21
RELATÓRIU DIREITUS UMANUS TIMOR-LESTE 2013 SUMÁRIU EZEKUTIVU Timor-Leste nu’udar repúblika parlamentár multipartidária ida. Hafoin tuir eleisaun livre no justu sira iha 2012, Prezidente Taur Matan Ruak sai xefe estadu, no Primeiru Ministru Kay Rala ‘Xanana’ Gusmão lidera governu koligasaun partidu-tolu nian. Forsa seguransa nasionál relata ba autoridade sívil, maibé autoridade sira dalaruma iha fallansu atu ezersa kontrolu efetivu ba forsa seguransa sira. Forsa seguransa sira komete tiha abuzu sira kontra direitus umanus. Problema prinsipál ho relasaun ba direitus umanus inklui utilizasaun forsa exesivu durante kapturasaun, abuzu autoridade, kapturasaun no detensaun arbiru hosi parte polísia, no sistema judisiáriu ladún efisiente no ho komponente funsionáriu lato’o ne’ebé taka netik dalan ba sidadaun sira atu hetan prosesu jurídiku lalais no justu. Problema direitus umanus seluk-tan inklui kondisaun ladi’ak iha prizaun, buska no kapturasaun laiha mandadu, asesu la iguál ba justisa sívil no penál, korrupsaun, violénsia bazeia-ba-jéneru, violénsia hasoru labarik sira inklui asaltu seksuál no tráfiku umanu. Governu foti medida sira atu lori prosesu jurídiku hasoru membru no ofisiál sira iha servisu seguransa sira-ne’ebé uza forsa exesivu ka trata detidu sira ho maneira la apropriadu, maibé iha nafatin persepsaun hosi parte públiku katak sira iha impunidade. Seksaun 1. Respeitu ba Integridade Ema nian, Inklui Liberdade hosi: a. Privasaun Moris Arbiru ka La Tuir Lei Laiha orgaun institusionál ida-ne’ebé ezamina kazu oho-ema hotu hotu hosi forsa seguransa sira. Unidade Padraun Profisionál no Dixiplina iha Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) sei ezamina kazu oho-ema liuhosi membru PNTL sira no bele refere kazu sira ba Gabinete Prokuradór Jerál atu halo investigasaun. Laiha orgaun korrespondente iha Forsa Defeza (F- FDTL) nia laran. Gabinete Provedór Direitus Umanus no Justisa iha responsabilidade atu ezamina abuzu direitus umanus sira-hotu iha rai- laran tomak. Laiha kazu oho-ema ho motivasaun polítiku liuhosi governu ka nia ajente sira durante tinan nia laran; maibé, iha fulan-Juñu Tribunál Distritu Dili

RELATÓRIU DIREITUS UMANUS TIMOR-LESTE 2013 ......RELATÓRIU DIREITUS UMANUS TIMOR-LESTE 2013 SUMÁRIU EZEKUTIVU Timor-Leste nu’udar repúblika parlamentár multipartidária ida

  • Upload
    others

  • View
    15

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

RELATÓRIU DIREITUS UMANUS TIMOR-LESTE 2013

SUMÁRIU EZEKUTIVU

Timor-Leste nu’udar repúblika parlamentár multipartidária ida. Hafoin

tuir eleisaun livre no justu sira iha 2012, Prezidente Taur Matan Ruak sai

xefe estadu, no Primeiru Ministru Kay Rala ‘Xanana’ Gusmão lidera

governu koligasaun partidu-tolu nian. Forsa seguransa nasionál relata ba

autoridade sívil, maibé autoridade sira dalaruma iha fallansu atu ezersa

kontrolu efetivu ba forsa seguransa sira. Forsa seguransa sira komete tiha

abuzu sira kontra direitus umanus.

Problema prinsipál ho relasaun ba direitus umanus inklui utilizasaun forsa

exesivu durante kapturasaun, abuzu autoridade, kapturasaun no detensaun

arbiru hosi parte polísia, no sistema judisiáriu ladún efisiente no ho

komponente funsionáriu lato’o ne’ebé taka netik dalan ba sidadaun sira

atu hetan prosesu jurídiku lalais no justu.

Problema direitus umanus seluk-tan inklui kondisaun ladi’ak iha prizaun,

buska no kapturasaun laiha mandadu, asesu la iguál ba justisa sívil no

penál, korrupsaun, violénsia bazeia-ba-jéneru, violénsia hasoru labarik

sira inklui asaltu seksuál no tráfiku umanu.

Governu foti medida sira atu lori prosesu jurídiku hasoru membru no

ofisiál sira iha servisu seguransa sira-ne’ebé uza forsa exesivu ka trata

detidu sira ho maneira la apropriadu, maibé iha nafatin persepsaun hosi

parte públiku katak sira iha impunidade.

Seksaun 1. Respeitu ba Integridade Ema nian, Inklui Liberdade hosi:

a. Privasaun Moris Arbiru ka La Tuir Lei

Laiha orgaun institusionál ida-ne’ebé ezamina kazu oho-ema hotu hotu

hosi forsa seguransa sira. Unidade Padraun Profisionál no Dixiplina iha

Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) sei ezamina kazu oho-ema liuhosi

membru PNTL sira no bele refere kazu sira ba Gabinete Prokuradór Jerál

atu halo investigasaun. Laiha orgaun korrespondente iha Forsa Defeza (F-

FDTL) nia laran. Gabinete Provedór Direitus Umanus no Justisa iha

responsabilidade atu ezamina abuzu direitus umanus sira-hotu iha rai-

laran tomak.

Laiha kazu oho-ema ho motivasaun polítiku liuhosi governu ka nia ajente

sira durante tinan nia laran; maibé, iha fulan-Juñu Tribunál Distritu Dili

kondena membru PNTL ho pena prizaun tinan 16 tanba akuzasaun ho

relasaun ba kazu oho-mate joven ida iha 2012, alegadu laiha

provokasaun, bainhira nia responde ba distúrbiu iha Hera, besik ba

kapitál.

Iha tinan 2012 governu halo akuzasaun hasoru militár F-FDTL na’in-

neen ho relasaun ba kazu baku oho-mate ema sívil ida iha tinan 2010 iha

Laivai, Lautem, maibé kazu ne’e nunka lori ba Tribunál.

b. Halakon ema

Laiha reportajen hosi kazu halakon ema ho motivasaun polítiku.

c. Tortura no Tratamentu ka Kastigu Seluk ne’ebé Kruél, Inumanu

ka Degradente

Lei bandu prátika hirak-hanesan ne’e, no governu jeralmente fó-respeitu

ba proibisaun kontra tortura; maibé, iha insidente balu hosi tratamentu

kruél ka degradente hasoru ema-sívil liuhosi polísia no militár sira. Iha

tinan 2011 lei ida hodi ukun utilizasaun forsa liuhosi polísia mak

promulga tiha ona. Lei ne’e sei limita situasaun iha-ne’ebé ofisiál sira

bele uza forsa fízika no uzu armas nian. Maski iha ona lei foun ne’e,

delegadu parlamentár sira, ONG, no Gabinete Provedór Direitus Umanus

no Justisa simu kesar sira kona-ba uzu forsa exesivu liuhosi forsa

seguransa sira. Maioria kesar sira envolve maltratamentu, uzu forsa

exesivu durante resposta ba insidente ka kapturasaun, hodi ameasa ho

kilat ka pistola, nomós kapturasaun no detensaun arbiru.

Iha loron 15 Marsu, iha alegasaun katak membru F-FDTL hatais ho farda

no membru PNTL hatais sívil halo revista no maltrata la tuir lei ba joven-

mane na’in-tolu iha Vikeke. Iha tinan nia ikus kazu ne’e tuir prosesu

investigasaun kriminál.

Iha loron 31 Maiu, membru ida hosi Unidade Polísia Espesiál (UEP)

baku joven-mane ida no tuku membru parlamentu ida-ne’ebé intervén.

Parlamentu bolu Sekretária Estadu ba Seguransa ho relasaun ba insidente

ida-ne’e ne’ebé iha hela investigasaun nia laran iha tinan nia ikus.

Operasaun PNTL nian hasoru grupu artes marsiais, hahú iha fulan Jullu,

hamosu relatóriu barak kona-ba baku no detensaun arbiru. Iha loron 30

Jullu, membru PNTL ida baku alegadu membru grupu artes marsiais ida

durante operasaun uma-ba-uma iha kalan iha Dili laran. Iha tinan nia ikus

kazu ne’e seidauk sujeita ba investigasaun.

Iha loron 4 Setembru, membru F-FDTL ida hatais sívil, hamutuk ho ema-

sívil rua, baku joven-mane ida iha Baucau, ho rezultadu katak nia tama ba

ospitál. Kazu ne’e sei iha hela faze investigasaun iha tinan nia ikus.

Kondisaun iha Prizaun no Sentru Detensaun

Kondisaun iha prizaun sira jeralmente halo tuir padraun internasionál

sira. Sela detensaun iha eskuadru polísia jeralmente la kumpre tuir

padraun internasionál sira no falta fasilidade saneamentu no sasán kama-

toba nian.

Kondisaun Fízika: País ne’e iha prizaun rua, iha Dili (Becora) no Gleno,

iha kapasidade estimativa totál ba ema na’in-330, maibé iha tinan nia ikus

iha ema na’in-429 iha laran. Maizumenus katoluk ida hosi prizioneiru sira

mak detidu pré-julgamentu ne’ebé akuzadu ba omisídiu, na’ok, ka asaltu

seksuál. Iha prizioneiru feto na’in sanulu-resin-lima, ho feto-juveníl

na’in-haat. Maski laiha fasilidade ketaketak ba infratór feto no joven sira,

autoridade sira fó fatin ba prizioneiru feto sira-hotu iha bloku ketak iha

prizaun Gleno no tau infratór joven-mane sira iha bloku ketak ida iha

prizaun Becora nia laran. Kondisaun sira mak hanesan de’it ba

prizioneiru mane no feto sira. Laiha fasilidade espesiál sira ba ema ne’ebé

ho moras-mentál.

Administrasaun: Autoridade sira fó dalan ba prizoneiru no detidu sira atu

hetan asesu razoavel ba bainaka sira no atu tuir prátika relijaun sira.

Ministériu Solidaridade Sosiál iha ona akordu ho Diresaun Servisus

Prizionais no Reinsersaun Sosiál atu identifika prizioneiru sira ne’ebé iha

família ne’ebé seidauk vizita atu nune’e bele kontakta ho família sira no

arranja transporte se karik presiza hodi halo vizita. Autoridade sira fó

dalan ba prizioneiru no detidu sira atu hatama kesar ba autoridade judisiál

laiha sensura nomós atu husu investigasaun kona-ba alegasaun kredivel

ba kondisaun inumanu no fahe rezultadu ho ONG sira. Governu investiga

no monitoriza tiha ona kondisaun iha prizaun no sentru detensaun sira.

Monitorizasaun Independente: Governu fó dalan ba vizita ba prizaun hosi

Komité Internasionál Krús Vermella nian no observadór independente

sira ba direitus umanus. Gabinete Provedór Direitus Umanus no Justisa

mós hala’o hela tiha monitorizasaun ba detidu sira iha Dili laran. Maibé

lei la klaru kona-ba se karik Provedór bele servisu hodi haree ba

prizioneiru no detidu sira jeralmente liu, porezemplu, atu responde ba

estatutu infratór joven sira nian ka atu hadi’ak prosedimentu ba detensaun

pré-julgamentu, liberdade kondisionál no manutensaun rejistu.

d. Detensaun ka Kapturasaun Arbiru

Lei bandu kapturasaun no detensaun arbiru, maibé dalabarak autoridade

sira viola dispozisaun hirak-ne’e, dalabarak tanba majistradu ka juiz sira

la disponivel atu fó-sai mandadu kapturasaun ka halo determinasaun

kona-ba detensaun sira.

Knaar Polísia no Instituisaun Seguransa sira-nian

Lei fó responsabilidade ba PNTL atu ezekuta konformidade tuir lei no

manutensaun orden públiku iha rai-laran. Unidade Patrullamentu

Fronteira, Unidade Servisu Migrasaun, no Unidade Polísia Maritima hosi

PNTL mós iha responsabilidade balu ho relasaun ba seguransa esterna,

iha koordenasaun hamutuk ho F-FDTL. Halo tuir lei F-FDTL bele halo

knaar iha seguransa interna mesak de’it iha situasaun “krize” ka

“emerjénsia” ne’ebé deklara hosi governu no prezidente, maibé nia bele

fó apoiu ba polísia sira iha operasaun konjuntu se karik “autoridade

kompetente” husu. Autoridade sira rotinamente ignora hela tiha

legalidade hirak-ne’e, no knaar no relasaun ba malu entre PNTL no F-

FDTL sei falta klareza. Hafoin tuir omisídiu ida iha Dili iha loron 24

Setembru, Primeiru Ministru Gusmão, ne’ebé mós serve nu’udar Ministru

Defeza no Seguransa, fó orden ba F-FDTL no PNTL atu halo operasaun

sira hodi kaptura autór alegadu (sira). Polísia Militár F-FDTL nafatin

responde dalaruma ba insidente lei no orden sira ne’ebé envolve ema-

sívil sira. Fiskalizasaun (akompañamentu) ba PNTL no F-FDTL liuhosi

sekretária estadu ba seguransa no defeza, respetivamente, hela

relativamente fraku. Prezidente nu’udar Komandante Supremu ba forsa

armada sira, maibé xefe defeza, ofisiál militár superiór iha F-FDTL,

ezersa hela tiha komandu loron-loron ba F-FDTL tomak.

Ho asisténsia bilaterál signifikativu atu substitui formasaun no

kapasitasaun ne’ebé uluk fornese hosi misaun harii-pás ONU nian ne’ebé

sai ona, PNTL sei hela nafatin forsa viavel. Maski nune’e, nia sei iha

ekipamentu menus no ladi’ak, falta formasaun, no sujeita ba alegasaun

kredivel ba abuzu autoridade, kaer armas la loos, no korrupsaun. Parseiru

bilaterál oioin kontinua sira-nia esforsu hodi hametin dezenvolvimentu ba

prátika polisiamentu komunitáriu. ONG no delegadu parlamentár sira

nafatin krítika PNTL tanba buat ne’ebé sira haree hanesan enfaze boot liu

ba maneira polisiamentu para-militár no mesak reativu, ne’ebé

karakterizada liuhosi unidade espesiál sira ho armas barak no delineasaun

knaar insufisiente entre forsa armada no polísia.

PNTL nia mekanizmu responsabilizasaun internu seifraku hela. Iha tinan

nia ikus ONG lokál no reportajen iha mídia indika katak PSDO iha PNTL

hapara servisu ba pelumenus ofisiál na’in-ualu tanba kazu disiplinár;

ONG lokál sira labele hetan dadus kona-ba númeru kazu ne’ebé PSDO

sira revee tiha durante tinan nia laran. Funsionalidade PSDO nian iha

nivel distritu mós hasoru obstakulu sériu balu. Kada komandante distritu

PNTL ida hosi distritu 13 mak nomeia ofisiál PSDO sira no rekere

reportajen ba sira-nia eskuadru distritál. Ema sira-ne’ebé hato’o kesar

kona-ba lala’ok polísia sira-nian hasoru obstakulu sira bainhira sira tenta

atu relata violasaun sira, inklui rekizitu repetidu atu fila-fali mai iha loron

seluk ka atu hatama sira-nia kesar iha forma eskríta. Lei Orgánika ba

PNTL la estabelese ho klareza sistema fiskalizasaun sívil ba PNTL.

Prosedimentu Kapturasaun no Tratamentu ba Detidu sira

Lei ne’e rekere mandadu-kapturasaun hosi juiz molok atu halo

kapturasaun ka buska sira, menus ke iha sirkunstánsia exesionál; maibé,

violasaun sira kontra dispozisaun ida-ne’e mosu dalabarak nafatin.

Eskasés estrema ba prokuradór no juiz sira iha kapitál nia li’ur mak

kontribui ba polísia sira-nia inkapasidade atu hetan mandadu-kapturasaun

ka buska ne’ebé sira presiza.

Regulamentu governu nian obriga audiénsia iha oras 72 nia laran hafoin

tuir kapturasaun atu haree se karik kapturasaun ka detensaun ne’e kumpre

tuir lei nomós atu fornese direitu ba julgamentu lahó atrazu injustifikadu.

Durante audiénsia hirak-ne’e juiz bele mós determina se karik atu liberta

suspeitu/detidu ne’e tanba falta evidénsia ka tanba suspeitu ne’e la

konsidera nu’udar risku atu halai. Eskasés ba juiz – iha de’it juiz nasionál

na’in-17 no juiz internasionál na’in-sia – kontribui dalabarak ba polísia

halo desizaun laiha autoridade jurídiku kona-ba se karik ema ne’ebé

kaptura tenke husik sai ka kaer nafatin tuir oras 72 iha kustódiu polisiál.

Ida-ne’e aumenta atmósfera laiha ukun lei no impunidade. Juiz sira bele

deside termu ba liberdade kondisionál, baibain rekere hela suspeitu sira

atu fó fiansa ho garantia (se karik finanseira ka bazeia ba propriedade) no

atu aprezenta an ba polísia beibeik.

Lei ne’e halo dispozisaun ba reprezentasaun jurídika iha faze hotu hotu

iha prosedimentu, no dispozisaun sira eziste atu fornese defensór públiku

sira gratuitu ba akuzadu sira-ne’ebé indijente (laiha kapasidade atu selu).

Sei falta defensór públiku. Maioria sira konsentrada iha Dili no Baucau,

no área seluk falta asesu ho nivel ne’ebé hanesan. Akuzadu indijente

barak mak depende ba advogadu sira ne’ebé fornese hosi organizasaun

asisténsia judisiária. Akuzadu balu ne’ebé la hetan defensór públiku

hato’o katak sira nunka haree sira-nia advogadu, no iha preokupasaun

katak autoridade sira atraza hela tiha kazu balu ne’ebé iha prioridade

menus durante periódu indefinitivu enkuantu suspeitu sira hela nafatin iha

detensaun pré-julgamentu. Detidu sira livre atu mantein komunikasaun,

bainhira advogadu sira disponivel, sira la susar atu hetan asesu ba sira-nia

kliente sira.

Detensaun Pré-Julgamentu: Detidu sira pré-julgamentu nian kompostu

maizumenus porsentu 30 hosi totál populasaun iha prizaun laran. Atrazu

ba julgamentu sira mosu dalabarak tanba inefisiénsia judisiál no falta

funsionáriu sira. Iha kazu barak durasaun ba detensaun pré-julgamentu

sai iguál ba ka liu durasaun sentensa bazeia ba kondenasaun. Limita ba

detensaun pré-julgamentu ba fulan neen no rekízitu katak detensaun

hirak-hanesan ne’e tenke iha revizaun kada loron 30 la presiza aplika iha

kazu sira ne’ebé envolve krimi sériu espesífiku balu. Prazu ba revizaun

iha loron 30 nia laran mós falta iha kazu barak ne’ebé envolve krimi ho

seriedade menus, ne’ebé aumenta problema detensaun pré-julgamentu

nian. Kódigu Prosesu Penál espesífika hela katak ema ida bele tau iha

detensaun pré-julgamentu durante tinan ida nia laran lahó aprezentasaun

akuzasaun; tinan rua molok kondenasaun iha nivel julgamentu; ka tinan

tolu molok kondenasaun finál tuir apelu. Kazu exesionalmente

kompleksu sira bele justifika prolongamentu ba limita hirak-ne’e to’o

fulan neen tan.

e. Privasaun ba Julgamentu Públiku Justu

Lei halo dispozisaun katak juiz sira sei hala’o sira-nia funsaun ho maneira

“independente no imparsiál laiha influénsia imprópriu” no rekere

prokuradór públiku sira atu hala’o sira-nia kargu ho imparsialidade.

Dezafiu barak iha sistema judisiál halo limitasaun ba asesu ba justisa,

inklui preokupasaun sira kona-ba orgaun judisiál balu nia imparsialidade,

eskasés severu ba pesoál kualifikadu, no rejime jurídiku kompleksu

ne’ebé bazeia ba fonte jurídiku oioin, inklui hosi lei tempu-Portugál,

tempu-Indonézia, no tempu administrasaun ONU interinu. Limitasaun

ida-tan mak katak lei sira mak hakerek ho lian-Portugués, lian ida-ne’ebé

maioria populasaun sira labele ko’alia.

Prosedimentu ba Julgamentu

Akuzadu sira goza prezunsaun ba inosénsia. Julgamentu sira tenke la’o

iha juiz nia oin; akuzadu sira laiha direitu ba julgamentu tuir juri.

Akuzadu sira iha direitu atu konsulta advogadu, no governu fornese hela

advogadu sira ba akuzadu indijente (kiak) sira. Akuzadu sira bele

konfronta sasin ostíl sira no aprezenta sasin no evidénsia seluk; maibé,

membru família imediata sira labele obriga atu fó-sasin menus ke

bainhira krimi ne’e mak krimi públiku, hanesan violénsia doméstika, no

membru família imediata nu’udar vítima. Iha kazu hirak hanesan ne’e

membru família sira bele iha obrigasaun atu fó-sasin no bele hatama ba

prizaun se karik sira rekuza. Akuzadu no sira-nia advogadu sira iha asesu

ba evidénsia iha governu nia liman no iha direitu atu halo rekursu ba

tribunál superiór.

Prizioneiru no Detidu Polítiku sira

Laiha reportajen kona-ba prizioneiru ka detidu polítiku.

Prosedimentu no Remédiu Judisiál ba Asuntu Sívil sira

Prosedimentu judisiál ba asuntu sívil sira hasoru problema hanesan de’it

ne’ebé sistema justisa tomak hasoru hela tiha. Gabinete Provedór Direitus

Umanus no Justisa bele lori prosesu-jurídiku hasoru ajénsia/ajente

governu sira ho relasaun ba alegasaun abuzu direitus umanus; maibé to’o

momentu ne’e, aprosimasaun Provedór nian mak atu refere ba alegasaun

abuzu sira ba Ministru Públiku ka lideransa sira iha PNTL ka F-FDTL.

f. Interferénsia Arbiru ho Privasidade, Família, Uma, ka

Korrespondénsia

Lei bandu asaun hirak hanesan ne’e no governu jeralmente fó respeitu ba

proibisaun hirak-ne’e iha prátika.

Governu sei luta nafatin atu kompleta lejizlasaun no polítika nasionál

kona-ba direitu proprietáriu ba rai ne’ebé atrazadu kleur ona. Falta

klareza nafatin ho relasaun ba asuntu ne’e hamosu krítikas kontra

governu tanba la fó hanoin ba reklamasaun privadu barak no halo despeju

ba rezidente balu sai hosi rai ne’ebé define ona nu’udar propriedade

estadu, maski laiha despeju hanesan ne’e iha tinan ne’e nia laran.

Seksaun 2. Respeitu ba Liberdade Sívil sira, Inklui:

a. Liberdade Espresaun no ba Imprensa

Lei sei halo dispozisaun ba liberdade espresaun no imprensa, no governu

jeralmente fó respeitu ba direitu hirak-ne’e iha prátika.

Violénsia no Haterus (Persegisaun): Iha loron 16 Jullu, membru ida hosi

Unidade Operasaun Espesiál (UEP) Dili PNTL baku foto-jornalista ida

ne’ebé halo kobertura ba despeju hasai ema ne’ebé okupa hela tiha iha

ótel ida ne’ebé naksobu. Jornalista ne’e halo alegasaun katak polísia sira

baku tan nia iha eskuadru polísia hafoin nia kapturasaun. Kazu ne’e

seidauk investiga iha tinan nia ikus.

Liberdade Internet

Laiha restrisaun hosi governu hodi limita asesu ba internet ka reportajen

kredivel katak governu mak monitoriza e-mail ka fatin diskusaun públiku

iha internet. Liberalizasaun ba setór telekomunikasaun iha tinan 2012

aumenta tiha ona kompetisaun, aumenta asesu no kualidade servisu nian,

no hatun tiha folin. Enkuantu hadi’a hela badadaun, asesu ba internet sei

karun liu ka la disponivel ba maioria Timor-oan sira, liuliu iha área

urbana sira-nia li’ur. Uniaun Telekomunikasaun Internasionál halo

estimativa kata menus liu porsentu 1 hosi sidadaun sira mak uza daudaun

internet.

Liberdade Akadémiku no Eventu Kulturál sira

Governu jeralmente la halo restrisaun ba liberdade akadémiku ka eventu

kulturál sira. Peskiza akadémika kona-ba lian-Tetun no lian indíjena sira-

seluk tenke iha aprovasaun liuhosi Institutu Linguístika Nasionál.

b. Liberdade ba Asembleia no Asosiasaun ho Pás

Lei sei fó dalan ba liberdade asembleia no asosiasaun, no governu

jeralmente respeita direitu hirak ne’e iha prátika.

Liberdade Asembleia

Lei kona-ba asembleia no manifestasaun estabelese hela tiha matadalan

sira kona-ba oinsá atu hetan autorizasaun atu hala’o manifestasaun,

rekere katak polísia sira simu notifikasaun loron haat molok atu halo

manifestasaun ka greve ruma, no estabelese hela tiha rekízitu sira hodi

hadook an hosi edifísiu balu. Maibé, iha kazu maioria, autoridade sira fó

dalan ba manifestasaun sira atu la’o lahó notifikasaun avansadu rekízitu,

no kuaze nunka halo tuir rekízitu atu hadook an hosi edifísiu ka

instalasaun.

Liberdade Asosiasaun

Konstituisaun RDTL halo dispozisaun ba liberdade asosiasaun, no

governu jeralmente respeita direitu ida-ne’e iha prátika. Iha loron 2 Jullu,

governu aprova tiha rezolusaun ida hodi halo bandu permanente ba grupu

artes marsiais hafoin tuir investigasaun ne’ebé liga membru balu hosi

grupu hirak-ne’e ho asaun kriminozu no violénsia gang nian.

Subsekuentemente, PNTL lansa operasaun iha rai-laran tomak, kaer hela

membru hosi grupu hirak-ne’e no konfiska hela tiha materiál ho relasaun

ba artes marsiais. Maski medida hirak-ne’e mak kreditadu amplamente ho

redusaun signifikativu ba violénsia ho relasaun ba gang sira, ONG lokál

balu, nomós lider sira hosi grupu artes marsiais, halo krítika ba governu

tanba sira halo limitasaun ba liberdade asosiasaun.

c. Liberdade Relijaun

Haree Departamentu Estadu nia International Religious Freedom Report

iha www.state.gov/j/drl/irf/rpt/.

d. Liberdade Movimentu, Ema Dezlokadu Internu, protesaun ba

refujiadu, no Ema Estadu-Laek

Lei fó dalan ba liberdade movimentu iha rai-laran tomak, viajen ba rai-

li’ur, emigrasaun, no repatriasaun, no governu jeralmente fó-respeitu ba

direitu hirak-ne’e iha nia prátika. Governu jeralmente halo kooperasaun

ho Gabinete Altu-Komisáriu ONU ba Refujiadu sira no organizasaun

umanitáriu sira-seluk hodi fornese protesaun no asisténsia ba ema ne’ebé

dezlokadu internu, refujiadu, refujiadu ne’ebé filafali, ema ne’ebé buka

azilu, ema estadu-laek, no ema seluk ne’ebé nia iha interese ba. Maibé,

durante tinan nia laran, autoridade sira rekuza grupu migrante iregulár

ida-nia asesu ba organizasaun umanitáriu sira no karik hasai sira ho forsa

hosi rai-laran.

Movimentu iha Rai-Laran: Viajen tjuir estrada ba enklave Oecusse

nesesita vistu no atu para kleur iha pontu-kontrolu Timorense no

Indonéziu iha fatin hakat fronteira.

Protesaun ba Refujiadu sira

Asesu ba Azilu: Lei iha ona dispozisaun atu fó estatutu azilu ka refujiadu,

no governu iha ona sistema atu fornese protesaun ba refujiadu sira.

Governu fó ona estatutu refujiadu ba ema sira; maibé iha preokupasaun

katak país ne’e nia regulamentu ne’ebé ukun estatutu azilu no refujiadu

karik sei preklui refujiadu jenuinu atu prova sira-nia elijibilidade ba

estatutu hanesan ne’e. Porezemplu, ema ne’ebé hakarak aplika ba azilu

iha oras 72 de’it atu aplika hafoin sira tama ba rai-laran. Ema estranjeiru

ne’ebé hela ona iha rai-laran iha oras 72 de’it atu hahú prosesu hafoin

situasaun iha sira-nia rain rasik sai perigozu liu ba sira atu bele filafali ho

seguru.

Iha loron 1 Jullu, grupu migrante iregulár na’in 95, maioria ema

Rohingya hosi Birmánia no Bangladés, tun ba rai iha tasi-ibun iha tasi-

mane hafoin sira-nia ró hasoru difikuldade iha dalan mai hosi Indonézia.

Pesoál PNTL no F-FDTL rekuza asesu ba organizasaun hotu hotu, inklui

Organizasaun Internasionál ba Migrasaun (IOM) hodi hasoru ho ema

lubuk ne’e. PNTL sira lori migrante sira ba tasi-ibun iha tasi-feto iha-

ne’ebé iha loron 11 Jullu sira tama ba ró-peska ida hodi filafali ba

Indonézia. Portavós migrante sira-nian reklama katak grupu ne’e mak

rekuza oportunidade atu husu protesaun no katak PNTL hasai sira ho

forsa. Grupu direitus umanus internasionál no lokál sira krítika governu

tanba nia fallansu atu kumpre tuir nia obrigasaun nu’udar asinatáriu ba

Konvensaun ONU nian Relasiona ba Estatutu Refujiadu sira no nu’udar

membru ida hosi Prosesu Bali nian kona-ba Lori Ema Kontrabandu,

Tráfiku Umanu, no Krimi Tranznasionál Relasionadu. Governu reklama

katak migrante regulár sira-ne’e la husu protesaun ka hato’o sira-nia

hakarak atu hela iha rai-laran.

Seksaun 3. Respeitu ba Direitu Polítiku sira: Direitu Sidadaun sira-

nian Atu Troka sira-nia Governu

Lei fó dalan ba sidadaun sira atu troka sira-nia governu tuir dalan

hakmatek. Sidadaun sira ezersa hela tiha direitu ida-ne’e iha prátika

liuhosi eleisaun periódiku, livre no justu bazeia ba sufrájiu (direitu atu

vota) universál.

Eleisaun no Partisipasaun Polítiku

Eleisaun Foin Lalais ne’e: Grupu observadór internasionál sira julga

nu’udar livre no justu, eleisaun prezidensiál no parlamentár iha 2012

ne’ebé hala’o lahó asisténsia hosi misaun integradu ONU nian.

Partisipasaun hosi votante sira iha eleisaun mak porsentu 75, tun uitoan

hosi porsentu 80 iha 2007 ,maibé nafatin iha nivel aas tuir padraun

internasionál sira. Preokupasaun sériu kona-ba violénsia pré no pós

eleisaun provadu laiha baze-fundamentál no, la hanesan ho tinan 2007,

formasaun governu foun ne’e mosu iha sirkunstánsia relativamente

hakmatek.

Partisipasaun hosi Feto no Minoria sira: Feto sira manán fatin 25 hosi 65

iha parlamentu, nomós pozisaun ministeriál superiór rua – finansas no

solidaridade sosiál – pozisaun vise-ministra haat, no pozisaun sekretária

estadu haat. Lei eleitorál rekere katak feto sira tenke iha kandidatura

pelumenus katoluk ida iha partidu polítiku ida-ida nia lista kandidatu ba

eleisaun parlamentár.

País ne’e nia grupu minoria étnika ki’ik sira integradu didi’ak ona iha

sosiedade nia leet. Númeru membru sira hosi grupu hirak-ne’e iha

parlamentu no pozisaun governu sira-seluk laiha serteza tanba auto-

identifikasaun ba etnisidade la’ós prátika komún ida.

Seksaun 4. Korrupsaun no Falta Transparénsia iha Governu

Lei fó dalan ba penalidade penál ba korrupsaun ofisiál; maibé, governu

hasoru dezafiu barak hodi ezekuta lei ne’e, no iha persepsaun jerál katak

ofisiál sira dalabarak envolve an iha hahalok korruptu.

Korrupsaun: Halo tuir Lei, Komisaun Anti-Korrupsaun (KAK) iha

responsabilidade atu lidera atividade anti-korrupsaun nasionál no iha

autoridade atu refere kazu sira ba Ministru Públiku hodi tuir prosesu

legál. Gabinete Prokuradór Jerál, ne’ebé iha autoridade ultimu ba prosesu

penál hotu hotu, bele mós dirije KAK atu investiga kazu korrupsaun

espesífiku sira. Durante tinan nia laran Gabinete Prokuradór Jerál lori

maizumenus kazu korrupsaun foun 40 ba tribunál. Kazu hitunulu-resin-

lima hela iha faze investigasaun seidauk hotu.

Iha loron 18 Janeiru, Tribunál Rekursu, funsiona hela nu’udar Tribunál

Supremu, rejeita apelu estraordináriu hosi antiga Ministra Justisa Lucia

Lobato, ne’ebé haruka ba prizaun iha tinan 2012 tanba kondena ba krimi

mal-administrasaun fundus. Iha loron 25 Juñu, tribunál absolve ona

Sekretária Estadu ba Fortelesimentu Institusionál Francisco Borlaco hosi

akuzasaun korrupsaun. Iha loron 30 Outobru, Tribunál Distritu Dili

kondena uluk Sekretária Estadu ba Meio-Ambiente Abilio Lima no nia

funsionáriu rua ba krimi korrupsaun ativu, korrupsaun pasivu tanba asaun

ilegál, dezvia osan, no falsifikasaun relatóriu tékniku, tanba eventu hosi

tinan 2010. Tribunál fó pena multa US$5.300 no kustu tribunál nian.

Iha akuzasaun kona-ba korrupsaun iha polísia. Akuzasaun balu envolve

subornu ne’ebé polísia fronteira simu iha fronteira rai nian ho Indonézia

no subornu ne’ebé polísia sira iha fatin prostituisaun ne’ebé envolve an

iha tráfiku umanu. Governu falta kapasidade sufisiente atu identifika

traballadór seksu sira nu’udar vítima tráfiku umanu.

Protesaun ba Denunsiante sira: Lei la proteje empregadu privadu no

públiku sira-ne’ebé halo divulgasaun internu ka divulgasaun públiku tuir

lei hosi evidénsia atividade ilegál, hanesan husu subornu ka hahalok

korruptu seluk, desperdísiu ka fraude grave, mal-administrasaun grave,

abuzu podér, ka perigu substansiál no espesífiku ba saúde no seguransa

públika.

Divulgasaun Finanseiru: Lei rekere katak membru aas liu hotu hosi

governu tenke deklara sira-nia bens pesoál ba Tribunál Rekursu, maibé

deklarasaun hirak-ne’e la presiza publika. Iha fulan-Setembru, Primeiru

Ministru Gusmão afirma katak nia ofisiál sira hotu deklara tiha ona sira-

nia bens pesoál ba tribunál iha tinan 2012. Prezidente Taur Matan Ruak

deklara tiha ona nia bens pesoál iha públiku iha tinan 2012 no enkoraja

membru governu hotu hotu atu halo tuir nia ezemplu, maibé to’o iha tinan

nia ikus, néin ema ida deklara tiha ona nia bens pesoál ba públiku.

Asesu Públiku ba Informasaun: Lei estipula ona katak lejizlasaun hotu

hotu, desizaun Tribunál Supremu (bainhira harii tiha ona) , no desizaun

hotu hotu hosi orgaun governu tenke públika iha Jornál Repúblika nian.

Se la públika sira mak konsidera nulu no laiha efeitu. Regulamentu sira

mós dispoin ba asesu públiku ba prosedimentu no desizaun tribunál

nomós ba orsamentu no kontas nasionál; maibé, iha preokupasaun katak

asesu ba públiku hasoru restrisaun. Porezemplu, seksaun balu hosi Jornál

Repúblika publika iha lian-Portugués de’it, maski lei mós rekere

publikasaun iha lian-Tetun.

Seksaun 5. Atitude Governu nian Kona-ba Investigasaun

Internasionál no La’ós-Governmentál ba Violasaun Direitus Umanus

Alegadu sira

Grupu direitus umanus doméstiku no internasionál oin-oin barak

jeralmente halo operasaun la hasoru restrisaun hosi governu, hodi

investiga no publika rezultadu kona-ba kazu violasaun direitus umanus.

Ofisiál Governu sira baibain halo kooperasaun ho organizasaun hirak-

ne’e, maibé durante tinan nia laran iha instánsia iha-ne’ebé autoridade

seguransa sira prevene ka reziste esforsu sira atu monitoriza

konformidade tuir direitus umanus. Porezemplu, iha Jullu PNTL rekuza

asesu hosi IOM no ONG sira-seluk ba lubuk migrante iregulár ne’ebé

husik temporariamente iha tasi-sorin tasi-mane loro-sa’e nian.

Orgaun Direitus Umanus Governu nian: Gabinete Provedór Direitus

Umanus no Justisa iha responsabilidade ba promosaun direitus umanus

no governasaun di’ak no iha nia orsamentu no funsionáriu dedikadu rasik.

Nia sei iha kbiit atu investiga no monitoriza abuzu ba direitus umanus no

padraun lala’ok governu nian, nomós atu halo rekomendasaun ba

autoridade relevante sira. Gabinete Provedoria ne’e iha nia fatin iha Dili

ho nia eskritóriu tan iha Same, Bobonaro, Oecusse, no Baucau. Nia sei

iha abilidade limitadu atu hala’o servisu estensaun ka atividade iha

distritu sira-seluk. Rede Monitorizasaun Direitus Umanus, ne’ebé

kompostu hosi ONG 10, halo kooperasaun besik ho Provedoria. Laiha

reportajen kona-ba interferénsia hosi governu iha atividade Provedoria

nian.

Rekomendasaun hosi Komisaun Lia-Loos no Amizade Indonézia-Timor-

Leste no Komisaun ba Rekollamentu, Lia-loos no Rekonsiliasaun, ho

relasaun ba programa reparasaun nasionál no kriasaun “Institutu

Memoria” seidauk iha resposta.

Seksaun 6. Diskriminasaun, Abuzu Sosiál, no Tráfiku Umanu

Regulamentu Governu halo bandu forma hotu hotu diskriminasaun.

Maibé, violénsia kontra feto sira sai nafatin hanesan problema boot, no

diskriminasaun kontra feto, ema ho defisiénsia, no membru grupu

minoria sira mosu nafatin.

Feto sira

Violasaun Seksuál no Violénsia Doméstika: Violénsia bazeia-ba-jéneru

sai nafatin preokupasaun sériu. Mezmuké violasaun seksuál ne’e nu’udar

krimi, ho kastigu to’o tinan 20 iha prizaun, fallansu atu investiga ka lori

prosesu legál hasoru kazu alegadu violasaun seksuál no abuzu seksuál sei

komún, nomós atrazu kleur. Autoridade sira hato’o katak númeru kazu

pendente iha tribunál halo komunidade balu buka dalan atu responde ba

akuzasaun violasaun seksuál tuir lei tradisionál, ne’ebé la sempre fornese

justisa ba vítima sira. Definisaun violasaun seksuál halo tuir kódigu penál

parese luan natoon atu halo violasaun seksuál hosoru kaben rasik sai

nu’udar krimi, maski definisaun ne’e ladauk hasoru teste iha tribunál.

Iha tinan 2010 parlamentu aprova lei Kontra Violénsia Doméstika atu

fornese protesaun no defeza ba grupu vulneravel, inklui feto, labarik, ema

katuas-ferik no ema ho defisiénsia, kontra forma hotu hotu violénsia nian,

esplorasaun, abandonu, opresaun, abuzu seksuál, no mal-tratamentu.

Maski iha obstakulu kulturál no institusionál barak ne’ebé impede

implementasaun lei ida-ne’e, ONG lokál sira haree lei ne’e iha efeitu

pozitivu tanba enkoraja vítima sira hosi violénsia doméstika atu relata

sira-nia situasaun ba polísia. ONG balu ne’ebé monitoriza tribunál nia

tratamentu ba kazu hirak hanesan ne’e no hirak ne’ebé presta servisu

asisténsia ba vítima sira iha kazu hirak ne’e mak krítika maka’as prosesu

oinsá kaer kazu sira-ne’e. Prokuradór sira rotinamente halo akuzasaun iha

kazu ne’ebé envolve kanek agravadu no uzu armas letál nu’udar kazu

asaltu korporeál simples. Polísia sira hala’o hela tiha investigasaun la

kle’an de’it. Dalabarak vítima tenke husik nia uma durante investigasaun

no prosesu kazu ne’e. Investigasaun no prosesu legál bele rezulta ho

atrazu to’o tinan rua hosi reportajen ulukliu to’o nia dispozisaun. Polísia,

prokuradór, no juiz sira rotinamente ignora parte barak iha lei ne’ebé

proteje vítima sira. Ikus liu, nune’e mós hafoin kazu ida tuir prosesu legál

ho susesu, juiz sira kuaze universalmente fó-sai pena suspensa ne’ebé la

envolve tempu iha prizaun. Iha tinan nia ikus ONG lokál ida-ne’ebé

trasa-tuir violénsia doméstika relata katak iha kazu 178 hosi abuzu

doméstiku; hosi hirak-ne’e, kazu 79 mak refere ba prokuradór jerál ba

investigasaun no prosesu legál, kazu 55 ba julgamentu iha tribunál, no

kazu 38 hela iha faze investigasaun hosi PNTL.

Violénsia doméstika hasoru feto sira sai hela problema boot, dalabarak

hatodan tanba autoridade sira lakohi responde ho maneira agresivu.

PNTL nia Unidade Pesoa Vulneravel (VPU) jeralmente kaer kazu

violénsia doméstika no krimi seksuál sira. Organizasaun feto sira-nian

avalia tiha dezempeñu VPU nian nu’udar variavel. Ofisiál balu buka-tuir

kazu sira ativamente, no seluk tan iha preferénsia atu haruka sira ba

mediasaun ka nu’udar kazu asuntu familiár privadu. Falta apoiu no

rekursu halo restrisaun maka’as ba operasaun VPU nian. Dalaruma

polísia sira hasoru presaun hosi membru komunidade sira atu ignora kazu

violénsia doméstika ka abuzu seksuál sira. Kódigu disiplináriu PNTL

nian fó dalan ba PNTL atu impoin sansaun disiplináriu kontra polísia sira

ne’ebé komete violénsia doméstika iha sira-nia uma rasik, maibé PNTL

kuaze nunka aplika dispozisaun ida-ne’e. Governu no sosiedade sívil

promove ativamente kampaña konxiensializasaun hodi kombate violénsia

kontra feto, inklui violasaun seksuál.

Asédiu Seksuál: Lei traballu ne’ebé envigora iha tinan 2012 halo bandu

asédiu seksuál iha serbisu-fatin, maibé iha reportajen katak asédiu seksuál

ne’e akontese beibeik iha fatin barak.

Direitu Reprodutivu sira: Governu rekoñese direitu kaben-na’in no

individuál sira-nian atu deside livre no ho responsabilidade ba númeru,

espasu, no tempu atu hahoris sira-nia oan nomós atu hetan informasaun

no meius atu halo nune’e livre hosi diskriminasaun, koersaun no

violénsia. Konsiderasaun relijiozu no ekonómiku halo limitasaun ba feto

sira nia asesu ba informasaun planeamentu familiár no edukasaun.

Utilizasaun anti-konsepsaun mak menus, maski Ministériu Saúde no

ONG sira promove hotu, tantu métodu planeamentu familiár naturál no

modernu, inklui distribuisaun ba aparellu intra-uteru, injesaun anti-

konsepsaun, no kondom sira. Feto adultu sira sofre nafatin hosi

mortalidade aas liu mane sira-nian. Levantamentu Demográfiku no Saúde

ikus liu iha tinan 2012 relata katak kauzu gravidés no ho relasaun ba

gravidés konta ba porsentu 42 hosi feto nia mate entre idade tinan 15 no

49. Halo tuir estimativa 2011 nian hosi WHO, taxa mortalidade materna

iha rai-laran mak mate 300 kada moris 100.000. Profisionál saúde

kualifikadu mak asiste porsentu 59 hosi nasimentu iha iha fatin urbanu

(hirak ne’ebé moris iha Dili) maibé mesak porsentu 21 deit hosi

nasimentu iha fatin rurál. Porsentu 61 hosi inan sira simu kuidadu pós-

partus. Levantamentu Demográfiku no Saúde iha 2010 relata katak

deznutrisaun no falta asesu ba servisu saúde mak faktór boot liu hotu

ne’ebé halo influénsia ba taxa mortalidade materna.

Diskriminasaun: Prátika kostumeira balu halo diskriminasaun kontra feto.

Porezemplu, iha rejiaun ka suku balu iha-ne’ebé prátika tradisionál

domina, feto sira labele simu lima-rohan ka sai na’in ba rai. Prátika

kulturál tradisionál sira hanesan selu folin ba feto mós mosu. Feto sira

mós hasoru dezvantajen atu buka oportunidade serbisu iha nivel suku.

Konstituisaun fó dalan ba direitu iguál ba propriedade, maibé sistema

lima-rohan tradisionál sira iha tendénsia atu esklui feto sira hosi direitu

proprietáriu ba rai. Iha tinan 2012 parlamentu aprova lei rai nasionál,

ne’ebé inklui direitu espesífiku ba feto atu sai na’in ba rai, maibé

lejizlasaun ne’e kona veto hosi prezidente uluk nian tanba razaun sira-

seluk ne’ebé laiha relasaun ba asuntu ne’e.

Sekretária Estadu ba Promosaun Igualdade iha Gabinete Primeiru

Ministru nian mak iha responsabilidade ba promosaun igualdade jéneru.

ONG feto sira-nian serbisu iha organizasaun plataforma ida hanaran Rede

Feto nia okos, ne’ebé koordena serbisu hosi ONG sira ne’ebé serbisu ba

asuntu feto no fó kontribuisaun ba prosesu projetu lejizlasaun kona-ba

asuntu feto sira-nian, hanesan Lei Kontra Violénsia Doméstika.

Sekretária Estadu ba Promosaun Igualdade no asesór ba Primeiru

Ministru ba sosiedade sívil koordena no fó apoiu ba Rede Feto nia

serbisu.

Ministériu Solidaridade Sosiál no organizasaun feto sira-nian oferese hela

tiha asisténsia ba feto vítima hosi violénsia, inklui uma-mahon ba vítima

violénsia doméstika no insestu, fatin-hakmatek iha ospitál nasionál ba

vítima hosi violénsia doméstika no asaltu seksuál, no ema atu akompaña

vítima sira ba prosedimentu iha tribunál.

Labarik sira

Rejistu Moris: Labarik sira sai sidadaun tanba moris iha rai-laran ka tanba

iha inan ka aman Rezidente ida. Rejistu Sívil Sentrál ida sei halista

labarik nia naran wainhira moris mai no fó-sai sertidaun moris nian. Taxa

rejistu moris nian mak menus.

Edukasaun: Konstituisaun RDTL halo estipulasaun katak ensinu báziku

tenke obrigatóriu no gratuitu. Lei ne’e rekere tinan edukasaun obrigatóriu

tinan sia hahú ho idade tinan neen; maibé laiha sistema ida hodi obriga

konformidade tuir edukasaun obrigatóriu ne’e, nune’e mós laiha sistema

atu asegura fornesimentu edukasaun gratuitu ne’e. Estatístika governu no

ONU nian ne’ebé disponivel foin lalais ne’e (2010) indika katak

maizumenus porsentu 20-30 hosi labarik idade ensinu báziku iha nasaun

laran tomak la matríkula eskola, no taxa la matríkula iha área rurál mak

aas liu fali área urbana sira. Iha dadus agregadu, labarik-mane sira iha

probabilidade boot liu atu tuir eskola duké labarik-feto sira.

Abuzu ba Labarik sira: Iha área rurál sira inan-aman sira ho tusan

maka’as dalaruma fó sira-nia oan nu’udar traballadór-aforsadu hodi taka

sira-nia tusan. Se oan ne’e mak feto, família ne’ebé simu bele mós ezije

ba pagamentu barlake ruma ne’ebé normalmente atu fó ba oan-feto ne’e

nia inan-aman sira. Abuzu seksuál no insestu hasoru labarik sira mós sai

hanesan preokupasaun boot. Iha fulan-Jullu Governu kondena autór rua

hosi abuzu labarik ne’ebé karakterizada nu’udar insestu ba kastigu

prizaun tinan 16 no 18, maibé maski iha reportajen barak hosi prátika

hirak hanesan ne’e, kazu uitoan de’it mak tama ba prosesu justisa formál.

Kaben Aforsadu no Sedu: Idade legál ba kaben mak tinan 16 ho kaben

molok idade hanesan ne’e buat raru. Halo tuir informasaun foin lalais liu

hosi UNICEF (2010), iha estimativa katak porsentu 19 hosi labarik-feto

kaben molok idade tinan 18. Iha parte balu iha sosiedade nia leet, kaben

labarik konsidera aseitavel, liuliu iha kazu kaben arranju. Sosiedade sívil

nasionál no ONG internasionál sira husu atu aumenta idade legál ba

kaben sa’e hosi tinan 16 to’o tinan 18.

Esplorasaun Seksuál ba Labarik sira: Laiha definisaun klaru kona-ba

idade menus ne’ebé tuir definisaun katak seksu mak la’ós konsensuál.

Violénsia kontra labarik no asaltu seksuál ba labarik hela problema boot.

Esplorasaun seksuál ba menór sira mosu duni. Kódigu penál deskreve

vítima vulneravel halo tuir objetivu violasaun seksuál nu’udar “vítima

idade menus tinan 17” no halo dispozisaun ba sentensa agravada. Kódigu

penál haree ketaketak ba “abuzu seksuál ba menór ida,” ne’ebé deskreve

nu’udar ema ne’ebé “idade menus tinan 14”, nomós haree ketaketak

“lala’ok seksuál ho adolexente,” ne’ebé nia define nu’udar “menór ida

entre idade tinan 14 no 16.” Kódigu penál mós halo prostituisaun labarik

no pornográfia labarik sai krimi no define hela “labarik” tuir objetivu

dispozisaun sira-ne’e nian nu’udar “menór idade menus tinan 17.”

Kódigu penál mós kriminaliza raptu ka hadau menór, maski la define

saida mak konstitui menór tuir objetu seksaun ne’e nian.

Raptu Labarik Internasionál: País ne’e la halo parte iha Konvensaun

Hague 1980 nian kona-ba Aspektu Sívil hosi Raptu Labarik

Internasionál.

Anti-Semitizmu

Laiha populasaun indíjena Judeu, no laiha reportajen ba asaun anti-

Semítiku.

Tráfiku Umanu

Haree iha Departamentu Estadu nia Trafficking in Persons Report iha

www.state.gov/j/tip.

Ema sira ho Defisiénsia

Parlamentu ladauk aprova lejizlasaun ho relasaun ba ema ho defisiénsia

sira. Maski nune’e, governu foti ona medida sira hodi kumpre tuir nia

obrigasaun konstitusionál atu proteje direitu ba ema sira ho defisiénsia.

Iha tinan 2011, governu estabelese ona grupu traballu altu-nivel atu

dezenvolve Polítika Defisiénsia Nasionál. Tuir sensus governu 2010 nian,

iha ema na’in 48.243 mak ho defisiénsia iha rai-laran. Ema ho defisiénsia

hetan benefísiu hosi asisténsia sosiál hosi governu no Bolsa da Mae,

programa bolsa-estudu ne’ebé governu fornese iha Ministériu

Solidaridade Sosiál nia okos. Governu la promulga lejizlasaun ka halo

mandatu oin-seluk ba asesibilidade ba edifísiu sira ba ema ho defisiénsia

sira, no lei la bandu diskriminasaun kontra ema ho defisiénsia fízika,

sensóriu, intelektuál no mentál. Regulamentu eleitorál fó fatin ba ema ho

defisiénsia, no permite sira atu husu asisténsia atu vota. Iha distritu barak

labarik sira ho defisiénsia labele bá eskola tanba problema ho asesu.

Laiha dispozisaun koñesidu ho relasaun ba viajen iha aviaun no forma

transporte seluk tan.

Inisiativa formasaun no vokasionál la responde ba nesesidade hosi ema

ho defisiénsia. Iha reportajen katak ema ho defisiénsia mentál dalaruma

hasoru prátika diskriminativa ka tratamentu degradente iha parte tanba

falta apoiu komunitáriu apropriadu ka falta referénsia ba rekursu ne’ebé

iha ona. Autoridade sira hatama ema ho defisiénsia mentál iha

populasaun prizaun jerál. Diresaun ida iha Ministériu Solidaridade Sosiál

sei iha responsabilidade atu proteje direitu hosi ema sira ho defisiénsia.

Minoria Nasionál/Rasiál/Étnika

Tensaun entre ema sira hosi distritu Lorosa’e no ema hosi distritu

Loromonu hakmatek hela jeralmente, no observadór sira hato’o katak

laiha insidente espesífiku ruma durante tinan nia laran.

Abuzu Sosiál, Diskriminasaun no Lala’ok Violénsia Bazeia ba

Orientasaun Seksuál no Identidade Jéneru

Lei la halo referénsia ida ba relasaun seksuál konsensuál entre seksu

hanesan. Ema lezbiana, omoseksuál, biseksuál no tranzjéneru (LOBT)

sira ladún vizivel iha país ne’e, maski iha pesoalidade públiku ne’ebé

hodi sira-nia omoseksualidade iha públiku. Laiha reportajen formál hosi

diskriminasaun bazeia ba orientasaun seksuál ka identidade jéneru, iha

parte tanba koñesimentu limitadu kona-ba asuntu ne’e no falta protesaun

jurídiku formál.

Organizasaun LGBT tolu mak harii ona iha tinan 2012: Fundasaun Timor

Hari (FTH), Hyvos, no Gayamor. FTH promove saúde komunidade

LGBT nian no fornese hela informasaun kona-ba HIV no SIDA. Hyvos

promove direitus umanus liga ho relasaun entre seksu hanesan. Gayamor

haka’as an atu hasa’e konxiénsia no koñesimentu komunidade nian kona-

ba direitu LGBT no naun-diskriminasaun.

Violénsia ka Diskriminasaun Seluk iha Sosiedade nia Leet

Violénsia ka diskriminasaun iha sosiedade nia leet kontra ema ho

HIV/SIDA la aprezenta nu’udar problema. Laiha evidénsia ba violénsia

kontra grupu seluk ne’ebé la kobre iha leten.

Seksaun 7. Direitu Traballadór nian

a. Liberdade Asosiasaun no Direitu ba Negosiasaun Koletivu

Lei, inklui regulamentu no instrumentu estatuáriu relasionadu, sei proteje

traballadór sira-nia direitu atu forma no halo parte iha organizasaun

traballadór nian lahó autorizasaun ulukliu, direitu ba greve, no

negosiasaun koletivu. Sindikatu sira bele ezbosa sira-nia konstituisaun no

regra rasik no eleita sira-nia reprezentativu sira; maibé, tentativa atu

organiza traballadór sira jeralmente la’o neineik tanba falta esperiénsia,

falta abilidade organizasionál, no realidade katak liu porsentu 80 hosi

maun-de-obra tomak serbisu iha setór informál. Iha ona prosedimentu

rejistrasaun ofisiál ba sindikatu sira no organizasaun empregadór nian.

Liberdade asosiasaun no negosiasaun koletivu hetan respeitu. Iha tinan

2012 parlamentu aprova tiha lei greve nian. Laiha greve ho relasaun ba

empregu durante periódu reportajen, nune’e dispozisaun sira iha lei ne’e

seidauk hasoru teste. Maski lei ne’e bandu empregadór sira atu hapara

serbisu tanba atividade sindikalista nian, nia mós fó dalan ba

kompensasaun finanseiru duké hahú fali serbisu, nune’e parsialmente

halo fraku liu protesaun kontra interferénsia hosi empregadór sira. Lei

ne’e mós hamenus tempu ne’ebé rekere ba notifikasaun eskríta kona-ba

greve hosi loron 10 tun to’o loron 5, menus-ke ba traballadór sira ne’ebé

iha empregu hosi kompañia ka instituisaun sira ne’ebé fornese

“nesesidade sosiál indispensável” hanesan farmasia, ospitál, ka kompañia

telekomunikasaun sira. Traballadór sira iha kategória hirak ne’e la sujeita

ba bandu kontra greve, maibé sira iha “obrigasaun atu asegura

fornesimentu ba servisu mínimu ne’ebé konsidera hanesan indispensável”

hodi responde ba nesesidade públiku durante greve nia laran.

Iha tinan 2011 banku nasionál Indonéziu Mandiri hapara kontratu ba

empregadu tolu iha rai-laran. Empregadu tolu ne’e hatama reklamasaun

ba Sindikatu Traballadór Jerál, ne’ebé ezije atu hahú fali sira-nia

kontratu. Banku Mandiri hamriik tuir nia desizaun maibé konkorda atu

selu kompensasaun iguál ho serbisu fulan 36 ba empregadu ida-ida

ne’ebé sira hapara kontratu. Sindikatu Traballadór Jerál haree

kompromisu ne’e nu’udar akordu kompensasaun di’ak liu buat ne’ebé lei

bele fó.

Halo tuir Organizasaun Traballu Internasionál no sindikatu traballadór

nian, laiha instánsia hapara kontratu serbisu tanba atividade sindikalista

durante tinan nia laran, no nune’e governu laiha nesesidade atu aplika lei

sira-ne’e. Lei fó dalan ba Konsellu Ministru atu suspende greve ida se

karik halo impaktu ba orden públiku. Taka odamatan ba serbisu-fatin hosi

na’in sira ne’e proibidu. Lei bandu ema estranjeiru nia partisipasaun iha

administrasaun sindikatu traballadór nian, maski laiha evidénsia katak

autoridade sira aplika proibisaun ida-ne’e.

Lei kona-ba asembleia no manifestasaun bele utiliza atu limita greve sira

maibé la uza tuir dalan ne’e (haree seksaun 2.b.) durante tinan nia laran.

Traballadór sira jeralmente iha esperiénsia uitoan de’it atu negósia

kontratu sira, atu promove direitu traballadór nian, ka atu envolve an iha

prosesu negosiasaun koletivu. Ministériu Solidaridade Sosiál mak ajénsia

governu nian ne’ebé iha responsabilidade atu rezolve disputa traballadór

nian.

b. Proibisaun Kontra Traballu Aforsadu ka Obrigatóriu

Regulamentu governu nian bandu traballu aforsadu ka obrigatóriu, maski

iha reportajen katak prátika hirak hanesan ne’e mosu duni. Durante tinan

nia laran iha reportajen kona-ba labarik sira ne’ebé servisu tuir tusan iha

traballu doméstiku no agrikulturál liuhosi membru família sira hodi selu

fali tusan ne’e.

Haree mós Departamentu Estadu nia Trafficking in Persons Report iha

www.state.gov/j/tip.

c. Proibisaun kontra Traballu Infantíl no Idade Mínimu ba Empregu

Lei traballu 2012 nian jeralmente halo bandu labarik idade menus tinan

15 atu serbisu maibé sei fó dalan ba “serbisu kmaan” no programa

vokasionál ba labarik sira entre tinan 13 no 15. Lei traballu la aplika ba

empreza família nian ba subsisténsia ka ba serbisu doméstiku, ida ikus

ne’ebé mak atu regula liuhosi lei ketak ida. Dekretu-lei Nú. 10/2008 kria

ona Diresaun Nasionál ba Reintegrasaun Sosiál, ne’ebé iha

responsabilidade ba dezenvolvimentu no implementasaun ba programa

sira ho objetivu atu promove no proteje direitu labarik nian. Dekretu-lei

Nú. 19/2009 bandu violasaun ba direitu labarik nian, hanesan abandonu,

halo aat, maltratamentu, tratamentu kruél, abuzu seksuál, prostituisaun,

pornográfia, tráfiku labarik, no inskreve labarik sai militár.

Traballu infantíl iha setór informál sai hela problema ida, liuliu iha

agrikultura, fa’an sasán iha estrada, no serbisu doméstiku. Jeralmente,

autoridade sira limita aplikasaun kódigu traballu iha Dili nia li’ur.

Ministériu Solidaridade Sosiál, Sekretária Estadu ba Formasaun

Profisionál no Polítika Empregu, no PNTL iha responsabilidade atu

aplika lei traballu infantíl. Governu iha ona inspetór traballu na’in 20,

na’intolu hosi hirak ne’e iha responsabilidade atu investiga kazu traballu

infantíl no atu obriga konformidade tuir lei traballu infantíl. Maibé,

Governu laiha programa sira hodi responde espesifikamente ba forma

traballu infantíl aat liu hotu, liuliu forma traballu infantíl perigozu iha

agrikultura iha Dili nia li’ur. Labarik sira iha área rurál kontinua atu halo

parte iha atividade agrikulturál perigozu barak, uza makinária no alat

perigozu, lalin sasán todan, no aplika pestisida perigozu. Labarik sira mós

serbisu iha atividade peska, ho balu serbisu oras naruk, halo serbisu

todan, no seluk tan hasoru hela perigu hanesan mout iha tasi.

Haree mós Departamentu Traballu nia Findings on the Worst Forms of

Child Labor iha www.dol.gov/ilab/programs/ocft/tda.htm.

d. Kondisaun Aseitavel iha Traballu

Iha tinan 2012 governu estabelese ona saláriu mensal mínimu ho $115.

Lei traballu halo dispozisaun ba semana serbisu nian padronizadu ho oras

44, benefísiu padronizadu hanesan lisensa no aumentu ba saláriu tanba

serbisu oras estra-ordináriu, no padraun mínimu ba saúde no seguransa

traballadór sira-nian. Serbisu oras-estraordináriu labele liu oras 16 kada

semana, menus ke iha situasaun emerjénsia. Lei ne’e rekere tratamentu

no remunerasaun iguál ba traballadór hotu hotu inklui traballadór

estranjeiru ne’ebé serbisu halo tuir lei. Lei ne’e kobre setór hotu hotu

menus-ke governu, serbisu doméstiku, no empreza ho na’in família

ne’ebé operadu ba subsisténsia. Ministériu Solidaridade Sosiál no

Sekretária Estadu ba Formasaun Profisionál no Polítika Empregu iha

responsabilidade atu aplika kódigu traballu. Diretoria Traballu Nasionál

no Diretoria Relasaun Traballu eziste ona, no laiha restrisaun ruma ba

direitu traballadór sira-nian atu hatama reklamasaun no buka remédiu.

Nivel pobreza nasionál ofisiál mak $0.88 kada loron ida. Estimativa

porsentu 41 hosi populasaun moris iha liña pobreza nia okos. Tuir

Relatóriu Dezenvolvimentu Umanu PNUD 2013, estimativa porsentu 68

hosi populasaun moris iha “pobreza multidimensionál,” indikadór

esperimentál ida ne’ebé konsidera faktór sira hanesan edukasaun, saúde,

no padraun moris.

Númeru migrante estranjeiru ilegál deskoñesidu serbisu hela iha rai-laran. Barak mak mai uza visa turista no laiha elijibilidade legál atu halo serbisu. Oportunidade iha peskas, konstrusaun, empreza ki’ik, no setór sira-seluk atrai hela migrante ekonómiku sira-ne’e, nomós oportunidade atu manán dolár Estadus Unidus. Laiha mekanizmu formál ruma hodi fasilita rekrutamentu ba traballadór migrante sira.