke mbajtur një pjesë të kursimeve të energjisë të klientit të krijuara si rezultat i
investimeve ndërmarra të EE (shih Figurën 20 më poshtë). Ripagimi shperndahet normalisht
gjatë një periudhe prej 5-8 vjet dhe në fund të kontratës ESCO nga marrëveshja asetet e
instalimin i mbeten kompanise se klientit. Kompanitë e tilla mund të jenë organizata publike ose
private dhe shpesh zhvillojnë/ndryshojne nga llojet e tjera të bizneseve që operojnë në sektorin e
energjisë.
Ka shumë kompani në Evropë që ofrojnë shërbime ESCO dhe ata ndryshojnë në strukturën e tyre
- ka skema të cilat mbulojnë gjithë funksionimin e sistemit të ngrohjes qendrore te një qyteti dhe
të tjera që përfshijnë vetëm një ndërtesë të vetme. Në përgjithësi, të gjithë i ofrojnë të dyja,
shërbime të teknologjisë dhe qasje në kapital për financimin. Në marrëveshjeve është kontrata e
performancës, në të cilën fiksohet viti baze për konsum të energjisë dhe shpenzimet jane
përcaktuar nga kjo bazë qe pritet (dhe eshte e garantuar) kursimet qe janë llogaritur dhe rene
dakord nga te dyja palet.
63
Aspekti më problematik i marrëveshjeve ESCO është kontrata e performancës. Kursimet e
pritshme duhet të definohen saktësisht dhe duke pasur parasysh se si nivelet e cmimit te
ardhshem të energjisë mund të ndikojnë ne kursimet e realizuara. Një tjetër komplikim lind kur
nisjet ndodhin ne nivelin e pritur të kursimeve për shkak të futjes së rritur tek nivelet e
“komfortit” apo ndryshime të rëndësishme në kushtet e motit. Ekziston edhe një rrezik teknik se
masat e instaluara nuk mund të ofrojne masen e perfitimit te pritur. Të gjitha këto pasiguri duhet
të adresohen në kontratën e performancës, duke e bërë atë akoma me te komplikuar për tender
dhe për krahasimin e ofertave. Në shumicën e rasteve, ESCO financon projektet EE sipas tre
modeleve: kursimet e garantuara, kursimet e përbashkëta dhe të furnizimit të shërbimeve te
energjisë.
Në projektet e kursimeve të garantuara, konsumatorët - dhe jo ESCO – marrin hua për të
financuar intervenimin. ESCO garanton për të ofruar një nivel të caktuar të kursimeve
dhe konsumatori i paguan me një shumë të caktuar te rënë dakord për ta bërë këtë pune.
Në një model të përbashkët të kursimeve ESCO është paguar per një përqindje te
madhesise se kursimit që ata kursejnë për klientin e tyre. Natyra e kësaj lloj marrëveshje
"win-win – ku te dyja palet jane fitues" është veçanërisht e rëndësishme për projektet e
efiçiencës së energjisë, veçanërisht në kompanitë industriale. Në projektet e përbashkëta
të kursimeve, ESCO financon investimet dhe merr persiper rrezikun e performancës si
dhe rrezikun e kredisë.
Modeli i tretë përfshin shitjen e një shërbimi aktual të energjisë në vend të një produkti,
dmth ujë të nxehtë, hapësirë per ngrohje apo ndriçim, në vend te një bojleri, izolim çati
apo instalimin e ndricimit nepermjet llambave LED. Në vend që të blejnë një pasuri me
një jetë të kufizuar, të cilat konsumatori ka pak njohuri, aktivi është zëvendësuar me një
kontratë shërbimi me një njësi ekonomike tjetër. Arsyetimi ekonomik është se ofruesi i
shërbimit do të japë shërbim në mënyrë sa më efikase. Në këtë rast ESCO merr koston e
investimeve dhe gjithashtu përgjegjësinë për operacionet dhe mirëmbajtjen gjatë
jetegjatesise së projektit.
Edhe pse në të tashmen nuk ka ESCO që veprojnë në Kosovë, korniza ligjore dhe kushtet
ekonomike janë të përshtatshme dhe kompani të tilla mund të krijohen për të financuar projekte
të EE në emër të klientëve të tyre dhe të ndajnë përfitimet e energjisë që rezultojne nga kursimet
me ta. Në këtë drejtim është e rëndësishme qe te fillohet zbatimi i projekteve të kursimit të
energjisë sa më shpejt të jetë e mundur, në mënyrë që ata të mund të shërbejnë si projekte
demonstruese për iniciativat tjera të EE në Kosovë. Nga ana e ofertës, kjo do të krijojë mundësi
për ndërtim, ngrohje dhe ajer te kondicionuar per kompanitë për të zgjeruar dhe për të
përmirësuar aftësitë dhe njohuritë e tyre dhe për të fituar më shumë kontrata në të ardhmen. Pas
përfundimit të disa projekteve të tilla me sukses, disa nga këto kompani do të vazhdojnë të
zhvillohen dhe se fundmi do të transformohen në ESCO. Ndërkohë, MED do të përgatisë një
legjislacion sekondar për kuadrin ESCO kontraktues, ashtu siç është i detyruar ta bëjë këtë me
Ligjin për Efiçiencën e Energjisë te cilin eshte ne process perfundimtar rishikimi.
BERZH është në procesin e financimit te një projekti mbi mundësinë e krijimit të një ESCO
rajonale për Evropën Juglindore. Ky projekt do të jetë qartesisht me mjaft interes për Kosovën
dhe zhvillimet e tij duhet të ndiqen nga afër.
Përfitimi kryesor i ESCO është se ata financojnë investimet EE, duke shmangur nevojën qe
klientët e tyre për të marrin hua, pasi ESCO mbulon kostot e saj duke mbajtur një pjesë të
kursimeve të energjisë të klientit që rezultojnë nga investimi i kryer per EE. Në mungesë të
ESCO, konsumatorët e energjisë që dëshirojnë të investojnë në EE duhet të marrin hua fondet e
nevojshme, të cilat jo të gjithë konsumatorët janë të gatshëm apo të aftë për të bërë. Kompanitë e
64
ESCO shpesh zhvillojnë/ndryshojne nga llojet e tjera të bizneseve që operojnë në sektorin e EE.
Prandaj për të lehtësuar këtë pengesë, është e nevojshme që Qeveria të krijojë besim në të
ardhmen e këtij tregu. Kjo kërkon qe Qeveria të marrë masa të ndryshme proaktive për të treguar
angazhimin e saj për EE, të tilla si krijimi i kërkesës duke financuar programet e investimeve,
duke lehtësuar zhvillimin e paketave financuese të përballueshme, heqjen e pengesave ligjore në
fusha të tilla si prokurimi publik dhe duke lejuar kredi për ofertat të cilat japin përfitime
mjedisore, duke lejuar komunat që të mbajnë të paktën disa prej kursimeve të energjisë që ata
bëjnë, që mbështesin zhvillimin e monitorimit dhe programeve të verifikimit dhe kështu me
radhë.
6.2.2 Rialokimi i subvencioneve nga sherbimet komunale ne konsumatoret
fundore te energjise
Ne pergjithesi, tarifat e energjise ne Kosove, ashtu si shumica e shteteve ne Ballkan, nuk e
reflektojne koston dhe nivelin e ulet i te ardhurave te popullates perdoret shpesh per te treguar pse
cmimet e kostos reflektive nuk mund te arrihen ne nje te ardhme te afert. Ne vecanti biznesi i
ngrohjes se perqendruar eshte nje sherbim energjie qe ka gjeneruar humbje (sic eshte edhe rasti)
per shkak te disbalancave ndermjet cmimeve te lendeve djegese – te cilat jane shtyre nga kushtet e
tregut dhe cmimet e ngrohjes te cilat jane vendosur nga autoritetet vendase (deri ne nje vlere
maksimale te percaktuar nga qeveria). Ne shume shtete, cmimet e ngrohjes qendrore (dhe
electriciteti) akoma perdoren si nje mjet per politika sociale. Megjithate, eshte e qarte qe te gjithe,
jo vetem familjet me te ardhura te vogla dhe grupet vullnetare, do te perfitojne nga cmimet e
subvencionuara te ngrohjes qendrore. Anasjelltas, shume familje me te ardhura te vogla dhe grupe
vullnetare jetojne ne zona qe nuk jane te lidhura me sistemet e perqendruara te ngrohjes dhe per
kete arsye nuk do te perfitojne nga cmimet e skemave te subvencionuara.
Pasojat e ketyre marrveshjeve mund te shikohen si nje ‘rreth vicioz qe shkon gjithmone poshte
(NE DREJTIMIN NEGATIV)’ (shiko me poshte Figura 22). Cmimet e ulta te ngrohjes se
perqendruar rrisin borxhin vendas/lokal, per sherbimet komunale ne pronesi publike. Por ne te
njejten kohe duhet te mbuloje nje borxh te kompanive, qeverite vendase gjithashtu duhet te
subvencionojne klientet e tyre, si per te pasurit ashtu dhe per te varferit, per sa kohe qe ato jane te
lidhura me sistemin e Ngrohjes se Perqendruar.
Si pasoje, aftesia e kompanive te Ngrohjes se Perqendruar dhe e bashkive per te siguruar
mirembajtjen e duhur dhe te rregullt, qendron ne nje nivel te ulet dhe con ne nje standart me te ulet
cilesie sherbimi te Ngrohjes Qendrore. Asnje nga palet e zinxhirit te prodhimit – bashkite,
kompanite e Ngrohjes se Perqendruar dhe konsumatoret – ne te tilla kushte nuk jane te motivuar
per te investuar ne zhvillimin e eficences se energjise. Kjo gje me pas krijon nje presion te
metejshem per rritjen e cmimit. Dhe cmimet e rritura te kombinuara me mbledhje jo-eficente te
faturave cojne ne reduktimin e disiplines se pageses dhe reduktimin e te ardhurave per kompanite e
Ngrohjes se Perqendruar. Dhe keshtu eshte krijuar tashme nje rreth vicios dhe gjendja financiare e
kompanise keqesohet gjithmone e me shume duke cuar ne shumicen dermuese te rasteve ne
humbje shume te medha financiare dhe mbyllje te kompanise.
65
Figura 22: Procesi Aktual - ‘rreth vicioz qe shkon gjithmone poshte (NE DREJTIMIN NEGATIV)’
Ne vend te subvencionimit te kompanive te Ngrohjes se Perqendruar dhe te gjithe konsumatoret e
lidhur me pavarsisht aftesise se tyre per te paguar, nje alternative, qe duhet te sherbejne si nje
strategji e qendrueshme do te perfshije hapat kryesore te meposhtem:
Nje studim fizibilitetit per te identifikuar ate vlere te kostos per te cilen behet e barabarte me
perfitimet; ndermjet cmimeve te cilat reflektojne koston dhe kostoja e investimeve te
Eficences se Energjise; pika ne te cilen kosto barazohet me perfitimet varet nga niveli i
investimit i ndermarre ne permirsimin e sherbimit te Sistemit te Ngrohjes se Perqendruar
nivel i larte i investimeve, sa me i vogel te jete rritja e cmimit te kerkuar;
Nje studim fizibiliteti per te identifikuar investimet e EE ne anen e kerkeses, te cilat do te ulin
vleren e kerkeses se energjise se konsumuar; Kjo do te reduktoje rritjen e kapaciteve
gjeneruese te kerkuara dhe kapacitetet transmetuese dhe te shperndarjes;
Vendosja e matesave ne te gjitha vendet ku eshte teknikisht e mundur;
Identifikimi i grupeve vullnetare/familjeve me te ardhura te vogla dhe zhvillimi i tarifave
bllok per keto grupe (duke ofruar nje cmim me te ulet deri ne nje nivel te caktuar te
konsumit);
Kompania e Ngrohjes se Perqendruar duhet te percaktoje konsumatoret me klientet e saj dhe
te siguroje keshilla teknike ne masen e eficences se energjise, pa pagese.
Impakti pozitiv i nje strategjie te tille eshte ilustruar ne Figuren 23. Ndryshimi kryesor eshte qe
bashkia ndalon subvencionimin e rremujshem te konsumatoreve ne lidhje me sistemin e Ngrohjes
se Perqendruar dhe percjell fondet te cilat jane dhene tek investimet te cilat kane per qellim
permirsimin teknik te infrastuktures se Sistemit te Ngrohjes se Perqendruar. Keto investime sjellin
reduktim te nivelit te pikes ne te cilen kosto barazohet me perfitimet tek e cila operimet e
Kompanise se Ngrohjes se Perqendruar behen te qendrueshme nga ana financiare. Kompania e
Ngrohjes se Perqendruar siguron keshilla teknike tek konsumatoret e saj ne lidhje me rritjen e
eficences se energjise.
Cmimet me te ulta energjie
Utilities incur debt
Utilities subsidised
Te gjithe konsumatoret
e subvencionuar
Cilesi me e vogel sherbimi
Asnje Motivim per EE
Rritja e Tarifave
Ulja e perballueshme
rise
Zvogelimi i normes se
pageses
Sherbime me cilesi me te ulet
66
Figura 23: Hapat e propozuara ne zhvillimin e sherbimeve publike te energjise (DREJTIMI
POZITIV)
6.2.3 Ceshtje e Buxhetit dhe Prokurimi ne Projektet e Eficences se Energjise
Programet per zvogelimin e konsumit energjitik ne sektorin publik duhet te rezultojne ne nje kosto
me te ulet te energjise, duke krijuar ne kete menyre hapesira fiskale per shpenzimet e tjera te
qeverise (p.sh. sherbimet sociale, investimet ne infrastukture, etj.). Gjithashtu, investimet e
eficences se energjise mund te sigurojne nje stimul ekonomik, si nga sherbimet e kontraktuara te
eficences se energjise, qeveria stilumon zhvillimin e sektorit te bizneseve dhe krijon pune te reja
per njerzit.
Zbatimi i programeve te eficences se energjise eshte sforcuar/detyruar, edhe ne ekonomite e
zhvilluara, nga rregullat e llogaritjes, praktikave te nje prokurimi te ashper te sektorit publik dhe
akses i limituar ne buxhetimin ose financimin e projekit. Si pasoje, per te lehtesuar zbatimin e
NEEAP, eshte e rendesishme te konsiderohen rruget e mundshme te adresimit: nepermjet
permiresimit te praktikave te prokurimeve publike, dhe disa nga keto jane: Praktika llogaritjeje
disa vjecare e buxhetit per entitetet publike qendrore dhe locale; fiksimin e buxhetit (e operuar ne
sektorin public nga Banka Boterore) dhe ruajtja e kursimeve.
6.2.4 Kontrata per Performancen e Sherbimit Energjitik
Nje menyre per te kaluar pengesat per financimin e investimeve ne eficencen e energjise ne
Kosove ne ndertesat publike qendrore dhe komunale mund te jete duke futur Kontraten e
Performances se Shermbimit Energjitik (ESPCs), duke marre ne konsiderate eksperiencen
nderkombetare ne menyren e kryerjes se grupimit te projekteve, financimin, dhe zbatimin e
masave te eficences se energjise.
Nje Kompani e Kursimit te Energjise (ESCO) eshte nje kompani e cila siguron sherbime
gjitheperfshirese te eficences se energjise dhe/ose ose financimin per zhvillimin e investimeve ne
eficencen e energjise ne nivel qendror dhe lokal dhe pranon te kete nje shkalle rrisku financiar
gjate ndermarrjes se ketij veprimi. Pagesa per sherbimin e marre bazohet (pjeserisht ose plotesisht)
ne perfitimin e zhvillimeve te eficences se energjise dhe ne realizimin e kritereve te tjere te pranuar
per performancen.
Nje Kontrate per Performancen e Sherbimit Energjitik (ESPC) eshte nje marreveshje kontraktuale
ndermjet ESCO dhe klienteve te tyre per kryerjen/ekzekutimin e nje investimi ne eficencen e
energjise, ku investimi eshte paguar ne lidhje menje nivel te miratuar te zhvillimit te eficences se
Cmime me te ulta te
energjise
Invesitmet EE ne DH utility
Niveli i kostos njesi te kursimit te energjise ne te cilen
perfitimiet behet te parabarta (break-even point)
Keshillimi i kompanise se ngrohjes ne
lidhje me masat e EE
Programi per Vendosje e
Grupeve vullnetare
Investimet e Perdoruesve
te fundit te EE
Rritja e Tarifes se Energjise
Ulje me e vogel ne
perballueshmerine
Norme me e larte pagese
67
energjise, gjithmone sipas kontrates. Pervec potencialit te madh te kursimit te energjise dhe nje
zvogelim konsekuent ne shpenzimet operative, ekziston nje numer barrierash ne zbatimin e
programit te eficences se energjise, duke perfshire:
Procedura jo-fleksibel te prokurimit publik per paisje dhe sherbime;
Buxhete te detyruara vjetore te cilat bejne te mundur financimin ose permirsimin e kapitalit i
cili eshte i veshtire per tu realizuar;
Ekzistojne kufizime ne financimin publik me zakonisht buxhet nje vjetor i pershtatshem te
cilat e bejne te veshtire koston e amortizimit.
6.2.5 Prokurimi
Procese prokurimi publik shume te ngurta jane identifikuar shpesh si nje pengese per zbatimin e
projekteve te eficences se energjise. Disa shtete perendimore te Ballkanit Perendimor kane
procedura komplekse te prokurimit publik, ceshtje cila krijon veshtiresi edhe per me shume
procedura “traditionale” te prokurimit publik. Qartesisht, praktikat e prokurimit dhe buxhetimit
ndryshojne nga shteti ne shtet, per kete arsye cdo zgjidhje qe propozohet per te reduktuar ose
eleminuar pengesat duhet te jete specifike vetem per nje shtet te caktuar. Tabela 26 permban
permbledhjen internacionale e cila eshte perpiluar nga Banka Boterore ne nje sere modelesh te
ESCO te cilat ekzistojne ne vende te ndryshme te botes.
Tabela 26: Krahasime Nderkombetare te modeleve te ESCO*
No. Modeli Pershkrimi Rastet
1.1 Siguruesi i
Sherbimeve publike
te Energjise (ESP)
ESP eshte ne pronesi publike keshtu qe nuk
ka ndonje kerkese per procese kompetitive
ofertash.
Ukraina, Kina
2. Super-ESP Nje ESP ne pronesi publike kontrakton
direkt me nje njesi publike dhe me pas nen-
kontrakton me ESP me te ose kontraktoret ne
baza kompetitive.
Belgjika
(Fedesco)
3. Kompania ESP Nje njesi publike kontrakton direkt me
sherbimet e saj komunale EE pa nevojen e
procedurave shtese (derisa ato jane nje
furnizues ekzistues).
Kroacia (HEP
ESCO)
4. Agjenti i Prokurimit Nje njesi quasi-public ose NGO ndihmon
agjensite e qeverive, shpesh ne baza pagese-
per-sherbime, zhvillon RFP dhe i ndihmon
ato nepermjet nje cmimi kontraktues.
Gjermania
(Agjensia e
Energjise se
Berlinit)
5. Grupimi i projekteve
Nje agjensi qeveritare “cader” nxjerr ne
oferte nje grup ofertash per nje ESPC te
madhe.
Austria,
Gjermania
68
6. Kontraktime te
papercaktuara
Agjensia Qeveritare “cader” prokuron ne
menyre konkuruese nje ose me shume ESP
(zakonisht te bazuara ne kualifikeme te
pergjithshme) dhe me pas lejon agjensite
publike qe te futen ne kontraktime direkte
me ESP e zgjedhura pa kompeticion te
metejshem.
Hungaria
(Ministria e
Edukimit)
* Burimi: “Prokurimet Publike te Sherbimeve te Eficences se Energjise: Duke Filluar”. 2010.
Washington DC, ESMAP Banka Boterore.
6.2.6 Ceshtjet e buxhetimit dhe llogaritjes
Eksperienca internacionale tregon qe rregullat e buxhetimit dhe llogaritjes dhe kufizimet jane
shpesh nje pengese per zbatimin e projekte EE per ndertesat publike ne nivelin komunal.
6.2.7 Buxhetimi Shume-Vjecar
Buxhetet e sektorit publik shpesh dorezohen dhe miratohen ne baze njevjecare ne vend te nje
periudhe afategjate (p.sh. 5 vite). Kjo e ben planifikimin shumevjecar te permirsimit te EE ne
ndertesa publike pergjithesisht te veshtire, pengon kontraktimin shume-vjecar. Hapesira vjetore e
nje buxheti vjetor eshte shume e shkurter per te rregulluar prioritetet e shpenzimeve. Kjo eshte
vecanerisht problematike per ESPC-te, perderisa te tilla kontrata kerkojne disa vite kursimi te
energjise per te lejuar ESPC ta veteshlyejne investimin e tyre. Buxhetimi shume-vjecar mund te
ndihmoje per tu siguruar qe angazhimet e marra nga qeveria te jene ne perputhje me ananlizen
afat-mesme te parashikimeve fiskale. Ne shtetet qe kane adoptuar nje perqasje te tille, agjensite
pergjithesisht mund te hyjne ne nje kontrate shume-vjecare, per sa kohe qe kontrata eshte e
integruar me procesin ekzistues te buxhetit (perfshire ne ndonje MTEF/MTBF dhe sic eshte rene
dakord me Ministrine e Financave).
Buxhetimi shume-vjecar lejon nje lidhje me te mire te politikave te planifikimit dhe te buxhetimit.
Rezultatet e studimit tregojne qe te gjithe shtetet e Ballkanit Perendimor, duke perfshire dhe
Kosoven, tashme kane adoptuar procese shume-vjecare buxhetimi, e cila ben te mundur
kontraktimin shumevjecar te investimeve te eficences se energjise.
6.2.8 Linjat e Buxhetit
Nje metode tjeter e mundshme e buxhetimit lidhet me linjen e buxhetit dhe ndarjen e rrepte te dy
kategorive kryesore te buxhetimit: kostot kapitale dhe kostot e operimit. Ne rastet ku keto kategori
nuk mund te bashkohen ESPC jane shume te favorshem per te qene problematike, derisa zhvillimet
e kapitalit ne thelb paguhen nga reduktimet e kostove operative (kursimet e energjise) nen kontrata
te tilla. Mund te ndodhin komplikime te metejshme per ato agjensi publike tek te cilat shpenzimet e
kapitalit financohen nepermjet provizioneve/granteve qendrore te buxhetit ndersa buxheti i tyre
operativ financohet nga te ardhurat e taksave lokale te tyre.
69
6.2.9 Mbajtja e kursimeve
Zakonisht, agjensite publike nuk ruajne balanca nga nje vit buxheti ne nje tjeter. Shpesh, ato nxiten
te shpenzojne buxhetin e tyre te plote vjetor per cdo vit ne menyre qe te sigurojne qe buxheti per
vitin qe vjen te mos reduktohet. Ata nuk kane nxites per te investuar fonde ne nje vit ne menyre qe
te perftojne kursimet ne vitet e ardhshme, pavarsisht nga perfitimet te cilat keto kursime mund t’i
sjellin te gjithe qeverise si nje e tere.
Kursimet e energjise tregojne nje shembull te mire te kesaj ceshtjeje. Edhe kur eshte qartesisht ne
interes te publikut te kursesh energji dhe per kete arsye te ulesh kostot e lidhura me blerjen, nje
agjensi individuale mund te mos kete stimul qe te shpenzoje brenda nje viti, ne menyre qe te
reduktoje shpenzimet e energjise ne vitetet e ardshme, perderisa ajo asnjehere nuk do te kenaqet
nga ndonje perfitim i drejtperdrejte.
Edhe pse eshte nje ceshtje e nxitesit, kjo eshte gjithashtu nje ceshtje qe shqeteson gadishmerine e
ndonje marreveshjeje potenciale ku nje Sigurues i Sherbimeve Energjitike paguhet nga nje agjensi
nga kursimet e kryera te energjise, te cilat merren nga nje investim i EE. Per ta kryer kete, agjensia
duhet te jete e afte te mbaje cfaredolloj kursimi te energjise qe do te kryhet ne vitet e tanishme ose
ne vitet e ardhshme, ne menyre qe ti beje/realizoje/krijoje keto pagesa tek ESP.
6.2.10 Fiksimi i buxhetit
Ky opsion perdoret nga Banka Boterore kur jep hua ne nje njesi publike, si psh Ministria e
Financave. MoF merr hua fonde nga Banka Boterore dhe siguron financimin e projekteve te
eficences se energjise tek qeveria lokale nepermjet provizioneve vjetore te buxhetit komunal. Per
kete arsye, MoF ‘fikson’ ripagimin e ketij fondi ne alokimet e ardhshme te buxhetit. Nje
mekanizem i tille aktualisht operon ne Maqedoni, Serbi, Mal te Zi dhe po ky mekanizem eshte rene
dakord te zbatohet nga ana e Ministrise se Financave te Qeverise se Kosoves. Logjika prapa
fiksimit te buxhetit per investimet ne eficencen e energjise eshte e drejtperdrejte:
Investimet e eficences se energjise ne ndertesat publike/bashkiake paguhen nga buxheti i
shtetit ose nga huate IFI dhe/ose grantet. Kursimet e ardhshme te cilat rezultojne nga keto
investime jane vleresuar dhe perfaqesojne "kursimet e kerkuara".
Eshte identifikuar dhe rene darkord nje "periudhe e kthimit te parave
mbrapsht" per nje numer te caktuar vitesh. Pergjate kesaj periudhe,
institucioni ku eshte kryer investimi (p.sh bashkia/komuna) kthen me
rata/porcione konstante deri ne nje kohe te caktuar ku investimi mund te
konsiderohet qe eshte "paguar/shlyer teresisht" se bashku me nje norme
fitimi te caktuar per te garantuar qendrueshmerine financiare te Fondit te
EE. Duhet theksuar se ky eshte mekanizmi baze qe sugjerohet ne kete nen-
projekt (te analizes teknike) se bashku me dy nen projektet e tjera (ate te
analizes financiare dhe ate te analizes ligjore).
Banka Boterore ka filluar financimin e masave te EE per te investuar ne ndertesat kryesore te
Qeverise se Kosoves, me nje fond rreth 32 milion USD.
70
6.2.11 Procedurat dhe kerkesat ligjore te vendosura per huamarrje te komunave
ne kategorine e Eficences se Energjise
Sipas ligjit te Kosoves ne borxhin publik, jane vendosur dy lloj procedurash per huamarrjen nga
bashkia/komuna, te cilat diferencohen ne baze te periudhes se maturimit te huase. Borxhi nje
periudhe afat-shkurter i cili do te shlyhet per nje periudhe deri ne nje vit dhe borxhi afat-gjate i cili
do te shlyhet per nje periudhe me shume se nje vit. Per projektet EE, dhenia hua per periudha te
shkurtra nuk mund te konsiderohet/nuk eshte nje ide e mire dhe ketu jane perfshire vetem
provizionet per dhenien me hua per periudha afat-gjata. Borxhi i nje periudhe afat-gjate mund te
perftohet per te financuar investimet e kapitalit qe:
Do te shfrytezohen/perdoren nga komunat/bashkite per funksionet kryesore te bashkise dhe ne
asete/prona te cilat jane ne pronesi te komunave/bashkise;
Kane nje jete te dobishme prej jo me shume se tre viteve;
Planet e investimeve kapitale te bashkive/komunave - te cilat vendosin investimet e kapitalit
per nje periudhe prej jo me shume se tre vite – sic eshte miratuar nga asamblete perkatese te
bashkive;
Jane dorezuar dhe rishikuar nga zyra e buxhetit te ministrise perkatese per perputhje me
sektorin e strategjise se zhvillimit te kapitalit dhe nuk jane kundershtuar brenda 60 diteve pas
ketij dorezimi.
Fondi i eficences se Energjise do te realizoje dhenien e investimeve per ndertesat komunale per te
rritur eficencen e energjise, por per ta bere kete ne radhe te pare duhet te kryejne nje analize
kreditore te cdo huamarresi te mundshem te komunes. Komunat ndryshojne sipas madhesise, ne
aftesine e tyre per te gjeneruar te ardhura dhe ne aftesine e tyre per te rritur taksat e prones, tarifat,
etj. Ato gjithashtu ndryshojne per sa kohe qe plani financiar dhe kontrolli jane te shqetesuara dhe
ne aftesine e tyre per te mbledhur taksat lokale, te gjitha keto jane faktore qe ndikojne ne vlersimin
e tyre te kreditimit (analizes kreditore). Megjithate, eshte e mundur qe te vleresohen tregjet e
Komunave te Kosoves nga nje prespektive e nje niveli te larte, dicka qe huadhenesit potenciale te
mundshem duhet te marrin ne konsiderate kur ne pergjithesi synojne kete sektor te ri per te dhene
hua dhe per Projektet e Komunes ne vecanti. Deklaratat e meposhteme jane ceshtjet kryesore qe
mund te konsiderohen kur behet vleresimi i analizes se kredise nga Fondit te EE per komunat:
Arsyet Pro dhenies se kredive per ndertesat komunale:
Grantet e Qeverise dhe te ardhurat e tyre historikisht kane treguar prirje/tendence te
qendrueshme ne rritje;
Taksat e prones mund te rriten nga taksat e ulta qe ekzistojne ne Komunat e Kosoves;
Disa Komuna te Kosoves kane marre/perftuar vleresime “lejohen te marrin hua potenciale
deri ne nje nivel te caktuat baze te kushteve te vendosura nga ligji i dhenies hua per qeverine
vendore” nga Zyra e Pergjithshme e Auditimit;
Procedurat e vendosura per ciklin e buxhetit dhe ekzekutimin e buxhetit, duke perfshire ketu
dhe disbursimin, pergjithesisht konsiderohen si solide/te qendrueshme dhe te besueshme;
Limitimet e vendosura nga Ligji qe kufizon huadhenien e komunave, zvogelon rrezikun e
huadhenesve per te perftuar nga huadhenja e Bankave.
Arsyet Kunder dhenies se kredive per ndertesat komunale:
Akoma ekziston nje mungese kapaciteti brenda komunave per monitorimin e huave te cilat
mund te rrisin deficitin e tyre ne se ato nuk manaxhohen ne menyren e duhur;
71
Mjedisi ekonomik mund te perkeqesohet ne dem te komunave per shkak te nje zvogelimi (ose
mungese te zhvillimit) ne grantet e qeverise, si pasoje e nje rregjimi strikt te menaxhimit
financiar i cili ka nisur nga organizatat donatore.
Perfitimet e veta gjithashtu mund te zvogelohen, per shkak te mungeses se zhvillimit ne
ekonomine vendase, pamundesine e rritjes se taksave te prones dhe disa tarifave te tjera.
6.3 Sektori Industrise
Figura 24 tregon numrin e masave sipas shtetit perkates ne sektorin e industrise se BE (Burimi
Programi i BE - MURE). Ndarja e llojeve te masave ndryshon ne masa te konsiderueshme nga
shteti ne shtet.
Figura 24: Numri i masave ne sektorin e industrise, sispas Sheteve Anetare te Bashkimit
Europian
Ndermjet shteteve te reja anetare ne BE, Republika Sllovake dhe Bullguria prezantojne nje
miksim te balancuar te te pakten pese masave duke u bazuar nga lloji i masave te EE dhe sektori
perkates. Ndermjet shteteve te vjetra te BE-se, si psh Gjermania, Mbreteria e Bashkuar dhe
Finlanda zbatojne te njejtin qendrim. Skemat financiare dhe sociale jane instrumenti i cili eshte
pershtatur/adoptuar me gjere ne sektorin e industrise si per shtetet e vjetra ashtu dhe per shtetet e
reja anetare te BE-se. Ata mbeshtetin si auditimin energjitik ashtu dhe zbatimin e projekteve te
eficences se energjise ne kete sektor shume te rendesishem te ekonomise.
Sistemet ndihmese me nje eficence te larte si psh pompat, motorret, ndricimi, dhe sistemet e
bolierit mbeshteten gjeresisht nga skema financiare ose fiskale. Sistemet CHP gjithashtu
mbeshteten shume ne shtetet e BE-se, meqenese ekziston gjithashtu edhe nje Direktive specifike
(Direktiva CHP 2004/8/EC) qe i adresohet vecanerisht kesaj teknologjie.
72
Burimi i financimit ndryshon shume ndermjet shteteve te reja dhe shteteve te vjetra anetare te
BE-se. Vendet e reja me shume mbeshteten ne programet e eficences se energjise dhe nxitesit e
zhvilluar nga IFIs dhe te sponsorizuar nga donatoret nderkombetar. Vendet e reja mbeshteten ne
programet e eficences se energjise, nxitesit dhe subvencionet e mbeshtetura dhe financuara nga
shperndarja e buxhetit te shtetit.
Linjat e kredise jane lloji me i zakonshem dhe me i suksesshem i skemes se
adoptimit/pershtatjes ne vendet e reja anetare te BE-se. IFI zakonisht i zgjerojne huate ne
Bankat Pjesmarrese vendase te cilat sigurojne huate tek kompanite e sektorit privat per
projektet industriale te eficences se energjise. Keto lloj mekanizmash financiar zakonisht
kombinojne huane me Asistencen Teknike, e cila ofrohet pa pagese (TA). Granti
kombinohet disa here me huane direkte si nje pagese nxitese. Nje skeme e tille shume e
suksesshme eshte edhe Programi KoSEP qe mbeshtet te gjithe sektorët e popullates
(amvisnise/residencial), ndërtesave të shërbimit publik dhe private si dhe ne te gjithe
sektoret e industries duke dhene nje grant 20% (popullaten) 15% dhe 10% (sherbimet
private dhe industria). Rumania dhe Bullgaria jane dy shembuj te mire te shteteve te reja
anetare ne BE-se ku kombinimi i huase, asistencen teknike dhe gratet jane adoptuar ne
menyre te suksesshme. Pak fonde garancie jane aktualisht ne perdorim dhe qe
shfrytezohen ne sektorin e industrise.
Mekanizmat financiar te shteteve te reja anetare te BE-se e fokusojne vemendjen e tyre ne
konsumatoret e medhej te energjise. Megjithate, kompanite e vogla dhe te mesme duhet
vecanerisht te perfitojne nga mbeshtetja specifike sepse ato kane akses te limituar informacioni
dhe faturat relativisht te vogla/ulta te energjise nuk i motivojne ato te identifikojne mundesite e
zbatimit te masave te eficences. Ne menyre te qarte, grupet e synuara dhe zona e aplikimit per
mekanizmat financiar mund te permblidhen si me poshte.
MEKANIZMI RENDESIA MBESHTETJE NGA APLIKIMI
Financiar E larte Te gjithe sektoret e
industrise
Si shtetet e vjetra ashtu
dhe shtete e reja anetare te
BE-se
Masat e rregullimit nuk perdoren gjeresisht ne vendet e reja anetare te BE ose ne vendet e
vjetra anetare te BE. Megjithate, ato mund te luajne nje rol shume te vecante per te favorizuar
zhvillimin e eficences se energjise brenda sektorit industrial. Brenda shteteve te reja anetare te
BE, Bullgaria, Rumania dhe Letonia, jane nje shembull i mire dhe i suskesshem i zbatimit te
masave te rregullimit. Ne vende te tilla, kompanite me nje konsum vjetor me te madh te
energjise sesa nje vlere fikse jane te detyruara te ndermarrin vleresimin e eficences se energjise
(nje here ne tre vjet ato te realizojne nje auditim te detajuar energjetik). Masat e rregullimit
duhet te mbeshteten me programet informuese te masave ne menyre qe te kalojne mesazhin tek
departamenti menaxhues i kompanise, tek i cili vleresimi i eficences se energjise nuk eshte nje
pengese shtese administrative, por nje instrument fiks per te zvogeluar faturen e tyre energjitike
dhe per te zhvilluar/permirsuar vecorite e tyre konkuruese ne treg.
Rendesia, grupet e synuara dhe zona e zbatimit per mekanizmat e rregullimit jane prezantuar me
poshte.
MEKANIZMI RENDESIA MBESHTETJE NGA APLIKIMI
73
Rregullimi E larte Konsumatoret e
medhenj te energjise
Si shtetet e vjetra ashtu
dhe shtete e reja anetare
te BE
“Pagesat=levies” te vendosura si nje perqindje tek çmimi i burimeve te ndryshme te
energjisë jane zbatuar ne sektorin e industrise si ne shtetet e reja ashtu dhe ne ato te vjetra
anetare te BE-se. Nje shembull i mire dhe i suksesshem eshte Britania e Madhe, Hollanda dhe
Suedia (Sllovenia dhe Letonia) te cilat tashme kane bere te mundur futjen e Takses se Energjise.
Persa i perket rendesise, grupet e synuara dhe zona e aplikimit per “pagesat levies” te cmimit te
energjise jane prezantuar ne tabelen e meposhteme.
MEKANIZMI RENDESIA MBESHTETJA NGA APLIKIMI
Taksa e
Energjise E larte
Taksa qe lidhet me
emetimet e CO2 ekuivalent
dhe ne nivelet e konsumit
te energjise
Si shtetet e vjetra ashtu
dhe shtete e reja anetare te
BE-se
6.3.1 Reduktimi i Takses/TVSH per instalimin e motorreve elektrik dhe
inverterave te cilat operojne me eficence te larte energjie
Nje shembull i mekanizmave fiskale i cili mbeshtet efektivisht ne sektorin e industrise mund te
gjendet ne Itali, Hollande, Slloveni dhe Belgjike, shtete te cilat tashme kane zbatuar nje skeme
per te deduktuar/eleminuar taksen/TVSH per motorret me eficence te larte dhe instalimin e
paisjes se rregullimit te shpejtesise.
Per shembull, Italia siguron reduktimin e takses bruto me 20% te shumes se paguar nga
taksapaguesi per te pervetesuar dhe/ose instaluar motorre me eficence te larte ose instalimin e
pasjes se rregullimit te shpejtesise. Derisa sistemet e motorreve elektrik jane deri me tani lloji me
i rendesishem i konsumit te energjise elektrike ne industri, duke perdorur rreth 75% te energjise
elektrike te konsumar, mekanizmat fiskale te adresuara per te zhvilluar eficencen e tyre nominale
(motorret me eficence te larte) dhe eficencen e tyre operative (instalimin e pasjes se rregullimit te
shpejtesise) ndikojne shume ne nivelin e zhvillimit te energjise se perfutar ne sektorin e
industrise. Grupet e synuara dhe zona e zbatimit per mekanizmat fiskale jane prezantuar ne
tabelen e meposhteme.
MEKANIZMI RENDESIA MBESHTETJE NGA APLIKIMI
Fiskal (p.sh.Ulja e
Takses, Reduktimi
i Takses,
Reduktimi i
TVSH)
E larte i gjithe sektori i industrise
Si shtetet e vjetra ashtu
dhe shtete e reja anetare te
BE-se
74
Per me shume, shtetet anetare te BE kane pershtatur/adoptuar Standarte Minimale per
Performancen e Energjise per disa lloje te caktuara motorresh si pjese e zbatimit te Direktives
2005/32/EC. Tabela 27 shfaq detaje te mekenizmave fiskale te cilat po zbatohen ne menyre te
suksesshme ne Itali, Belgjike dhe ne Hollande.
Tabela 27: Instalimi i motorreve elektrik dhe pasjes se rregullimit te shpejtesise
Emri Reduktimi i Takses/TVSH per Instalimin e Motorreve Elektrik me Eficence te
Larte dhe instalimin e pasjes se rregullimit te shpejtesise
Kategoria Mekanizmat fiskale
Aplikimi Italia, Hollanda, Sllovenia, Belgjika
Grupet e
synuara Te gjitha deget e industrise
Caqet per
konsumatoret
fundore
Reduktimi i takses parashikohet per instalimin e ri dhe/ose zevendesimin e
motorreve me eficence te larte (Eff1) dhe instalimin e paisjes se rregullimit te
shpejtesise.
Efektiviteti
Shembujt e zbatimit:
Italia: Reduktimi i Takses bruto me 20% te shumes se paguar nga
taksapaguesi, deri ne nje reduktim maksimal prej €1,500 per motorr, duke
variuar nga 5 deri ne 90 kWel ose per zevendesimin e motorreve ekzistues me
motorre me eficence te larte energjie te nje fuqie elektrike mbi 45 kWel.
Belgjika: Subvencionimi me EUR 100/kWel, deri ne EUR 5,000 per projekt,
per instalimin e pasjes se rregullimit te shpejtesise duke lejuar nje kursim
minimal energjie prej 10%.
Holanda: Reduktimi i Invesimve te Energjise (EID) eshte nje rregull takse e
cila lejon reduktime te metejshme ne fitimin e takses. EID mund te kerkohet
per kostot e prodhimit te pasisjve te cilat jane eficente nga ana energjitike. Kjo
eshte e zbatueshme ne pese teknollogji te ndryshme, p.sh. ndertesat, paisjet dhe
proceset, CHP, transportin dhe energjine e qendrueshme.
Kursimet e
pritshme te
energjise
Zevendesimi i Motorrit: 2% - 5% te konsumit elektrik per shkak te sistemit te
motorrit
Zevendesimi i pasjes se rregullimit te shpejtesise: 15% - 40% te konsumit
elektrik per shak te sistemit te motorrave;
Gjendja/Statusi
e/i zbatimit
Tashme eshte zbatuar ne shtetet e meposhteme anetare te Bashkimit Europian:
Shtete e BE: Italyia, Hollanda, Sllovenia, Belgjika
Shtetet e Ballkanit Perendimor: Kroacia
Burimi i
Financimit
Fondi i Eficences se Energjise (nese ka);
Buxheti i Shtetit;
Burime te tjera financiare ne perputhje me ligjin.
75
6.3.2 Pagesa (Takses) se energjise
Futja e takses se energjise ka efekt dyfish pozitiv ne stimulimin e eficences se energjise ndersa
ne te njejten kohe do te sjelle fonde per te mbeshtetur mekanizmat specifik te eficences se
energjise (p.sh. reduktimin e Taskes/TVSH per blerjen dhe instalimin e motorreve me eficence te
larte dhe instalimin e pasjes se rregullimit te shpejtesise). Britania e Madhe, Hollanda dhe Suedia
tashme kane future ne sitemin e tyre nje takes per energjine. Ne BM, arritja per qellimin e
eficences se energjise, e cila eshte vendosur nen Marrveshjen per Ndryshim e Klimes, lejon nje
ulje prej 80% te Ndryshimit te Klimes Levy (nje takse energjie). Duke ndjekur shembullin e BM,
sugjerohet qe pronaret/palet e interesuara ne nje biznes tu jepet mundesia te perjashtohen
pjeserisht nga taksa nese ata ndermarrin veprimet e duhura per te zhvilluar eficencen e tyre te
energjise. Ne tabelen 28 jepen detaje te mekanizmave fiskal te cilat jane zhvilluar ne menyre te
suksesshme ne Hollande dhe Suedi.
Tabela 28: Taksa e Energjise
EMRI TAKSA E ENERGJISE
Kategoria Mekanizmat fiskal
Zbatimi Hollanda, Suedia
Grupet e
synuara Te gjitha deget e industrise
Masat e
eficences se
energjise per
konsumatoret
fundore per
sektoret e
synuar
Taksa e Energjise (ET) eshte nje pagese (levy) ne konsumin e energjise
dhe per kete arsye rrit cmimin e energjise. Efekti i saj kryesor eshte te
zhvilloje masa te fokusuara ne kursimin e energjise dhe rigjenerimin e
energjise.
Efektiviteti
Pagesa shtese e imponuar ne konsumin e energjise e ben me terheqes
kursimin e energjise (duke ndryshuar sjellje ose duke inkurajuar/nxitur
investimin ne masat e kursimit te energjise). Investimet e kryera me pare
sidomos ne drejtim te rritjes se prodhimit behen me efektive per sa i
perket kostos, duke zbatuar teknikat e eficences se energjise.
Hollanda perfshin nje mase te tille ne NEEAP-in e saj. Taksa e energjise
eshte vene per:
Energjine Elektrike; Gazin natyror; Benzinen; Solarin/Mazutin; LPG
Masa te ngjashme me keto gjithashtu jane futur ne NEEAP-te e shteteve
Skandinave, me qellim financimin e Fondit Kombetar te Energjise.
Ne 1 Korrik 2004, Suedia futi taksen e energjise ne perdorimin e energjise
elektrike ne sektoret e industrise prodhuese, agrikulturen, pyjet dhe zonat e
peshkimit, ne nje shkalle/norme ekuivalente me minimumin e kerkuar, i
cili eshte vendosur ne Direktiven e Taksimit te Energjise ne BE. Kjo do te
thote qe aty ku industria prodhuese me perpara ka paguar nje norme zero
te takses per energjine elektrike, eshte kerkuar qe te paguaj nje takes per
energjine elektrike prej SEK 0.005 per kWh.
76
Kursimet e
pritshme te
energjise
n.a.
Statusi i
zbatimit
Tashme eshte zbatuar si ne vijim:
Vendet e BE: Hollanda, Suedia
Shtetet e Ballaknit Perendimor: asnje
Financimi
Te ardhurat e perftuara nga Taksa e Energjise mund te perdoren per te
financuar Fondin per Eficencen e Energjise, i cili do te perdoret per te
promovuar dhe financuar masat e eficences se energjise ne sektorin
industrial.
6.4 Sektori Transportit
Nje shifer totale prej 350 masave jane zbatuar ne sektorin e transporit ne shtetet e BE dhe 270
prej ketyre masave jane akoma ne perdorim. Vendim-marresit kohet e fundit kane nisur ta marrin
seriozisht ne konsiderate kete sektor, derisa shumica e masave ne vazhdim mund te konsiderohen
si masat me te fundit: 70% jane zbatuar pas vitit 2005 dhe gati 40% pas vitit 2015. Kjo situate
shpjegohet kryesisht nga fakti qe nje numer i madh i sportisteve jane te mendimit se sektori i
transportit perben nje sektor te veshtire per tu trajtuar.
Per me shume, shumica (~85%) e masave jane masa kombetare dhe nuk jane te lidhura (ose te
perfshira ne menyre te drejte per drejte) me Direktiven e BE-se per rritjen e eficences se
energjise ne sektorin e transportit. Ky sektor eshte bere nje prioritet shume i madh per
Komisionin Europian, i cili ne vitet e kaluara ka leshuar nje Direktive ne standartet e
detyrueshme te eficences per makinat e reja dhe nje Direktive e cila promovon perdorimin e
lendeve djegese bio. Rregullat (Direktivat e BE ose rregullat kombetare, te tilla si limiti i
shpejtesise) jane masa me e zakonshme (30% e te gjithe masave ne perdorim/qe zbatohen). Ato
ndiqen nga afer nga nxitesit fiskal dhe financiar (28% e totalit), e cila ka te beje me taksen e
karburanteve qe perdorin ne motorra (p.sh. taksa e ekosistemit, taksa e CO2), nxitese per blerjen
e makinave te reja eficente dhe taksa te cilat lidhen me eficencen/emetimet e gazeve ne
atmosfere te makinave te reja. Rreth 20% jane taksa organizative, te cilat synonje zhvillimin e
infrastuktures se transportit publik ose rruget e bicikletave dhe tek zbatimi i planeve te
levizsshmerise se kompanive, shkollave, administratave ose institucioneve te tjera. Masa te tilla
kryesisht synojne ndryshimin e menyres se transportit nga makinat deri tek transporti publik ose
perdorimi i bicikletave. Ato jane gjithashtu masa te lidhura me informacionin te cilat synojne te
permirsojne informacionin e disponueshem tek konsumatoret (14%) dhe marreveshje vullnetare
me kompanite e transporit te prodhuesit te automjeteve (7%).
Me poshte eshte pershkruar nje shembull i nje skeme efektive financimi te perdorur nje nje vend
anetar te ri te EC per mbeshtetjen e zhvillimit te Eficences se Energjise ne sektorin e transportit
eshte perzgjedur nga NEEAP-i Dyte i Sllovenise. Mekanizmi financiar i pershire ne NEEAP-in
Slloven sherben si nje shembull i mire dhe per Kosoven, per arsye se Kosova ka disa ngjashmeri
me Sllovenine. Insturmenti per zhvillimin e eficences se energjise ne sektorin e transportit
mbeshtet tek disa teknologji te dhena ne detaje ne tabelen 29.
77
Tabela 29: Instrumentet fiskal te zbatuara ne Sektorin e Transportit ne shtetet e reja anetare te
BE-se (p.sh. Sllovenia)
Instrumentet e propozuara te EE te perdorur ne Slloveni mund te permblidhen ne kater kategori:
i) promovimi dhe konkurrenca e transportit publik; ii) Promovimi i transportit te qendrueshem te
mallrave; iii) rritja e eficences se energjise ne automjetet rrugore; iv) ndertimi i rrugeve te
bicikletave/ciklizmit dhe promovimi i ciklizmit.
Kurismet e energjise ne vitin 2016 jane parashikuar te jene 721 GWh (Kursimet jane llogaritur
per cdo mase individuale EE) dhe financimi public i cili mbeshtet masa te tilla per periudhenn
2008–2016 eshte llogaritur te jete perafersisht 39 milion Euro. Ne promovimin e masave per te
rritur eficencen e energjise ne pergjithesi dhe sektori i transportit te vencanti, ne Slloveni
fillimisht jane perdorur instrumentat e meposhtem ekonomik:
1. promovimi, rritja e ndergjegjesimit dhe dispozita e informacionit per sa i perket avantazheve
te transportit publik;
2. rregullat te cilat lehtesojne ‘prokurimin e gjelbert publik te makinave te transportit (per
pasagjere dhe per mallra per institucionet dhe ndermarrjet publike’;
3. financimi i aktiviteteve promocionale dhe edukative;
4. nxitesit financiar per ndertimin e rrugeve te bicikletave/ciklizmit dhe mbeshtetja e
lehtesirave;
5. eleminimi i cfaredolloj pengese per pranimin e futjes se bicikletave ne trena dhe autobuze;
6. nxitesit financiar dhe subvencionet per te stimuluar transportin publik;
7. Nxitesit financiar per percaktimin/vendosjen e ndryshimin e menyres se transporteve (p.sh
nga rrugor ne hekurudhor) dhe nje rritje shume me te ndjeshme te transporit hekurudhor;
8. rregullat per etiketimin e energjise ne automjetet private;
9. grantet e shtetit per investim dhe shermbime keshilluese ne Eficenen e Energjise;
10. Huate ne lidhje me eficencen e enegjise me nje norme interesi te subvencionuar.
6.5 Krahasimi i Shteteve Anetare te Bashkimit Europian
Numri i masave te ndermarra nga cdo shtet ndryshon: ne 9 nga 15 shtete anetre te BE numri i
masave eshte mbi mesataren - rreth 10 masave per shtet - dhe ne gjashte shtete numri i masave
eshte i vogel (5 ose me pak masa). Dy shtete, Austria dhe Gjermania, dallojne nga te tjerat sepse
kane me shume se 20 masa te synuara ne sektorin e transportit: (Figure 25).
78
Figura 25: Numri i masave ne sektorin e transporitt nga shtetet e perzgjdhura Europiane
Burimi: Adoptuar nga te dhenat e MURE EU Programme
Ne pjesen me te madhe, ne keto shtete me numrun me te madh te masave, shperndarja e
masave sipas llojit priret te jete e mirbalancuar. Megjithate, gjashte shtete (Gjermania, Austria,
Italia, Irlanda, Suedia dhe Qipro) shfaqin nje preference te masave financiare dhe fiskale.
Masat organizative (planet e ndryshimit te menyres se transportit, infrastruktura) jane perdorur
kryesisht ne gjashte shtete (Austri, Hollande, Itali, France, Gjermani dhe BM). Franca dhe
Hollanda ne fillim fokusohen tek rregullat, Spanja fokusohet tek marreveshjet vullnetare dhe
Finlanda fokusohet tek informacioni. Kjo reflekton rrethanat kombetare dhe ne vecanti
preferencat per llojet specifike te nderhyrjeve politike.
Mesatarisht, ne shtetet e BE, gjysma e masave targetohen/synohen (te zbatohen) direkt tek
makinat - dhe lista shkon deri ne 60% nese perfshihen masat e zevendesimit te karburantit (p.sh.
ne promovimin e bio karburanteve). Ne te gjitha shtetet anetare te BE, si ato te vjetrat ashtu dhe
ato te rejat, keto masa kryesore fiskale jane si ne vijim:
Taksa e blerjes se makines ne lidhje me performancen e eficences se energjise;
Taksa vjetore e makines ne lidhje me performancen e eficences se energjise;
Subvencionet per emetimet te vogla te makinave eficente ose taksa e kombinuar dhe
subvencionet;
Ky seksion do te fokusohet ne shtetet e vjetra anetare te BE-se. Per shembull, Franca ka ndermarre
veprime inovative ne kete zone duke vendosur nje subvencion te kombinuar dhe nje skeme
taksimi, te quajtur “bonus-malus (bonues ne lidhje me miljet/km e realizuara)”, per nje subvencion
per makinat me emetime te ulta te gazeve (<130g CO2/km) dhe nje takse per makinat me emtime
te medha te gazeve (mbi 161g CO2/km). Aspekti me inovativ i kesaj mase eshte qe limiton
barren/ngarkesen e subvencioneve ne buxhetin publik, derisa ato jane paguar nga taksat e
mbledhura nga makinat me emetime te medha te gazeve te demshem. Vec kesaj, masa synon te
nxise progresin/zhvillimin teknik duke ulur nivelet e emetimit me kalimin e kohes. Subvencioni
maksimal eshte €1000 per makinat poshte 100g CO22/km, dhe taksa eshte €1600 per makinat te
0
3
6
9
12
15
18
21
24
27
30
Slovenia Netherland Greece Austria Romenia UK France Germany Italy Demark
Organisational Information Co-operatives measures Fiscal, financial incentives Regulations
79
cilat emetojne 201-250g CO2/km dhe kjo vlere mund te shkoje deri ne €2600 per emetimet mbi
250g CO2/km [34].
Shume pak shtete kane futur masat per te zhvilluar eficencen e energjise ne transportin
hekurudhor. Shteti me inovativ eshte Gjermania me sistemin e saj ‘Toll Collect (pagesa ne
funksion te km dhe tonazhit te transportuar)’, i cili synon te rrise eficencen e energjise se
kamionave dhe te levize disa rruge te trafikut pergjate hekurudhes dhe transportit te ujit. Disa
shtete zbatojne masa per te zhvilluar eficencen e makinave te cilat operojne me karburant, te tilla
si Finlanda e cila ka futur marrveshjet vullnetare/e negociuara me kompanite e transportit, ose
Spanja dhe Irlanda me programet e trajnimit dhe informimit per shoferat e kamioneve/makinave
te medha. Ne shtetet qe kane zbatuar nje takse CO2, kjo takse gjithashtu aplikohet dhe tek
kamionat.
Ne shume shtete tashme jane vendosur pagesat e rruges per makinat e renda. Aspekti inovativ i
sistemit Gjerman “Toll Collect – Mbledhja sipas km te realizuara” eshte qe te perdor sisteme te
cilat udhehiqen qe ne vend te taksave tradicionale/konvencionale; taksa paguhet sipas emetimeve
te makines; dhe, ne teori, perdor te ardhurat nga taksat per te subvencionuar infrastrukturen e
hekurudhes dhe te transportit ujor. Ky sistem mund te hape rrugen per futjen e pagesave te rruges
ne nje shkalle Europiane.
6.6 Mekanizmat fiskale ne Shtetet e reja Anetare te BE
Me poshte jane analizuar kapitujt e transportit te NEEAP-ve te dyta, te disa vendeve, te cilat
merren me identifikimin e masave fiskale per te zhvilluar eficencen e energjise se transportit ne
disa shteteve te reja anetare te BE. Jane shfaqur tre kategori kryesore:
Taksa e blerjes ne lidhje me performancen e eficences se energjise;
Taksa vjetore te makines ne lidhje me performancen e eficences se energjise;
Subvencionet per emetimet e makinave te vogla eficente ose taksa e kombinuar dhe
subvencionet;
Historikisht, shumica e shteteve kane vendosur qe taksat per blerjen e makinave do te paguhen nga
bleresit e makinave te reja. Ato taksa zakonisht lidhen me llojin e karburantit qe perdoret (p.sh.
benzine, dizel, LPG), permasat/madhesine e makines (bazuar ne fuqine ose madhesine e motorrit)
dhe gjendjen/statusin e pronarit (makinat private kundrejt makinave te kompanise). Disa shtete
kane ndryshuar strukturen e ketyre taksave, duke i bere ato te varen nga eficenca e energjise ose
emetimet e CO2 te makinave te reja, per kete arsye kjo nxit bleresit per te pasur kujdes pasi ata
duhet te marrin ne konsiderate konsumin e energjise dhe emetimet e CO2 te makines qe ata do te
blejne.
Aktualisht, 13 vende te BE-se zbatojne nje takse blerjeje ne lidhje me performance e eficences se
energjise/CO2: Sllovenia, Austria, Danimarka, BM, Hungaria, Hollanda, Portugalia, Suedia, Qipro,
Irlanda, Spanja, Franca dhe Finlanda. Nivelet e taksave tani priret te lidhen me klasat e CO2 te cilat
jane futur nepermjet skemave te etiketimit te makinave (Euro1, Euro2, Euro3, Euro4, Euro5). Vec
kesaj, disa shtete gjithashtu kane lidhur taksen vjetore te makines me performance e eficences se
energjise. Ky eshte rasti i Denimarkes, qe ne 1999, Britanise se Madhe, Suedise, Irlandes dhe
Frances (vetem per makinat e kompanive). Kater shtete kane lidhur taksen e blerjes dhe taksen e
rregjistrimit vjetor me emetimet specifike te CO2 dhe/ose performancen e eficences se energjise te
makines (bazuar ne kontrollin sistematik te kryer nga Ispektoratet Teknike Perkatese): Danimarka,
BM, Suedia dhe me se fundmi, Irlanda.
80
Dy masat e meparshme veprojne si pengesa te blerjes se makinave jo-eficente por mund t’i cojne
konsumatoret drejt blerjes se makinave me eficente ne treg. Per kete arsye, shume shtete kane
zbatuar skema subvencionimi per emetime shume te vogla ose makina te reja shume eficente.
Ne fillim, keto subvencione ishin te disponueshme vetem per makinat elektrike dhe hibride; ne
ditet e sotme disa shtete i kane zgjeruar keto skema edhe per makinat qe punojne me
nenprodukte nafte, duke lidhur pranueshmerine e subvencionit me etiketimin energjitik te
makines.
Me poshte, jepet nje shembull i llojit te masave fiskale te perdorura ne vendet anetare te EC per
te mbeshtetur zhvillimet e EE ne sektorin e transportit, Tabela 30 permbledh instrumentat
ekonomik te cilet jane perfshire ne NEEAP-in e Dyte Sllovenise.
Tabela 30: Masat fiskale te zbatuara ne shtetet e reja anetare te BE (p.sh. Sllovenia)
Ne menyre qe te rritet eficenca e energjise ne pergjithesi dhe ne sektorin e transportit ne vecanti,
Sllovenia ka perdorur instrumentet e meposhtem ekonomik:
Taksa e blerjes ne lidhje me performancen e eficences se energjise;
Taksa vjetore e makines ne lidhje me performancen e eficences se energjise qe drejt per drejt
eshte e lidhur me emetimet e CO2;
Subevencionet e makinave me emetime te ulta/eficente ose taksat e kombinuara dhe
subvencionet;
Clirimi nga taksa e te ardhurave per blerjen e makinave dhe kamionave te cilet jane eficente
dhe kursyes;
Ripagimi i takses mjedisore per ndotjen e ajrit te shkaktuar nga emetimet e CO2 per
kompanite te cilat implementojne masa te EE;
Instrumentet fiskale per te kufizuar hyrjen e makinave private ne qendrat e qytetit;
Instrumentet fiskale per transportin e mallrave ne rruge;
Taksa per Energjine/karburantin;
7. Situata Aktuale e Financimit te Masave te EE nga
Insitutucionet Nderkombetare ne Kosove Agjencia për Efiçencën e Energjisë se Kosovës është pika fokale EE lidhur me projektet dhe
iniciativat. Aktualisht, Agjencia është duke mbikëqyrur projektet e mëposhtme te donatoreve dhe
disa prej tyre nga me te rendesishmet jane dhene si me poshte vijon:
Promovimi i masave të EE në familje nëpërmjet kredive 'Eko' financuar nga KfW (20 milion €)
të zbatuara nga ProCredit Bank dhe Raiffeisen Bank. Vlen te theksohet se Raiffeisen Bank
tashme i ka mbaruar fondet e ketij programi, nderkohe qe ProCredit Bank vazhdon te financoje
programin e EE/RES me fondet e veta. Për të promovuar skemën e EE/RES, bankat kanë lëshuar
një sërë materialesh publicitare, duke përfshirë edhe disa informata të përgjithshme në lidhje me
EE në uebfaqet e tyre.
Instalimi i ndriçimit publik eficent në objektet publike, të financuara nga MEM / DKA dhe
GIZ (572 k €) - përfundoi në vitin 2012.
81
Në qershor të vitit 2011, MZHE dhe GIZ nënshkruan një memorandum mirëkuptimi i cili
përcakton marrëveshjen për bashkëfinancim projektin për ndriçim efiçient në objektet publike në
nivel komunal. Qëllimi i këtij projekti është të kontribuojë në modernizimin e ndriçimit në
hapësirat publike dhe ndriçimit të rrugëve duke zëvendësuar llamba joefiçiente me ato efiçiente.
Projekti, i cili është bashkë-financuar nga MZHE, GIZ dhe komunat, u realizua gjatë një harku
kohor dy-vjeçar ne pesë komuna - Prishtinë, Mitrovicë, Ferizaj, Podujevë dhe Gjilan.
Studimi dhe Implementimi i masave të EE në komuna (63 shkolla dhe 2 spitale), i
financuar nga BE-ja (15.6m €)-Ky është projekti kryesor i BE-së për efiçencën e energjisë.
Përfituesit janë komunat e përzgjedhura per realizimin e investimeve te tyre ne dhe
Ministria e Shëndetësisë.
Projekti, i cili filloi në mars 2011, përfshin zbatimin e masave të EE në 65 ndërtesa në disa
komuna që ishin para-përzgjedhur nga Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal dhe Zyra
Ndërlidhëse e KE. Projekti është financuar nepermjet grantit te BE-se dhe deri me tani jane
realizuar pothuajse shumica e ndertesave dhe kontraktoret jane ne perfundim te punimeve ne disa
nga objektet perfundimtare.
Kredia e Bankës Botërorë për EE për nivelin qendrore ne vlere prej 32 milion USD është
miratuar ne Parlament ndërsa zbatimi i saj ka filluar per pergatitjen e anes kontraktuale
dhe pritet qe shume shpejt te filloje zbatimi i projekteve konkrete me ndertesat publike
qendrore.
Projekti ndermjet Ministrise se Zhvillimit Ekonomik dhe Bankes Boterore ka si objektive
kryesor realizimin e masave te eficences se energjise dhe atyre te penetrimit te burimeve te
rinovueshme te energjise per ndertesat publike qenderore. Duhet theksuar se ky projekt do te
kete nje ndikim te drejt per drejte ne arritjen e caqeve idikative ne sektorin e ndertesave prublike
qendrore dhe do te shoqerohet me asistence teknike ne disa drejtime te rendesishme.
Studimi i Fizibilitetit dhe Zbatimi i masave të EE në ndërtesat publike në nivel komunal, të
mbështetur nga KfW / BE / WBIF (7.5 milion €) - Studimi përfundoi në vitin 2012, zbatimi
do te fillojë në pjesen e dyte te vitit 2016.
Projekti "Zbatimi i masave të efiçiencës së energjisë në ndërtesa publike” u zhvillua nga prilli
2011 deri në janar të vitit 2012. Kredia e KfW për EE për nivelin lokal, ne vlere pres 7.5 milion
euro (5 Milion Euro pjesa e Implementimit) dhe marreveshja pritet shume shpejt te nënshkruhet
ne mes te KfW dhe Ministrisë se Financave.Faza e zbatimit të projektit mund të fillojë në pjesen
e dyte te vitit 2016 dhe vazhdojnë gjatë 48 muajve në vijim dhe do të vihen në dispozicion të
komunave për të financuar zbatimin e masave të rekomanduara në 30 ndërtesa të zgjedhura.
"Promovimi i EE dhe RES në Kosovë", asistencën teknike për ngritjen e kapaciteteve, të
financuar nga BE-ja (1.5 milion €) – në vazhdimësi deri deri në korrik 2014.
Qëllimi i këtij projekti ka qene të mbështesë institucionet relevante të Kosovës në nivel qendror
dhe vendor në përmirësimin e kuadrit ligjor dhe zhvillimin e politikave dhe planeve të veprimit
për të rritur efiçencën e energjisë dhe përdorimin e burimeve të energjisë së rinovueshme.
Rezultatet e arritura te ketij projekti kane ndihmuar per te bere te mundur qe te realizohet
azhurnimi, monitorimi dhe vlerësimi i Planit Nacional të Veprimit për Efiçencë të Energjisë dhe
per përgatitjen e planeve komunale të energjisë.
Ministria e Zhvillimit Ekonomik dhe Agjensia e Eficences se Energjise kane bere nje pune
shume te madhe bazuar ne asistencen e mesiperme sidomos ne drejtim të proceseve te
planifikimit EE dhe BRE dhe transpozimi i Direktivave të BE-së për performancën e energjisë të
82
ndërtesave dhe energjisë së rinovueshme në kornizën ligjore kombëtar/ legjislacionin sekondar
siç kërkohet nga Traktati i Komunitetit të Energjisë.
Projekti i EBRD/KoSEP
KoSEP, Projekti Kosovar për Energji të Qëndrueshme i zhvilluar nga Banka Evropiane për
Zhvillim dhe Rindërtim (BERZh/EBRD) përkrahë investime të efiçiencës së energjisë dhe asaj të
ripërtritshme në sektorin e banimit, industrisë, tregtisë dhe bujqësisë duke ofruar produkte të
veçanta dhe përkrahje teknike të dizenjuar për secilin klient.
KoSEP është i bazuar në Programin për Financim të Energjisë të BERZh që parasheh
disbursimin e linjave kreditore për bankat lokale partnere për investime në efiçiencë të energjisë
dhe energji të ripërtritshme. SEFF është një koncept që është duke u zbatuar në rajon në më
shumë se 20 shtete të ndryshme me nje fond 40 Miliard eurosh prej 15 vitesh duke perfshire edhe
Kosoven. KoSEP-i vazhdon me sukses se bashku me tre institucionet financiare partnere qe nga
2 Qershori 2013. Modeli ofron edhe përkrahje teknike për institucionet financiare si dhe për
kredimarrësit. Kredimarësit përfitojnë edhe nga një stimulim të fuqishëm granti deri në 20
përqind të vlerës së kredisë pas zbatimit të suksesshëm të projektit pas verifikimit qe relizohet
nga ekipi i inxhinjereve. Ne figuren 26 eshte paraqitur skema organizatime e pojektit KoSEP.
Figura 26: Skema e Organizimit te Projektit EBRD/KoSEP (burimi: www.kosep.org)
KoSEP përbëhet nga dy sektore të veçanta: i) Sektori i banimit i KoSEP ka për qëllim përkrahjen
e investimeve në efiçiëncë të energjisë dhe asaj të ripërtritshme në ndërtesa të banimit. Kreditë
që lëshohen për hapësira banimi mund të arrijnë shumën deri në 50 mijë Euro. Kreditë që
lëshohen për ndërtesa me disa hapësira banimi mund të arrijnë shumën deri në 300 mijë Euro.
Sektori i Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme (NVM) të KoSEP ka për qëllim përkrahjen e
investimeve në industri, tregti dhe bujqësi dhe ka tri lloje të kredive:
Kreditë për NVM për projekte që mund të zbatohen me pajisjet e aprovuara nga lista
LEME. Këto kredi mund të kapin shumën deri në 300 mijë Euro.
Kreditë për NVM për projekte më të mëdha dhe komplekse të efiçiencës së energjisë deri
në 2.5 milionë Euro.
83
Projekte të vetme të energjisë së ripërtritshme që mund të kushtojne nga minimum 25
mijë deri në 2.5 milionë Euro.
Një projekt kualifikohet nëse ai si rezultat do të ketë uljen e përdorimit të energjisë në një
ndërtesë banimi apo biznesi. Gjithashtu projektet që promovojnë energjinë e ripërtritshme
kualifikohen për kredi. KoSEP ka pergatitur dy lista shume te rendesishme:
1. LEME (Lista e pajisjeve te EE dhe RES të aprovuara pasi plotesojne kushtet me nje
kursim me te madh se 20% dhe/ose nje reduktim me te madh se 20% per CO2, që
përbëhet prej listës së teknologjisë dhe pajisjeve që plotësojnë specifikimet teknike të
definuara më parë. Të gjitha pajisjet në këtë listë janë automatikisht të kualifikuara të
përdoren në projektin tuaj, andaj lista mund të përdoret për të zgjedhur ne menyre te
drejte per drejte (pa qene nevoja per nje analize inxhinjerike) një projekt.
2. LESI (Lista e Instaluesve të Pajisjeve dhe Furnitorëve), që përbëhet nga bizneset e
rekomanduara të përfshira në prodhimin, furnizimin dhe instalimin e pajisjeve,
teknologjisë së nevojshme për zbatimin e projekteve për energji efiçiente dhe asaj të
ripërtritshme.
BERZH, ne kuadrin e KoSEP-it, ne fazen e pare te projektit, ka nenshkruar linjë kreditore 8.5
mil. € për sektorin privat nëpërmjet TEB Bank, KRK (institucion mikro financiar) dhe AFK
(institucion mikro financiar), i cili përfshin deri në 20% kontributin me grant i mbështetur nga
BE-ja dhe asistence teknike të mbështetur nga Qeveria Norvegjeze. Faza e dyte e projektit
gjithashtu ka filluar dhe vlera e investimit/kreditimit eshte 3.5 Milion Euro dhe pjesa e grantit do
te mbeshtetet nga vete fondet e brendeshme te EBRD-se.
8. Situata Aktuale e Financimit te Masave te EE nga Bankat
Komerciale ne Kosove Shumica e bizneseve kosovare kanë konsumuar tradicionalisht sasi të larta të energjisë për
proceset teknollogjike për shkak të teknologjive të vjetruara, instalimet dhe organizimin e dobët;
në disa raste, megjithatë, skema të reja janë futur. Në përgjithësi, proceset, ngrohje, uji i nxehtë
dhe ndriçimi janë të një cilësie shumë të ulët në të gjitha nënsektorët e ekonomisë për shkak të
infrastrukturës së vjetër të energjisë, por ka pasur edhe disa zhvillime shume positive ne disa
ndermarrje te caktuara. Ne shumë shërbime të rëndësishme private në mënyrë të veçantë,
ndryshime të rëndësishme janë zhvilluar të dukshme, dhe teknollogji moderne dhe cilësore janë
duke penetruar ne tregun Kosovar. Ky sektor përfshin biznese të tilla si hotele, restorante, banka,
agjencitë e udhëtimit, zyra per konsulta dhe sigurimeve, etj, si dhe shumë shërbime publike
paralele siç janë arsimi privat, kulturës, shëndetësisë, etj. Është gjithashtu e rëndësishme për t'u
marrë parasysh trendi i ri ka për qëllim futjen e shpejtë të teknologjisë moderne dhe të
instalimeve ngadalë është duke u bërë i njohur si një praktikë e mirë - megjithatë, përmirësimet
janë të nevojshme për të siguruar shfrytëzimin efikas të pajisjeve të reja dhe makinave. Ne
tabelen 31 jane dhene lista e masave te EE per NMVM-ve dhe bizneseve korporatave.
Tabela 31: Lista e masave të EE për NMVM-ve dhe bizneseve korporatave
EE/RE matjet
Potelciali shume i larte
Futja efikase linjat teknologjike dhe prodhimi
• Futja e sistemeve diellore të ujit të nxehtë
84
• Përmirësimi i ngrohjes / sistemet e ftohjes
• Optimizmi sistemet e ventilimit, Ftohes zëvendësuar, etj
• Zëvendësimi pompat, tifozët apo motorët e tjera me të reja efikase, etj
• Futja dhoma frigoriferike / ftohje, tubacionet, etj (për bujqësi / përpunimit të ushqimit
dhe aktivitetet e lidhura)
• Futja traktorë shumë efikase, makina të korrjes, sisteme efikase të ujitjes
• Ndërtimi i ri shtëpitë efikase gjelbër
Futja EE automjetet e transportit të mallrave
Potenciali Signifikant
Futja e izolimit termik të jashtëm dhe të brendshëm të ndërtesave / magazina, etj
• Futja dritaret më efikase / Dyer (lustrim të dyfishtë dhe trefishtë)
• Futja e kaldajave efikase te biomasës
• Futja e mbrojtjen e diellit dhe sisteme shumë efikase AC qendrore dhe te ndarë
• Zëvendësimi kompresorë me të reja efikase
• Përmirësimi i sistemeve të ndriçimit
• Përmirësimi i faktorëve të energjisë për ndërmarrjet e mëdha industriale
Futja masa të tjera që synojnë përdorimin efikas të energjisë elektrike
Ne vazhdim, ky sesion do të paraqese një pasqyrë gjithpërfshirëse të situatës aktuale me
institucionet financiare Kosovare, relevante me EE/RES. Të një rëndësie të veçantë janë
mekanizmat ekzistues të kreditimeve EE/RES, sfidat kyqe me të cilat ballafaqohen palët në
transakscionet EE/RES, psh. Kredituesit, kompanitë mirëmbajtëse, komunat, pronarët e
ndërtesave shumë familëshe (NShF), etj. Gjithashtu, ky seksion ofron informata në interesin e
mundshëm dhe kapacitetin e sektorit financiar ndaj kreditimit EE/RES, po aq edhe familiaritetin
lojtarëve kyç me produkte të ndryshme kredituese komplekse.
Sektori bankar i Kosovës vazhdimisht ka qëndruar në konservatizëm ne trajtimin e rriskut
(kryesisht për shkak krizës së borgjeve të Euro zonës), duke i fuqizuar standardet e tyre
kredituese në kreditë grante për NVM-të. Pak a shumë kjo situate vazhdoj edhe në 2015, ku kah
fundi i 2014 shuma totale e bankingut në të hyra kryesisht ka ardhur nga interesi në hua. Kah
fundi i vitit 2012, depoziti total në sistemin bankar të Kosovës arrin afërsisht 3.05 miliardë Euro,
duke regjistruar një rritje vjetore për rreth 8.75 përqind. Gjatë kësaj periudhe ishte evidentuar
gjithashtu trend më të vogël të rritjes që karakterizohej me depozita që nga Dhjetori 2009, duke
patur parasysh normën vjetore të rritjes së depozitave në Dhjetor 2014 ishte afërsisht 12.19 p.p.
më e vogël krahasuar me dhjetorin 2009. Ngadalësimi i rritjes së depozitave vinte kryesisht si
pasojë e zvogëlimit të depozitave qeveritare në bankat komerciale, po edhe e themelimit të
sektorit bankar në Kosovë, edhe pse kishim një rritje të depozitave kjo ishte e përcjellur nga një
rritje e vogël e huave. Megjithatë, në tre vitet e fundit, rritja e depozitave ka pasë rënje të
vazhdueshme, ndërsa rritja e kredive është tejkaluar nga ngritja e depozitave dhe kjo ka vazhduar
gjithashtu edhe në vitin 2014, duke sugjeruar një rritje të konkurrencës bankare dhe aktiviteteve
bankare. Burimi kryesorë i depozitave në sistemin bankar të Kosovës vazhdojnë të jenë depozitat
familjare, të cilat nga fundi i vitit 2014 arriti në 1.67 miliard Euro (thuajse 70% e totalit të
depozitave).
Kete vit, Aktivitetet e sektorit bankar janë zgjeruar edhe më tutje dhe pjesëmarrja e aktivitetit të
huave totale në GDP –në e Kosovës është rritur në 38% krahasuar me vitin e fundit (pjesëmarrja
e GDP-së 35%). Bazuar në të dhënat e BQK-së, aktivitetet kredituese nga bankat komerciale
është karakterizuar me një trend të shpejtë rritjeje, pavarsisht krizës së Evropiane e cila indirekt
ka pasur ndikim ekonomik në Kosovë. Kështu që pas periudhës ngadalësuese që ndodhi si pasojë
e goditjes në ekonominë globale, dy vitet e fundit, në Dhjetor 2014 vlera totale e regjistruar e
85
kredive të lëshuara nga sistemi bankar është 1.89 Miliardë Euro, duke shënuar kështu një ngritje
prej 16.64% krahasuar me Dhjetorin 2010.
Nga totali i huave, 67.4% e këtyre huave shkuan tek NVM; ndërkaq 33.6% e kredive kanë qenë
për familjarë/banesa. Edhe pse, gjatë tri viteve të fundit, tregu kreditor ka qenë në një trend të
rritjes, rritja në tri vitet e fundit është zhvendosur nga kompanitë tek familjarët, ku 30.22% i
totalit të kredive në fund të 2014 shkuan tek familjarët, krahasuar me rritjen vjetore prej 29.5%
në 2010, përderisa kreditet e ndërmarrjeve filluan të rriten sërish nga viti 2012 ato u rritën për
4.11%. Tabela 32 gjithashtu tregon atë se niveli i normave të interesit mesatarisht për vite kanë
mbetur afërsisht të njejta me përjashtim të një rënjeje të vogël në vitin 2006, një rritjeje të vogël
në vitin 2008 dhe 2009 dhe renie ne vitet qe pasojne sic tregohet ne tabele.
Tabela 32: Niveli i normave të interesesit në mesatare, nëpër vite
Viti 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2012 2014
A Depoziti % 3.2 3 3.3 4.2 4.3 3.7 3.1 1.0
B Huaja % 14.2 13.4 14.6 14.8 14.4 14.6 13.24 11.0
C Pjesa bruto e fitimit te normës
së interesit (si diferencë:
C=B-A)
11 10.4 11.3 10.6 10.1 10.9 10.14 10.0
Institucione financiare në Kosovë janë të licencuara dhe të mbikqyrura nga Banka Qendrore e
Kosovës (BQK). Sektori financiar i vendit mbulon industrinë bankare, industrinë e sigurimeve,
fondet pensionale dhe institucionet e tjera financiare kryesisht të përbëra nga skemat
mikrokreditore. Për sa i përket numrit të institucioneve financiare që operojnë në Kosovë,
struktura e sistemit financiar në Kosovë ka mbetur gati e pandryshuar për vite me radhë. Numri
total i institucioneve të sektorit financiar ashtu siç është prezentuar në tabelën 33, ka arritur
numrin 70 në fund të vitit 2014 me numrin më të madh të përbërë nga ndihmat financiare (32)
dhe institucione mikrofinanciare (17) krejt së bashku 49, duke menaxhuar më vonë pjesën më të
vogël të totalit të aseteve sektorit financiarë (4.25%).
Tabela 33.: Numri i Institucioneve Financiare në Kosovë
Përshkrimi Nov
Nëntor
2008
Nov
Nëntor
2009
Nov
Nëntor
2010
Nov
Nëntor
2012
Nov
Nëntor
2014
Bankat Komerciale 8 8 8 8 8
Kompanit e Sigurimeve 12 11 11 11 11
Fondet Pensionale 2 2 2 2 2
Institucionet Mikrofinanciare 16 19 17 17 17
Burimi: BQK raporti i stabilitetit financiar (2014)
Që nga 2001, sistemi bankar në Kosovë ka pësuar transformim të konsiderueshëm ku reformat
rregullative dhe teknologjike kanë rezultuar me moderinizim të rëndësishëm të sistemit bankar.
Tabela 34 paraqet bankat kryesore të Kosovës së bashku me degët dhe agjencionet e tyre.
Tabela 34.: Indikatorët e Zgjerimit të Rrjetit Bankar në fund të vitit 2014
ID Institucionet Financiare Degët
1 ProCredit 64
2 Raiffeisen 30
86
3 Banka Ekonomike 30
4 TEB 36
5 BKT-Kosova 24
6 Banka per Biznes 25
7 NLB-Kosova) 16
Total 225
Sektori i mikrofinancave në Kosovë ka qenë në operim që nga viti 1999 dhe shumica e
institucioneve mikrofinanciare (IMF) filluan si programe të zhvillimit ekonomik të organizatave
humanitare ndërkombëtare. Tani janë 17 IMF që operojnë kryesisht në zonat rurale, duke
përfaqësuar kështu 18 përqind të sektorit financiar në aspektin e numrit të huave dhe 7 përqind
në shumën totale të huasë. Këta numra tregojnë një numër të madh të huave të ofruara në shuma
të vogla (Tabela 35).
Tabela 35.: Statistikat e ofruesve të Mikrofinancave dhe Bankave Komerciale 2
Institucioni Organizata
themeluese
Numri i
degëve
Huamarrë
sit Aktiv
Portfolio i
huasë
(euro)
Balanca
Mesatare e
Huasë
(euro)
Norma
e
depërti
mit
KEP Trust
Komiteti
Katolik për
Migrim
33 19,287 43,717,00 2,267 1.9%
Finca Finca 7 12,218 17,694,00
0
1,448 1.2%
KRK ADIE
International
6 6,823 14,055,30
7
2,060 0.7%
KFMAMF Grameen
Trust
4 5,980 4,904,000 820 0.6%
AFK Mercy Corps 6 3,609 6,766,000 1,875 0.4%
KosInvest World
Vision
3 2,271 2,289,000 1,008 0.2%
BZMF World Relief 6 2,056 4,234,000 2,059 0.2%
START Islamic
Relief
2 1,434 877,000 612 0.1%
MESHTENK
A
2 380 383,000 1,008 0.0%
QelimKosovë Celim Italy 1 182 293,000 1,526 0.0%
Perspektiva
“4”
1 100 94,000 940 0.0%
Atlantic
Capital
Partners
1 62 402,000 6,484 0.0%
CORDAID Cordaid 1 15 116,000 7,733 0.0%
Kosova Aid 1 13 18,000 1,385 0.0%
2Source Burimet: AMIK, 2009. AMIK përfshirja e anëtarëvw members include: Agency for Finance in Kosovo (AFK), Besëlidhja/Zavet Microfinance (BZMF) , FINCA-Kosovo, Kosovo Enterprise Program (KEP Trust), Kosovo GrameenMissioneArcobaleno Micro Credit Fund (KGMAMF), KosInvest , Kreditimi Rural i Kosovës (KRK), CELIM Kosova, START
87
and
Development
ndihma dhe
zhvillimi i
Kosovës
Total 74 54430 52125307 31225 5.5%
Në kushtet e maturisë, gjatë 2014 norma më e lartë e interesit 13.5 përqind, bazuar në Bankën
Qendrore të Kosovës, janë regjistruar në huatë hipotekare me maturi më të vogël se pesë vite,
duke shënuar një zvogelim vjetore për 2pp. Nomrat e interesit në huatë hipotekare me pesë deri
në 10 vite maturi gjatë vitit 2014 qëndronin në 11.62%, duke shënuar një zvogelim prej 78
pikash bazë krahasuar me periudhën e njejtë paraprake (11.99% gjatë 2010). Megjithatë ky tip i
huave hipotekare shënoi normat më të ulëta të interesit krahasuar me tipet tjera të huave
hipotekare. Tabela 36 gjithashtu tregon kreditë e konsumatorit.
Tabela 36.: Normat e interest për hua Hipotekare
Hua familjare hipotekare
vitet Hua konsumatore Huatë hipotekare
<= 5 vite >5 vite deri në <= 10
years vite
>10 vite
2007 13.03 12.94 11.34 *
2008 13.78 11.16 11.25 10.93
2009 12.88 10.87 11.25 9.20
2010 14.56 14.15 11.16 10.74
2011 14.02 16.1 11.99 10.86
2012 13.76 15.44 11.39 10.26
2013 13.55 14.58 11.05 9.35
2014 13.2 11.6 9.5 6.5
Burimi: Raportet vjetore të BQK-së dhe Buletini i BQK-së (2013)
Kreditë për renovim të shtëpive, siç u tha më lartë, janë pjesë e të gjitha portfoliove të kredive
individuale të bankave të Kosovës. Periudhat e ripagimit janë lehtësisht më të shkurtra se ato të
aplikuarat në huatë për pagesën shtëpive, duke u ranguar mes 10 dhe 20 viteve. Kreditë në Euro
aplikojnë normën Euribor 21M dhe normën e shpërndarjes mesatare prej 5.5%-6.5%. Për
institucionet mikro kreditore AFK, KRK dhe Finca janë dhënë mikro hua të cilat mund të
përdoren për renovimin e shtëpive që rangohen prej 1,500 euro deri në 25,000 Euro.
Bankat i përshtasin produktet e vet veçanarisht për ti plotësuar nevojat e tregut të shtëpive dhe
klientëve personal kishte ofruar 1 deri në 2% zbritje në standardet e huave për renovim të
shtëpive për të cilat banka ngarkohet rreth 12%. Megjithatë, në fillim ishte një interesim i vogël
për skemën dhe vetëdija në çështjet e EE nuk ishte e lartë, kështu që bankat kane vendosur të
lançojë një kampanjë globale EE të marketingut. Ne rastin e Pro credit, për shkak se koncepti i
përfitimeve mjedisore ishte konsideruar tepër abstrakt të jetë në pikë shitëse efektive, kampanja e
marketngut mori një karakter pragmatik duke theksuar përfitimet e tangueshme financiare që do
të mund të arrihen. U prodhuan broshurat që shpjegonin Eko-huatë dhe ishin prodhuar 10,000
kopje të fletushkave për “Green Homes (shtëpitë e gjelbërta)” që ishin shpërndarë në shkolla
fillore. Përfundimisht ngritja e normës u përmirësua dhe u përdor i tërë fondi. Bankat vlerësuan
se 80% e huave të tyre ishin pronarët e shtëpive (familjarët) dhe 20% ishin NVM.
88
Çdo klient që do të dëshironte një hua për renovimin e shtëpisë duhet të sjell një plan investimi,
duke detalizuar tipin e investimeve, kostoja e përafërt, ku do të blihen materialet e kështu me
radhë. ProCredit ka një bazë të të dhënave të furnizuesve të aprovuar dhe nëse klienti nuk ka një
plan të EE bazuar në renovime, atëherë ProCrediti do ti këshilloj ata. Ndryshe nga Raiffeisen,
ProCredit bën një vizitë në vend për çdo hua, pastaj një vizitë më të thellë monitoruese për të
konfirmuar se implementimi i masave po shkon sipas planit.
Nëse kostoja e përgjithshme e përmirësimeve të efiçiencës së energjisë arrin 80% të huasë së
përgjithshme energji efiçient për renovimin e shtëpisë, Banka ProCredit ofron një listë të
furnizuesve potecnial të materialeve ndërtimore, pa vënë ndonjë obligim që të blihet nga këta
furnizues. Brenda tre muajsh pas disbursimit të huasë, oficeri i kredisë energji efiçiente
inspekton pasurinë e renovuar për atë se a është përdorur huaja për qëllimin për të cilin është
lëshuar. Në kuptimin e kostos, normat e interesit të aplikuara për huatë energji efiçiente janë 1-2
pikë ne % më pak se ato të aplikuara për huatë e renovimeve të shtëpive, kjo e fundit duke qenë
1-2 pikë ne % më pak krahauar me huatë e Bankës ProCredit për investimet tjera (tabela 37).
Tabela 37.: Detaje te Bankës ProCredit për Huatë Energji Efiçiente
Renovim i shtëpisë Efiçienca e energjisë
Kush mund të
përfitojë
çdo person që punon në sektorin
publik ose privat
e posedueshme per të gjithë
personat dhe bizniset me paga të
rregullta
Qëllimi
rekonstruktimi i pronave ekzistuese të
banimit dhe kushtet e jetër së
renovimit
Promovimi i investimeve në
kursimin e energjisë për shtëpitë
private
Periudha
maksimale e
pagesët
deri në 120 muaj deri në 120 muaj
Garancioni
- Maturiteti deri në 5 vite:
, deri në 5,000 Euro nuk kërkohet
garancion,
- Pengjet prej 150% të shumës së
huasë për individët privat me ardhura
të pagave
- Ose 100% e vlerës së huasë për
individët me të ardhura të biznesit
Maturiteti deri në 5 vite
Pengjet garantuese
Maturiteti mbi mbi 5 vite -
Garancionet e hipotekave jo më të
vogla se 120% e shumës së huazuar
- Maturiteti mbi mbi 5 vite
; Garancion hipotekor
Interest rates
Normat e
interesit
Për maturitetin mbi 5 vite ju mund tu
jepet një hua me norma fikse të
interesit në EUR.
- Kushtet fikse të interesit për 5
vite
Ndarja e Huave
Më pak se 5 ditë
Oficeri i huasë i trajnuar
veçanarisht do të analizojë
situatën financiare të klientit dhe
89
do ti vendosë kushtet e huasë
bazuar në pagën e konsumatorit
dhe gatishmërinë të paguaj. Huaja
aprovohet për 5 ditë.
Dokumentet e
nevojshme
Një dokument valid të identifikimit Një dokument valid të
identifikimit
Deklarata e pagave ose dokument
legal për biznesin;
Dëshmi të dokumentuara të pagës
ose të të ardhurave të biznesit
Dokumentet për garantimin e
hipotekës (nëse kërkohet);
Dokumentet e pengut ose
garancionit të hipotekës,
Vlerësimi i punimeve ndërtuese. Plani i Investimit
9. Fondet e Eficences se Energjise Fondet e Eficences se Energjise jane te dobishem per te kapercyer pengesat tregtare te
investimeve te eficences se energjise ne pergjithesi dhe per te gjithe grupet specifike te
konsumatoreve energjitik. Edhe pse vetem Fondet e Eficences se Energjise priren te kene
arritje te kufizuara dhe impakte ne treg, ato jane te perdorshme per segmentet tregtare te
cilat nuk synohen nga Bankat komerciale te cilat mund te sigurojne linja krediti per
investimet ne EE. Nje fond EE mund te jete i perdorshem per te mbeshtetur familjet ne
nevoje dhe MSME pa mundesi kolaterali per te marre hua, ESCO-te te cilat mund te
lehtesojne investimet ne ndertesat dhe sherbimet komunale. Shumica e komunave kane
kapacitet te limituar zbatimi dhe jane mosdashes ose te paafte per te marre persiper
angazhimet direkte te huase. Ne fillim, ESCO-te duhet te operojne paralel me programet
EE dhe shpesh kerkojne hua koncesionare dhe garantojne te financojne aktivitetet sepse ne
kete zone duhen disa vite per te ndertuar biznese te forte dhe komercialisht te zbatueshem.
Ne fillim, nje Fond i Eficences se Energjise duhet te aksesoje grantin duke financuar nga fonde
me besueshmeri globale te tilla si Global Environment Facility-Fondi Global i Mjedisit (GEF),
donatoret e dyanshem dhe fondet e buxhetit kombetar ose te ardhurat kombetare nga taksimi
mjedisor dhe energjitik. Per me shume, mund te marre hua ne terma te favorshme nga IFI-te si
Banka Boterore, mekanizmat e jashtem financiar si KfW, EBRD dhe EIB per te siguruar
buxhetin e fondit EE. Fondi i Eficences se Energjise duhet te siguroje nje fond primar i cili mund
te jete i sfidueshem nen ligjin buxhetor ne rastin e shtetit te Kosoves.
Megjithate, kjo pengese mund te kapercehet ne menyre te suksesshme duke bashkepunar
me BE (programi IPA) dhe IFI-te me ane te nje kontributi te vogel nga buxheti i shtetit.
Operimi i qendrueshem i Fondit mund te garantohet nepermjet nje te ardhure te
qendrueshme vjetore e cila do te vij nga transportuesi/furnizuesi i energjise dhe taksat
mjedisore te marra nga ndermarrje te ndryshme respektivisht emetimeve te tyre. Kur nje
segment tregu eshte zhvilluar mjaftueshem per te terhequr financimin komercial, synimi i
Fondit te Eficences se Energjise eshte arritur dhe mund te ndalet sidomos ne termat afat-
mesem (te pakten 5-7 vjet).
Fondet e Eficenences se energjise zakonisht percaktohen per zbatimin e programeve
kombetare te eficencen se energjise dhe planeve te veprimit. Disa here, fondet per eficencen
e enegjise dhe mbrojtjen e mjedisit bashkohen ne nje fond te vetem me ate te promovimit
90
te projekteve te RES dhe te mbrojtjes se Mjedisit. Ky eshte rasti i shteteve si Sllovenia dhe
Kroacia.
9.1 Eksperienca per Fondet e EE ne vendet te tjera
Fondi për Mbrojtjen e Mjedisit dhe Efiçiencës së Energjisë (shkurt FMMEE) është
themeluar nga Ligji mbi Fondin për Mbrojtjen e Mjedisit dhe efiçiencën e energjisë
(NN nr 107/03, 144/12), në vitin 2003, si një fond jo-buxhetor me statusin e personit
juridik ne Kroaci.
9.2 Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Kroaci
Fondi për Mbrojtjen e Mjedisit, Zhvillimin e Burimeve te Rinovueshme dhe Efiçiencës së
Energjisë është themeluar nga Ligji mbi Fondin për Mbrojtjen e Mjedisit dhe efiçiencën e
energjisë, në vitin 2003, si një fond jo-buxhetor me statusin e personit juridik me autoritet
publik, me qëllim të rritjes së fondeve të dedikuara për financimin, përgatitjen, zbatimin dhe
zhvillimin e programeve, projekteve dhe aktiviteteve të ngjashme në fushën e ruajtjes së
mjedisit, shfrytëzimit të qëndrueshëm të mjedisit, mbrojtjen e mjedisit dhe përmirësimin e tij;
pjesëmarrjen në financimin e programeve kombëtare të energjisë që synojnë përmirësimin e
efiçiencës së energjisë, përdorimin e burimeve të ripërtërishme të energjisë, si dhe organizimin
dhe zbatimin e një sistemi të menaxhimit të kategorive të veçanta të mbeturinave.
Fondi bashkë-financon Programet e energjisë dhe projekte në përputhje me Strategjinë e
Energjisë së Republikës së Kroacisë (NN Jo 130/09), Programin Kombëtar për EE për periudhën
2008-2018, planet kombëtare të veprimit për EE, si dhe programet e tjera që rrjedhin nga
dokumentet e sipërpërmendura strategjike të miratuara nga ministritë kompetente për energji,
ndërtimin, mbrojtjen e mjedisit dhe transportit.
Përveç Ligjit për Fondin për Mbrojtjen e Mjedisit dhe EE, aktivitetet e Fondit në lidhje me
efikasitetin e energjisë janë të rregulluara edhe nga ligji për përdorim efikas të energjisë në
konsumin final (AEEU; NN nr 152/08, 55/12, 101/13 dhe 14/14), i cili, në nenin 16, parashikon
se Fondi do të sigurojë financim për zbatimin e masave për përmirësimin e EE të përcaktuara në
FMMEE aktualisht në fuqi. FMMEE është financuar kryesisht me fondet e marra nga shitja me
ankand e njësive të emisioneve që rrjedhin nga kuotat e alokuara për prodhuesit e energjisë në
Kroaci, në përputhje me Ligjin e Mbrojtjes Ajrore (NN nr 130/11, 47/14). Për më tepër,
aktivitetet e Fondit sipas PKEE 2 janë konsideruar si një masë horizontale (Masa H.3 -
mbështetje financiare për efiçiciencën e energjisë, burimet e ripërtërishme të energjisë dhe të
transportit të pastër). Të gjitha aktivitetet e Fondit për këtë arsye konsiderohen të jenë pjesë e
zbatimit të PKEE, dhe kursimet e energjisë të cilat rezultojnë nga projektet e bashkë-financuar
nga Fondi te bëhen për qëllim të arritjes së targetit kombëtar për kursimin e energjisë.
Në kuadër të këtij aktiviteti, Fondi për Mbrojtjen e Mjedisit dhe Efiçiencë të Energjisë stimulon
zbatimin e aktiviteteve edukative për efikasitetin e energjisë dhe shfrytëzimin e burimeve të
ripërtërishme të energjisë, zbatimin e projekteve të bashkë-financuara nga programet dhe fondet
91
e BE-së, prodhimin e studimeve të fizibilitetit si baza për aplikimet e projekteve për financimin e
investimeve në efiçiencën e energjisë dhe shfrytëzimin e burimeve të ripërtërishme të energjisë
përmes fondeve strukturore të BE-së, si dhe organizimin e konferencave shkencore dhe
profesionale.
9.3 Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Bullgari
Pengesat serioze për implementimin e EE dhe sigurimin e financimit të përshtatshëm në lidhje
me EE, nxiti qeverinë e Bullgarisë për të krijuar Fondin Bullgar të EE (FEEBg), një fond i EE
me qëllim për të ndërtuar një kapacitet të qëndrueshëm të bazuar në treg për zhvillimin dhe
financimin e projekteve të EE me anë të një mekanizmi komercial. Ligji për Efiçiencë të
Energjisë është miratuar në shkurt të 2004 nga Parlamenti Bullgar me qëllimin që të nxisë
financim të qëndrueshëm dhe të gjerë komercial për projekte të EE. Në përputhje me Kapitullin
4 të këtij ligji, FEEBg si Fond komercial revolving/riqarkullues, është themeluar për të
demonstruar përfitimin financiar të investimeve në Sektorin e EE. Mbështetja e fortë e aktorëve
'financiar për kapitalizimin fillestar të FEEBg ishte qenësor për krijimin e tij të suksesshëm.
Kapitali fillestar i FEEBg ishte i përbërë tërësisht nga fondet e grantit të siguruara nga burimet e
mëposhtme:
• Fondi për Mjedisin Global nëpërmjet Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim -
Banka Botërore - 10 milionë dollarë;
• Qeveria e Austrisë - 1.5 milion euro;
• Qeveria e Bullgarisë - 1.5 milion euro; dhe
• Kompanitë private bullgare.
Që nga fillimi i veprimtarisë së saj, FEEBg ka pasur kapacitete për trajtimin e çështjeve
kyçe që kanë të bëjnë me të dy projektet e EE, për zhvillimin teknik dhe strukturimin financiar. I
dizajnuar që të jetë fleksibël, Fondi ka qenë në gjendje për të hartuar dhe të ofruar lloje të
ndryshme të produkteve të përshtatura financiare të kërkuara nga zhvilli i tregut të EE në
Bullgari. Për të përmbushur misionin e tij FEEBg shërben si një bankë, si një strukturë dhe
mekanizëm i kredidhënies, garancisë dhe si një kompani teknike këshillëdhënëse. Fondi është i
strukturuar si një entitet që vetë-mbahet, i fokusuar në lehtësimin e investimeve të EE dhe
promovimin e zhvillimit të një tregu të EE që funksionon mirë në Bullgari. Objektivi kryesor i
Fondit të mjedisit ka qenë për të mbështet identifikimin, zhvillimin dhe financimin e EE me
projekte të qëndrueshme për të ndihmuar ndjeshëm në reduktimin e emisioneve të gazit të green-
house nga vendi. Sipas marrëveshjes në mes të themeluesve të Fondit, burimet financiare të tij
mund të përdoren për të financuar vetëm këto gjashtë lloje investimi:
1. Investimet në përmirësimin e EE në proceset industriale, duke përfshirë por jo kufizuar në:
• Blerja e pajisjeve, makinerive dhe mjeteve;
• Instalimin e pajisjeve të blera; dhe
• Trajnimin e stafit në përdorimin e duhur të pajisjeve dhe teknologjive të reja.
2. Riabilitimin i ndërtesave në të gjithë sektorët, duke përfshirë, por jo kufizuar në, industriale,
komerciale, ndërtesa për banim kolektiv, ndërtesa për banim individual dhe ndërtesa komunale
në të gjitha nivelet, objektet e kujdesit shëndetësor, shkollat, universitetet, dhe objektet kulturore.
Rehabilitimi duhet të drejtohen në drejtim të përmirësimit të EE, duke përfshirë por jo kufizuar
tek:
92
• Modernizimi i nënstacioneve shndërruese të ngrohjes;
• izolimi i ngrohjes, duke përfshirë edhe ri-izoluar termikisht dyer dhe dritare, kulmet,
tavane dhe mure;
• pllakat solare dhe pajisjet pasive diellore;
• Përmirësimet në ventilimin mekanik dhe ngrohjen me ajër të kondicionuar; dhe
• Përmirësimi i ndriçimit të brendshëm dhe të jashtëm.
3. Përmirësimet në burimet e ngrohjes dhe sistemet e shpërndarjes, duke përfshirë por jo kufizuar
në:
• kaldaja dhe bojler të rinj me efiçiencë të lartë ;
• sistemet e kontrollit automatik të bojlerëve;
• ngrohje diellore të ujit të nxehtë për përdorim gjatë verës;
• modernizimin e bojlerëve për efiçiencës të konsiderueshme ; dhe
• Sistemet e vogla të koogjenerimit.
4. Riabilitimi i objekteve komunale, p.sh., ndriçimit të rrugëve.
5. Aplikacionet e tjera të energjisë në fund të përdorimit, duke përfshirë, por jo kufizuar në:
• Sistemet e kontrollit të menaxhimit të energjisë;
• Masat e korrigjimit të faktorëve të energjisë;
• kompresorët e ajrit; dhe
• Ndryshimi i Karburantit (vetëm ato opsione të favorshme për reduktimet e emisionit të
gazit të Green house).
6. Panele diellore për ujë të ngrohtë:
• instalimet e vogla PV;
• ngrohje nga Biomasa dhe instalimet e prodhimit të energjisë; dhe
• instalimet e ngrohjes Gjeo-termale .
Kapitalizimin fillestar FEEBg u përdor që :
• të sigurojë Kapitalin bazë për Fondin;
• mbuloj themelimin fillestar dhe shpenzimet operative derisa FEEBg ka arrit vetë-
mjaftueshmërinë financiare ; dhe
• të mbuloj pjesërisht shpenzimet fillestare të ndërtimit të kapaciteteve të EE (zhvillimi
i projektit, përpunimet financiare, etj).
Pjesa kryesore e kapitalit është përdorur për të siguruar përfitues me qasje në financim nëpërmjet
dy llojeve kryesore të Produkteve te financimit:
• produkte të kreditimit dhe
• produkte të garantimit.
Kreditimi i Produktit është strukturuar si një mekanizëm që promovon konkurrencë në kushtet
normale të tregut përmes një procesi efikas, i cili është përmirësuar me kalimin e kohës.
93
9.4 Fondi i EE/RES dhe Mbrojtjes se Mjedisit ne Armeni
Fondi i Armenisë për burimet e ripërtërishme dhe eficiencën e energjisë, i referuar më poshtë si
Fondit R2E2, është themeluar nga Republika e Armenisë ku Kryeministri vepron si autoritet
qeveritar shtetëror i saj. Fondi R2E2, si një institucion jo-fitimprurëse me interes publik, është
një subjekt i pavarur juridik, duke vepruar ndarazi nga ndonjë agjenci qeveritare apo institucion,
i cili kryen aktivitetin e saj në përputhje me legjislacionin në fuqi armen dhe marrëveshjet e
lidhura me donatorët e saj kryesor. Fondi është themeluar me dekretin No799 N të Qeverisë së
Armenisë më 28 prill 2005 me regjistrimin në datën 21 Tetor 2005. Objektivat kryesore të Fondit
janë për të lehtësuar investimet në sektorët e EE dhe ER dhe për të nxitur zhvillimin e tregjeve të
EE dhe ER në Armeni. Fondi do të ndjekë objektivat e saj përmes pjesëmarrjes aktive në fushat
që lidhen me politikë bërjen, heqjen e barrierave, krijimin dhe zhvillimin e mundësive për
subjektet e sektorit financiar, zhvillimin e shërbimeve energjetike, ngritjen dhe forcimin e
shoqatave të pronarëve të shtëpive, si dhe përmes aktiviteteve të tjera në shënjestër në drejtim të
përmirësimit të sigurisë kombëtare të energjisë, reduktimin e varësisë nga karburantet e
importuara dhe reduktimin e konsumit të energjisë në ekonomi. Fondi udhëhiqet nga parimet e
mëposhtme kryesore:
• Partneriteti publiko-privat;
• Duke vepruar si një entitet juridik i pavarur dhe sovran;
• Qëndrueshmëria afatgjate financiare;
• Promovimi i teknologjive të sigurta dhe miqësore me mjedisin;
• Transparenca në administrimin e burimeve financiare;
• Sigurimi i mundësive të barabarta të financimit për të gjithë aplikantët.
Aktivitetet e Fondit do të financohen nga burime të mëposhtme:
• Donacionet / grante nga institucionet financiare ndërkombëtare;
• Financim nga donatorët dypalësh dhe shumëpalësh;
• Financimi i ndarë nga Qeveria;
• të hyrat vetanake të krijuara;
• burime të tjera.
Me qëllim të arritjes së objektivave të saj institucionale, Fondi mund të kërkojë për të marr
financim shtesë nga donatorë apo qeveritë e tjera.
9.6 Analiza Teknike per Fondet e EE
Ne disa shtete nje Fond EE eshte vendosur si nje trup ligjor me nje strukture menaxhese dhe
supervizionuese dhe operon si nje kompani e limituar ose organizate e vecante qeveritare. Ne
shtete te tjera, fondi eshte caktuar/alokuar tek institucionet speciale qeveritare te cilat mund te
sigurojne menaxhimin e fondit dhe perdorin fondin per zbatimin e programeve te EE te
adoptuara/pershtatura nga qeveria. Nje Fond EE mund te bazohet tek nje nga tre opsionet
EE: 1) Garancite e huave, 2) blerjes (zvogelimin) e normes se interest per klientin ose
deduksionin e investimeve dhe 3) huate direkte/revolving fund (fondit riqarkullues). Tabela
38 liston karakteristikat kryesore te cdo modeli te fondit, te cilet grupohen ne tre grupet kryesore.
94
Fondi i Garancise Reduktimi i Normes se Interesit/
Reduktimi i Investimit
Financimi Direkt,
revolving fund (fondit
riqarkullues)
Fondi siguron nje garanci
per te gjithe ose pjese te
garancise te dhena nga
bankat komerciale tek
perdoruesit e huase
Rrezik me i vogel per
bankat komerciale rezulton
ne terma dhe kushte me te
mira huaje
Ripagimi nga fondi tek
banka varet nga sjellja e
perdoruesve te huase
Investime te medha per te
financuar raportin e kostos
(zakonisht 4 ne 1)
Avantazhi: Eksperienca me
Fondet e Garancise ne ne
Kosove per qellime te tjera
dhe ne shumices e Shteteve
te BE per sa i takon
investimeve ne EE
Fondi paguan plotesisht ose
pjeserisht koston e normes se
interesit te huase ose paguan nje
pjese te investimit ne formen e
grantit. Duhet theksuar se nje
shembull i tille ekziston prej dy
vitesh me programin e
EBRD/KoSEP (ju lutem lexoni me
siper detaje perkatese per kete
qellim).
Kosto me te ulta huaje zhvillojne
performancen ekonomike te
projektit
Ripagimi i normes se interesit ose
Reduktimi investimit zvogelon
asetet e fondit
Disavantazhi: Ripagimi dhe
periudha grace shepsh kane me
shume lidhje se norma e interesit
ose investimi
Avantazhi: Norma e Interesit eshte
me e larte ne Kosove, keshtu qe
huaja mund te behet terheqese duke
zvogeluar normen e interesit;
Mungesa e kapitalit financues
mund ta beje huane terheqese per
shkak te reduktimit te investimit
nepermjet dhenies se grantit.
Fondi jep hua preferenciale
tek perdoruesit direkt
(norme interesi te
zvogeluar, periudha me te
gjata shlyerje, periudha me
te gjata grace (mos pagese
te huase))
Mund te sigurohen kushte
me te mira huaje
Mbledhja e fondit dhe
vleresimet e aplikimit te
huase
Kur huate rimbursohen,
fondi mund te perdoret
perseri si nje fond
riqarkullues. Ky eshte rasti
i Fondit R2E2 te Armenise.
Fondi per mbrojtjen
mjedisore, mund te
kombinohen EE dhe RES
sic eshte rasti i Fondit te
Kroacise.
Tabela38 .: Karakteristikat kryesore te modeleve te fondit EE
9.7 Modeli i Garancise se Huase
Sipas kesaj skeme, fondi siguron nje garanci shlyerje/ripagimi ne huate qe Bankat pjesmarrese
japin ne eficencen e energjise. Garancite mund te mbulojne kolateralin deri ne 100% te vleres
totale te nje huaje, te pakten ne vitin e pare. Duke siguruar garancite, Fondi: (i) lehteson huate
per projektet qe nuk mund te marrin financim nga bankat komerciale pa nje garanci, (ii) zhvillon
termat financiar te projektit ne krahasim me huate aktuale te Bankave komerciale vendase me
periudha te shkurtra shlyerje dhe interes te larte vjetor, dhe (iii) dhe mund te mbeshtese
zhvillimin e nje industrie vendase te Kompanise per Sherbimet Energjitike (ESCO) duke
garantuar huate e ketij lloji tek huamarresit. Figure 27 ilustron aspektet kryesore te nje modeli
garancie dhe liston termat tipik/te zakonshem te huase qe nje projekt mund te perftoje sipas ketij
opsioni financiar.
95
Figura 27: Modeli i Financimit e Garancise te huase per familjet ne nevoje dhe per mikro e SME-te
9.8 Mbulimi i nje pjese te Normes se interesit / Modeli i Fondit te
reduktimit te investimeve
Fondi gjithashtu mund te zvogeloje koston e huase per projektet duke ‘buying-down = realizuar
blerjen e pjeses se interesit’ (reduktuar) normen e interesit ne huate ose ose duke paguar nje
pjese se kostos fillestare te investimit. Specifikisht, Fondi mund te mbeshtese Bankat Komerciale
(i) duke ofruar hua me norma me te vogla interesi duke paguar diferencen ndermjet nje norme te
zvogeluar interesi dhe normen vjetore te interest ekzistues ne banke, ose (ii) ose duke paguar nje
pjese te kostos se investimit, deri ne nje ndarje specifike te perqindjes ose te investimit total, e
cila gjithashtu do te zvogeloje principalin vjetor dhe shumen e interesit. Si tek opsioni i garancise
se huase, Fondi mund te firmose marreveshje me Bankat Komerciale pjesemarrrese te cilat mund
te pranojne kushtet e vendosura nga Fondi. Ne cdo banke pjesemarrese, Fondi duhet te vendose
nje llogari e cila do te terheqe rimbursimet per interesa apo per diferencen e interesave si nje
rimbursim per normat e ulta te interesit.
Vlera e zvogelimit te normes se interesit ose reduktimi i investimit te garanuar nga Fondi do te
ndryshoje ne varesi te mbeshtetjes se kerkuar per ta bere nje projekt ekonomikisht te
zbatueshem. Per te minimizuar ekspozimin e Fondit dhe shpenzim me te shpejte te Fondit, do te
vendoset nje limit ne projektet individuale, si nje perqindje norme interesi ose si nje reduktim i
plote i norms se interesit ose si nje reduktim maksimal i investimit per huane. Me poshte, Figura
28 paraqet procesin qe do te perdoret dhe vargun e pritshem te termave te huase nen kete opsion.
Fondi
Garanton te pakten 70% te
pageses se principalit dhe
pageses se interesit ose
garancite 75% te ndonje
humbjeje ne vitin e pare;
25% e vleres totale te
vendosur si rezerve e
parazgjedhur.
Banka t Komerciale
Miratimi I huave tek projektet
qe pa nje garanci nuk do t’i
plotesojne kushtet e huase
(rastet per familjet ne nevoje
dhe per mikro e SME-te); 25%
value vleres totale te huase e
vendosur si rezerve e
parazgjdhur.
Marreveshje per garancine e
huase
Investimet EEI investment
Perdoruesit e fundit te tille si per familjet ne nevoje dhe per mikro e SME-te
Skema EPC / ESCO
Re
pa
ym
ent
Prin
ci
pal +
Inte
rest
Lo
an
pro
vis
ion
96
Figura 28: Reduktimi i normes se interest ose reduktimi i investimit/principalit nepermjet
pageses se nje granti ne raport me investimin/principalin
Reduktime te investimit mund te percaktohen ne terma te nje perqindjeje te investimit me nje
shume maksimale te percaktuar, por duhet te llogariten ne baze te reduktimit te emetimeve te
dioksidit te karbonit per investim. Kjo eshte vecanerisht e rendesishme per projekte me te medha
ne SME-te, agrikulturen, blloqet rezidenciale me shume apartamente dhe ndertesat komerciale.
Fondi mund ta siguroje kete nxites tek Bankat komerciale duke zbutur kushtet e huase (normen e
interesit, periudhen e shlyerjes, periudhen e mospagimit, etj.). Bankat Komerciale vendase te
cilat marrin pjese ne kete skeme mund te zhvillojne produkte te reja financiare – huate e
eficences se energjise te bazuara nga huate e siguruara nga IFI-tet (si EIB, EBRD, etj.) ose duke
perdorur fondet e tyre vetjake.
9.9 Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve
(principalit) ne sektorin residencial
Projekti i Zhvillimit të Qëndrueshëm të Sektorit të Energjisë në Kosovë (KOSEP) - zhvilluar nga
Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (EBRD/BERZh) ka për qëllim mbështetjen e
investimeve dhe zhvillimet në efiçencë të energjisë (EE), energjinë e ripërtëritshme (RE) ne
sektorin rezidenciale. Projekti përbëhet nga tre komponentë:
Linjat kreditore në shumën totale prej 12 milionë eurosh të dhënë nga EBRD/BERZh për
institucionet financiare partnere (PFI/IPF) për huadhënie të mëtejshme ndaj Nën-
huamarrësve dhe të Nën-projekteve të pranueshme
Fondi
Perdor kapitalin per te paguar nje pjese te kostos totale te norms se interesit ose te investimit total.
Limiti per reduktimin e normes se interesit / reduktimi i interesit i vendosur si nje % ose nje shume maksimale per projekt.
Bankat Komerciale
Miraton huate me norme interesi me te vogel se mesatarja ose kushte me te mira huaje ne llogarine e ndarjes se Fondit.
Pagesa tek baka per ndarjen e
Fondit te normes se
interest ose te investimit total
Re
p
aym
ent
of
Prin
c
ipal
+
(Re
d
uced
)
Inte
re
st
Loa
n
pro
v
isio n
Investimet EEI investment
Perdoruesit e Fundit
Skema EPC / ESCO
97
Grant financimi i siguruar nga Bashkimi Evropian (BE) dhe Shteti Norvegjez për:
o Mbështetje në zbatimin e projektit me asistencë teknike (TA/AT) nga ana e
konsulentit të projektit (PC/KP) dhe një konsulent për verifikim (VC/KV) tek
Nën-huamarrësit (SB) dhe PFIs dhe
Grant financimi i siguruar nga EU/BE për:
o shpërblimin për EE/RE investimet e zbatuara dhe të verifikuara nëpërmjet
granteve përkatëse për Nën-huamarrësit (SB/NHM) dhe tarifat e
administrimit/suksesit për PFI/IPF.
Mundësitë për sektorin Banesor KOSEP shënjestron investimet në efiçencë të energjisë dhe
energjisë së ripërtërishme në esktorin banesor. Ky lehtësim ka dy kategori investimesh:
• Kreditë e dhëna për Nën-projekte në nivel-vendbanimi nga Lista e Materialeve dhe
Paisjeve të Pranueshme (LEME) deri në një vlerë maksimale të kredisë prej 50.000 Euro.
• Kreditë e dhëna për Nën-Projekte të nivelit-Ndërtesë nga Lista e Materialeve dhe
Paisjeve të Pranueshme (LEME) deri në një vlerë maksimale të kredisë prej EUR 300,000.
Ky sesion do të fokusohet në mundësitë për sektorin Banesor të KOSEP dhe tabela 39 liston
shembujt të nën-projekteve të pranueshme që mund të gjendën në listën e LEME.
98
Tabela 39: Nën-projekte të pranueshme që mund të gjendën në listën e LEME
Kategoria Shembuj të Nën-projektevetë pranueshme
Izolimi i
Ndërtesës
Dritaret efiçente për shtëpiat/ndërtesat me okupim të përhershëm;
Mbulim shtesë i ballkoneve dhe lozheve ose mbulimi me dritaret
efiçiente i hapësirave të përbashkëta në ndërtesat me shumëkatëshe
(shkallët, bodrumet dhe dhomat teknike etj);
Termo izolimi i mureve;
Termo izolimi i çative;
Termo izolimi i dyshemeve;
Sistemi i
Ngrohjes
Kaldajat/sobat biomas me efiçencë energjie me ose pa kontrollë, ngrohje
të sipërfaqes dhe sisteme të deponimit të ujit tw ngrohtë për përdorim
shtëpiak (“DHW”);
Ngrohësit termik të cilët operojnë me energji diellore me ose pa ngrohje
të hapësirave dhe sisteme DHW;
Boilerët me efiçencë energjie të cilët operojnë me gaz me ose pa kontrolle,
ngrohja e hapësirës dhe sistemet e deponimit DHW (duke përfshirë edhe
lidhjen e banesave individuale në sistemin e shpërndarjes së gazit);
Pompat ngrohëse të cilat operojnë me enegji elektrike duke perfshire
instalimet ajër-në-ajër, terren/tokë-në-ujë ose ujë-në-ujë;
Përmirësimi i ngrohjes qëndrore në Nivel-Ndërtese;
Paisjet
Paisjet shtëpiake të Klasit të Energjisë A ose më të mirë, i nënshtrohet
etiketimit të energjisë (frigoriferët, ngrirësat, makinat larëse, enë
larëset);
Sistemet Tjera
Përmirësimi i infrastrukturës së furnizimit me energji elektrike duke
përfshirë me retro-montimin e ashensorëve, ndriçimin në hapësirat e
përbashkëta, kontrollimin, automatizimin dhe ri-instalimin i rrjetit
elektrik;
Ndërtesat individuale me njësi të trajtimit të ujërave të zeza të madhësise
së vogël instalimi i gazit në brendësinë e ndërtesave duke përfshirë dhe
njëhsorin e gazit, boileri i gazit dhe sistemi i ngrohjes së hapësirave dhe
të gjitha instalimet në drejtim të rrymës, duke mos përfshirë paisjet e
tjera të gazit.
99
Deri ne 20% e shumës përkatëse të disbursuar së nën-projektit, grantet përkatëse janë të
kufizuara në një sasi maksimale për çdo komponent të Nën-projektit dhe një shumë totale prej
maksimumi 6,000 EUR për çdo Nën-Huamarrës, siç tregohet në tabelën 40.
Masat e Pranueshme Shuma Maksimale e Grantit Përkatës
(EURO) – mbuluar për çdo Nën-huamarrës
1. Dritaret me Efiçencë të Energjisë 800
2. Izolimi i mureve 1,000
3. Izolimi i çatisë 750
4. Izolimi i dyshemesë 350
5. Bolierët/sobat biomas me efiçencëtë
energjisë 600
6. Sistemet e Kolektorëve Diellorë të
Ujit të Ngrohtë 1,000
7. Bolieret Efiçentë me gaz 600
8. Pompat ngrohëse 2,000
9. Integrimi i sistemeve fotovoltaike në
pjesën e sipërme të çatisë (deri në 2.0
kW për Vendbanim)
1,800
Tabela 40: Grantet përkatëse janë të kufizuara në një sasi maksimale për çdo komponent të Nën-
projektit
KOSEP (RESIDENCIAL) standartizimi i procesit te huadhenies per familjaret përbëhet nga pesë
hapat e mëtejshëm të implementimit:
Hapi 1: Aplikimi i Nën-Projektit
Hapi 2a dhe 2b: Miratimi dhe pranimi i Nën-Projektit
Hapi 3: Implementimi i Nën-Projektit
Hapi4: Verfikimi i Nën-Projektit dhe RIC (dergimi i kerkeses per grant)
Hapi 5a dhe 5b: Disbursimi i Grantit përkatës
Deri ne 31 Maj 2015 – vetem ne sektorin residencial jane realizuar 2600 projekte me nje vlere
totale investimesh afersisht prej 5 Milion Euro.
Eshte shume e rendesishme te theksohet se projekti KoSEP nuk mbulon ata
klient familjare te cilet nuk kane kolateral te mjaftueshem per te marre hua
dhe me pas per te zbatuar masat e EE/RES dhe ne fund te perfitojne nga
grantet perkatese. Per pasoje, kete kategori klientesh mund ta mbuloje shume
mire Fondi i EE nepermjet garantimit te kredive. Ky eshte nje konkluzion
shume i rendesishem qe eshte mbajtur parasysh gjate dizenjimit te Fondit te
EE se Kosoves.
9.10Programi EBRD/KoSEP - Modeli i Fondit te reduktimit te investimeve
(principalit) ne sektorin biznesor (MSME, SME, Korporata)
Sektori KOSEP për SME/NVM dallon 3 kategori të investimeve dhe produkteve për kredi:
100
Kreditë e lejuara për SME/NVM për Nën-projekte nga lista (LEME) me materialet dhe
pajisjet automatikisht të pranueshme (deri në vlerën maksimale të kredisë prej EUR
300,000);
Kreditë e lejuara për SME/NVM për investime më të mëdha dhe më të ndërlikuara në
Nën-projekte efiçencë të energjisë (EE) dhe projekte në vetvete të energjisë së ripërtëritshme
(RE/ER) prej vlerës së propozuar minimale prej EUR 25,000 deri në vlerë maksimale të
kredisë prej EUR 2,5 milion.
Kreditë e lejuara për furnizuesit e teknologjisë me qëllim të investimit në zgjërimin e
biznesit të materialeve dhe pajisjeve të pranueshme, siç përcaktohet në LEME.
Ky dokument do të fokusohet në Sektorin e SME/NVM të KOSEP dhe është i
organizuar si më poshtë:
Projekti i pranueshëm sipas sektorit të SME/NVM KOSEP janë investimet të cilat përfundimisht
cojnë në reduktimin e konsumit të energjisë së operimit të biznesit apo ndërtesës dhe/ose
promovon përdorimin e energjisë së ripërtëritshme. Pranueshmëria e nën-projekteve do të
vlerësohet nga konsulenti i projektit (KP), si ne vijim:
a) Nën-projektet LEME (projektet e miratuara automatikisht nga Lista e Materialeve dhe
Pajisjeve të Pranueshme LEME),
b) Investimet e mëdha në EE/RE
c) Kreditë/Huatëe furnizuesve të EE/RE
d) PC/KP do të vlerësojnë çdo nën-projekt dhe do të këshillojnë PFI/IPF mbi
pranueshmërinë.
Nën-projektet e përjashtuara
Investimet më të mëdha dhe/ose më të ndërlikuara (që nuk kualifikohen si LEME) janë
investime për përmirësimin e performancës energjetike të ndërmarrjes tregtare / industriale /
bujqësore apo ndërtesës komerciale, të cilat përputhen me kriteret te dhena ne tabele 41.
Tabela 41: Kriteret Teknike Pranueshmerise të Perfomancës së Energjisë
Kriteret Teknike të Perfomancës së
Energjisë
Kriteret Tjera
Raport i kursimit të energjisë (ESR) i
barabart apo më i lartë se 20% (për
projektet në sektorin e ndërtimtarisë
30%)
ose
CO2 Reduktim i barabart me apo më i
lartë se 20%.
IRR min 20%
NPV pozitive
Fokusuar në rehabilitim duke futur
masat e EE dhe objekteve (Investimet
në objektet e reja të prodhimtarisë nuk
janë të pranueshëm)
Investimet në ndërtesat e reja komerciale që tashmë i nënshtrohen standardeve të efiçencës së
energjisë të vendosura në nivel kombëtar;
Investimet në patundshmëri vetëm me qëllim përfitimi afatshkurtër apo afatmesëm përmes
shitjes;
Financimi i blerjes së truallit;
Investimet që mbështesin prodhimin e lendeve djegese bio për transport janë të përjashtuara
Aktivitetet me patundshmëritë që nënkuptonë aktivitetin e blerjes dhe shitjes me qëllim
përfitimi në afat të shkurtër apo të mesëm.
101
Nën-projekte për prodhues në vetvete të energjisë së ripërtëritshme
Kjo kategori përmban Nën-projektet të cilat përfshijnë blerjen dhe instalimin e pajisjeve,
sistemet dhe proceset të cilat shfrytëzojne burimet e ripërtëritshme të energjisë për gjenerimin e
energjisë elektrike dhe/ose të ngrohjes dhe/ose ftohjes dhe/ose çdo formë tjetër të energjisë duke
zëvendësuar burimet fosile të lendeve djegese të cilat do të jenë në përputhshmëri me kërkesat te
dhene ne tabelen 42.
Tabela 42: Kriteret Teknike Pranueshmerise të Teknollogjive te RES
Kriteret në aspektin e Llojeve të teknologjisë së energjisë së
ripërtëritshme
Kriteret Tjera
Hidrocentrale të vogla lumenjësh me kapacitet që nuk tejkalon
10MW
Instalimet solare fotovoltaike me kapacitet të instaluar më pak
se 0.5MWe
Projektet e gazit natyrorë me kapacitet të instaluar që nuk e
tejkalonë vlerën prej 50MW
Sisteme djegjeje me biomasë që gjenerojnë ngrohje dhe/ose
elektricitet
Pompa gjeotermike ngrohëse
Sisteme solare-termike
Aspekti i gjenerimit të furnizimit nuk duhet të tejkaloj 50MW
Instalimi i Turbinave me Erë të mos tejkalojë 10MW në
kapacitet
Periudhë të
kthimit nën 15
vjet
Financiarisht i
qëndrueshëm
Kreditë invesutese për prodhuesit, furnizuesit dhe instaluesit
Me qëllim të mbështetjes së furnizuesve të efiçencës së energjisë dhe teknologjive të energjisë së
ripërtëritshme, PFI/IPF gjithashtu mund të përdorin të ardhurat e huasë nga KoSEP-i për të
zgjëruar kredinë investuese tek Furnizuesit me Efiçencë Energjie të cilët janë gjithashtu
SME/NVM dhe duhet të plotësojnë kërkesat e mëposhtme:
Kriteri
Zgjërimi i operacioneve të biznesit të furnizuesve, prodhuesve dhe instaluesve me
materiale efiçienc energjie, pajisjeve si dhe teknologjive të energjisë së ripërtëritshme
Shuma totale e KOSEP e cila është në dispozicion për këtë lloj huaje është e limituar në EUR
150,000. (10% e Vëllimit të Përgjithshëm të KOSEP huasë)
Grantet përkatëse
Nën-kreditë e pranueshme për SME/NVM do të kualifikohen për Grantin Përkatës pas zbatimit
dhe verifikimit të Nën-projektit. Shuma e Grantit përcaktohet si përqindje e shumës së Nën-
huasë. Përqindja e Grantit varet nga lloji i projektit dhe do të llogaritet nga Konsulentët e
Projektit si pjesë e vlerësimit të projekti (pjesa 3.3).
Është detyrë e PC/KP të përcaktojnë shumën e grantit përkatës, VC/KV-PC/KP ta vërtetojnë
grantin përkatës për investimin dhe është detyrë e PFI/IPF të vërtetoj vlerën e Nën-huasë së
disbursuar. Skema e Grantit për SME/NVM Nën-projektet është përmbledhur në tabelën 43.
Tabela 43.1: Skema e Grantit për SME/NVM
LEME nën-projektet
102
Për një masë te EE
10% apo më pak e shumës së disbursuar së Nën-huasë dhe
Shpenzimet e Investimit të Nën-projektit
Për zgjidhje grupore me më
shumë se një masë
15% apo më pak e shumës së disbursuar së Nën-huasë dhe
Shpenzimet e Investimit të Nën-projektit
Nën-projektet më të mëdha komerciale energji efiçiente.
Nën-projektet në përputhje
me kërkesat e
pranueshmërisë
10% apo më pak e shumës së disbursuar së Nën-huasë dhe
Shpenzimet e Investimit të Nën-projektit
Nën-projektet të cilat
implementojnë kogjenerim
të vogël
20% apo më pak e shumës së disbursuar së Nën-huasë dhe
Shpenzimet e Investimit të Nën-projektit
Tabela 43.2: Skema e Grantit për SME/NVM
Nën-projektet për prodhues në vetvete të energjisë së ripërtëritshme (me përjashtim të
investimeve solare fotovoltaike)
Nën-projektet me gjenerim të energjisë elektrike në
përputhje me kërkesat e pranueshmërisë të cilat
gjenerojnë energji elektrike më pak se 4kWh në vit për
1 EURO të kostosë së investimit
10% apo më pak e shumës së
disbursuar së Nën-huasë dhe
Shpenzimet e Investimit të Nën-
projektit
Nën-projektet me gjenerim të energjisë elektrike në
përputhje me kërkesat e pranueshmërisë të cilat
gjenerojnë energji elektrike më shumë se 4kWh në vit
për 1 EURO të kostosë së investimit
15% apo më pak e shumës së
disbursuar së Nën-huasë dhe
Shpenzimet e Investimit të Nën-
projektit
Nën-projektet me gjenerimin e ngrohjesë në përputhje
me kërkesat e pranueshmërisë do të pranojnë grante
përkatëse
10% apo më pak e shumës së
disbursuar së Nën-huasë dhe
Shpenzimet e Investimit të Nën-
projektit
JO GRANTE për prodhuesit e pranueshëm, furnizuesit dhe instaluesit e efiçencës së
energjisë dhe / ose teknologjisë së energjisë së ripërtëritshme, pajisjeve dhe / ose
materialeve
Ky sesion është strukturuar sipas hapave të ndryshëm të shqyrtimit dhe është paraqitur në detaje
me të gjitha hapat që duhet të ndërmerren, si më poshtë:
Hapi 1 përshkruan mbështetjen para-aplikimit për PFI/IPF dhe SB/NH për identifikimin e
projekteve dhe për të zhvilluar një shteg për projektin.
Hapi 2 shpjegon aplikimin për huanë, para-vlerësimin dhe procedurën për regjistrim;
Hapi 3 është i dedikuar për procesin e vlerësimit të llojeve të ndryshme të Nën-
projekteve;
Hapi 4 përshkruan disbursimin dhe hapat e zbatimit;
Hapi 5 skicon rrugën përmes verifikimit dhe procesit të disbursimit të grantit përkatës.
103
Eshte shume e rendesishme te theksohet se projekti KoSEP nuk mbulon ata
klient biznesi (sidomos mikro SME (te cilat ekzsitojne masivisht ne Kosove)),
te cilet nuk kane kolateral te mjaftueshem per te marre hua dhe me pas per te
zbatuar masat e EE/RES dhe ne fund te perfitojne nga grantet perkatese. Per
pasoje, kete kategori klientesh mund ta mbuloje shume mire Fondi i EE
nepermjet garantimit te kredive. Ky eshte nje konkluzion shume i
rendesishem qe eshte mbajtur parasysh gjate dizenjimit te Fondit te EE te
Kosoves per sektorin biznesor.
9.11 Modeli i Fondit te Huase Direkte - Revolving Fund (Fondi
Riqarkullues)
Sipas kesaj skeme fondi siguron direkt huate tek perdoruesit e fundit te energjise dhe/ose ESCO-
te per te financuar investimet e eficences se energjise. Fondi ne thelb sherben si Banke - duke
marre pergjegjesi te plote per kryerjen e vleresimeve te huave aplikuese, duke pergatitur dhe
duke procesuar hua, duke trajtuar disbursimet, duke marre rreziqe komerciale dhe duke kerkuar
qe te perfeksionoje linjat e kolateralit ose hipotekat per sa i perket paisjeve dhe pronave.
Duke marre kete rol Fondi do te duhet te mbuloje kosto te rendesishme per operimet ditore
dhe trajnimin e stafit dhe kjo eshte nje e mete shume e rendesishme e kesaj skeme.
Megjithate, nje Fond i tille mund te siguroje hua te Investitoret (ose tek ESCO-te) ne terma me te
favorshme se ato te ofruara nga Bankat Komerciale. Bankat Komerciale nuk jane te njohura me
transaksionet e eficences se energjise. Fleksibiliteti ne sigurimin e huave direkt tek huamarresi
do te beje te mundur qe fondi te strukturoje shlyerjet e huase ne menyre qe te lejoje borxhin e
projektit te sherbeje ne harmonizimin e parave qe perfiton nga kursimet e energjise. Lidhja
ndermjet fondit dhe huamarresve ilustrohet ne Figuren 29.
Figura 29: Modeli i Fondit per Huane Direkte
Fondi
Siguron hua direkt tek konsumatoret e fundit ose
ESCOs.
Vendosjen e norms se interest poshte norms se tregut ose lejon periudhe me te gjate shlyerje (huate preferenciale)
Investimet EEI investments
Perdoruesit e fundit
Skema ESCO / EPC
Shlyerja
Huaja preferenciale
104
9.12 Krahasimi - Dobite dhe te Metat e Secilit prej Fondeve te EE
Secili nga modelet e fondeve te prezantuara me siper mund te stimuloje potencionalisht
investimet EE. Megjithate, keto modele kane impakte te ndryshme ne termat e aftesise se tyre
per te mobilizuar investimin e ri, te kryejne nje perdorim eficent te kapitalit te fondit dhe te
sigurojne qendrueshmerine e operimit te Fondit. Me poshte (tabela 44) jane listuar disa
avantazhe dhe mangesi te secilit prej modeleve te Fondit nga aspektet teknike.
Tabela 44: Avantazhet dhe mangesite e modeleve te Fondeve te Eficences se Energjise
MODELI I
FONDIT AVANTAZHI DISAVANTAZHI
Garancia e
Huase
Sigurimi i financimeve te investimeve
EE te cilat nuk jane financiarisht te
zbatueshem nen kushtet aktuale te
huase/tregut
Reuduktimi i rrezikut te mos-
shlyerjes ndihmon projektet te marrin
kushte me te mira huaje nga bankat
komerciale
Garanci e larte e raportit te huase dhe
mobilizim i investimeve te medha te
jashtme te projektit
Mbeshtjetje e mundshme e zhvillimit
te industrise EPC/ESCO
Garancia mund te perdoret perseri per
huate e reja, ne momentin qe jane
shlyer huate aktuale
Nese sasia e huamarresve qe
deshtojne ne shlyejne huane eshte
me e madhe sec pritet te jete,
burimet e Fondit mund te perdoren
me shpejt se c’ishte planifikuar dhe
aftesia e saj per te mbeshtetur
huate e reja zvogelohet
Disa huamarres te caktuar nuk
mund te plotesojne standartet e
huase se fondit dhe per kete arsye
ata nuk kalifikohen per financim
Nese fondi vendos nje cmim per
garancine e saj, keto kosto mund te
kalohen tek huamarresi, duke rritur
ne kete menyre koston totale te
huase
Norma e
interesit /
reduktimi i
pageses se
investimit
/principalit
Kostoja e zvogeluar e huamarrjes do
te rrise fizibilitetin e projektit
Fondi perfiton nga portofoli i klientit
te bankave komerciale dhe ekspertiza
Ekspozim i limituar ose jo-ekspozim i
Fondit tek rreziku i kreditimit te
huamarresit
Norma e interesit / zvogelimi i
investimeve do te reduktoje
madhesine e kapitalit te fondit
nese aplikohet reduktimi i
investimit, burimet e Fondit do te
shpenzohen me shpejt, duke mos
lene asgje per projektet e tjera
Nuk adreson rrezik thelbesor,
banka mund te perceptoje ne
kryerjen e huave
Perfitime shume te limituara per
investimet e vogla
105
MODELI I
FONDIT AVANTAZHI DISAVANTAZHI
Huate
direkte -
revolving
fund (fondit
riqarkullues)
Fondi siguron huate te cilat kane
terma me te favorshme dhe fleksibel
se ato te ofruara nga bankat
komerciale
Fondi eshte alternativa e fundit per
disa projekte qe nuk mund te marrin
financim nga bankat komerciale
Fondi mund t’i jape hua projekteve te
cilat zbatohen ne baza EPC/ESCO,
duke mbeshtetur zhvillimin e ketij
modeli te ri biznesi
Ne momentin kur huate jane shlyer,
fondet mund te perdoren per te
financuar projekte te reja (p.sh.
veprojne si nje fond qe vazhdon me
periudhe te paracaktuar/revolving)
Kosto te rendesishme te lidhura me
trajnimin e stafit operimin e Fondit
(derisa Fondi vepron si nje Banke)
Pengesa te mundshme ligjore per
vendosjen dhe funksionimin e nje
fondi te tille
Fondi mba te gjitha rreziqet
Nese kapitali i fondit shperndahet
plotesisht atehere nuk do te kene
mbetur me burime per te dhene hua
te reja per projekte te tjere, derisa
te mblidhen te ardhurat e para nga
shlyerja e kredive dhe ky rrisk
mund te jete evident dhe duhet te
ndermerren masa per
mitigimin/reduktimin e tij
Megjithate, nese te ardhurat vjetore te Fondit sigurohen nga taksat e energjise dhe te mjedisit,
atehere do te perftohet qendrueshmeria e operimeve te Fondit. Duke u bazuar ne avantazhet dhe
ne mangesite Fondeve EE te prezantuara me siper, sugjerohet te kryhen rekomandimet e
meposhteme:
Eshte shume mire qe fondi i EE te filloje veprimtarine tij duke siguruar garancite e
huave, keshtu qe duke zvogeluar rrezikun e ekspozimit te Fondit, mund te
terhiqen/kryehen investime te jashtme me te medha;
Perdorimi i reduktimeve te investimit me kujdes – sic eshte rasti i KoSEP-it, vecanerisht
nese te ardhurat kryesore te fondit nuk sigurohen derisa ky opsion shpenzon me shpejt
se te gjithe burimet e Fondit;
Ndertimi i aftesise per te ofruar hua direkte mbi terma te mesme, Bashkepunim sa here
qe te jete e mundur me institucione shteterore si nje Fond Garancie, nje Fond Zhvillimi
ose nje Banke zhvillimi.
Vendosja e nje Fondi per Eficencen e Energjise kerkon qe te kryhen disa vendime dhe qe te
ndermerren disa veprime te caktuara. Per kete proces rekomandohen te kryehen aktivitetet e
meposhteme (sigurisht detaje me te hollesishme do te jepen ne analizen financiare dhe analizen
ligjore te studimet perkatese):
Vendosja e lidhjeve me IFI-te dhe instrumentat financiar te disponueshem te BE dhe
percaktimi se si instrumentet IPA dhe IFI-te mund te bashkepunojne per te vendosur
Fondin e Eficences se Energjise ne Kosove ose nje Fond te perbashket EE/RES-it dhe
Mjedisit;
Zhvillimi i vleresimeve te detajuara te tregut per te kuptuar potencialin e investimeve te
EE sipas sektoreve dhe sipas grupeve te ndryshme te synuara; Ky raport jep ne detaje
kete analize tregu per te gjithe sektoret ekonomik te Kosoves.
Pranueshmeria e Draft dhe kriteret e vleresimit per investimet e meshtetura nga Fondi
per para-ekzaminimin e projekteve te mundshem/potencial dhe per te siguruar qe
zhvillimi i projekteve te perzgjedhur ndihmon Fondin te arrije prioritetet e saj kryesore;
106
Percaktimi final i modelit te fondit qe do te perdoret per Projekte te ndryshme investimi
te EE, sipas llojit te projektit, nivelit te investimit dhe llojit te klientit;
Pergatitja e promovimit te Fondit ndermjet grupeve te synuara per te sjelle bashke te
gjithe organizatat e mundshme partnere (bakat komerciale, zhvilluesit e projektit,
klientet-investitoret) te cilet mund te deshirojne te bashkepunojne ose kapitalizojne
Fondin ne te Ardhmen;
Vleresimi i alternativave te bashkepunimit me financier te jashtem dhe identifikimi se si
Fondi, institucionet financiare dhe klientet mund te perfitojne nga bashkepunime te tilla.
9.13 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesa
Mekanizmat Mbështetes për EE të ndërtesave janë të ndryshme për ndërtesat publike, ndërtesat
tregtare dhe ato familjeve. Duke marrë në konsideratë mekanizmat që aplikohen në shtetet
anëtare të BE-së dhe Kosoven, mund të sugjerohet me këshilla e mëposhtme të përgjithshme:
Mekanizmat e financimit, duke përfshirë kredi preferenciale, grantet, subvencionet dhe
Financimin e Palës së Tretë mund të rekomandohet ne radhe te pare për Kosoven, sesa
mekanizmat fiskale;
Mekanizmat fiskale të lidhura me uljen e tatimit mbi të ardhurat dhe uljen e TVSH-së mund
të rekomandohet, pasi të ketë një analizë të hollësishme kosto-përfitim nepermjet nje studimi
qe mund te realizohet nga Ministria e Zhvillimit Ekonomik ne bashkepunim me Ministrine e
Financave.
Financimi i efikasitetit të energjisë ndërtesat shtetërore publike " Duhet të organizohet nga
qeveria në bashkëpunim të ngushtë me autoritetet lokale; Ajo është këshilluar për të marrë
kredi nga IFI për aktivitete të tilla të përkushtuar, sikurse vendet e tjera te Ballkanit që
tashmë kanë realizuar projekte te tilla; Këshilla teknike dhe auditimit energjetik për
përcaktimin e paketës së investimit është i nevojshëm.
• Disa vende përdorin kredi të jashtme (nga Banka Botërore) për përmirësimin e efikasitetit
energjetik në ndërtesat publike, gje e cila është një shembull i mirë se si qeveria mund të
përdorë kredi për përmirësimin e efikasitetit energjetik; Të dyja skemat përfshijnë auditimin
e detajuar të energjisë, dizajn teknike, punë dhe monitorimin dhe verifikimin e rezultateve (të
energjisë dhe koston e kursimeve,indikatorve të kostos dhe të energjisë); qasje e tillë
gjithëpërfshirëse duket të jetë zgjidhja më e mirë për ndërtesat publike shtetërore;
Ndërtesat publike mund të financohen nga grantet që janë te dhena ende nga IFN për vende
të caktuara; Këshillat teknike dhe auditimi i energjise jane te nevojshme për përcaktimin e
paketës së investimeve.
Ndërtesa tregtare ne lidhje me Efiçiencen e Energjisë "duhet të financohet nga kreditë
preferenciale të fondeve ekzistuese – sic eshte rasti i Programit te KoSEP-it; Auditimet e
Energjisë dhe këshilla teknike duhet të jepen nga qeveria ose autoritetet lokale nga ndarjes së
buxhetit apo efikasitetin e energjisë (dhe BRE) dedikuar fondeve perkates;
Mbështetja Financimi për efikasitetin e energjisë ne ndertesat familjare duhet të kombinon
ndërgjegjësimin, këshilla teknike dhe informacion, kredi preferenciale për investime nga lista
e përcaktuar, reduktimin e TVSH-së për masat e caktuara (zëvendësimit dritareve dhe
izolimet termike), zbritje të taksave të ardhurat, etj.
Financimi ne ndertesat familjare me të ardhura të ulëta duhet të fokusohet në masat me kosto
të ulët dhe këshilla teknike të cilat do të subvencionohen në e ndarjen e buxhetit të shtetit ose
buxhetet e autoriteteve lokale dhe duke ridrejtuar subvencione nga shërbimet e energjisë për
t'i dhënë përdoruesit të fundit.
107
Marrëveshjet vullnetare ndërmjet palëve të interesuara (prodhues, shoqatat e strehimit,
shoqatat e pronareve te apartamenteve, kompanitë e ndërtimit, etj) në mbështetje të
efikasitetit të energjisë të ndërtesave duhet gjithashtu të rekomandohen. Institucionet
qeveritare dhe autoritetet lokale duhet të veprojnë si ndërmjetës në krijimin e marrëveshjeve
të tilla;
Transponimi të shpejt të direktivave të EPBD dhe direktivave të ESD në legjislacionin
kombëtar është një parakusht për arritjen më efektivisht objektivave të vendosura në
NEEAPs.
9.14 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesat Publike
Përvoja nga të dy shtetet e reja të BE-së Anëtare (nga viti 1990) dhe e Shteteve e Vjetra MS BE-
së (1980) tregon se ndoshta objektivi i parë në programet e efiçiencës së energjisë kombëtare
mund të bëhet sektori i shërbimit publik shteteror ose komunal, si shkolla, spitale, Shtëpi të
Moshuarve, kopshte, etj. Pothuajse të gjithë anëtarët e BE-së kanë zhvilluar programe shtetërore
për efikasitetin e energjisë të ndërtesave publike me angazhim të fortë të autoriteteve komunale.
Ka tre shembuj të mirë se si ndërtesat publike mund të riabilitohen nga pikepamja e eficences se
energjise. Serbia ka marrë hua dedikuar (BB, BERZH) për riabilitimin nga pikepamja e eficences
se energjise për ndërtesat publike, Mali i Zi ka marrë hua të tillë të dedikuar nga BB dhe KfW,
ndërkohe qe edhe Kosova ka filluar tashme prej nje viti projektin me BB per ndertesat publike
qendrore, dhe njekohesisht po behet gati per te marrë një kredi KfW për ndërtesat publike
komunale. Në të tre këto raste përfshihen Asistenca Teknike (AT) për kryerjen e auditimeve të
energjisë dhe përgatitjen e studimeve të fizibilitetit për të justifikuar efektivitetin e kostos së
investimeve të efiçencës së energjisë.
Rekomandime:
• Krijimi listës së ndërtesave publike shtetërore me konsum me te larte energjetik (shumica e
punes per kete hap pothuajse eshte realizuar nga ana e Ministrise se Zhvillimit Ekonomik);
Të behet një marrëveshje me autoritetet lokale për të krijuar lista të ngjashme me konsum me
te larte energjetik;
Studimet e auditimeve energjetike / e fizibilitetit për të përcaktuar nivelin e investimeve të
nevojshme (shumica e punes per kete hap pothuajse eshte realizuar nga ana e Ministrise se
Zhvillimit Ekonomik);
Alokimi i fondeve nga buxheti i shtetit dhe nga buxhetet komunale;
Shfrytëzimi i fondeve nga IPA dhe fonde tjera për retrofit e efikasitetit energjetik (nga IFI,
financimi i BE-së);
Caktimi institucionit përgjegjës dhe lancimi i programit 5-vjecar;
Raportimin vjetor mbi progresin.
Figura 30 qe jepet me poshte paraqet skemen potenciale te zbatimit te masave te EE ne ne
ndertesat publike komunale.
108
Figura 30: Skemen potenciale te zbatimit te masave te EE ne ne ndertesat publike
9.15 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndërtesat Komerciale
Ndërtesa tregtare si hotele të mëdha, qendrat tregtare dhe ndërtesa të ngjashme përfaqësojnë konsumatorët të mëdhenj të energjisë me kursim potencial të lartë të energjisë. Skema më e përshtatshme
mund të jetë një kombinim i (i) grante për auditimin e energjisë (buxheti i shtetit nepermjet Fondit te
EE) për përcaktimin e nivelit të investimeve, (ii) Fondi i garancisë për mbështetjen e investimeve
paraprake dhe konditave te mira te kredisë dhe (iii) fondi i grantit te investimit deri ne 20% sic
eshte rasti i KoSEP-it. Skema potenciale është paraqitur në figurën 31 dhe linjat dispozicion kreditit si
BERZH/KoSEP dhe të tjerët mund të përdoren.
Figura 31: Skemen potenciale e zbatimit te masave te EE ne ndertesat e sherbimeve private dhe
komerciale
Fondi i
Garancise
Pronari komercial
i
apartamentit/sht
epise
Bankat
Komerciale
Auditimi i energjise
Investimet per Eficencen e Energjise ne Ndertesat
Huate Preferenciale Fundi i Ekuatise
Granti
100%
Guarancise
Kontrata e Huase
Buxheti i Shtetit
nepermjet Fondit
te EE
EE (& RES)
Fondi i
Alokuar
Institucioni
Autoritetet
Lokale
Auditimi
Energjetik
Investimet per Eficencen e Energjise ne Ndertesat
80%
Granti 100%
Buxheti i Shtetit per Fondin e EE
Imestimet e
metejshme
20%
IFIs
Kontrata e Huase
Skema e ndarjes se kostos
Granti
ne se
mundet
per
inv.et jo
energjeti
ke
Nen-
Huaja
109
9.16 Aplikimi i Fondit te EE ne Ndertesat ne Sektorin Residencial
Vendet e reja anëtare të BE-së kanë krijuar fondet/programe duke siguruar stimulime financiare
për ndertesat ne sektorin residencial. Fondet e tilla janë ende në vazhdim në Republikën Çeke,
Poloni, Hungari, Rumani dhe Bullgari. Antaret e vjetra MS BE-së aplikojnë mekanizmat fiskale
të tilla si zbritje /zvoglim të taksave. Programet për EE riabilitimin e ndërtesave të banimit janë
efikase për të vendosur kufinjte indikative sipas planit te EE ne keta sektore. Bankat
pjesëmarrëse mund të propozojë investime EE për klientët ekzistues, të financuar nga linja e
kreditit. Një nga karakteristikat kryesore te tyre është se linjat e kreditit duhet të jenë të
shoqëruara nga trajnime për bankat pjesëmarrëse për zhvillimin e produkteve të reja, dhe të
zhvillojnë fushata efektive të marketingut. Një parakusht për ndërtesat me shumë-apartamente
është qasje që të japë fonde për të paguar për përgatitjen e projekteve dhe auditimeve të
energjisë, si dhe për të zbutur kushtet e kredisë.
Këto programe varen nga subvencionet për të tërhequr interesin e konsumatorëve dhe për
ngritjen e ndërmjetësisë teknike dhe financiare te kryesh direkt me pronarët e shtëpive. Për fat të
keq, shumë vende nuk kanë ‘shoqata te pronarë të shtëpive’ për ndërtesat shumë-banesore, e cila
pengon konsensus në përmirësimin e ndërteses dhe ndalon bankat në procesin e kreditimit. Për
më tepër, regjistri i pasurive të patundshme ka shumë mangësi. Modelet e mundshme për
retrofitin e efikasitetit energjetik të ndërtesave shumëkatëshe dhe të nje apo dy familje janë të
përshkruara në figuren 32.
Figura 32: Skemen potenciale te zbatimit te masave te EE ne ndertesat residenciale shume
kateshe (eficenca ne zarfin mbeshtjelles te nderteses, eficenca ne sistemet e ngrohjes, ventilimit,
kondicionimit dhe Ndricimi eficent)
Ky model ka për qëllim të financoj investimet për efikasitetin e energjisë në ndërtesat me investime te
medha, si izolimin termik të fasadës, izolimin termik të kulmit, izolimin termik te dyshemese,
zëvendësim e dritareve si dhe sistemet e ngrohjes, ventilimit, kondicionimit dhe ndricimit eficent.
Në këtë model tri palët marrin pjesë në financimin në pjesë të barabarta: Shteti (nga ndarja e buxhetit të
shtetit përmes Fondit te EE), autoritetet lokale dhe pronarët e shtëpive, apo shoqatave të pronarëve në
rast ndërtesat shumëkatëshe të banimit. Autoritetet shtetërore dhe lokale ofrojnë kredi preferenciale me
normë të reduktuar interesit ose me normë interesi komercial, por i dhënë një pjesë të pjesës së tyre në
investime (zbutje e kredisë). Në varësi të buxhetit, autoritetet shtetërore dhe lokale mund të vendosin të
sigurojnë një grant në shumën e për pjesën te caktuar te principalit te kredise.
Buxheti i Shtetit nepermjet Fondit te EE Aplikimi (shoqata e
pronareve te apartamenteve)
Autoriteti i Fondi
Lokal
Auditimi i
Energjise
Investimet per Eficencen e Energjise ne Ndertesat
34% 33% 33%
Gran
ti
100
%
Hua
preferenciale
100%
Hua
preferenciale
100%
110
Modeli i tillë është aplikuar me sukses në Rumani (2007-2010). Një shembull tjetër është iniciativë e
qytetit të Beogradit (Serbisë), i cili siguron një grant deri në 70% të investimeve totale për renovimin e
fasades, rindërtimin e kulmit dhe investime të tjera të mirëmbajtjes në ndërtesat shumëkatëshe të banimit.
Ndërtesat janë të zgjedhur një herë në vit nëpërmjet thirrjes publike, aplikantët e kualifikuar janë të gjitha
shoqatat e pronarve të banesave në ndërtesat shumëkatëshe të banimit. Vlerësimi i rezultateve të arritura
të kësaj iniciative në të kaluarën tregon interesim të pamjaftueshëm të shoqatave të pronarëve të
banesave dhe kjo ka kerkuar pjesë të lartë të grantit. Duket se investimet paraprake qe kerkohen prej
30% janë ende të larta për shumicën e shoqatave të pronarëve të banesave. Në mënyrë për të kapërcyer
këto pengesa, modeli parashikon kryerjen e një auditimi të energjisë 100% te dhënë nga shteti në mënyrë
që të zgjidhen paketa optimale të investimeve për ndërtesat dhe të ketë fushatë të informimit subvencionuar nga shteti dhe autoritetet lokale.
Një parakusht për implementimin është zhvillimi i skemave funksionale të auditimit të energjisë
në përputhje me Direktivën e BE-së ESD. Në disa vende të Ballkanit Perëndimor është realizuar
trajnimi mbi auditimin e energjisë në ndërtesa, si në Ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë,
në Mal të Zi, në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe në Serbi nëpërmjet mbështetjes financiare të
Gjermanisë (GIZ). Kroacia ka ngritur një skemë të auditimit të energjisë, gjatë transpozimin të
Direktivave të BE-së në legjislacionin kombëtar. Mund të konkludohet se ky model mund të
aplikohet me inxhinierë tashmë të trajnuar dhe me miratimin e nevojshme të procedurës së
standardizuar të Auditimit të Energjisë. Nderkohe duhet theksuar se me asistencen e BE edhe ne
Kosove jane tashme 60 Auditore Energjie te trajnuar dhe te certifikuar. Ky model mund të
aplikohet jo vetem për ndertesat shume kateshe te banimit, por edhe për ndërtesa komerciale.
Skema alternativë për investime EEI në familje, ka për qëllim te zvogeloje mungesën e
financimit paraprak, të tilla si skema ’Paguaj duke kursyer’. Sipas kësaj skeme, Fondi i EE do të
sigurojë investime paraprake si kreditë preferenciale ose kredi me periudhë të gjatë shpagimi
ndërsa konsumatorët e energjisë do të paguajnë këstet vjetore të cilat janë më pak se kursimet
vjetore te kostos. Kjo skemë mund të bëhet përmes kompanive të shërbimeve të energjisë (kete
rol mund ta luaj KEDS dhe Kompanite e Ngrohjes Qendrore (TERMOKOS, Ngrohtorja e
Gjakoves dhe Ngrohtorja e Mitrovices)) që mund të përcaktojnë investime të përshtatshme me
eficencen e energjisë brenda kufijve të përcaktuar (investimet mesatare për familje, për
shembull).
Kështu, qeveria do të arrijë objektivat e vendosura ndërsa familjet do të paguajnë kreditë sa më
shpejt që ata të perfitojnë nga viti i parë. Dallimet në këtë skemë janë të mundshme, si përfitim
në ndarjen skemë mes Fondit te EE si ofrues të kredisë dhe familjeve si përdorues të kredisë.
Figura 33 përshkruan këtë qasje.
Figura 33: Skema alternativë për investime EEI në familje "Paguaj duke kursyer'
Fondi Kombetar per EE/RES Bankat Komerciale
Huaje me 90%
Lista e Pajisjeve;
Auditet Energjetike
Familjet
Investimi 100%
Grantet 100%
Kontratat e Garnacise
Subvenc
ionet
10%
111
9.17 Skemat e Fondeve te EE per grupet e popullates me te ardhura te
vogla
Reformat e theksuara te tregut energjitik lidhen me minimizimin e efekteve te kunderta sociale te
cilat perfshijne, ndermjet te tjerave, ndikimin e cmimeve rritese te eficences se energjise ne
familjet vulnerabel dhe grupet e popullates me te ardhura te vogla. Zhvillimet ne cilesine e
sherbimeve te infrastuktures se energjise per te siguruar mundesi me te mire hyrjeje, sigurimi i
nje cilesie me te besueshme furnizimi dhe rritja e eficences se energjise jane te mundshme vetem
nese cmimet e ciklit energjitik e reflektojne koston e tyre; pra sistemi i tarifave behet kosto-
reflektiv. Ne praktike, kjo perkthehet si cmime me te larta dhe disipline e rritur pagese (faturim
dhe mbledhje me e mire e parave), por nderkohe qe cmimet te cilat reflektojne koston do te
sjellin perfitime, ne te njejten kohe ato do t’i bejne sherbimet e energjise me te paperballueshme,
jo vetem per familjet nen kufinjte e varferise po edhe per ato qe jane mbi te.
Nderkohe qe politikeberesit jane ne djeni te pasojave sociale te reformes infrastrukturore, ata
shpesh perdorin perballueshmerine kunder reformes se tarifes ne vend qe ta perdorin ate si nje
menyre nepermjet te ciles ndikimi i rregullimeve te tarifes mund te reduktohet. Keshtu qe,
ceshtja kryesore qendron si te sjellin tarifat tek nivelet reflektive te kostos, te zhvillojne dhe te
sigurojne nje cilesi te vete-qendrueshme te sherbimeve te energjise dhe te mbrojne familjet
vulnerabel. Nje pershtatje duhet te kombinoje: (i) reformen e tarifes ne lidhje me masat per te
reduktuar konsekuencat e saj sociale, (ii) nje program te synuar asistence, dhe (iii) nje program
ne lidhje me eficencen e energjise per konsumatoret e fundit te energjise.
Rritjet e tarifave duhet te kombinohen me tarifa te pershtatshme blloku te cilat u sigurojne
familjeve vulnerabel sherbimet minimale energjie me ane te nje kostoje te perballueshme. Nje
perqasje me pak e zakonshme eshte futja e programeve te eficences se energjise per
konsumatoret e fundit te saj, gje e cila do te zbuse problemet e perballueshmerise duke reduktuar
nivelet e konsumit dhe kerkesen me te madhe ne menyre qe te arrije stadartet e deshiruara te
sherbimit. Kjo mund te jepet nepermjet planeve vepruese qeveritare ne lidhje me eficencen e
energjise te cilat mund te fokusohen ne grupe te caktuara konsumatoresh qe njihen te jene
ekonomikisht te gatshem dhe rekomandojne disa masa per te ndihmuar keto grupe me me pak te
ardhura. Keta konsumatore zakonisht kane veshtiresi ne aksesimin e informacionit teknik,
keshillimin dhe kane mungesen e sasive te vogla financiare qe ne piken fillestare per te financuar
masat EE me nje cmim te ulet.
Duhet te kryhet nje ndarje e rendesishme ndermjet ‘te perballueshme’ dhe investime ‘me nje
kosto te ulet’. Investimet mund te jene me nje kosto te ulet, por kjo nuk do te thote qe
konsumatoret kane aq te ardhura sa per t’i paguar ato. Perballueshmeria ka te beje jo vetem me
aftesine e disa konsumatoreve ose, ose grupe konsumatoresh, per te paguar per nje nivel minimal
te sherbimeve energjitike, por edhe me aftesine e tyre per te paguar per reduktimin e konsumit te
energjise nepermjet zhvillimeve ne eficencen e energjise. Eshte e rendesishme qe te vendoset nje
liste e masave te pranueshme EE dhe me pas te percaktohet sasia maksimale e grantit per
familjet me te ardhura te vogla. Duke u bazuar ne auditimet energjitike dhe neinformacione te
tjera te marra nga distributoret energjitik, me pas zhvillohen paketat e investimeve te cilat
reflektojne koston. Keto duhet te lidhen ne vecanti me zevendesimin e dritareve dhe termo-
izolimin e ndertesave ne zonat urbane. Shteti i Kosoves (MZHE) duhet te percaktoje qellimet ne
baze te termave te numrit te familjeve qe do te perfshihen dhe nje limit/tavan granti per familjet
ne varesi te burimeve financiare te disponueshme.
112
9.18 Futja e nje pagese ne cmimin e komoditeteve energjitike per ngritjen
e Fondit
Opinioni i pergjithshem per futjen e pageses tek cmimi i komoditeve energjetike ndermjet
shteteve te Ballkanit Perendimor (duke perfshire dhe Kosoven) eshte negativ bazuar ne studimin
e realizuar nga Sekretariati i Energjise ne 2013. Arsyetimi eshte qe futja e pageses/levies bashke
me rritjen permanente te cmimeve te ciklit energjitik, do te cojne ne standarte me te ulta jetese,
do te rrisin dobine e kostove operative te kompanive dhe perballueshmeri me te ulet te
sherbimeve energjitike. Cmime me te larta energjie duhet te motivojne investimet ne eficencen e
energjise, dhe ne te njejten kohe te zvogelojne aftesine e konsumatoreve te energjise per te
investuar ne eficencen e energjise. Per kete arsye, konsumatoret e energjise do te jene me te
motivuar dhe te gatshem te investojne ne eficencen e energjise, por aftesia e tyre per te investuar
do te zvogelohet. Ne kete menyre, nje mungese e financimit ne investimet e masave te eficences
se energjise nuk do te lejoje zhvillimin e eficences se energjise por thjesht do te coje ne ne
reduktim te perballueshmerise per sherbimet energjitike.
Pagesat shtese te energjise, te cilat jane adoptuar se fundmi, dhe taksat ne ndotjen e mjedisit te
cilat ndikojne popullaten ne menyre direkte ose indirekte, shfaqin qe imponimi i takses se
energjise (ose pageses shtese se energjise) eshte i mundur pa shkaktuar rezistence nga ana e
popullates, nese eshte transparente dhe perdoret si nje nxites per investimet ne eficencen e
energjise. Plotesimi i nje kerkese paraprake duhet te jete nje process i pagesave shtese te
imponuara te energjise, per ta bazuar ate ne analizen e detajuar te kostove-perfitimeve, per te
ndergjegjesuar publikun e gjere dhe kompanite ne lidhje me perfitimet, per te vendosur nje
proces transparent mbledhjeje, per te publikuar raporte auditimesh te pavarura dhe transparente
dhe per te promovuar aktivitetet te cilat mbeshteten nga te ardhurat e pagesave shtese te energjise
dhe te aplikuara nepermjet fondit kombetar per eficencen e energjise. Ne nje menyre, pagesat
shtese te energjise mund te veprojne si burimi kryesor financiar i mbeshtetjes per nje fond
kombetar te eficences se energjise.
Pagesat progresive shtese te energjise varen nga konsumi specifik i energjise (per shembull,
energjia e harxhuar per meter katror ne apartament) dhe duhet te zbatohet ndermjet dy grupeve te
ndryshme - konsumatoret e vegjel (familjaret, bizneset e vogla) dhe konsumatoret e medhenj
(bizneset e medha, industria, institucionet e medha komunitare). Modele te tjera variojne nga
situata specifike ne cdo shtet dhe duhet te zhvillohen ne baze te nje analize te hollesishme te
situates energjetike.
Nje studim i pagesave shtese te energjise eshte shume i rekomandueshem per shtetin e Kosoves
dhe vendimet duhet te merren bazuar ne gjetjet e studimit. Ne rastin e politikave agresive te
tarifes se cmimit, duhet te mbrohen familjet me te ardhura te ulta. Ne disa shtete duhet te futen
tarifat bllok te energjise elektrike, duke siguruar cmime te ulta te energjise per konsumin mujor
nen nje limit specifik, per te mbrojtur seksionet me te varfra te popullates dhe tarifat e medha per
konsumin mujor mbi prag/cmim te specikuar. Limiti me i ulet per energjine e lire elektrike eshte
matur periodikisht, ne menyre qe te mbroje popullaten nga kostot ne rritje, ndersa limiti me i
madh eshte te mbaje nen kontroll dhe te reduktoje perdorimin e energjise ne hapesirat e
ngrohura. Keshtu, konsumi i energjise elektrike nen pragun duhet te perjashtohet nga taksa e
energjise.
113
9.19 Mekanizamat Fiskale ne mbeshtetje te Fondit te EE ne sektore te
ndryshem
Shumica e shteteve te vjetra anetare te BE perdorim mekanizma fiskale, me shume per
reduktimin e takses se te ardhurave te tatim fitimit. Reduktimi i TVSH perdoret me rralle. Shtete
e reja anetare te BE pothuajse asnjehere nuk kane perdorur mekanizma fiskale per shkak te
ndikimeve te tranzicionit ne te ardhurave te buxhetit te shtetit.
Ne Kosove, situata eshte e ngjashme me ate te shteteve te reja anetare te BE-se ne fillim te
tranzicionit. Kosova karakterizohet nga nje ndarje ne rritje e taksave te paguara te popullates ne
te ardhurat vjetore, nje ndarje ne rritje e taksave te paguara nga kompanite ne te ardhurat vjetore
neto, deficitet vjetore ne buxhetin e shtetit, nje presion ne rritje ne buxhetin e shtetit per shkak te
papunesise dhe numrit ne rritje te personave ne pension dhe te perdoruesve te perfitimeve
sociale, rritjeve te stafit, i cili punon ne admistrate (dhe lidhje me presion te metejshem ne
buxhetin e shtetit) dhe zhvillim i pamjaftueshem ne procesin e prokurimit publik (perdorim jo-
eficent i ndihmave per zhvillim dhe nje nivel te caktuar te korrupsionit).
Te gjitha ceshtjet e permendura me siper mund te perdoren si argumente per te mos perdorur
mekanizma fiskale per zbatimin e masave EE. Perpara se te behet ndonje rekomandim per
perdorimin e mekanizmave te tille, duhet te kryhet nje studim i hollesishem dhe i plote per
impaktet e tyre. Eshte e mundur – dhe e nje rendesie shume te madhe – te vendoset pika ne te
cilen barazohen kostot me fitimet (e te ardhurave) per secilen nga masat e konsideruara duke
perdorur nje analize te detajuar kosto-perfitime.
Nje shembull i mire mund te jete reduktimi i TVSH-se per paisjet e EE te cilat nuk jane prodhuar
ne Kosove. Clirimi nga detyrimet klientore me siguri do te siguroje nje nxites te mjaftueshem
dhe detyrimet klientore ne paisje te tilla te importuara nga BE do te zhduken per pak vite, me
shume mundesi perpara perfundimit te periudhes se mbuluar nga NEEAP-te (subjekt i
marerveshjes per zhvillim dhe stabilizim). Megjithate, reduktimet e TVSH mbi nje periudhe afat-
shkurter te caktuar mund te stimulojne perdorim me te gjere te ketyre paisjeve.
Nje studim teresor i TVSH-se dhe reduktimit te takses se te ardhurave te tatim fitimit
rekomandohet shume per familjet dhe sektoret private (kommercial dhe industrial) ne Kosove.
Ne familje, nje studim i i tille mund te mbuloje masat e EE qe lidhen me dritaret dhe izolimin
termik, ngrohesit e ujit te cilet operojne me energji diellore dhe bolieret eficent me biomase.
Derisa te plotesohen studime te tilla, nuk mund te rekomandohet asnje mase fiskale, derisa ato
mund te ndikojne per keq ne te ardhurat vjetore te buxhetit te shtetit.
9.19.1 Sektori i ndertesave
Mekanizmat e mbeshtetjes per te zhvilluar eficencen e energjise ne sektorin e ndertesave jane te
ndryshme per ndertesat publike, ndertesat komerciale. Duke marre ne konsiderate mekanizmat e
aplikuara ne shtetet anetare te BE, per Shtetin e Kosoves jane sugjeruar te zbatohen keto
keshilla:
Mekanizmat financiar pershijne huate peferenciale, grantet, subvencionet dhe
Financimet nga nje Pale e Trete jane me te rekomandueshme se mekanizamt fiskale;
114
Mekanizmat fiskale ne lidhje me reduktimin e takses se te ardhurave dhe reduktimin e
TVSH-se mund te rekomandohen pas perfundimit te nje analize te detajuar te kostos-
perfitimit;
Financimi i masave te eficences se energjise ne ndertesat publike te shtetit duhet te
organizohet nga qeveria ne bashkepunim te afert me autoritetet vendase. Huate duhet te
kerkohen nga IFI-te per aktivitete specifike te tilla si (sic po veprohet tani me BE dhe
KfW/WB). Ekziston nevoja per keshillim teknik dhe auditime energjitike per te
percaktuar paketen e investimit dhe ato po pergatiten me mbeshtetjen e MED dhe BE;
Kosova duhet te ndjeke shembullin e shteteve te tjera per te perdorur huate e jashtme
(p.sh. nga Banka Boterore) per zhvillimin e eficences se energjise ne ndertesat publike.
Te dy skemat perfshijne auditim te detajuar energjitik, projektim teknik, pune,
monitorimin dhe verifikimin e rezultatit (kursimet ne energji dhe kosto, indikatoret e
energjise dhe kostos) - te tilla si nje perqasje e plote e cila ofron zgjidhjen me te mire
per ndertesat shteteore publike;
Zhvillime ne eficencen e energjise ne ndertesat publike mund te financohen nga grante
te cilat akoma sigurohen nga IFI-te per disa shtete te caktuara. Sherbimet teknike dhe
Auditimet Energjitike per specikimin e paketave te investimit jane te nevojshme dhe te
domosdoshme te sigurohen nga grante perkatese;
Zhvhillimet ne eficencen e energjise ne ndertesat komerciale duhet te vazhdojne te
financohen nga grantet parciale te Programit KOSEP/EBRD. Auditimet e energjise dhe
keshillat teknike tashme jane te garantuara nga ky program nepermjet mbeshtetjes
financiare te siguruar nga EBRD-ja;
Disa financime te jashtme per eficencen e energjise ne ndertesat komerciale jane
gjithashtu te disponueshme nga financohen nga grantet parciale te Programit
KOSEP/EBRD;
Mbeshtetje financiare per te zhvilluar eficencen e energjise ne familje duhet te
kombinohet me ndergjegjesimin, keshillat teknike dhe informimin, huate preferenciale
per investimet nga nje liste e caktuar, reduktimin e TVSH per disa masa te caktuara
(zevendesimin e dritareve dhe izolimin termik) dhe reduktimin e takses se te ardhurave
per familjet qe investojne per EE.
Financimi i familjeve vulnerabel duhet te fokusohet ne masat me kosto te ulet dhe ne
keshillimin teknik i cili do te subvencionohet ose nga ndonje shperndarje e buxhetit te
shtetit ose nga buxhetet e autoriteteve vendase dhe duke ridrejtuar subvencionet nga
sherbimet komunale energjitike per konsumatoret e fundit;
Transpozimi me i shpejte i Direktivave te EPBD dhe ESD ne legjistlacionin energjitik te
Kosovo eshte nje para-kusht per te arritur me efektivisht targetat e vendosura ne
KEEAP-te (Dyte).
9.19.2 Familjet me te ardhura te pakta (ulta)
Në vend se të vazhdoj të subvencionojë konsumin e energjisë për të varfërit, Qeveria e Kosoves
mund të ndihmojnë ata për të reduktuar konsumin e tyre nëpërmjet investimeve të EE ne shtepite
ee tyre. Për shembull, qeveria e Mbretërisë së Bashkuar kishte dy milion familje që kanë
shpenzuar më shumë se 10% të të ardhurave të tyre në energji. Çdo vit Qeveria ka paguar rreth
US 4,0 miliardë dollarë për një subvencion konsumit të varfërve. Pastaj, Qeveria ka vendosur që
të sigurojë një grant për të bërë shtëpitë më Energji Efiçiente: si Qeveria dhe konsumatorët kanë
kursyer të holla, ndërsa granti në shënjestër për nevojtarë, ka krijuar mundësi në te hapjes së
115
vendeve të punës, përmirësimin e mjedisit, dhe duke adresuar shëndetin dhe çështjen e
drejtësisë sociale .
Çelësi është që të ketë një skemë të thjeshtë për identifikimin e investimeve EE ne familjet me te
ardhura te ulta (ose me asistence sociale). Duke krijuar listen e investimeve të nevojshme (çka
duhet të zëvendësohet, çfarë duhet të përdoret), investimet specifike dhe shuma maksimale për
familjet duket një qasje e arsyeshme.
9.19.3 Industria
Programet e vetme te grantit per sektorin industrial ne Kosove ne dispozicion jane menaxhuar
nga EBRD KoSEP dhe WeBSECLF me nje nivel granti 10% deri ne 20% se shumes se huase se
kerkuar. Linjat kreditore jane lloji me i zakonshem dhe i suksesshem i skemes se financimit. IFI-
te zakonsisht zgjerojne huane tek Bankat Pjesmarrese te cilat me pas sigurojne hua tek
kompanite e sektorit privat per projektet industrial te eficences se energjise. Ky eshte rasti me
programin prej 22 muajsh, 12 milion euro te KOSEP/EBRD (me nje skeme granti te mbeshtetur
nga BE) e cila ka nisur ne Kosove me Qershor 2013 dhe perfshin tre institucione financiare
vendase.
Nje percaktim i konsumatoreve te ashtuquajtuta energji-intensive (me konsum te larte) akoma
mungon te gjitha legjislacionet perkatese energjitike (Kroacia eshte perjashtim), ndersa ESCO-te
per SME-te nuk jane futur akoma ligjerisht ne shume legjistlacione te shteteve te Ballkanit
Perendimor (Kroacia dhe Mali i Zi perbejne perjashtime ne kete rast). Ne Shqiperi, ato do te
percaktohen ligjerisht pas miratimit te Ligjit te ri per EE. Qeveria e Kosoves eshte e gatshme te
mbeshtese ESCO-te dhe disa nene te Draft Ligjit te ri te EE i jane dedikuar ketij koncepti, ne nje
te ardhme te afert dhe do te percaktoj zhvillimin e tyre vetem tek sektori publik ne vitet e para
dhe me pas ne sektorin e sherbimeve private dhe ate industrial.
9.19.4 Sektori i Transportit
Rregullat (Direktivat e BE ose rregullat kombetare te tilla si limiti i shpejtesise) jane masat me te
zakonshme (30% e te gjithe masave ne vazhdim) te cilat zbatohen ne sektorin e transportit
(Figura 34). Ata ndiqen nga afer nga nxitesit financiar dhe fiskal (me 28% te totalit), te cilet
kryesisht kane lidhje me taksen e karburantit (p.sh. taksa eco, taksa CO2), nxitesit per blerjen e
makinave te reja eficente, dhe taksat e lidhura me eficencen/emetimet e makinave te reja.
116
Figura 34: Numri i masave sipas
llojit ne sektorin e transportit ne
BE
Source: Adapted from MURE
Mesatarisht ne BE, gjysma e masave ne sektorin e transportit jane targetuar direkt tek makinat
dhe ajo ndarje rritet ne 60% nese gjithashtu perfshihen masat e zevendesimit te karburantit (p.sh.
ne promovimin e bio-karburanteve). Me ne fund, vetem nje numer i limituar masash i adresohet
sektorit hekurudhor, edhe pse ajo eshte menyre transporti e cila rregjitron rritjen me te shpejte te
konsumit te energjise ne dekaden e fundit. Dy e tretat e masave kombetare synojne zhvillimin e
eficences se makinave te reja -ose reduktimin e emetimeve te CO2 -, me nxitesit financiar per te
blere me shume makina te reja eficiente/me emetime te ulta, e cila eshte masa me e zakonshme
(Figure35).
Figura 35: Shperndarja e masave
per llojin e makinave
Source: Adapted from MURE
Duke u bazuar ne eksperiencen e shprehur me siper te shteteve te reja dhe te vjetra anetare te BE,
dhe mekanizma te ndryshem financiar dhe fiskal, me poshte jane shprehur disa nga
rekomandimet te cilat mund te zbatohen ne Kosove dhe mund te sjellin zhvillime te rendesishme
EE per sa i perket sektorit te transportit:
Qendrat Teknike te Makinave (QTM) te cilat sigurojne testime te rregullta teknike, duke
perfshire matjen e emetimeve te CO2, per te gjithe kategorite e makinave dhe
transportin rrugor. Keto QTM do te jene te perdorshme per qeverine ne pergatitjen e
takses ne lidhje me eficencen e energjise dhe parashikimin e konsumit te energjise ne
transport dhe ne sigurimin e bazave reale per vendosjen e synimeve dhe rregullimin
efektiv;
Taksa e blerjes dhe taksa vjetore e makinave dhe automjeteve te tjera do te lidhet me
performacen e eficences se energjise. Ndersa ne te ardhmen e afert nuk jane parashikuar
mekanizma te qarte fiskal per sa i perket sektorit te transportit ne Kosove.
Rekomandohet qe te merret ne konsiderate pershtatja/adoptimi i disa mekanizmave
fiskale. Per shembull, Qeveria Franceze ka marre iniciativen te veproje ne kete zone
30%
28%7%
14%
21%Regulations
Fiscal, financial incentives
Co-operatives measures
Information
Organisational
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30%
Incentives for efficient new cars
Labelling of new cars
Mandatory technical inspection
Annual tax on vehicle use
Tax on motor fuels and ecotax
Eco-driving, speed limit
Information
Car pooling
Effi
cien
cy/
em
issi
on
of
new
car
s E
ner
gy u
se o
fca
r st
ock
117
duke vendosur nje subvencionim te kombinuar dhe nje skeme takse, quajtur “bonus-
malus – bonuse per reduktim te CO2 per milje (km) te pershkruara”, me nje subvencion
per makinat me emetime te ulta te dioksidit te karbonit (i.e. <130g CO2/km) dhe nje
takse per makinat me emetime te medha te dioksidit te karbonit (i.e. above 161g
CO2/km).
Disa fonde rajonale po operojne ne WBCs, si WeBSEDFF, WBPSSF – SEEF, Fondi
Green for Growth dhe Open Regional i GiZ. Nje kombinim i huave dhe granteve nga
Donatoret e Jashtem/Internacional mund te perdoret per te mbeshtetur projektet ne
sektorin e transporit me qellimin kryesor te promovoje eficencen e energjise.
Pagesa te rrugeve per makinat e renda tashme eshte vendosur ne shume vende. Aspekti
inovativ i sitemit Gjerman Toll Collect eshte qe perdor sisteme te cilat udhehiqen nga
satelite ne vend te taksave konvencionale; lidh pagesat e rrugeve me emetimet e
automjeteve; dhe, ne teori, perdor te ardhurat e taksave per te subvencionuar
infrastukturen hekurudhore dhe ate ujore. Ky sistem mund te hape rrugen per futjen e
pageses se rruges ne shkalle Europiane dhe Kosova duhet te jete gati per kete veprim ne
nje periudhe afat-mesme.
Vendosja dhe zbatimi i kritereve EE ne prokurimin e automjeteve shteterore dhe
komunale dhe sherbimet e transportit.
10. Konkluzione dhe Rekomandime Kosova si dhe shtetet e tjera po perballen me sfidat e zbatimit te Planeve Vepruese te Eficences
se Energjise (NEEAP). Keto sfida lidhen me zhvillimet e shkuara, procesin e tranzicionit dhe
pranimin e kerkesave dhe situaten aktuale ekonomike. Duke nenshkruar Marreveshjen e
Komunitetit te Energjise, Kosova ka rene dakord te adaptoje legjitlacionin perkates te BE-se ne
fushen e eficences se energjise dhe te themeloje synimet e kursimeve te energjise si per periudhat
afat-shkurter (2012) ashtu dhe per peridhat afat-mesme (2018). Te arrish synimet e vendosura te
eficences te energjise kerkohet nje perqasje teresore duke perfshire, por jo e limituar ne,
vendosjen e strukturave te pershtatshme institucionale, ligjore, ekonomike, financiare dhe
fiskale. Vendosja e struktures ligjore parashikon transpozimin e nje numri direktivash te EE ne
BE te cilat kerkojne pershtatjen e legjislacionit primar te energjise dhe nje volum me te madh te
legjitlacionit sekondar per zbatimin e ligjit EE, gje qe do te rezultoje ne nje proces i cili do te
konsumoje burime dhe kohe.
Vargu i zhvillimit lidhet shume me ndergjegjesimin dhe gadishmerine e konsumatoreve te
energjise qe te hyjne ne veprim, por ne vecanti me motivimin e tyre financiar per ta bere ate.
Efektet negative te procesit te tranzicionit mund ta rrisin shume nivelin e varferise ne popull dhe
te reduktojne perballueshmerine e sherbimeve komunitare te energjise (energjia elektrike,
ngrohja e perqendruar). Ky fakt zakonisht perdoret si argument nga autoritetet se pse cmimet te
cilat parashikojne koston nuk mund te arrihen me shpejt. Studime per te vleresuar ndikime ne
rrijten e cmimeve ne komoditetet energjetike tregojne qe rritjet agresive ne cmimet e zvogelojne
normat e pageses dhe mbledhjes se faturave, duke i bere sherbimet komunitare te
paperballueshme per grupe te popullates me te ardhura te vogla si dhe per grupet e popullates te
cilat jane zyrtarisht nen vijen e varferise.
118
Rritja e disponueshmerise se te dhenave te sakta dhe informacioni per varferine energjetike dhe
perballueshmeria e sherbimeve te dobishme te energjise ne lidhje me rritjen e sherbimit te
energjise eshte nje sfide e madhe. Akoma mungojne analizat per varferine, ndersa ndikimi i
ekonomive gri (dhe puns ne te zeze) e ben punen akoma me te veshtire sepse nje pjese e
rendesishme e te ardhurave familjare nuk eshte zyrtarisht e deklaruar. Keshtu qe zhvillimi i
programeve te synuara per grupe me te ardhura te ulta dhe familjeve vulnerabel nuk eshte nje
ceshtje/detyre e lehte. Rritjet e kostos se energjise duhet te ndodhin natyralisht dhe cmimet te
cilat reflektojne koston duhet te perftohen ne perputhje me rrethanat e cdo vendi duke mbajtur
parasysh edhe nivelin e perballueshmerise. Eshte e veshtire qe te ndihmosh konsumatoret e
energjise qe te perballen me kostot ne rritje te energjise pa zvogeluar shume kualitetin e
sherbimeve te energjise te cilat konsumatori po shijon aktualisht. Ka disa perqasje per te
ndihmuar grupe specifike te popullas te perballen me impaktet e tyre ne fazen e tranzicionit.
Njera mund te jete zhvillimi i tarifave ne forme duke siguruar kosto minimalisht te ulta per
sherbimet komunitare te energjise, me gjithe konsumin pas saj, e cila do te tarifohet ne cmime te
cilat reflektojne koston (te gjitha kostot). Mangesite/te metat jane te ngjashme me ato
programeve ku qeveria paguan per sherbimet minimale te energjise me te ardhurave te pakta ose
familjeve vulnerabel.
Nje shembull i mire eshte shkalla e taksimit e perfshire ne politikat fiskale dhe ne lidhjen e saj
me madhesine e ekonomive gri dhe papunesise ne rritje. Nje shkalle e larte taksimi ‘detyron’
kompanite qe te shkojne drejt ekonomive gri dhe te zvogelojne disiplinen e pagimit ose dhe te
mbyllin bizesin e tyre. Qeveria do te kerkoje rritje te disiplines se pageses dhe do te zbatoje masa
me te forta per sigurimin e te ardhurave te planifikuara te cilat nevojiten per te mbuluar
shpenzimet, por njekohesisht nuk duhet te taksoje vetem nje grup te caktuar ndermarrjesh dhe
nje grup tjeter te lulezoje ne ekonomi te zeze (dmth pa paguar taksa). Eficenca e energjise ne
fillim mund te zhvillohet me ato masa pa ose me kosto te ulta, por me pas do te kerkohen masat
per investimet me kosto mesatare ose te medha. Sfida me e madhe e cila po perballet me te gjitha
ekonomite ne tranzicion, duke perfshire dhe Kosoves eshte se si te sigurohet financim i
qendrueshem i investimeve te eficences se energjise per te gjithe konsumatoret.
Ne rradhe te pare, mekanizmat fiskale duhet te terhiqen nga mbeshtetja e EC, IFI-te dhe
donatoreve te dyanshem dhe te perdoren per caktimin e fondeve EE &RES, ndersa buxheti i
shtetit te Kosoves duhet te siguroje nje perqindje te vogel te financimit te pergjithshem ne
eficencen e energjise, ne vecanti tek familjet rezidenciale (vecanerisht familjet me te ardhura te
pakta), tek sektori privat komercial (sherbimet komerciale) nepermjet fondit te garancise, tek
ndertesat publike komunale dhe me pas tek industria. Megjithate, kapaciteti financues i Kosoves
eshte shume i ulet per Qeverine per te qene siguruesi i vetem i nxitesve financiar tek
konsumatoret e energjise per zbatimin e investimeve te eficences se energjise, prandaj duhet te
vazhdohet te bashkepunohet me donatore si EBRD (Programi KoSEP), WB (Programi per rritjen
e EE per Ndertesat Qendrore Qeveritare), KfW (Programi per rritjen e EE per Ndertesat Publike
Komunitare), IFC (per EE/RES per mbeshtetje per asistence teknike per Bankat Komerciale).
Nje nga qellimet baze te ketij Projekti (se bashku me dy projektet e tjere ate te analizes
financiare dhe ate te analizes ligjore) eshte qe te percaktoje rekomandimet per mekanizmat
fiskale dhe financiar te Fondit te EE ne Kosove ne menyre qe te mbeshtese zbatimin e
qendrueshem te NEEAP te Dyte, duke perfshire propozimet e ndonje ndryshimi te nevojshem ne
strukturen ligjore, vecanerisht ato qe do te shmangin ose te pakten reduktojne imponimin e nje
barre me te rende financiare ne grupet e familjeve ne nevoje.
119
Hapi i pare ne skicimin e ketyre rekomandimeve eshte qe te kuptohet gjendjen aktuale e
zhvillimit te masave EE te identifikuara ne NEEAP e Dyte, si dhe te jete ne dijeni te ndonje
mungese nga pikepamja financiare. Eshte e rendesishme qe te permblidhen pengesat kryesore te
cilat detyrojne implementimin e qendrueshem te NEEAP-ve ne Kosove. Ne menyre qe te
percaktohet sasia e impaktit, prioritizimi dhe klasifikimi i tyre rendesise dhe lidhjes se tyre,
pengesat kryesore jane listuar me poshte:
Kapacitet i ulet ekonomik i te gjitha niveleve (shteti, komuna, kompania, popullata).
Cmimet e disa prej burimeve energjetike te cilat nuk e reflektojne koston e energjise dhe nje
disipline pagimi qe vlen te theksohet se eshte permiresuar shume vitet e fundit.
Nje shkalle e rendesishme e varferise dhe perballueshmeri e vogel e sherbimeve te energjise.
Kompanite energjitike marrin subvencione publike.
Disipline e dobet fiskale.
Perdorim jo-eficent i fondeve nderkombetare ne dispozicion.
Hua te shtrenjta komerciale per shkak te vleresimit te larte te rrezikut (te mos-shlyerjeste nje
pjese te tregjeve: njekohesisht, gjithashtu vlen te theksohet se Kosova ka NPL (Non
Performance Loan Indicator – Indikatorin e mos pageses se Huave me te ultin ne Ballkan
(7.8%), i cili po rritet (ane negative kjo), por shume me te ulet se mesatarja e Ballkanit
afersisht e barabarte me 20-22%).
Mungesa e financimit te meparshem per investimet EE, per te gjithe konsumatoret eenergjise.
Nuk ka financim i cili mbeshtetet nga shteti per konsumatoret fundor te energjise per
investimet ne masat EE.
Mangesi ne strukturen institucionale dhe ligjore.
Lidhja ndermjet pengesave te permendura me siper nuk eshte –saktesisht nje nga ato shkak-
pasoje, per me teper ajo eshte nje process ciklik. Ekzistojne shume shembuj qe mund te perdoren
per te ilustruar kete deklarate. Per shembull, vendosja e nje takse te nje niveli te larte ne
kompanite private mund te veproje si rrites i madhesise se ekonomise gri (jane ato kompani qe
punojne ne te “zeze” dhe nuk paguajne taksa) dhe per kete arsye te rrise humbjet ne buxhetin e
shtetit dhe te zvogeloje aftesine e shtetit per te vendosur nxites financiar per investimet EE dhe te
zbatoje/aplikoje masat fiskale. Mungesa e cmimeve te cilat nuk reflektojne koston e transportimit
te energjise mund te demotivoje konsumatoret e enegjise qe te kursejne energji. Megjithate, nje
politike e tarifave agresive do te reduktoje perballueshmerine e sherbimit te energjise, te rrise
nivelet e varferise (per shkak te rritjes se kostove te blerjes) dhe te zvogeloje normen e
mbledhjes se faturave, jo sepse konsumatoret nuk duan te paguajne por sepse ata nuk jane te afte
per te paguar. Kjo do te rezultoje ne te ardhura me te vogla te kompanive te sherbimit te
energjise, te cilat kryesisht jane ne pronesi publike. Per pasoje, autoritetet shteterore dhe
komunitare duhet te mbulojne humbjet duke aplikuar subvencionime nder-sektoriale.
Investimet EE jo vetem qe kane lidhje te afert me aftesine dhe varferine ekonomike, politikat e
tarifave te energjise, politikat e taksimit, disponueshmerine e nxitesve financiar dhe
disponueshmerine e huave te favorshme, por ato kane me ndergjegjesimin, informmimin,
trajnimin, keshillimin dhe mbeshtetjen teknike, kodet teknike dhe legjistlacionin.
Pervec mungeses se financimit te meparshem, huate e shtrenjta komerciale dhe mungesa e
nxitesve fiskale dhe financiar, te cilet mesa duket jane pengesat me te forta te investimeve EE, ka
edhe pengesa te tjera perkatese, impakti i te cilave shpesh here neglizhohet ne Kosove. Ne anen e
konsumatoreve, pengesa te tilla lidhen me:
Mungesen e ndergjegjesimit ndermjet publikut te gjere dhe SME-te e perfitimeve te/dhe
mundesive per zbatimin e masave EE,
120
Mungesa e informacionit teknik dhe keshillimit teknik ne lidhje me masat EE,
Mungesa e informimit per perfitimet e investimeve ne EE me me nje kosto te ulet ose te
mesme,
Mungesa e informimit ne menyren se si kombinohet mirembajtja e rregullt me investimet ne
eficencen e energjise.
Per furnizuesit e energjise, komunat dhe ana qeveritare, pengesat kryesore kane lidhje me:
Mungesen e mbeshtetjes financiare tek konsumatoret e energjise,
Mungesen e nxitesve fiskale,
Perdorimin jo-eficent te mbeshtetjes financiare internacionale per komunat,
Mungesa e keshillimit teknik dhe e mbeshtetjes profesionale,
Transpozimin e paplotesuar te legjistlacionit te eficences se energjise se BE-se ne
legjistlacionin kombetar (ligjet dhe aktet sekondare ligjore),
Magesite e legjistlacionit per sa i perket pronesise se pronave te patundshme dhe rregjistrimit,
Mangesite ne politikat inspektuese dhe praktika ne lidhje me mirembajtjen dhe konsumin e
energjise,
Inerci ne administraten qeveritare, duke subvencionuar vazhdimisht sherbimet komunale te
energjise por nuk ka synuar konsumatoret e fundit te perdorimit te energjise,
Marrja Ad-hoc (ne kushte emergjence) e vendimeve ne te gjitha nivelet pa vleresim paraprak
te kosto-perfitimit dhe justifikimin perkates teknik-ligjor dhe financiar,
Mungesa e studimeve kosto-perfitim ne lidhje me mekanizmat fiskale per mbeshtetjen e
investimeve EE,
Mangesite e informimit per sa i perket produkteve dhe sherbimeve ne tregun e eficences se
energjise,
Mungesa e studimeve ne varferine dhe perballueshmerine e sherbimeve te energjise,
Mungesa e e ndergjegjsimit, informimit dhe dijeve ne lidhje me eficencen e energjise
ndermjet administratave shteterore qendrore dhe lokale,
Mungesa ose institucione te dobta pergjegjese per politikat e eficences se energjise,
Mungesa e networking me shoqatat dhe organizatat internacionale,
Mungesa e informimit per programet internacionale per mbeshtetjen e komunes ne lidhje me
eficencen e energjise,
Asnje mase e vetme nuk do te perballonte te gjitha sfidat me te cilat Kosova po perballet. Vetem
nje pakete e kuptueshme e ndergjegjesimit dhe informimi per masat ligjore, financiare, fiskale
dhe institucionale do te zhvillojne gradualisht situaten dhe do ta vendosin Kosoven me afer
standarteve moderne ne fushen e eficences se energjise. Nje pakete e tille, duhet te perfshije:
Transpozimi dhe adoptimin e Direktivave, rregullave teknike dhe legjistlacioneve te tjera,
Nje fond per eficencen e energjise nga shteti,
Taksa e energjise si nje burim i te ardhurave per fondin e eficences se energjise,
Nje fond garancie per te mbeshtetur Bankat komerciale ne leshimin e huave terheqese ne
eficencen e energjise per konsumatoret dhe kompanite te cilat e kane gati te pamundur te
sigurojne kapital,
Studime te detajuara per sa i perket mekanizmave te duhur fiskale per te mbeshtetur
investimet EE, te cilat lidhen vecanerisht me reduktimin e TVSH per investimet e zgjedhura
EE ne sektorin perkates,
Skemat specifike te financimit per grupet vullnetare (p.sh. nje mekanizem ‘Paguaj duke
Kursyer’),
Studime te detajuara ne varferine dhe perballueshmerine e sherbimeve energjitike,
121
Rritjen e Kapaciteteve te eksperteve zyrtare dhe te pavarur ne te gjitha nivelet,
Fushata per rritjen e vazhdueshme te ndergjegjesimit,
Keshillim permanent dhe informim teknik ne EE per te gjithe informacionet e energjise,
Auditimet energjitike ne ndertesat publike qendrore dhe lokale/komunale (MED, me vete dhe
me asistencen/mbeshtetjen e BE, eshte duke procesuar kete detyre),
Grantet per auditimet energjitike per ndertesat me shume apartamente, sherbimeve komerciale
dhe industrise,
Vazhdimin e projekteve te tilla si KoSEP me grante per investimet ne sektorin residencial,
komercial, industri, bujqesi dhe transport,
Huate me nje norme te ulet interesi nga IFIs per investimet EE ne ndertesat publike,
Zvogelimi i normave te interest ne huate e eficences se energjise (huate preferenciale),
Grante per koston e ulet te investimeve EE per grupet e familjeve ne nevoje,
Skema specifike e trajtimit per familjet e lidhura me sistemet e perqendruara te ngrohjes ne
bashkepunim me kompanite e Ngrohjes se Perqendruar dhe KEDS-i.
122
11. Literatura [1] Status of Energy Efficiency in the Western Balkans, WB, 06/2010
[2] Horizontal Support to Coordination with International Financial Institutions in the Western Balkans and Turkey, PM Group, 04-2011
[3] Energy statistics in the energy community: benchmarking of energy statistics systems, assessments of administrative capacity and resources and drafting road map on the energy community level, EIHP, 12/2010
[4] Annual report on the implementation of the acquis under the treaty establishing the energy community, ECS, 09/2010
[5] Energy efficiency action plans of the contracting parties, ECS, 03/2011
[6] Monitoring of Energy Demand Trends and Energy efficiency in the EU, ADEME – MURE Odysee, 09/2009
[7] Directive 2006/32/EC, EU, 2006
[8] Energy Efficiency Governance, IAEA and EBRD, 2010
[9] A Review of Smart Meters Rollout for Electricity in the Energy Community, EC RB, 2010
[10] Workshop on EE support mechanisms Vienna, Parties of EC, 2010
[11] Energy Efficiency Policy Recommendations, IEA 2008
[12] Summary of Country Reports Submitted to Energy Efficiency Working Party, IEA, 09/2010
[13] Implementation of the 25 energy efficiency policy recommendations in IEA member countries: recent developments, IEA, 03/2011
[14] Mitigating risk to spark private investments in energy efficiency, IEA, 09/2010
[15] Proposed work plan for energy-efficiency policy opportunities for electric motor-driven systems, IEA, 2011
[16] Assessing measures of energy efficiency performance and their application in industry, IEA, 02/2008
[17] A scoping study investigating the establishment and support of an international and domestic action network of energy management in industry, IEA, 12/2009
[18] NEEAP for Albania, Albania, 04/2010
[19] NEEAP for Montenegro, Montenegro, 12/2010
[20] NEEAP for Serbia, Serbia, 07/2010
[21] NEEAP for Croatia, Croatia, 03/2010
[22] NEEAP for UNMIK, UNMIK, 11/2010
[23] NEEAP for FYR Macedonia, FYR Macedonia, 06/2010
[24] Monitoring of Energy Demand Trends and Energy efficiency in the EU, ODYSSEE-MURE, 09/2009
[25] Energy Efficient Motor Driven Systems, Motor Challenge, 04-2004
[26] Energy-Efficient Motor Systems Assessment Guide, Natural Resources Canada, 2004
[27] Electric Motors and Variable Speed Drives, CEMEP, 02/2011
[28] European Experience with White Certificates, World Energy Council, 05/2007
[29] Jas Singh, Dilip R. Limaye, Brian Henderson, Xiaoyu Shi. “Public Procurement of Energy Efficiency Services: Lessons from International Experience”. 2010 Washington DC, World Bank.
[30] “Public Procurement of Energy Efficiency Services: Getting Started”. 2010. WDC, ESMAP World Bank.
[31] Energy Efficiency Policies around the World: Review and Evaluation. 2008. World Energy Council.
[32] Peter Sanfey. “South-eastern Europe: Lessons from the Global Economic Crisis”. 2010. EBRD
[33] KKosonen and GNicodeme . 2009. Taxation Paper: The Role of Fiscal Instruments in Environmental Policy.
[34] The pre-accession economies in the global crisis: from exogenous to endogenous growth? 2010. Directorate-General for Economic and Financial Affairs.
[35] R. Taylor, C. Govindarajalu, J. Levin, A. Meyer, W. Ward. “Financing Energy Efficiency: Lessons from Brazil, China, India, and Beyond”. 2008.The World Bank.
[36] The data regarding new cars is based on data from ACEA, JAMA and KAMA since 1995, EU Commission reports and national data for the car fleet. (2009)
[37] Source: EEA inventory (2009)
[38] Source: ODYSSEE estimates (2010)
