Dipl.ing. Branko Ćetković

MOGUĆNOSTI RAZVOJA PRIMARNE

PROIZVODNJE ŽITARICA U CRNOJ GORI

1  

U V O D Razvoj proizvodnje žitarica u Crnoj Gori, u uslovima tržišnog privređivanja , nameće se kao jedan od značajnih faktora za ukupnu privredu Crne Gore. Taj značaj se ogleda kroz iskorišćenje prirodnih potencijala Crne Gore i upošljavanje lokalnog stanovništva, kroz upošljavanje postojećih prerađivačkih kapaciteta i ponudu gotovih proizvoda, koji imaju status ekskluzivne ''zdrave hrane'' u turističkoj ponudi Crne Gore. Na ovaj način se stiču preduslovi za zaokruženje ciklusa proizvodnja – prerada – potrošnja, u okviru Crne Gore, i poboljšanje regionalnih veza između sjevera i juga Crne Gore.

Sve to uklapa se u ideju ekološke države Crne Gore, ali ipak je u prvom planu ekonomska logika. Rijetki, visoko kvalitetni, ekološki zdravi proizvodi, a žitarice su svakako među njima, trebalo bi jednog dana, u ne tako dalekoj budućnosti, da postanu izvozni artikal Crne Gore. Prema nekim procjenama, šansa crnogorske poljoprivrede i jeste u ekonomiji kvaliteta a ne kvantiteta. Crna Gora ne može da proizvede mnogo, ali to što rodi na njenom tlu, može biti ekskluzivni svjetski delikates. Računa se da bi Crna Gora mogla tržištu da ponudi bar petnaestak poljoprivrednih proizvoda sa jedinstvenim karakteristikama, među kojima žitarice proizvedene na tlu Crne Gore i proizvodi dobijeni preradom tih žitarica, svakako pružaju velike mogućnosti i velika su šansa Crne Gore u tom pravcu.

Imajući u vidu sve ove potencijale, neophodno je određene makroekonomske instrumente prilagoditi specifičnim karakteristikama proizvodnje žitarica.

Svjesni mogućnosti zaokruženja ciklusa ( primarna proizvodnja – prerada – potrošnja ), moramo imati u vidu, da nije moguće pokrenuti razvoj prmarne proizvodnje žitarica kao autonoman sistem bez povezanosti sa ukupnim privrednim sistemom. Takođe, nije moguće izgraditi odgovarajući poljoprivredni sistem bez uvažavanja specifičnosti primarne proizvodnje žitarica.

Specifičnosti proizvodnje žitarica koje utiču na razvoj poljoprivrede su :

2  

‐ Ciklus proizvodnje žitarica, od sjetve do žetve , traje 7 – 9 mjeseci ‐ Veliki dio proizvedenih žitarica služi za ishranu stoke, a stočarstvo

je pokretač ratarske proizvodnje; ‐ S obzirom na geografsko područje, gdje se žitarice mogu uzgajati,

očigledna je velika prostorna udaljenost mjesta proizvodnje od mjesta prerade odnosno potrošnje žitarica, koje opet u klimatskim uslovima prerade traže specifične uslove za očuvanje kvaliteta;

‐ Proizvodnja žitarica je striktno vezana za određeni period u godini i zato je neophodno obezbijediti sve preduslove za lanac aktivnosti od sjetve, žetve do prerade, potrošnje i turističke ponude;

‐ Povećana potrošnja proizvoda dobijenih preradom žitarica, s obzirom na njihovu hranljivu i biološku vrijednost, značajno, pozitivno utiče na zdravlje stanovništva;

‐ Povećava se asortiman turističke ponude domaćih proizvoda koji imaju status ekskluzivnog proizvoda, što može biti pokretač razvoja turizma kao grane privrede Crne Gore.

Prirodne mogućnosti Crne Gore i prednosti Crne Gore po osnovu njenih prirodnih potencijala kao i pozicija Crne Gore u proizvodnji hrane povećane hranljive i biološke vrijednosti, dugoročno posmatrano, treba da se zasniva na razvoju primarne proizvodnje žitarica. Razlozi koji upućuju na ovu činjenicu su sljedeći:

‐ Povećanjem primarne proizvodnje žitarica, na bazi prirodnih potencijala koje Crna Gora ima, povećava se prehrambena sigurnost stanovništva, povećava se mogućnost izvoza, deficitarne , ''zdrave'', biološki vrijedne hrane i povećava se ekonomska sigurnost proizvođača žitarica;

‐ Preradom žitarica, u postojećim prerađivačkim kapacitetima Crne Gore, upošljavaju se proizvodni kapaciteti Crne Gore i dobija se proizvod ekskluzivnog kvaliteta sa statusom zdrave – ekološke hrane, koji u uslovima razvoja turizma i turističke ponude treba da obogati crnogorsku ponudu, koja na taj način postaje visokospecifična i visokoprofitabilna;

‐ Razvoj turizma neminovno dovodi do razvoja turističke tražnje koja treba da promijeni strukturu i kvalitet u proizvodnji hrane u Crnoj Gori, sa krajnjim ciljem da Crna Gora postane atraktivno turističko - proizvodno područje;

‐ Iskorišćenje prirodnih potencijala brdsko – planinskih krajeva Crne Gore i poboljšanje ekonomskog statusa lokalnog stanovništva

3  

treba da zaustavi migraciju stanovništva iz pasivnih krajeva Crne Gore;

‐ Izgradnjom neophodne infrastrukture dolazi do revitalizacije sela u pasivnim, brdsko – planinskim, krajevima;

‐ Povećava se ekonomska saradnja regiona i uspostavljaju jače regionalne veze između sjevera i juga Crne Gore odnosno planinskog i primorskog dijela Crne Gore koje postaje jedinstveni poljoprivredno – turistički prostor;

SUNCE – IZVOR ŽIVOTA ,

ŽITARICE – IZVOR ZDRAVLJA

Žitarice su oduvijek bile osnovna ljudska hrana. I danas se smatraju najzdravijom hranom. U ishrani, žitarice moraju biti zastupljene preko 60 %. Hljeb nam dolazi iz Egipta i star je oko 6000 godina. Širom svijeta, osim kod Eskima, čiji se jelovnik sastoji od ribljeg i životinjskog mesa i malo algi, i kod nomadskih, lutajućih plemena koja još uvijek žive od sakupljanja plodova, lova i ribolova, žitarice su glavna hrana ljudskog roda. U Aziji su to pirinač i pšenica, na Bliskom Istoku bulgur i ječam, u Italiji tjestenina od pšeničnog brašna, u Rusiji kaša od heljde i crni hljeb. Ovas, pšenica i ražani hljeb najviše se troše u Evropi, kukuruz u Meksiku i Centralnoj i Južnoj Americi a kuskus i proso u Africi. Zbog svojih mnogobrojnih svojstava koja utiču na poboljšanje zdravlja, žitarice čine temelj piramidalne ishrane kao modela zdravog načina ishrane. U ljudskoj ishrani, žitarice su glavni snadbevač ugljenim hidratima, većinom u obliku skroba. Skrob predstavlja najveći dio zrna, između 60 – 79 %. Visokovrijedni proteini čine 7 – 16 % sadržaja zrna. Ovas sadrži 6 esencijalnih aminokisjelina a kinoa i pirinač svih 8. Nezasićene masne

4  

kisjeline nalaze se u hranljivom tkivu a ulje žitarica može da čini i više od 7 % zrna. Minerali se prvenstveno nalaze u spoljnom sloju omotača zrna. Među njima su: soli kalijuma koji jača nerve i tkiva, kalcijum koji je nezamenljiv za kosti i zube i magnezijum koji je neophodan sastojak krvi i tkiva. Žitarice su bogate i elementima kao što su gvožđe – bitno za usvajanje kiseonika i stvaranje krvi, cink – važan za otpornost prema bolestima i liječenje rana, fluor – za jačanje gleđi i protiv karijesa. U velikom procentu prisutna je i silicijumska kisjelina, koja pozitivno djeluje na kosti, zube, kosu i kožu, elastičnost tkiva i snagu koncentracije. Od vitamina, koji se uglavnom nalaze u spoljnom dijelu ljuske, sadrže: vitamin B₁ koji jača nerve i tkiva i podstiče metabolizam, vitamin B₂ - podstiče obnavljanje ćelija, vitamin E – djeluje kao antioksidans u ćelijskom tkivu i ima funkciju podmlađivanja, folnu kisjelinu (vitamin B₉) koji je bitan za krv i obnavljanje ćelija, vitamin B₅ - sprečava simptome stresa i vitamin B₃ - koji povoljno djeluje na metabolizam.

Naknadno, spoljni omotač zrna sadrži više od 12 % biljnih vlakana. Naši preci su bili srećni da izaberu žitarice za svoju hranu, pošto one rastu skoro svuda, od tropskih predela do krajnjeg sjevera i juga, od okeana do najviših planina kao što su Alpe i Himalaji,u pustinji i u vodi.

Žitarice su sjeme, ali imaju jedinstven karakter: to su i plodovi i sjemenke sjajno sjedinjeni u jednom – ZRNU.

5  

VRSTE I UPOTREBA ŽITARICA

PŠENICA Triticum sp.L

Pšenica nije samo najvažnija ratarska kultura, već i najvažniji poljoprivredni proizvod i uopšte najvažniji proizvod ljudske djelatnosti. Poslije riže pšenica je najšire upotrebljavana žitarica na svijetu. Dovoljno je reći da je to proizvod od kojeg se dobija hljeb i niz prehrambenih proizvoda bez kojih nema opstanka. Od ukupno obradivih površina na zemlji, koje iznose oko milijardu hektara, oko 23% ili 239.215.000 hektara zauzima pšenica. Pšenica se prije svega koristi kao hljebna biljka. Pšeničnim hljebom hrani se danas preko 70 % stanovnika zemljine kugle. Pšenični hljeb se odlikuje visokim sadržajem proteina (16 – 17 % ), ugljenih hidrata (77– 78 %) masti (1,2 – 1,5 % ) i dobrom svarljivošću. Najvažniji pokazatelj kvaliteta pšenice predstavlja količina i kvalitet proteina u zrnu. Međutim, sadržaj proteina se mijenja u zavisnosti od rejona gajenja. Pšenica koja se gaji na istoku i jugu ima veći sadržaj proteina od one na zapadnim i sjevernim rejonima. Pšenica ima veliki značaj i u drugim granama industrije: mlinskoj industriji, industriji keksa, peciva, hljeba, kolača, pivskoj industriji... Svaki dio pšeničnog zrna ima sopstvene kvalitete. Integralno zrno pšenice je jedan od najboljih izvora proteina a sadrži i esencijalne minerale (P, Mg, Ca, Fe) i vitamine (provitamin A, vitamine B kompleksa, E, D i K u značajnim količinama. Pšenične mekinje, koje pri složenoj meljavi predstavljaju otpatke, klica i aleuronski sloj, koriste se u stočarstvu kao koncentovana hrana. Pšenične mekinje razlikuju se od mekinja ostalih žitarica po tome što su bogate nesvarljivim vlaknima, a sadrže malo masti i mnogo vitamina, naročito B

6  

grupe. U mekinjama ima znatno više celuloze nego u brašnu (oko 9%). U sastavu mekinja najmanju hranljivu vrijednost ima omotač, koji je bogat celulozom. Aleuronski sloj je bogat proteinima i masnim materijama. Najhranljivija je klica, koja sadrži 30 – 40 % proteina i 10 – 12 % masti. Pšenična klica ima primjenu u vitaminskoj industriji, gdje se iz klice iskorišćava vitamin E (tokoferol), u manjem stepenu u proizvodnji sapuna koristi se mast iz klice. Pšenica se koristi za proizvodnju skroba, pri čemu se kao sporedni proizvod dobija lijepak. Lijepak se primjenjuje u farmaceutskoj industriji za izradu kapsula i hranljivih preparata. Dekstrin kao i lijepak i pšenični skrob, primjenjuje se kao sredstvo za zgrušavanje boja pri proizvodnji tkanina. Pšenični skrob služi i za proizvodnju špiritusa. Iz ovoga se može vidjeti da integralno zrno pšenice ima izuzetnu prehrambenu vrijednost, ali na žalost, danas je još uvijek najviše zastupljen potpuno osiromašeni pšenični proizvod – bijelo brašno, u kojem su usitnjeni i izbijeljeni najmanje vrijedni djelovi djelovi zrna, a odstranjeno najvažnije ( omotač, mekinja i klica) U ekstenzivnom stočarstvu slama a naročito pljeva, služe za ishranu stoke. Slama služi kao prostirka u stočarstvu. U smješi sa mahunjačama (graškom i grahoricom) zelenom ili suvom stanju pšenica je kvalitetna stočna hrana. Naročito je velika hranljiva vrijednost pšenice u fazi bokorenja i početka vlatanja. Sitno i slabije zrno koje otpadne pri selektiranju služi takođe za ishranu stoke. Slama od pšenice, može da služi za izradu hartije, celuloze, građevinskih ploča. Pšenica kao najvažniji artikal u međunarodnoj trgovini, omogućila je razvoj saobraćaja i saobraćajnih objekata. Ima veliku važnost i u politici jer je mnogo puta u istoriji služila kao jedan od elemenata pritiska jedne države na drugu, pa je takvu ulogu i danas zadržala. Prema vremenu i načinu gajenja kod pšenice se razlikuje ozima i jara sorta. Od svih površina pod pšenicom u svijetu ozima pšenica zauzima veće površine i u prosjeku daje veće i stabilnije prinose od jare. Pored navedenog razlike između ozime i jare pšenice su sljedeće :

‐ po vremenu sjetve – ozima se sije u jesen i prezimljuje u fazi do bokorenja, a jara se sije u proljeće, u zavisnosti od rejona.

‐ Po dužini vegetacije – ozima pšenica ima dužu vegetaciju od jare ‐ Po bokorenju – ozima jače bokori od jare

7  

‐ Po otpornosti na zimu – ozima je otpornija na niske temperature od jare

‐ Po dužini toplotnog stadijuma – ozima ima znatno duži stadijum ‐ Po otpornosti na visoke temperature i sušu – jara je otpornija od

ozime ‐ Po kvalitetu zrna – jara daje kvalitetnije zrno i brašno od ozime

Iz svih navedenih razloga i razlika, ozima i jara pšenica sa ratarskog stanovišta, smatraju se kao dvije biljke – dvije kulture. Pšenica je biljka sa velikim arealom rasprostranjenosti. Ima veliki broj sorti, vrsta i varijeteta koje se dijele na dva osnovna tipa – ozime i jare. Zahvaljujući svom polimorfizmu rasprostranjena je gotovo cijelom svijetu, ali se oblasti gajenja ozime i jare pšenice ne poklapaju. Ozima pšenica zahtijeva blage klimatske uslove a posebno umjerene zime. Gaji se u južnom i srednjem dijelu umjerenog pojasa, između 30 - 50° sjeverne širine. To je njen optimalni rejon kulture. Južna granica kulture ozime pšenice na sjevernoj zemljinoj polulopti leži oko 16° sjeverne širine. Po tome, od pravih žita ozimu pšenicu u pogledu širenja ka jugu prevazilazi samo ječam. Jara pšenica je slabo zastupljena u optimalnim rejonima ozime pšenice. Gaji se pretežno u surovim ekološkim uslovima. Ovo zbog toga što jara pšenica ima kratak vegetacioni period i što mnogo bolje podnosi sušu i visoke temperature od ozime pšenice. Zato se jara pšenica mnogo više gaji na sjeveru zemljine kugle i u suvim kontinentalnim oblastima. Sjeverna granica kulture jare pšenice je na 67° sjeverne širine (Norveška). Odatle, ka istoku njena se granica spušta na 65° geografske širine (Baltički zaliv) i ide još dalje na istok na 60° geografske širine.

8  

Na krajnjoj istočnoj tački Azije granica kulture jare pšenice poklapa se sa granicama ozime pšenice (45° geografske širine). Na južnoj zemljinoj polulopti jara pšenica se gaji do krajnjih granica Australije, Južne Amerike i

Afrike. U pogledu nadmorske visine jara pšenica u Evropi dopire do 1700 metara nadmorske visine, u Aziji do 4000 metara nadmorske visine, u Sjevernoj Americi do 2800 m.n.v, u Južnoj Americi do 3800 m.n.v. i u Južnoj Africi do 2700 m.n.v. Ozima pšenica u Evropi i u našoj zemnlji se susreće u kulturi od 1000 – 1100 metara nadmorske visine (Sjenica). Povećanje kvaliteta pšenice može se postići :

‐ putem selekcije ‐ fiziološko – biohemijskim načinima ‐ uticajem agro - tehničkih mjera

Klima je jedan od važnih činilaca koji utiče na hemijski sastav i kvalitet biljke. Sadržaj proteina u zrnu mijenja se u zavisnosti od rejona gajenja, pod uticajem ekoloških a posebno klimatskih uslova. Zato je potrebno znati kako se kvalitet zrna mijenja u zavisnosti od ovih faktora i pokušati

9  

upravljati biohemijskim procesima biljaka usmeravajući ih u pravcu korisnom za čoveka. Sastav pšeničnog zrna ( u 100 g)

E kJ

P g

UH g

M g

Vl g

Ca mg

P mg

Fe mg

Mg mg

Zn mg

B₁ mg

B₂ mg

B₅ mg

B₆ mg

Nk mg

Fk μg

E mg

Zrno 1322 12 61 2 10 44 344 3.3 1417 4.1 0.48 0.14 1.2 1.44 5.1 49 1.4 Klica 1500 7 47 7 9.5 59 1190 10 264 21 2 0.6 1 3.3 5 0.3 14 Mekinje 1500 15 20 5 42 43 1280 3.6 590 13 0.65 0.5 1 2.5 18 0.4 9.8

(E-energija, P-proteini, UH – ugljeni hidrati, M – masti, Vl – prehrambena vlakna, Nk – nikotinskakisjelina,Fk–folna kisjelina

10  

PROIZVODNJA PŠENICE U CRNOJ GORI 1953 – 2004 godine

1953

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

11  

RAŽ Secale cereale L.

Raž potiče iz Turske ili Avganistana, gdje i danas raste u divljini. Dugo vremena, smatrana je korovom i stočnom hranom.Međutim, to je žitrica bogata mineralima, naročito kalajem, fosforom i magnezijumom i, kao i ostale žitarice sadrži vitamine B kompleksa i vitamin E. Po izgledu i strukturi najsličnija je pšenici. Jedino se te dvije žitarice mogu koristiti bez ikakve prerade, pošto nemaju spoljašnji zaštitni omotač –

pljevu. Predstavlja važno hljebno žito, naročito u sjevernim rejonima Rusije i sjeverne Evrope (Poljska, Nemačka i dr.). Hljeb dobijen od ražanog brašna je ukusan, hranljiv i svarljiv i dugo ostaje svjež. Ražani hljeb se naročito preporučuje dijabetičarima. Sadrži veliku količinu proteina i vitamina A, B, E. Raž je odlična stočna hrana u vidu mekinja, brašna i zrna.Može se koristiti kao zelena stočna hrana, bilo kao čist usjev ili u smješama sa grahoricom, graškom, uljanom repicom i drugim kulturama. Ražana slama je gruba za ishranu stoke, ali zato služi kao prostirka, za pokrivanje krovova, za izradu šešira, korpica, asura... U industriji, slama se koristi za dobijanje sirćetne kiseline, celuloze, lignina, furfurola i hartije dobrog kvaliteta. Zrno raži se koristi u industriji alkohola, skroba, sirćeta. Klica raži sadrži proteine, šećer, vitamine i mineralne materije pa se koristi u farmaceutskoj industriji. U našoj zemlji raž ima manji značaj od pravih žita, jer se gaji na manjim površinama.

12  

Prosječan prinos raži u našoj zemlji, manji je od prosječnog svjetskog prinosa što govori da se ovoj kulturi ne poklanja dovoljno pažnje ni u pogledu sortimenta ni u pogledu agrotehnike.

Postoje ozime i jare forme raži. Ozime forme imaju veći značaj. Optimum za obe forme raži nalazi se između 50-55° sevjerne geografskle širine. Gornja granica za jaru ide do 70° sevjerne geografskle širine, a na jug do 30° sevjerne geografskle širine. Ovakva rasprostranjenost potiče otud što raž može da podnese surovije uslove proizvodnje. Najrasprostranjenije sorte raži su sovjetske, švedske, nemačke a od domaćih makedonija, zaječarska tetraploidna, novosadska ozima, vardarka. U odnosu na pšenicu, raž brže raste, ima jači korenov sistem, bolje podnosi sušu, bolje iskorišćava hranljive materije iz zemljišta, ne podnosi visoke temperature, brže raste u proleće i izbjegava prolećnu sušu. Sazrijeva 7- 8 dana prije pšenice.

13  

Raž je najskromnija kultura među pravim žitima, kako u pogledu klime tako i u pogledu zemljišta. Može da raste i tokom zime. Za ozimu raž neophodna je dovoljna količina vlage u jesenjem periodu. Pri nedostatku vlage u ovom periodu proređuju se usjevi i smanjuje prinos. U raži ima malo glutena, tako da je hljeb napravljen od isključivo ražanog brašna veoma gust i tvrd, pa se zato preporučuje u kombinaciji sa pšeničnim brašnom ili nekom drugom vrstom brašna. Hljeb u kojem je uvršteno ražano brašno ima izuzetan ukus i miris. Ima manje skroba pa ga mogu koristiti i dijabetičari. Preporučuje se anemičnim osobama, rekonvalescentima i djeci uzimanje klica proklijale raži koje su bogate vitaminima i mineralima i lako su svarljive. Raž uspijeva na peskovitim ilovačama čak i na čistim peskušama. Gaji se uspješno i na novoosvojenim zemljištima i isušenim močvarama. Ozima raž je dobar predusjev za druge kulture : kukuruz, krompir... Sastav ražanog zrna ( u 100 g)

E kJ

P g

UH g

M g

Vl g

Ca mg

P mg

Fe mg

Mg mg

Zn mg

B₁ mg

B₂ mg

B₅ mg

B₆ mg

Nk mg

Fk μg

E mg

1250 9 61 1.7 13 64 336 4.6 120 1.3 0.35 0.17 1.5 0.3 1.8 42 2

(E-energija, P-proteini, UH – ugljeni hidrati, M – masti, Vl – prehrambena vlakna, Nk – nikotinska kisjelina, Fk – folna kisjelina

PROIZVODNJA RAŽI U CRNOJ GORI 1999 – 2004 g

1999 2000 2001 2002 2003 2004

14  

JEČAM

Horddeum sativum ( vulgare) jessen

Postoji mnogo vrsta ječma koje se vjekovima koriste i koje su predstavljale izvor hrane još kod drevnih civilizacija Kine, Egipta, Grčke i Rima, a u

zemljama hladnijeg

podneblja i danas se mnogo koriste. Služi kao ljudska hrana na sjeveru i u planinskim rejonima. Hljeb od ječma je lošeg kvaliteta –

sladunjavog ukusa, lošeg mirisa, brzo se suši, ne narasta, puca, nema šupljika, teško je

svarljiv, nadima stomak. Zato se rijetko upotrebljava za dobijanje hljeba, ali se dosta troši u oljuštenom obliku – kao kaša i geršla. Ima veliki značaj u industriji piva i slada. Slad se upotrebljava u industriji piva, a sladni sirup u pekarstvu, poslastičarstvu (bombone), tekstilnoj i farmaceutskoj industriji, u proizvodnji sladnog mlijeka, alkohola, sirćetne kisjeline, kvasca... Od oljuštenog zrna ječma dobija se griz, pahuljice i surogat kafe. Pri preradi zrna ječma dobija se oko 56 % geršle a ostatak (sitna zrna, brašno, mekinje) se upotrebljava za ishranu stoke.

15  

U južnim rejonima ječam se upotrebljava prvenstveno za ishranu stoke. Koristi se u silaži. Za ishranu stoke koristi se ječmena slama. Slama se koristi i za prostirku, što je značajno u proizvodnji stajnjaka. Sadašnje sorte ječma imaju visok potencijal rodnosti, pri pravilnoj, intenzivnoj tehnologiji gajenja mogu da ostvare prinose veće od pšenice, naročito u određenim mikro-rejonimna. U našoj zemlji postoje velike mogućnosti za proizvodnju

pivskog ječma. Među pravim žitima po površini ječam se nalazi odmah iza pšenice. Površine u svijetu pod ovom kulturom su u zadnoj deceniji znatno smanjene, a prosječni prinos je povećan. Crna Gora ima prirodne i druge uslove za znatno povećanje proizvodnje ječma, radi zadovoljenja potreba u ishrani stoke, prehrambenoj industriji , industriji piva ... Ječam ima najveći areal rasprostranjenosti među svim žitima, kako na sjever tako i na jug, zbog njegovog velikog polimorfizma. Pod uticajem različitih uslova gajenja formirana su tri različita ekološka tipa ječma, i to : sjeverni, srednjeevropski i južni. Oni se razlikuju kako po načinu upotrebe

16  

tako i biološki. Ječam ima visok stepen prilagođavanja na različite uslove. Zato se može gajiti i u pripolarnim oblastima, na planinama, u polupustinjama, u suptropskim i tropskim, kao i u surovim uslovima kontinentalne klime. Višeredi ječam ima širi, a dvoredi uži areal rasprostranjenosti. Dvoredi ječam ima veće zahtjeve prema umjerenim temperaturama, većim količinama padavina i njihovom pravilnijem rasporedu u toku vegetacije. U vertikalnom smjeru, u zavisnosti od klimatskih rejona, ječam se gaji vrlo visoko. U Aziji – na Himalajima gaji se čak na 4800 metara nadmorske visine, u Avganistanu do 3400 metara nadmorske visine. U drugim djelovima svijeta od 2000 m.n.v.- 4000 m.n.v. U ovim uslovima ječam je daleko bolji od pšenice. Zato, zajedno sa raži, zamjenjuje pšenicu u planinskim oblastima.

Ječam je osnovna sirovina u proizvodnji piva. U proizvodnji piva se koristi slad, koji pivu daje prirodan ukus i miris. Pivski ječam treba da ispuni fizičke, hemijske i biološke osobine i da bude dobra sirovina za proizvodnju piva. U našoj zemlji se proizvodi uglavnom višeredi ozimi

ječam, a ima i jarog ječma, kako u ravničarskim tako i brdsko planinskim rejonima. Dvoredi ječam je takođe zastupljen ali nedovoljno prema našim mogućnostima. Dvoredi ječam je uglavnom pivski ječam, i to jare forme, a ima i ozimog dvoredog ječma sa visokim prinosom, tako da može uspješno konkurisati višeredom ječmu, i da se upotrebljava za stočnu hranu. Rečeno je već da su pod uticajem različitih uslova gajenja formirana tri tipa ječma: sjeverni, srednji i južni. Svaki od ova tri tipa se odlikuje svojim biološkim osobinama i zahtjevima prema klimatskim uslovima i uslovima

17  

gajenja uopšte. Ozimost ječma nije u tolikoj mjeri izražena kao kod raži i pšenice. Sastav ječmenog zrna ( u 100 g)

E kJ

P g

UH g

M g

Vl g

Ca mg

P mg

Fe mg

Mg mg

Zn mg

B₁ mg

B₂ mg

B₅ mg

B₆ mg

Nk mg

Fk μg

E mg

1339 10 64 2 10 38 342 3 114 3 0.4 0.2 0.7 0.6 5 65 2

(E-energija, P-proteini, UH – ugljeni hidrati, M – masti, Vl – prehrambena

vlakna, Nk – nikotinska kisjelina, Fk – folna kisjelina)

PROIZVODNJA JEČMA U CRNOJ GORI 1999 – 2004 g.

1999 2000 2001 2002 2003 2004

18  

OVAS - ZOB Avena sativa L.

Ovas - zob je biljka koja se ubraja u porodicu trava i sadrži 2 do 6 cvetova. Nalazi se na raširenoj metlici na vrhu stabljike. Zrna su obavijena pljevom koja nije srasla sa zrnom po čemu se zob razlikuje od drugih žitarica(pšenice, ječma, raži...) Privredni značaj ovsa sastoji se u kvalitetu njegovog zrna i zahtjevima prema uslovima gajenja, te može da uspijeva i u rejonima gdje žita daju veoma male prinose. Ovas se uglavnom koristi za ishranu svih vrsta životinja – naročito konja, kao koncentrovana hrana. Nekada se koristio za dobijanje hljeba, dok se danas u tu svrhu gotovo ne koristi. U zrnu ovsa ima manje ugljenih hidrata u odnosu na druge žitarice, 2 – 3 puta više masti a proteina približno jednako. Zbog toga, a naročito zbog kvaliteta proteina, od ovsenog zrna se u prehrambenoj industriji dobija niz lako svarljivih proizvoda velike hranljive vrijednosti : ovsene pahuljice, ovsene flekice, griz, ovseno brašno... Ovseno zrno je za ishranu stoke bolje od kukuruznog, jer ono, izuzevši triptofan, sve druge aminokiseline sadrži više. Ispitivanja su pokazala da se u 1 kg. ovsa nalazi 81,8 grama svarljivih proteina i 1,02 hranljivih jedinica. Zato se sva druga hraniva u ishrani stoke svode na ovsene jedinice. Slama ovsa je jedna od najboljih za ishranu stoke, u odnosu na slamu drugih žita. U našoj zemlji površine pod ovsem u žitorodnim rejonima znatno su se smanjile usled njegovog smanjenog značaja, iz sledećih razloga : broj konja znatno se smanjio i prinosi ovsa su znatno niži u odnosu na druga žita. Zato će ovas zadržati svoj puni značaj u planinskim krajevima. Nove sorte ozimog ovsa domaćeg i stranog porekla imaju zadovoljavajuću rodnost sa prinosima i preko 5000 kg/ha. Zato ovim sortama ovsa treba pokloniti punu pažnju, naročito u rejonima sa više padavina i na slabijim zemljištima, na kojima druga žita imaju slabije uslove za rast i razvoj i daju

19  

niže prinose. Površine pod ovsem se, kako u svijetu tako i kod nas, stalno smanjuju. Ovas se može sa uspjehom gajiti na različitim zemljištima, uključujući i laka, peskovita zemljišta, samo ukoliko su dovoljno vlažna. Ovas, među svim žitima, najbolje uspijeva na težim i vlažnim zemljištima, uključujući isušene ritove, tresetišta i dr. Isto tako ovas dobro uspijeva na novoosvojenim površinama, razoranim travnjacima i krčevinama. Bolje od drugih žita uspijeva na kiselim zemljištima. Ovas je kultura rane sjetve, bez obzira na to da li se radi o ozimoj ili proljećnoj sjetvi. Ozimi ovas mora do zime da se dovoljno razvije i '' okali '' da bi mogao lakše podnijeti niske temperature. Zato se ozimi ovas sije najkasnije do kraja septembra. Kasnije zasijan usjev slabije se bokori i više izmrzava, a to utiče na smanjenje prinosa. Ovas neravnomjernije sazrijeva nego druga žita i zato kod ovsa treba primijeniti dvofazni način žetve.

Ovas je neobično važna u dijetalnoj ishrani bolesnika. Sadrži sve važnije vitamine i minerale. Koristi se za liječenje malokrvnosti, raznih katarnih upala probavnih organa a djeluje na regeneraciju cjelokupnog organizma.

20  

PROIZVODNJA OVSA U CRNOJ GORI(1999 – 2004 g

1999 2000 2001 2002 2003 2004

21  

PROSO Panicum Sp.L.

Proso je zrnasto – skrobna biljka koja se koristi za ljudsku i stočnu ishranu. Oljušteno zrno se koristi kao kaša za ljudsku hranu i ima veliku hranljivu i svarljivu vrednost. U oljuštenom zrnu se nalazi : proteina 15 % , skroba 72 %, šećera 0,5%, masti 3,9%, celuloze 0,5%, i mineralnih materija 1,2%. Proteini prosa sadrže

aminokiseline: arginin, triptofan, lizin, tirozin i cistin. Neoljušteno zrno sadrži manje proteina ( 13.5%), manje skroba ( 7%), više celuloze (13%) i više mineralnih materija (3,5%). Od brašna prosa spravlja se posebno pecivo. Brašnu pšenice i raži dodaje se oko 15 % brašna prosa i dobija se hljeb dobrog kvaliteta. Zrno prosa može se koristiti u industriji piva i alkohola. Neoljušteno služi kao odlična stočna hrana, naročito za ishranu svinja i živine. Slama prosa ima dobru hranljivu vrijednost. Zbog kratke vegetacije proso se može gajiti kao post rna kultura, a u slučaju elementarnih nepogoda može se

22  

koristiti za naknadnu sjetvu na mjesto izmrzlih ozimih usjeva ili poplavljenih i gradom uništenih usjeva. S obzirom na visoku otpornost prema suši i kratku vegetaciju, proso se može gajiti u suvljim rejonima. Dobar je predusjev za mnoge kulture. U povoljnim uslovima može dati rekordne prinose – koji su od zrnastih kultura jedino poznati kod kukuruza. Ne postoje tačni podaci o površinama pod prosom u svijetu. Prosječni svjetski prinos zrna je oko 776 kg/ha, što je veoma nizak prinos, s obzirom na potencijal rodnosti prosa. U našoj zemlji mogao bi se gajiti na mnogo većim površinama, naročito u naknadnoj postrnoj sjetvi u uslovima navodnjavanja. Svaka zemlja u kojoj proso ima veći značaj ima čitav niz svojih sorti, koje se gaje u određenim agroekološkim rejonima. Sorte se obično dijele po boji zrna. Sorte žutog i crvenog zrna su obično prinosnije od drugih sorti. Zrno prosa obavijeno je plevicama, sitno je, loptasto ili ovalno. Masa 1000 zrna je 5 – 8 g, hektolitarska masa 70 – 75 kg, plevičavost oko 20 – 30 %. Što je veća masa 1000 zrna plevičavost je manja i obrnuto. Izmeljavanje prosa je 67 – 84 %. Visoke temperature proso podnosi bolje nego druga žita. Prema vlagi je manje zahtjevan nego druga žita, izuzev sirka. Zahtjeva dosta svjetlosti i ne podnosi zasenjivanje a sa velikim brojem oblačnih dana daje slabije rezultate. Zahtijeva plodna zemljišta i ne podnosi povećanu kisjelost zemljišnog rastvora. Uslijed neujednačenog sazrijevanja zrna, žetva se obavlja dvofazno, u vrijeme kada se srednji dio metlice nalazi u fazi druge polovine voštane zrelosti.

23  

24  

HELJDA Fagopyrum mill

Raširen stav, koji se sreće u stručnoj literaturi jeste da je heljda porijeklom iz centralnih i zapadnih djelova Kine. Po tom stavu, heljdu iz Kine na prostore Evrope donijeli su Mongoli tokom najezde u XIII i XIV vijeku. Samonikle vrste heljde i danas se mogu naći u Kini (na Himalajima) i do visine 4500 m.n.v. Često se označava kao pseudožito jer se prerađuje u proizvode tipične po cerealijama kao sirovini, iako pripada rodu poligonacea. U okviru Evropskih zemalja značajni proizvođači i potrošači heljde su Rusija i Ukrajina. Medonosna je biljka, popularna među pčelarima, jer svaka pojedinačna stabljika u vrijeme c vjetanja ima do 1800 cvjetova, ali na kraju sazri samo oko 8 sjemenki kao posledica nesigurnog oprašivanja U nekim krajevima je to kultura druge žetve, pošto se sije oko sredine maja, a sazrijeva nakon 10 – 12 nedjelja. Raspored je sljedeći : biljčice niču 5 – 7 dana poslije sijanja, cvjetanje je 5 nedjelja poslije sijanja a zrna se pojavljuju 5 – 7 nedjelja poslije sijanja. U krajevima sa kraćim periodom osunčavanja smatra se biljkom pogodnom da se posije poslije mrazeva i da sazri prije novih zahlađenja.Poslije toga se tlo izuzetno popravlja i može se koristiti za medonosnu žetvu. Naime, iako manjeg prinosa od žita i drugih industrijskih kultura, heljda je atraktivna zbog dugog perioda cvjetanja, koje traje skoro mjesec i po dana, tako da se pčelari dovoljno dugo zadržavaju na jednoj lokaciji. Sazrijevanje zrna je postupno i počinje od donjih bočnih izdanaka. Letina se prikuplja kad je 75 % zrna zrelo, inače bi došlo do jakog osipanja, ako bi kombajniranje bilo u punoj zrelosti. Poželjno je da polje bude vlažno pri žetvi da bi se smanjio lom zrna. Smatra se da kombajniranje treba početi kad su donji '' spratovi '' zreli a srednji u voštanoj fazi.

25  

Prinos u zelenoj masi je oko 15 t/ha, od čega je samo zrno 1,2 – 1,3 t/ha. U postrnom usjevu, kada je druga sjetva u godini i po lošim klimatskim uslovima prinos heljde je jedva 0,50 – 1,00 t/ha. Važni parametri kvaliteta kad se heljda prima na skladištenje su boja i miris omotača zrna. Svježe požnjevena heljda je svijetlo – zelene boje. Nakon skladištenja potamni. U prošlosti, na našim prostorima osnovna upotreba heljde je bila u ishrani siromašnih slojeva stanovništva na sjeveru ili u planinskim krajevima oskudnog zemljišta i kratkog ljetnjeg osunčavanja ali i dobrim dijelom u ishrani domaćih životinja. Za te svrhe sjeme heljde se ljušti od grube drvenaste ljuske, zatim prerađuje mljevenjem. Ako ostaje u vidu oljuštenog sjemena konzumira se kao zamjena za pirinač (rižoto ) u pripremanju obroka. U tom slučaju neophodno je prethodno potapanje da bi se isprale sluzave materije kojima je heljda bogata, ali i posle kuvanja često mora dobro da se ispere. Heljdina cvjetna i mirisna polja su jedna od najboljih ispaša za pčele. Malo je koja biljka, kao heljda, tako bogata nektarom. Jedna pčelinja košnica, može dnevno sa jednog hektara pod rascvjetalom heljdom sakupiti do pet kilograma meda. Heljda je kao medonosna biljka utoliko više zahvalna jer cvjeta takoreći sve do same žetve. Brašno i krupica od heljde koriste se u kulinarstvu Rusije za jela kao što su blini i kaša, u Francuskoj se prave galete a u SAD posebna vrsta debelih palačinki. U razvoju funkcionalne hrane kao programa kome je cilj unošenje osnovnih hranljivih komponenti u optimalnom odnosu, ali i unošenje esencijalnih jedinjenja i mikro i makro elemenata, i terapeutskih supstanci, koje su inače sastavni djelovi pojedinih prehrambenih sirovina, heljda je dobila poseban status zbog svog hemijskog, odnosno nutritivnog sastava.

26  

Najveći proizvođači heljde u svijetu su SAD, Kina, Rusija, Kanada i Brazil, dok je najveći svjetski potrošač Japan. U Kini, zemlji porijekla, heljda ima veoma aktivnu ulogu u ishrani stanovništva, tako što se oko 60 % proizvodnje koristi kao neki oblik namirnica, 20 % kao stočna hrana, 10 % se izvozi a 10 % se koristi kao sjeme. U ukupnoj masi zrna heljde, ljuska čini četvrtinu mase odnosno 18 – 26 %, što zavisi od sorte i uslova gajenja. Gruba ljuska je u prošlim vremenima služila za pakovanje npr. staklenih predmeta i ostalih osjetljivih stvari, jer je dovoljno sitna da ih dobro obavije a dovoljno otporna na udare i potrese. I sada se još ponegdje koristi kao sredstvo za pakovanje ili ogrev, toplotnu izolaciju, a posebno je interesantno da se plasira kao sredstvo za punjenje jastuka u okviru alternativne medicine. Heljda u obliku oljuštenog zrna , krupne krupice sadrži preko 55 % skroba, koji u kombinaciji sa sirovinama drugih kultura uspješno zadovoljava energetske potrebe u ishrani prosječno zdrave i radno sposobne osobe. Proteini heljde su po količini na nivou sadržaja proteina u proizvodima od pšenice sa jednom malom prednošću, pogodni su za izradu hljeba za oboljele od celijakije jer ne sadrže gluten, na koji su inače ovi bolesnici alergični. Heljda je odličan izvor visokokvalitetnih proteina i posebno je bogata aminokisjelinom lizin (aminokisjelina rasta). Sastav lizina daje heljdi prednost u odnosu na druge žitarice uljučujući i ovas. Sadrži 1,5 puta više vitamina B nego pšenica i veoma visok nivo kalijuma, Fosfora i Gvožđa u poređenju sa žitaricama. Ne sadrži gluten, tako da je mogu konzumirati osobe alergične na gluten.

27  

Heljdino brašno se najčešće koristi za pripremanje palačinki ali i u proizvodnji tjestenina i hljebnih smješa. Može se miješati sa kukuruznim, pšeničnim ili ovsenim brašnom.

Slika: Polje procvjetale heljde, na imanju Miloša Đurića, selo Drijenak, opština Kolašin

Sastav heljdinog zrna ( u 100 g)

E kJ

P g

UH g

M g

Vl g

Ca mg

P mg

Fe mg

Mg mg

B₁ mg

B₂ mg

B₅ mg

B₆ mg

Nk mg

1407 7.5 72 1.5 3 12 150 2 48 0.28 0.07 1.5 0.4 2.8

(E-energija, P-proteini, UH – ugljeni hidrati, M – masti, Vl – prehrambena vlakna, Nk – nikotinska kisjelina, Fk – folna kisjelina)

28  

PROIZVODNJA HELJDE U CRNOJ GORI U 2003 i 2004 godini

Zasijana površina(ha)

Prinos kg / ha

Ukupan prinos (kg)

2003 1,80 833 1500 2004 8,8 1125 9900

29  

KUKURUZ Zea mays L.

Uz pšenicu i pirinač, kukuruz je najvažnije žito u svijetu. Spada među najvažnije poljoprivredne kulture univerzalnog značaja. Od kukuruza se dobija više od 500 proizvoda. Ima visok genetski potencijal za rodnost. Najznačajniju ulogu danas kukuruz ima u ishrani stoke, kao osnovna energetska hrana uz dodatak ostalih

hraniva, u prvom redu proteina. Takođe predstavlja osnovnu voluminoznu hranu u ishrani goveda u vidu brašna ili silaže. Značajna je sirovina u industrijskoj preradi. Zastupljen je na svim kontinentima. To je kultura Amerike (sjeverne, srednje i južne), Azije, sve više postaje kultura Afrike i kultura je Evrope. Oko 10 % cjelokupne svjetske proizvodnje čine podunavske zemlje Evrope ( naša zemlja, Rumunija, Bugarska, Mađarska). To je biljka toplijih i južnijih krajeva i iz tih razloga se nije proširila na sjever kao npr. pšenica.

30  

U Evropi kukuruz je prvo gajen u Španiji, zatim se širi na Francusku, Italiju, jugoistočnu Evropu, Afriku, Tursku i dalje u Aziju sve do Indije i Kine No osnovu građe i hemijskog sastava zrna vrsta Zea mays L. Podijeljena na niz grupa, i to :

‐ kukuruz zuban ‐ Kukuruz tvrdunac ‐ Kukuruz šećerac ‐ Kukuruz kokičar ‐ Kukuruz mekunac ‐ Voštani kukuruz ‐ Kukuruz plevičar ‐ Kukuruz poluzuban ‐ Kukuruz mekani šećerac

Najveći značaj u proizvodnji, imaju podvrste zuban i tvrdunac, zatim šećerac i kokičar. Ostale podvrste su mnogo manjeg značaja, a neke su interesantne samo sa botaničkog stanovišta i kao izvor za dalji rad na oplemenjvanju kukuruza i stvaranju hibrida sa specifičnim osobinama i za posebnu namjenu. Zrno kukuruza je jednosjemeni plod i sastoji se iz tri osnovna dijela:

omotača ploda sa omotačem sjemena, endosperma (brašnavog ili rožastog ) i klice. Ova tri osnovna dijela strukturno su različita i lako se razdvajaju što je značajno pri industrijskoj preradi. Na omotač ploda i sjemena otpada 5 – 7 % , na klicu 10 – 14 % i na endosperm oko 80 %, od težine zrna. Kukuruz daje visoke prinose na rastresitim,

dobro propusnim, ali i na zemljištima sa dobrim kapacitetom za vodu. Za

31  

1953

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

gajenje kukuruza povoljna su zemljišta koja sadrže velike rezerve vlage i dobro su aerirana, zatim da sadrže lako pristupačne hranljive materije za ishranu biljaka. Prednost mediteranske klime u gajenju kukuruza je u znatno dužoj vegataciji biljke, što doprinosi veličini i nalivenosti zrna. Osnovni strahovi pri sjetvi kukuruza na sjeveru su da zrno neće sazreti i biti tržišno upotrebljivo. Zato u Evropskoj uniji postoje još i oznake C i K odnosno kada kukuruz sazrijeva za silažu a kada je sazrelo u potpunosti.

PROIZVODNJA KUKURUZA U C. GORI

( 1953 – 2004 godine

32  

Hemijski sastav žitarica

Sadržaj proteina

(%)

Sadržaj masti (%)

Sadržaj skroba (%)

Sadržaj pepela (%)

Sadržaj celuloze

(%)

Sadržaj vlage(%)

Pšenica–ozima - meka 11,2 2,1 54,0 1,7 2,4 14,0 Raž 9,9 2,2 54,0 1,7 2,6 14,0 Ječam 10,3 2,4 48,1 2,4 4,3 14,0 Ovas 10,0 6,2 36,5 3,2 10,7 13,5 Kukuruz - zuban 8,3 4,0 59,8 1,2 2,1 14,0 Heljda 10,8 3,2 52,9 2,0 10,8 14,0 Aminokisjelinski sastav žitarica

pšenica kukuruz ječam ovas raž tritikale heljda

Valin 0,56 0,44 0,55 0,50 0,54 0,59 0,60 Treonin 0,40 0,33 0,39 0,35 0,40 0,43 0,49 Arginin 0,52 0,40 0,40 0,65 0,56 0,56 0,90 Histidin 0,32 0,25 0,24 0,22 0,26 0,33 0,33 Izoleucin 0,46 0,33 0,40 0,37 0,40 0,50 0,46 Leucin 0,91 1,20 0,79 0,73 0,74 0,95 0,84 Lizin 0,39 0,26 0,42 0,40 0,45 0,47 0,77 Fenilalanin 0,64 0,47 0,59 0,49 0,54 0,65 0,56 Metionin 0,18 0,18 0,15 0,15 0,15 0,16 0,19

33  

CRNA GORA KAO REGION ZA

PROIZVODNJU ŽITARICA

Prema nekim procjenama, šansa crnogorske poljoprivrede jeste u ekonomiji kvaliteta a ne kvantiteta. Crna Gora ne može da proizvede mnogo, ali to što rodi na njenom tlu, može biti svjetski delikates. Računa se da bi Crna Gora mogla tržištu da ponudi bar petnaestak poljoprivrednih proizvoda sa jedinstvenim karakteristikama. Postoji dugoročni nesklad između ponude i tražnje na tržištu poljoprivrednih proizvoda Crne Gore. Taj nesklad posljedica je sporog rasta proizvodnje, porasta lične potrošnje kao i neorganizovanosti poljoprivredne proizvodnje i nejedinstva poljoprivredno – turističkog tržišta. Crna Gora je deficitarna u proizvodnji žitarica u količini koja bi zadovoljila potrebe Crne Gore za ishranom njenog stanovništva. Međutim, ono za šta definitivno postoje realni preduslovi jeste proizvodnja žitarica koje svojom biološkom i hranljivom vrijednošću mogu značajno supstituisati osnovne vrste žitarica i doprinijeti poboljšanju zdravlja stanovništva i promjeni shvatanja u oblasti ishrane. To značajno doprinosi razvoju Crne Gore kao ekološke države ali, pored toga, zadovoljava i ekonomske principe poslovanja, jer proizvodi ove vrste u budućnosti mogu biti ekskluzivni izvozni artikal Crne Gore. Dakle, primarnom proizvodnjom žitarica na području Crne Gore, u ekološkim uslovima, neće se zadovoljiti potrebe Crne Gore za količinom ali šansa Crne Gore jeste u kvalitetu i ekološkoj čistoći dobijenih žitarica i proizvoda dobijenih preradom ovih žitarica.

34  

Krajnji proizvod dobijen preradom ovih žitarica u turističkoj ponudi ima status ekskluzivnog – domaćeg proizvoda i ukoliko se ove mogućnosti povežu, turizam i poljoprivreda mogu postati osnova ekonomije Crne Gore. Ovdje se radi o jedinstvu poljoprivredne proizvodnje i turističke privrede i njihovoj međusobnoj komplementarnosti. Treba imati u vidu da je Crna Gora, odnosno svaki region Crne Gore istovremeno i poljoprivredni i turistički. To znači da sa razvojem poljoprivredne proizvodnje u svakom regionu postoje i mogućnosti razvoja turizma. Na osnovu navedenog, izvozne mogućnosti Crne Gore u proizvodnji žitarica sadržane su u sljedećem :

‐ Dobijanje žitarica kao proizvoda ekskluzivnog kvaliteta u smislu ekoloških uslova gajenja u smislu očuvanog kvaliteta zemljišta u planinsko- brdskom području

‐ Konkurentnost cijena i prepoznatljivost marke proizvoda ''MADE IN MONTENEGRO '' uz primarni zadatak uzgajanja odnosno prerade u uslovima nepostojanja štetnih materija

‐ Realizacija ovih proizvoda kroz turističku ponudu i razvoj turizma kao posebnog vida izvoza. Tu se krije veliki, na žalost, neiskorišćeni potencijal Crne Gore. Turistička potrošnja treba da bude osnovni vid izvoza jer daje najbolje ekonomske efekte.

‐ Vraćanjem Crne Gore u normalne međunarodne tokove, stvara se mogućnost izgradnje novih turističkih objekata i samim tim potrošnje proizvoda ''zdrave hrane''.

35  

RESURSI CRNE GORE

Crna Gora ( ukupne površine 13812 km²) je planinsko – brdsko područje ispresijecano dubokim dolinama i riječnim kanjonima. Iznad same morske obale uzdižu se primorske planine Orjen (1895 m.n.v.), Lovćen (1749 m.n.v.) i Rumija (1525 m.n.v). U vidu okomitih golih stijena opasanih kanjonima Morače i Tare, sa visinskom razlikom od 1000 do preko 2000 m. uzdižu se planine Durmitor ( 2522 m), Komovi (2484 m) i Sinjajevina (2203 m).

Lim, Ibar i Ćehotina nemaju tako izražene kanjone, mada su i u njihovom slivu oblici reljefa dosta oštri. Geološka karta i petrografski sastav najvećeg dijela Crne Gore uslovljavaju eksternu dinamiku reljefa i izrazitu oskudnost zemljišnog pokrivača. Osim vrlo uzane primorske zone, najveći dio centralne, sjeverozapadne i južne Crne Gore izgrađen je od krečnjačkih masiva. Sjeveroistočna oblast koja obuhvata gornje slivove Lima, Ibra i Tare, izgrađena je uglavnom od trošnih, pretežno silikatnih stijena. I pored istrošenog reljefa i erozije, ova oblast se odlikuje dobrim kontinuitetom zemljišnog pokrivača, bujnom vegetacijom i bogatom hidrografskom mrežom. Klimatske prilike su na ovako malom prostoru takođe različite. Uzani primorski pojas ima jadransku varijantu mediteranske klime, koju karakteriše suvo i svježe ljeto i blaga humidna klima. Jadranska klima prodire dolinom Bojane, Morače i Zete i zahvata prostranu Zetsko –

36  

Bjelopavlićku ravnicu i vijenac obodnih brda do oko 600 metara nadmorske visine. Njen manji uticaj osjeća se i na platou starocrnogorskog krša, naročito preko komponente padavine (Crkvice – Cetinje, evropski maksimum padavina). Posebno povoljne, a neiskorišćene mogućnosti, ima područje od Ulcinja do Bojane, gdje je moguće navodnjavanje i do 3 žetve, uz razvoj turizma. To je jedna od većih neiskorišćenih oaza. Od juga na sjever klima dobija sve više planinski karakter. Iznad 1500 m. prelazi u subalpsku, da bi na najvećim planinskim vrhovima dobila obilježje prave alpske klime. Limska i Ibarska dolina odlikuju se kontinentalnom klimom za znatnim uticajem planinske. Zemljište potpuno odražava sliku geološke podloge klime i hidroloških prilika. Naročito je izražena opšta ograničenost ravnica, koje ukupno ne prelaze 5 % teritorije. Prema tome, Crna Gora raspolaže takvim zemljišnim površinama gdje nije jednostavno unaprijediti poljoprivrednu proizvodnju. Najveće prostranstvo zauzimaju zemljišta povoljnih agropedoloških svojstava i visoke potencijalne plodnosti, ali njihov diskontinuitet na krečnjacima ili izrazito oštri nagibi na silikatima, ne dozvoljavaju formiranje krupnih parcela niti nesmetanu primjenu mehanizacije. U ukupnim površinama Crne Gore od 13812 km², poljoprivredne površine učestvuju sa 5166 km² (37,4%) ili oko 0,8 ha po stanovniku. Iako je zemlja nezamjenjivi prirodni resurs za poljoprivrednu proizvodnju, procesi koji su se u Crnoj Gori odvijali, bili su suprotni takvom tumačenju. Ti procesi se mogu nabrojati :

‐ najkvalitetnije poljoprivredno zemljište pretvara se u građevinsko; ‐ industrijalizacija zauzima najproduktivniji prostor i zagađuje

zemlju, vodu i vazduh; ‐ melioracija zemlje se odvija bez jasno definisanih ciljeva i politike

investiranja; ‐ nasledno imovinsko pravo omogućava da se ionako sitan

porodični zemljišni posjed još više usitnjava i cijepa; ‐ tržište zemlje nije formirano; ‐ nema programa održavanja i popravljanja kvaliteta zemljišta;

37  

Postoje i suprotni, pozitivni primjeri da se vjekovne pustare, određenim meliorativnim zahvatima, mogu pretvoriti u visokoproduktivne plantažne zasade. Takav primjer je preduzeće Plantaže - Podgorica. Praksa ovog preduzeća je veliki doprinos procesu pretvaranja zemlje u zemljišta (mediteranska regija) kao vremenski i finansijski skupog ali ekonomski isplativog procesa, jer proizvodnja sa 1 ha. meliorisanog zemljišta na području mediterana vrijedi koliko i proizvodnja sa 10 ha u kontinentalnom dijelu zemlje.

BOGATSTVO VODA

Stanje, raspored i iskorišćenost voda za potrebe poljoprivredne proizvodnje vrlo različito u raznim rejonima i područjima Republike. Crna Gora raspolaže sa prirodnim jezerima (Biogradsko, Plavsko,Skadarsko, Crno, Šasko), akumulacionim jezerima (Krupac, Liverovići, Piva, Slano), rijekama Lim- 123 km. u C.Gori, Tara 141 km, Ćehotina – 100 km, Morača 99 km, Piva – 78 km, Zeta – 65 km. i Bojana – 30 km. u Crnoj Gori Generalno gledano, Crna Gora ima izobilje voda visokog kvaliteta i potrebe poljoprivredne proizvodnje mogu biti u potpunosti zadovoljene. Međutim, ozbiljan je problem kad se to posmatra teritorijalno i sa tehničko - ekonomskog gledišta. Dostupnost i bogatstvo voda je samo u nizijskim područjima, dolinama rijeka i u sjeveroistočnom dijelu sliva Lima i Tare. Na primorju, izuzev Ulcinjskog područja, nema velikih ljetnjih vodotoka i izvora. Zetsko - bjelopavlićka ravnica, Nikšićko pa i Grahovsko polje imaju dovoljno vode koja se još uvijek nedovoljno koristi za navodnjavanje. Ista je situacija i u sjeveroistočnom dijelu, posebno u Polimlju, ali je to uglavnom zbog opšteg odnosa prema poljoprivrednoj proizvodnji. Zapadnu i centralnu planinsku oblast, a posebno rejon krša, karakteriše apsolutna bezvodnost.

38  

Slika: Vodenički žrvanj

39  

ZEMLJA KAO PRIRODNI RESURS

Uz vodu i klimu, zemljište je treći osnovni uslov za poljoprivrednu proizvodnju i svakako najvažnije pitanje poljoprivredne politike jedne zemlje. To se odnosi na njeno iskorišćenje, uređenje, zaštitu, unapređenje, ekologiju... Crna Gora je siromašna sa poljoprivrednim a posebno sa obradivim i oraničnim površinama (517.076 hektara poljoprivredne i 186.014 hektara obradive površine) ali uz usklađivanje prirodnih faktora, zemljišta, vode i sunca, za prinose i organsku proizvodnju nema ograničenja. To je ujedno i najveći razvojni potencijal Crne Gore, pogotovu u rejonima mediteranske klime. Kad se govori o zemlji, ona je uslov, predmet i sredstvo rada, nastala je i postoji bez posredstva ljudskog rada, i jedino nju određuju sva tri svojstva: uslov – predmet – sredstvo rada. Zato se zemlja u poljoprivrednom zakonodavstvu definiše kao opšte dobro, i samo država ima pravo svojine nad zemljom, kao opštenarodnim dobrom. Na osnovu izvornog prava, država konstituiše prava trajnog korišćenja zemlje i na ovakvom osnovnom pojmovnom određivanju kategorija, dalje se zasniva zemljišno zakonodavstvo. Iz ovakvog zakonodavnog pristupa proizilazi da niko nema pravo da ima zemlju na trajno korišćenje, a da je ne koristi na najproduktivniji način u skladu sa naučnim dostignućima. Na osnovu toga proističe i način rešavanja ovog pitanja. Zemljišnu politiku u Crnoj Gori treba usmjeriti ka ekonomski što racionalnijem korišćenju zemlje, kao opštenarodnog dobra. Razlog više, što je u mediteranskom klimatskom području, zemlja vrlo oskudan i dragocjen prirodni resurs.

40  

Ukupan broj

Bez zemlje

Do 50 ha

50 – 100 ha

100-300 ha

300-500 ha

500-1000 ha

1000- 2000 ha

Poljoprivredna preduzeća 23 8 8 1 1 3 1 1

Zemljoradničke zadruge 30 16 4 5 3 - 1 1

POŽNJEVENA POVRŠINA ŽITARICA u ha

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1999 2000 2001 2002 2003

psenica raz jecam ovas kukuruz

41  

PRINOS POJEDINIH ŽITARICA u t/ha

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

1999 2000 2001 2002 2003

psenica raz jecam ovas kukuruz

42  

LJUDSKI RESURSI Činjenica je da su stanovništvo i radna snaga osnovni resursi svake proizvodnje i uspješnog razvoja. Zato se mora posebna pažnja posvetiti analizi demografskog stanja u Crnoj Gori, posebno u selima. Broj stanovnika u selima se znatno smanjio, izuzev primorskih opština gdje se u selima povećao broj stanovnika. Stanovništvo se koncentriše u dvije zone : kontinentalna zona Podgorica i Nikšić i zona šest primorskih opština. Postoji visoka međuzavisnost migracionih zona, demografskih, proizvodno-ekonomskih i infrastrukturnih pokazatelja, što je značajno za buduće planiranje, kad je u pitanju razvoj poljoprivredne proizvodnje i primarne proizvodnje žitarica. Kad su u pitanju proizvodno – ekonomske karakteristike, činjenica je da je površina po domaćinstvu relativno mala i isparcelisana. S obzirom na naglo smanjenje broja stanovništva u selima pojedinih rejona odnosno gašenje cijelih domaćinstava, primarna proizvodnja žitarica, kao segment poljoprivredne proizvodnje Crne Gore i mogući izvor dohotka, može biti ozbiljno ugrožena, ako se ne preduzmu mjere u pravcu revitalizacije poljoprivrede i sela. Demografski podaci, gdje je osnovna jedinica selo sa analizom demografskih, proizvodno-ekonomskih i infrastrukturnih promjena, ukazuju da se u budućem planiranju razvoja primarne proizvodnje žitarica mora analizirati svako selo ili grupa sela u okviru agroekoloških rejona. Razlog više za tako nešto jeste heterogenost agroekoloških regiona po demografskim karakteristikama. Ruralni egzodus u Crnoj Gori ima velike, reklo bi se, nezabilježene dimenzije na ovim prostorima. To je posljedica više faktora, od kojih je sigurno jedan od značajnijih neuređeno tržište odnosno otkup poljoprivrednih proizvoda. U cjelini posmatrano, radi se o nepostojanju odgovarajućeg sistema podsticaja i ekonomske zaštite poljoprivrednih proizvođača. Sve ovo treba imati u vidu kad je u pitanju i razvoj primarne proizvodnje žitarica u Crnoj Gori.

43  

Slika: Detalj iz sjeverne Crne Gore

SEOSKA PRIVREDA I INFRASTRUKTURA

Osnovni resurs na kojem počiva poljoprivredni razvoj je privatno vlasništvo (96% obradivog zemljišta i 98 % stočnog fonda). Zaostajanje poljoprivrednog razvoja u ovom dijelu ima krupne posljedice, kako na stepen samodovoljnosti u ishrani stanovništva, tako i na ukupni privredni razvoj Crne Gore. U cilju pospješivanja razvoja primarne proizvodnje žitarica i privrede na selu, treba preduzeti niz ekonomskih mjera : - obezbijediti finansiranje izgradnje infrastrukturnih objekata (putevi, vodosnadbijevanje, elektrifikacija, PTT, objekti zdravstva i kulturno-obrazovnog razvoja); - obezbijediti kredite za izgradnju specijalizovanih i kombinovanih gazdinstava za proizvodnju i seoski turizam;

44  

- podsticanje razvoja male privrede; - stvaranje finansijskih uslova za izgradnju objekata za razvoj privredne aktivnosti u okviru porodičnog domaćinstva; Radi ostvarivanja razvojnih ciljeva koji počivaju na prirodnim i izgrađenim kapacitetima sela, potrebno je preduzeti niz opštih mjera ekonomske politike koje se odnose na subvencije za popravku i uređenje zemljišta, odnosno pretvaranje zemlje kao prirodnog produkta u zemljište visokih proizvodnih mogućnosti, podsticaje za zasnivanje specijalizovane proizvodnje u skladu sa prednostima određenog regiona, subvencije za uzgajanje i organizovani otkup žitarica u različitim regionima i.t.d. Resursi sa kojima trenutno raspolaže Crna Gora na selu su :

‐ 58.453 poljoprivredna domaćinstva ‐ 174.500 hektara obradive zemljišne površine ‐ mogućnost navodnjavanja značajnih površina, ‐ ekološki zdrave površine za sjetvu odnosno primarnu proizvodnju

žitarica Sve ovo čini ove resurse neprocjenjivom vrijednošću i potvrđuje realnost opredeljenja ka rehabilitaciji ukupne ekonomije preko razvoja poljoprivredne proizvodnje kao i primarne proizvodnje žitarica u Crnoj Gori.

45  

POLJOPRIVREDNA PREDUZEĆA

Prema popisu iz 2003 godine, u Crnoj Gori je registrovano 23 poljoprivredna i agroindustrijska preduzeća i 30 zemljoradničkih zadruga u kojima je ukupno zaposleno 270 radnika, koji u bazičnoj proizvodnji imaju 11.579 hektara obradivog zemljišta, prerađivačke kapacitete, organizacionu i kadrovsku strukturu, što predstavlja potencijal Crne Gore u razvoju moderne poljoprivredne proizvodnje Imajući u vidu proizvodno-ekonomsku osnovu o kojoj je riječ, poljoprivredno industrijska preduzeća u postupku strukturnih promjena treba razvijati u sljedećim pravcima:

‐ stvarati proizvodne strukture koja će imati specifičan kvalitet i prepoznatljivu marku proizvoda, koristeći prirodne i tržišne prednosti;

‐ mijenjati strukture vlasništva imovine i kapitala sa kojim preduzeća raspolažu i uvoditi moderni sistema rukovođenja poznatog u zemljama sa visoko razvijenom ekonomijom;

‐ oslobađati se tehnoloških i ekonomskih viškova radnika; ‐ kreirati model tržišnog nastupa preduzeća u kojem će kvalitet,

konkurentnost, moderan dizajn i marketing biti okosnica poslovne politike preduzeća;

‐ stvarati stručni-visokospecijalistički kadar koji će biti sposoban da izvrši prenos savremenih znanja u praksu i kreativno ugradi ona obilježja koja će proizvod od žitarica sa crnogorskog prostora činiti specifičnim, rijetkim i tržišno atraktivnim;

46  

Slika: Prvi industrijski mlin u Crnoj Gori ( 1948 god)

Slika: Žitopromet a.d. – Skladište i prerada žitarica(2004 godina)

47  

Slika: Montemlin – Spuž, preduzeće za preradu žitarica( osnovano 2003 god)

Slika: Skladište za žitarice – Žitopromet a.d. Spuž

48  

PRINOS (t/ha) POLJOPRIVREDNIH PREDUZEĆA I ZEMLJORADNIČKIH ZADRUGA

PRINOS (t/ha) NA PRIVATNIM GAZDINSTVIMA

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

1999 2000 2001 2002 2003

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

1999 2000 2001 2002 2003

psenica raz jecam ovas kukuruz

49  

Slika: Kukuruzno bijelo brašno - iz vodenice

CRNA GORA KAO POLJOPRIVREDNI I EKOLOŠKI REGION

Na osnovu klime, reljefa i osobina zemljišta kao prirodnih uslova koji određuju pravce poljoprivredne proizvodnje Crnu Goru možemo podijeliti na 5 osnovnih agro-ekoloških rejona :

‐ primorski ‐ zetsko – bjelopavlićki ‐ dolinsko – brdski ‐ rejon krša ‐ planinski rejon

50  

Rejonizacija se bazira isključivo na agroekološkim uslovima i razlikuje se od svih drugih rejonizacija(demografska kretanja, ekonomska razvijenost... ) i nezavisna je od administrativnih granica. Cilj ovakve rejonizacije jeste da obilježi osnovne pravce poljoprivredne proizvodnje prema prirodnim uslovima i mogućnostima. Primorski rejon zauzima uži prmorski pojas, od morske do oko 400 m.n.v. brdskih planina. Srednja godišnja padavina iznosi 1404,5 mm a srednja godišnja temperatura + 15.6°C . Najniža temperatura + 8.3° C – najviša temperatura + 23.4° C. Zemljište obuhvata oko 23000 ha plodne zemlje, pogodne za obradu i intenzivnu biljnu proizvodnju mediteranskog tipa. Najvažnije površine su, ulcinjsko polje oko 3000 ha, tivatsko polje oko 800 ha, Sutorinsko i kutsko polje oko 200 ha. U ovom rejonu, s obzirom na klimatske i vodne resurse nema uslova za proizvodnju žitarica. Klima je blaga mediteranska sa zimama bez snijega, kratkim mrazevima u periodu decembar – februar sa temperaturom koja ne pada ispod +10° C Zetsko – bjelopavlićki rejon obuhvata Zetsko – bjelopavlićku ravnicu i okolna brda do 500 m.n.v. Godišnje padavine iznose 2081 mm sa dobrim rasporedom tokom godine. Ovaj region zauzima preko 60 % ravničarskih terena Crne Gore sa vrlo različitim zemljištima od donje Zete, oboda Bjelopavlićke ravnice i Ćemovskog polja do Crmnice, Kuča i Pipera . To je značajan fond zemljišta visoke prirodne plodnosti ali sa velikim problemom što su to usitnjeni posjedi – parcele i nepodesni za mehanizovanu obradu i navodnjavanje. Vodni resursi su uopšte gledano bogati i kvalitetni, ali sa dosta problema, kao što su :

‐ stalne poplave i potreba za regulisanjem režima voda Skadarskog jezera uz optimalan izbor odnosa – poljoprivreda – zaštita prirode – energetika

‐ intenzivno industrijsko i urbano zagađivanje voda Morače, Zete i Skadarskog jezera

‐ ekonomski i organizaciono neisplativa izgradnja sistema za navodnjavanje razbacanih površina, plodnih zemljišta na obodnim nisko – brdskim terenima.

Klimatski uslovi su slični primorskom rejonu. Zahvaljujući blagoj klimi, ovdje je moguća raznovrsna biljna proizvodnja ali zbog izuzetno sušnih i žarkih

51  

ljeta, navodnjavanje je imperativ intenzivne proizvodnje a ne samo mjera za povećanje prinosa. U ovom rejonu postoje svi preduslovi za razvoj proizvodnje žitarica – posebno pšenice u kukuruza. U ovom rejonu se postiže najveći agrotehnološki i dohodovni nivo što treba prihvatiti kao komparativnu proizvodnu orijentaciju. Dolinski rejon – zauzima sve riječne doline i kraška polja u unutrašnjosti Crne Gore i brdske terene do oko 1200 m.n.v. Srednje godišnje padavine iznose 909 mm a srednja godišnja temperatura + 8,8 °C. Najniža temperatura je – 1,6 °C a najviša + 17,5 °C. Iako po prostranstvu relativno mali, ovaj rejon ima najveći procenat poljoprivrednih površina sa relativno plodnim zemljištem bez posebno složene melioracione problematike. Raspolaže sa oko 80000 ha zemljišta u kategoriji poljoprivrednih površina, čije osobine i plodnost najviše zavise od nagiba terena. Ravničarskih terena, koji čine polja i riječne doline, ima oko 10000 ha. Vodni resursi su u ovom rejonu bogati, posebno u dolini Lima, gornjeg toka Tare i Ćehotine, te u Nikšićkom i Grahovskom polju, tako da postoje gotovo neograničene mogućnosti gradnje jednostavnih akumulacija i vodozahvata za navodnjavanje. Klimatski uslovi su, u pogledu gajenja pojedinih kultura, ujednačeni, iako postoje znatne razlike, posebno u pogledu režima padavina. Dok u Nikšiću imamo mediteranski režim sa oko 2000 mm taloga, i redovnim sušama u letnjem periodu, dolina Tare ima planinski režim sličan mediteranskom, ali sa više snijega i ljetnjih padavina, dotle Polimlje i Pljevlja imaju kontinentalni režim sa svega 600 do 1000 mm godišnjeg taloga, ali pretežno u vidu snijega zimi i sa znatnim padavinama u vegetacionom periodu Struktura poljoprivredne proizvodnje je prilagođena prirodnim uslovima pa i dosadašnji zahvati i budući programi će takođe polaziti od datih prednosti. Ovdje u nižim, ravnijim, terenima postoje dobri preduslovi za gajenje kukuruza i ozimih žita dok za jara žita su pogodni strmiji tereni. U ovom rejonu postoje najbolji preduslovi za gajenje pšenice tritikale, koja ima visok prinos i najbogatija je proteinima.

52  

Rejon krša – obuhvata sve krečnjačke brdsko – planinske terene od primorskih planina, na jugu, preko centralne oblasti starocrnogorskog krša, do Golije, Pivske planine i Ljubišnje, na sjeveru. Godišnji prosjek padavina iznosi 1977 mm, a srednja godišnja temperatura 10,7°C. Iako po prostoru najveći, ovaj rejon raspolaže sa najmanjim procentom obradivog zemljišta, posebno u kompleksima ravnih terena pristupačnih za upotrebu mehanizacije i moderne tehnologije. Obradiva zemljišta se svode na oko 15000 ha plitkih pretaloženih rendzina i smeđih zemljišta u kraškim poljima, dolovima i vrtačama, ali je svega 50 % tih terena pogodno za mehanizovanu obradu. Vodni resursi variraju od planinsko – mediteranskih na jugu do subalpskih na sjeveroistoku, što znači oštra, sniježna i duga zima, hladna - vlažna jesen i proljeće i svježa, kratka i sušna ljeta. To su uslovi koji i ograničavaju izbor kultura. U ovim klimatskim i vodnim uslovima, u ravnijim terenima postoje preduslovi za gajenje strnih žita. Planinski rejon – zauzima sve planinske terene sjevernog i sjevero – istočnog dijela Republike iznad 1200 m.n.v. Srednje godišnje padavine iznose 1464 mm, srednja godišnja temperatura 4,7°C. Četiri mjeseca u godini imaju temperaturu ispod 0 °C. Ovaj prostorni region raspolaže sa oko 50000 ha srednje dubokih i plitkih zemljišta na zaravnjenim platoima i blažim padinama, koja uz racionalno đubrenje i melioracije prirodnih travnjaka mogu dati visoke prinose trava i krmnog bilja, a znatne površine su pogodne za jara žita i moguća je mehanizovana obrada. Vodni resursi su ovdje siromašniji, ali ima dosta izvora i potoka, dok su glavni vodotoci ispod ovog kompleksa tj. protiču kroz dolinsko – brdski rejon, pa je mala mogućnost njihovog korišćenja za navodnjavanje u ovom rejonu, izuzev pojedinačnih slučajeva, kao što je plato Jezera kod Žabljaka i neki tereni na Bogićevici i Bjelasici, ali je u ovom planinskom rejonu, zbog klimatskih ograničenja, navodnjavanje ekonomski problematično.

53  

Klimatski uslovi su dosta surovi i glavni su ograničavajući faktor za razvoj poljoprivredne proizvodnje i izbor kultura.To je kontinentalno – planinska klima sa dugim, oštrim i snježnim zimama, mrazevi su redovni od početka oktobra do polovine aprila, a mogu se javiti i u septembru i maju, pa i u junu mjesecu. Proljeće i

jesen su kratki, hladni i uglavnom vlažni, dok je ljeto kratko, svježe i pretjerano sušno. Struktura poljoprivredne proizvodnje je adekvatna klimatskim i zemljišnim uslovima. Diktirana je i ograničena na stočarstvo bazirano na bogatstvu prirodnih travnjaka u kojima ima puno ljekovitih biljaka. Od žitarica u ovom rejonu postoje dobri preduslovi za uzgoj jarih žita, posebno i pretežno ječma. Glavni pravac intenzifikacije proizvodnje treba da bude zasnivanje vještačkih i melioracije prirodnih livada uz proizvodnju pivarskog ječma.

Dva savremena odeljenja mlinskih valjaka, Žitopromet – Spuž i MONTEMLIN - Spuž i

54  

PRERADA I POTROŠNJA ŽITARICA U CRNOJ GORI

Industrijska prerada žitarica nije dovoljno razvijena i nije organizovana i povezana sa primarnom proizvodnjom žitarica, da bi značajnije uticala na njen razvoj. Struktura proizvodnje dobijene preradom žitarica nije na velikom nivou, iako postoji osnova za to. Instalisani prerađivački kapaciteti nedovoljno se koriste i nisu prilagođeni savremenom trendu u potrošnji proizvoda dobijenih preradom žitarica. Ukoliko se analizira ciklus primarna proizvodnja žitarica – prerada žitarica – potrošnja proizvoda dobijenih preradom žitarica, može se zaključiti sljedeće:

- postoji osnova za primarnu proizvodnju žitarica u ekološkim uslovima, ‐ ne postoji dovoljno prerađivačkih kapaciteta za sve vrste žitarica ,

koji su prilagođeni preradi žitarica u pravcu dobijanja biološki vrijednog proizvoda,

‐ postoji dovoljno razvijenih pekarskih kapaciteta kao potrošača proizvoda dobijenih preradom svih vrsta žitarica, koji su tehnički i kadrovski sposobni da prate savremene trendove u razvoju proizvodnje biološki vrijedne hrane,

Iskorišćenost kapaciteta, mjerena ostvarenom u odnosu na moguću proizvodnju, u okviru tehničko-tehnološki ugrađenih mlinskih kapaciteta je oko 35 % (2005 g. u Crnoj Gori radi samo jedan od tri industrijska mlina za preradu pšenice). Nedovoljno korišćenje instalisanih kapaciteta uslovljava nepovoljan ekonomski položaj proizvođača žitarica.

55  

Slika: Prerada bijelog kukuruza u mlinu na kamen

Za preradu ostalih žitarica (osim pšenice) ne postoje dovoljno instalisani kapaciteti. Tek nekoliko mlinova, koji imaju mogućnost da prerađuju ove žitarice u integralnom obliku, isuviše je malo za potrebe pekarske industrije Crne Gore i njene razvojne mogućnosti. To je osnovni razlog što su pekare prinuđene da sirovine, dobijene preradom navedenih žitarica, uglavnom uvoze, što je značajan odliv deviza iz Crne Gore. Pekarstvo kao grana u nizu (primarna proizvodnja žitarica – prerada žitarica – potrošnja ) ima mogućnost da prihvati i otkupi sve vrste proizvoda dobijenih preradom žitarica sa prostora Crne Gore. Veće pekare postoje u svakom većem gradu u Crnoj Gori ( Podgorica,Budva, Nikšić, Kotor, Pljevlja, Bar, Bijelo Polje, Berane), zatim pekare manjeg kapaciteta u svim manjim gradovima(Mojkovac, Žabljak, Rožaje, Kolašin... ). Sveukupno, po popisu iz 2004 godine u Crnoj Gori postoje 272 pekare i 4 mlina, u kojima je ukupno zaposleno oko 2800 radnika. Pekarski kapaciteti mogu da zadovolje potrebe Crne Gore za hljebom, koje se kreću na nivou od oko 47.000 tona. Raspoloživi kapaciteti omogućavaju i daleko veću proizvodnju. Od privrednih subjekata koji imaju mogućnost da otkupe odnosno prerađuju žitarice treba pomenuti: fabrike za proizvodnju stočne hrane kojih u Crnoj Gori ima 8. Iskorišćenjem svojih kapaciteta ove fabrike bi mogle da zadovolje potrebe Crne Gore za stočnom hranom. Za ovu industriju Crna

56  

Gora trenutno ima samo 25% domaće sirovine (kukuruza) pa nivo proizvodnje zavisi od uvoza komponenti za proizvodnju stočne hrane. Osim toga, ima i fabriku piva iz Nikšića čija je osnovna sirovina ječam kao i mlin za preradu kukuruza u Nikšiću.

Biološki vrijedni pekarski proizvodi

IZVOZNE MOGUĆNOSTI

Razvoj primarne proizvodnje žitarica mora biti usklađen sa mogućnošću realizacije na domaćem tržištu, prije svega radi

postizanja konkurentnosti i

smanjenja zavisnosti od uvoza proizvoda. Ovo se posebno odnosi na proizvode od žitarica za koje postoje uslovi za proizvodnju u

dovoljnim

57  

količinama. Domaće tržište, s obzirom na deficit ponude, a naročito turistička potražnja, stvaraju realne mogućnosti da se potpunije koriste raspoložive mogućnosti i poveća ponuda. Raspoloživi prirodni resursi stvaraju velike mogućnosti za znatno veći izvoz proizvedenih žitarica koji značajno mogu popraviti poziciju Crne Gore u njenoj izvoznoj orijentaciji. Izvozni proizvodi, bilo da idu direktno u druge zemlje bilo da odlaze u vrhunski turizam (primorski i kontinentalni) po kvalitetu, asortimanu i cijenama moraju biti konkurentni na svjetskom tržištu. Imajući u vidu dostignuti stepen razvoja primarne proizvodnje žitarica, kao i uslove na domaćem i stranom tržištu, izvozna orijentacija se odnosi na širi asortiman kvalitetnih žitarica kao sirovine i gotovog – finalnog proizvoda dobijenog preradom žitarica. Imajući u vidu rezultate i iskustva zemalja sa razvijenom primarnom proizvodnjom žitarica, za mogućnost izvoza neophodan je program tehničko - tehnoloških i ekonomskih aktivnosti koji će biti usmjeren na osavremenjavanje procesa proizvodnje, prerade, pakovanja i savremenih mogućnosti distribucije proizvoda na okolno tržište. Ovo podrazumijeva usklađivanje domaćih propisa i standarda sa odgovarajućim standardima Evropske Unije. Povoljni ekološki, posebno klimatski uslovi omogućavaju, osim primarne proizvodnje žitarica, kao gotovog proizvoda i proizvodnju sjemena i sadnog materijala ne samo za sopstvene potrebe već i za izvoz. Savremeni tržišni nastup kako na domaćem, tako i na stranom tržištu, podrazumijeva konstituisanje takvog modela komuniciranja sa tržištem koji u našim uslovima izostaje, a odnosi se na :

‐ uvođenje prakse srednjoročnog i dugoročnog planiranja razvoja tržišta;

‐ uvođenje savremenog pristupa politici razvoja proizvoda koju karakteriše postojanje osmišljene strategije i plana razvoja proizvoda;

‐ povezivanje tehnološko-tržišnih cjelina u proizvodnji (proizvodnja, prerada i promet);

‐ uspostavljanje tržišno-istraživačke aktivnosti; ‐ rješavanje kadrovskih problema i osmišljavanje cjelovitije

kadrovske problematike koja bi rezultirala proizvodnjom stručnog – specijalističkog kadra u oblasti primarne proizvodnje i prerade žitarica;

58  

‐ napuštanje postojeće prakse usredsređenja samo na lokalno tržište;

‐ sistem praćenja i politika cijena; ‐ uspostavljanje tehnološkog reda i discipline i eliminisanje

oscilacija u kvalitetu; ‐ stvaranje dugoročne strategije izvoza;

OSNOVNA OGRANIČENJA U RAZVOJU PRIMARNE PROIZVODNJE ŽITARICA

Razvoj i strukturno prilagođavanje proizvodnje žitarica novom sistemskom ambijentu mora biti usmjereno u pravcu: osavremenjavanja postojeće strukture proizvodnje uz porast produktivnosti i kvaliteta proizvoda od žitarica, tehnološko-ekonomskog povezivanja proizvodnje, prerade i potrošnje žitarica, povećanje konkurentne i stabilne ponude proizvedenih žitarica i proizvoda od žitarica na domaćem i inostranom tržištu. Postojeća poljoprivredna struktura je jedan od bitnih ograničenja razvoja primarne proizvodnje žitarica. Posebno je nepovoljna struktura privatnog sektora, kako u pogledu prosječne veličine i rascjepkanosti posjeda, tako i u pogledu strukture proizvodnje i produktivnosti. Iako je proces deagrarizacije bio vrlo intenzivan u proteklom periodu došlo je do daljeg usitnjavanja posjeda. I pored određenih rezultata nauke i primjene savremenih tehnologija, ukupan nivo tehničko-tehnološkog razvoja je nizak. Riječ je o nedovoljnoj

59  

tehničkoj opremljenosti, neadekvatnoj stručnoj obrazovanosti proizvođača i nerazvijenosti službi za primjenu savremenih tehnoloških dostignuća. Tržište poljoprivrednih proizvoda, kako tržište ulaznih poljoprivrednih i industrijskih komponenti, tako i tržište poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda je neodgovarajuće organizovano i institucionalno neuređeno. Poljoprivredno tržište ne funkcioniše na nekim unaprijed formulisanim tržišnim principima. Pravo haotično stanje je nastalo političkim sukobima na prostoru bivše Jugoslavije. Nedovoljna investiciona ulaganja u razvoj primarne proizvodnje žitarica u odnosu na učešće poljoprivrede u formiranju ukupnog društvenog proizvoda, kao i nedovoljna efikasnost ionako malih ulaganja, jedan je od razloga stagnacije primarne proizvodnje žitarica, dugi niz godina. To će i u narednom periodu biti značajan ograničavajući faktor razvoja ako se bitno ne popravi ekonomski položaj poljoprivrede, odnosno ako se uslovi finansiranja ne prilagode specifičnostima ove privredne oblasti. Razvoj primarne proizvodnje žitarica se ne može posmatrati van domaćeg privredno – sistemskog okruženja i uslova na međunarodnom poljoprivrednom tržištu. U uslovima dugotrajne ekonomske i političke krize, koja je bila na ovim prostorima, ni makroekonomska politika u cjelini ni mjere ekonomske politike u ovoj oblasti, nisu bile prilagođene ciljevima razvoja proizvodnje žitarica i njenim specifičnostima. Budući razvoj primarne proizvodnje žitarica mora biti baziran na otklanjanju ograničavajućih faktora razvoja. Prema tome, razvoj primarne proizvodnje žitarica u Crnoj Gori biće pod velikim uticajem sljedećih pretpostavki i ograničenja koji će se otklanjati kroz:

‐ svojinsku i upravljačku transformaciju; ‐ organizovanost, preduzetništvo i rukovođenje; ‐ razvoj istraživanja, obrazovanja i savjetodavnih službi; ‐ prioritete investicionog razvoja; ‐ promjene privrednog sistema i novu razvojnu politiku u ovoj

oblasti;

60  

ISTRAŽIVANJE I OBRAZOVANJE U FUNKCIJI

RAZVOJA PRIMARNE PROIZVODNJE ŽITARICA

Za obezbjeđenje dugoročnog rasta i razvoja primarne proizvodnje žitarica u Crnoj Gori, ključni faktor je usvajanje nauke i tehnologije i praćenje savremenih kretanja u ovoj oblasti. Iskustva u dosadašnjem razvoju primarne proizvodnje žitarica u Crnoj Gori kao i iskustva u svijetu u ovoj oblasti, pokazuju da na usvajanje tehnoloških i tehničkih novina u proizvodnji, preradi i potrošnji žitarica i proizvoda od žitarica utiče čitav niz međusobno zavisnih faktora. U narednom periodu poseban značaj za razvoj primarne proizvodnje, prerade i potrošnje žitarica imaće stimulisanje privatne inicijative i efikasno korišćenje raspoloživih potencijala. U crnogorskoj poljoprivrednoj proizvodnji imovna, starosna i obrazovna struktura su dosta nepovoljne i dalje pogoršanje može negativno uticati na primjenu i rezultate savremenih naučnih dostignuća, čime se ukupni proizvodni rezultati drastično umanjuju. Primjena nauke i prenos stručnih znanja do zemljoradnika jedan je od osnovnih preduslova za aktiviranje resursa privatnog sektora i povećanje ukupne poljoprivredne proizvodnje. U tom cilju, neophodno je stvoriti efikasne institucije za transfer znanja i moderne tehnologije u primarnoj proizvodnji žitarica na imanju zemljoradnika. Jedan od uzroka neefikasnosti crnogorskog sistema istraživanja u poljoprivrednoj proizvodnji je odsustvo ciljeva istraživačke politike. Poljoprivredni instituti su premali da bi mogli obezbijediti stručne resurse i ideje, što je osnovni preduslov za udovoljenje stvarnim potrebama Crne Gore u proizvodnji žitarica. Istraživanja su najčešće ograničena načinom finansiranja. Preduzetničke inicijative ili nema ili ih ima premalo. Posljedica svega toga jeste da su savremena kretanja i razvijene tehnologije nedostupne poljoprivrednim proizvođačima u Crnoj Gori. Da bi se izgradio efikasniji sistem istraživanja neophodno je jasno utvrditi ciljeve i istraživačku politiku. Neophodno je, u tom pravcu, racionalizovati istraživačku djelatnost, tako da nosioci istraživanja imaju uticaj na utvđivanje istraživačkih prioriteta. Projekte i programe iz oblasti proizvodnje žitarica treba zajednički koordinirati i realizovati na nivou republike. Ujedno,

61  

neophodno je u mnogo većoj mjeri uključivanje u zajedničke programe naučno - tehnološkog razvoja evropskih zemalja, uz korišćenje finansijskih sredstava, informacionih sistema i eksperata iz ove oblasti. U primjeni tehnologije treba koristiti znanja do kojih se došlo u svijetu i prilagoditi ih našim uslovima što će ubrzati razvoj i modernizovati primarnu proizvodnju i preradu žitarica. Neophodno je uraditi nekoliko studija kao podlogu za finansiranje projekata iz ove oblasti, kojima bi se unijeli novi pogledi i pristupi, naročito u oblasti tehnologije, tržišta, organizacije i ekonomike proizvodnje, kao i drugih elemenata proizvodnje koji su kod nas slabije razvijeni. S obzirom na mali broj obrazovnih institucija u Crnoj Gori iz oblasti poljoprivredne proizvodnje, otvaranje Poljoprivrednog fakulteta u Podgorici treba sa bude pokretač razvoja i napredovanja proizvodnje samim tim i primarne proizvodnje žitarica. Za očekivati je da će fakultet obezbijediti stručnjake koji će po nivou i strukturi znanja odgovoriti razvojnim potrebama proizvodnje žitarica u Crnoj Gori. Posebno se nameće potreba školovanja kadrova za rad u zemljoradničkim zadrugama. Po pravilu nijedna zemljoradnička zadruga ne bi mogla dobiti finansijsku podršku za razvoj dok ne stekne minimum neophodnih znanja verifikovanih dobijanjem diplome odnosno upošljavanjem stručnjaka tog profila. U okviru razvoja poljoprivrednog sistema poseban značaj ima stvaranje uslova za obrazovanje i usavršavanje učesnika u proizvodnji i iz oblasti marketinga, finansija, menadžmenta, koje ova struka do sada nije izučavala niti poznavala. U svijetu postoje programi koje treba izučavati i uz odgovarajuće korekcije prenijeti ih u Crnu Goru. Isto tako, treba prihvatiti poslovanje sa informacionim sistemima koji postoje u oblasti proizvodnje hrane a koji su razrađeni i primijenjeni u praksi. Neophodno je identifikovati potreban broj i vrstu savjetodavnih organizacija i njihov stručni kadar shodno potrebama poljoprivrednih proizvođača i razvojnim ciljevima. Ove organizacije treba da omoguće protok znanja i inovacija od naučnih institucija (instituta i fakulteta) do zemljoradničkih zadruga i zemljoradnika. Da bi ove službe funkcionisale treba riješiti sistem finansiranja, uspostaviti informacioni sistem, obezbijediti obrazovanje zemljoradnika i radnika za obavljanje savremenih tehnoloških procesa u poljoprivredi. Ovakva uloga savjetodavnih organizacija podrazumijeva i njihovu odgovarajuću savremenu informacionu i tehničku spremnost, što je nadležnost države i njenih institucija.

62  

INVESTICIONI RAZVOJ PRIMARNE PROIZVODNJE ŽITARICA U CRNOJ GORI

Uz konkretnu razvojnu investicionu politiku moguće je ostvariti modernizaciju i usavršavanje u oblasti primarne proizvodnje žitarica i promijeniti strukturu proizvodnje u pravcu veće tržišne orijentacije i poboljšanja njene ukupne efikasnosti. Ovdje treba imati u vidu da poljoprivredna proizvodnja u Crnoj Gori, samim tim i primarna proizvodnja žitarica zaostaje za naprednijim zemljama, u smislu njene tehnološke razvijenosti, organizaciji, marketinškom pristupu... Okosnica povećanja primarne proizvodnje žitarioca predstavlja veći prodor znanja i kvalitetnih sredstava, što se posebno odnosi na privatni sektor, gdje se uz mala ulaganja može znatno povećati obim i kvalitet proizvodnje. S obzirom na stepen razvoja i resursne osnove, osnovni pravci investicionih ulaganja treba da budu: - investicije u razvoj primarne proizvodnje žitarica u okviru zemljoradničkih zadruga; - investicije u razvoj komunalne infrastrukture; - investicije u razvoj istraživanja i obuke kadrova; - investicije u prestruktuiranje poljoprivrednih preduzeća; - investicije u razvoj tržišne infrastrukture;

63  

Slika: Starinski mlin iz sjeverne Crne Gore

PROIZVODNJA ŽITARICA KAO ZDRAVE

HRANE I TURISTIČKA PONUDA

S obzirom da Crna Gora strategiju svog razvoja treba da bazira, između ostalog, na poljoprivredi i turizmu, sasvim je realno da u poljoprivrednoj proizvodnji prednost treba dati proizvodnji žitarica kao zdrave hrane. Razlozi za to su sledeći : - Izuzev užih gradskih područja, područje Crne Gore je očuvano od zagađenja vode, vazduha i zemljišta; - Crna Gora ima preduslove za proizvodnju kvalitetnih žitarica (kukuruz, ječam, ovas, proso, heljda, raž, tritikale...); - Kroz turističku privredu odnosno ponudu na turističkom tržištu pruža se mogućnost realizacije proizvoda od žitarica sa statusom ''zdrave hrane'' mnogo efikasnije nego u klasičnom izvozu; - Nerazvijenost poljoprivrede u smislu hemijskih zagađenja zemljišta i industrijske proizvodnje, daje prednost u odnosu na proizvođače žitarica iz zemalja Evropske Unije; - Ponudom proizvoda dobijenih preradom žitarica, sa statusom ''zdrave hrane'' i visokim turizmom podstiče se dalji razvoj ove djelatnosti na širem prostoru Crne Gore;

64  

- Postoje svi prirodni preduslovi, dijelom i tehnološke pretpostavke za proizvodnju žitarica kao sirovine za dobijanje zdravstveno bezbjedne i ekološke hrane;

Mogućnosti u proizvodnji žitarica kao biološki vrijedne odnosno ''zdrave hrane'' su velike. Područje Crne Gore je jedno od rijetkih područja čija je priroda, u najvećem dijelu, očuvana.I pored nekoliko industrijski razvijenih kompleksa lociranih u 5 gradskih centara (Podgorica, Nikšić, Pljevlja, Berane, Bijelo Polje), postoje i civilizacijom netaknuta područja, sa velikim potencijalom za razvoj poljoprivrede i turizma. Analizom primjene agrotehnike u poljoprivrednoj proizvodnji, stoji podatak da je na oranicama Republike upotreba vještačkih đubriva i drugih hemijskih sredstava 4,5 puta manja od prosjeka u bivšoj SFRJ. Na preko 300.000 hektara prirodnih pašnjaka i na više od 100.000 hektara obradivih površina, praktično se ne upotrebljavaju nikakva hemijska sredstva. Ako se ovome doda podatak da se preko 6.000 hektara oranica ne obrađuje, može se zaključiti da Crna Gora ima sve preduslove za proizvodnju biološki vrijedne hrane.

65  

Program proizvodnje zdravstveno bezbjedne i ekološke hrane, treba nasloniti na postojeće proizvodne kapacitete i pratiti programe razvoja u ekološki nezagađenim sredinama primorskog i brdsko-planinskog područja Crne Gore. Po poljoprivrednom potencijalu Crna Gora nije konkurentna razvijenim područjima. Siromašan fond kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta, slaba organizovanost proizvodnih kapaciteta i nizak nivo primjene agrotehnike čine, da se crnogorska poljoprivredna proizvodnja ne može u nekim proizvodnjama ravnomjerno i konkurentski nositi sa poljoprivrednom proizvodnjom iz ravničarskog dijela Srbije i Crne Gore. U ovakvim uslovima, realno je planirati da se oko 20 % svih sjetvenih površina usmjeri za žitarice kao osnovu zdrave hrane. Inače, u nekim planinskim područjima skoro se ne koristi vještačko đubrenje površina, tako da je ova procjena moguća. Ukoliko bi se obezbijedili uslovi za sjetvu na oko 5.000 hektara, sa prosječnim prinosom žita od 1,9 tona po hektaru, ostvarila bi se proizvodnja od oko 9.500 tona zdravih žitarica odnosno proizvoda od žitarica kao biološki vrijedne i ekološki čiste hrane. Čitav koncept proizvodnje biološki vrijedne i ekološki čiste hrane podrazumijevao bi izgradnju tzv. sabirnih centara odakle bi se proizvedene žitarice distribuirale prema preradnim centrima i tržištu. Što se tiče razvoja tržišta biološki vrijedne hrane, treba realno vrednovati visoke prirodne potencijale Crne Gore i kao osnovni preduslov za formiranje specifičnog tržišnog i proizvodno-ekonomskog koncepta razvoja u ovoj oblasti. Priroda je bogato obdarila Crnu Goru prekrasnim morem i obalom, prozirnim vodama, pogodnom temperaturom mora za kupanje, salinitetom, izuzetno

66  

lijepim planinama sa 29 planinskih vrhova od preko 2.000 m.n.v., i čitavim nizom vegetacije na toj nadmorskoj visini U ekskluzivnom prirodnom ambijentu, treba stvoriti, odnosno iskoristiti prirodne uslove za ekskluzivne proizvode. Takvo prirodno bogatstvo se ne može prodavati najnižoj kategoriji evropskih i domaćih turista, već stvarati vrhunsku turističku ponudu. Najvredniji razvojni potencijal ne treba uništavati, prolaznim, lako iscrpljivim i ugroženim mineralnim sirovinama i industrijalizacijom, već to svesti na razumnu mjeru, a otvoriti prostor za proizvodnju biološki vrijedne hrane čiji nosilac treba da bude proizvodnja žitarica u ekološkim uslovima.

U svijetu je to odavno trend i Crna Gora tu mora da iskoristi svoje prednosti i šansu koju ima, jer biološki čista i prirodna hrana ima sve veću cijenu. Ekološka hrana se već sada plaća 30 – 50 % više od prosječno zagađene, zavisno od čistoće odnosno garancije kvaliteta. Žitarice u tom trendu svakako zauzimaju značajno mjesto i mogu biti jedan od pokretača ove djelatnosti. Na osnovu navedenog, najvažnije tržište za proizvođače visokokvalitetnih žitarica je realno mogući vrhunski turizam.

67  

U tom smislu, možemo iskoristiti i zvaničnu podjelu turističke ponude i objekata za kompletiranje ponude :

‐ Lux kategorija hotela podrazumijeva upotrebu ekološki čiste hrane ‐ A kategorija podrazumijeva zdravstveno-bezbjednu hranu sa

manje od 50% dozvoljenih hemijskih supstanci, što je takođe kvalitetna hrana

‐ B visoka kategorija koja koristi hranu u propisima dozvoljenim granicama količina hemijskih sredstava.

Van ovih kategorija zdrave hrane, ne bi se prihvatila slabija ishrana. Na taj način Crna Gora može sebi stvoriti poseban ugled u svijetu – čiste, zdrave, ekskluzivne zemlje, pravog ambijenta za savremeni turizam. Realizacija navedenih ciljeva u oblasti primarne proizvodnje žitarica kao turističke ponude traži preduzimanje planskih i sistematskih mjera za unapređenje tehnologije i organizacije primarne proizvodnje žitarica, uključujući i ekonomske mjere za podsticanje primarne proizvodnje žitarica i povećanje asortimana žitarica i proizvoda od žitarica, samim tim i tržišne ponude proizvoda od žitarica u turističkim kapacitetima.

68  

LITERATURA:

1. Ing. Grujica Đuretić : Rejonizacija poljoprivredne proizvodnje u Crnoj Gori;

2. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede : Zelena strategija Crne Gore do 2000. godine, Podgorica, 1992 godine;

3. dr. Stevan Jevtić : Pšenica , Naučna knjiga, Beograd, 1986 godina

4. E.Saeger, E.Dyck, Buckwheat, Minnesota, Department of Agriculture, USA

5. dr. Stevan Jevtić : Posebno ratarstvo , Nauka, Beograd, 1992 godina

6. Edicija ''Ishrana i zdravlje'' – Žitarice – broj 43/2004 7. Myers.L., Buckwheat, Avesatile Short – Season Crop.

www.jeffesoninstitute.org.revised 7/02

69  

S A D R Ž A J

I - UVOD -------------------------------------------------------------

2

II - SUNCE IZVOR ŽIVOTA - ŽITARICE IZVOR ZDRAVLJA 4 III - VRSTE I UPOTREBA ŽITARICA --------------------- 6 3.1 Pšenica----------------------------------------------------------- 3.2 Raž---------------------------------------------------------------- 3.3 Ječam----------------------------------------------------------- 3.4 Ovas------------------------------------------------------------ 3.5 Proso------------------------------------------------------------- 3.6 Heljda----------------------------------------------------------- 3.7 Kukuruz--------------------------------------------------------

6 10 13 16 18 19 22

IV - CRNA GORA KAO REGION ZA PROIZVODNJU ŽITARICA 26

V - RESURSI CRNE GORE------------------------------------- 27 5.1 Bogatstvo voda-------------------------------------------- 5.2 Zemlja kao prirodni resurs-------------------------------- 5.3 Ljudski resursi-------------------------------------------------- 5.4 Seoska privreda i infrastruktura------------------------ 5.5 Poljoprivredna preduzeća--------------------------------

29 30 32 33 35

VI - CRNA GORA KAO PRIRODNI I EKOLOŠKI REGION----- 38 VII - PRERADA I POTROŠNJA ŽITARICA U CRNOJ GORI--------

41

VIII - IZVOZNE MOGUĆNOSTI----------------------------- 44 IX - OGRANIČENJA U RAZVOJU PRIMARNE PROIZVODNJE ŽITARICA ------------------------------------

45

X - ISTRAŽIVANJE I OBRAZOVANJE U FUNKCIJI PRIMARNE PROIZVODNJE ŽITARICA ----------------------------------

46

XI - INVESTICIONI RAZVOJ PRIMARNE PROIZVODNJE ŽITARICA------------------------------------------------------------------------------- 48 XII - PROIZVODNJA ŽITARICA KAO ZDRAVE HRANE I RAZVOJ TURIZMA----------------------------------------------------------------- 49 XIII - LITERATURA -----------------------------------------------------------------

54