G N AH KEiSi RENE GIRARD

RENE GIRARD, 1 923'te Fransa'nn Avignon kentinde dogdu . 194 3-4 7 arasnda oraag tarihi egitim i ald. 194 ?'de lndiana niversitesinde ders vermeye balad ve bundan sonra almalarn ABD'de srdrd. 1 9SO'de ayn niversitede doktorasn tamamlad ve edebiyat dersleri vermeye balad. 1971-76'da New York Devlet niversitesinde ders verdi. 1 99S 'te Stanford niversitesinden emekliye ayrld. Meslektalan ve dostlar l990'da Girard'n eserleriyle

balayan aratrmalar gelitirmek amacyla iddet ve Din Kolokyumu'nu kurdular. Girard'n dnce leriyle balayan tanmalar zenginletirrnek iin 1 994'ten beri her yl Contagion adl bir dergi yaymlanyor. Rene Girard'n Trkede daha nce Romantik Yalan ve Romansal Hakihat (ev. Arzu Etensel lldem, Metis Yaynlar, 2001) ile iddet ve Kutsal (ev. Necmiye Alpay, Kanat Kitap, 2003) adl kitaplar yaymland.

ISIK ERGDEN, 1960 Istanbul dogumlu. Galatasaray Lisesi, askeri cezaevleri ve Bogazii niversitesinde geirdigi yllar boyunca -baka eylerle birlikteyazyla ve eviriyle hep ugrat. Yaytmlanm ellinin zerinde eviri kitabnn yan sra biri anlan (Kurunhalemlr, Nisan Yaynlar, 1996) digeri deneme (Stssizliin Anarisi, Kaos Yaynlar, 2001) trnde iki de kitab bulunmaktadr.

Gnah Keisi RENE GIRARD

eviren

ISIK ERGDEN

KA NA T

Kanat Kitap 22

Kurarn dizisi 5 GNAH KEISI RENE GIRARD

Artropoloji Psikoloji Edebiyat eletirisi l. Bsk: Haziran 2005 ISBN 975-8859-23-4

o Ediion.c.; Berna-d Grassct 1972 zgn ad: Le Buc Emi..

iCiNDEKiLER

1. Guillaume de Machaut ve Yahudiler 2. Kym Basmakahplan 3. Mit Nedir? 4. iddet ve By 5. Teotihuacan 6. As'lar, Kureta'lar ve Titan'lar 7. Tannlann Sulan B. Mitlerin Bilimi 9. lncil'de lsa'nn ilesinin Kilit Szckleri 10. Sadece Bir Kii Olsn Diye . .. ll. Vaftizci Yahya'nn Boynunun Vurulmas 12. Petrus'un lnkan 13. Gerasa'nn Cinleri 14. Kendi Iinde Blnm Olan eytan 15. Tarih ve Parakleitos

17 33 63 79 91

105 131 139 155 173 205 227 253 271

B i R i N C i B L M : GU I LLA U M E D E M A C H A U T V E YA H U D iLER

G u illa u me de Machaut yaptlan m on drdnc yzyln ortalannda yazm bir Fransz airiydi. ]ugement du Roy de Navarre [Navarre Kralnn Yarglanmas] adl iiri daha iyi tannmaya layktr. Yaptn ana blm, biem ve konu bakmndan geleneksel bir valye i\kaneligi tarznda yazlmtr, ama balang blm artcdr. Art arda meydana gelen anlalmaz facialardan sz eden ve bunlara tank oldugunu ileri sren Guillaume, sonunda korkudan evine kapanarak orada lm ya da bu tarifsiz azabn son bulmasn beklemitir. Baz olaylar tmyle, bazlanysa ksmen gerekddr. Yine de bu aniatdan edinilen izlenim, gerek bir eylerin olmu oldugudur.

Gkyznde iaretler vardr. Yagan talar canllan ldrr. ehirler, den yldrmlarla tmyle yok olur. Guillaume'un yaadg ehirde -hangisi oldugunu sylemez- ok sayda insan lr. Bu lmlerden bazlanna Yahudilerin ve onlann Hristiyanlar arasndaki suortaklannn ktlg yol amtr. Bu insanlar, yerel nfus

2 G N A H K E I S I

iinde byle byk kayplara nasl yol aabilmilerdi? Nehirleri, iilir su kaynaklarn zehirlemilerdi. Gksel adalet, bu felaketiere yol aanlarn kimler oldugunu halka gsterir, onlar da bu kiilerin tmn katiedince zarar tazmin edilmi olur. Yine de giderek daha ok insan lmeye deVam eder, ta ki bir ilkbahar gnne kadar; o gn Guillaume sokaktan mzik sesleri, erkek ve kadn kahkahalan iitir. Btn olup bitenler sona ermitir artk; akane iir, saray iiri yeniden balayabilecektir.

On altnc ve on yedinci yzyldaki balanglarndan bugne kadar modern eletirinin esas, metinlere kreesine gvennemek olmutur. agmzda da birok yetkin zeka, eletirel kavrayn kukuculukla dogru orantl olarak gelitigine hala inanmaktadr. Gemite gerek bilgilerin taycs olarak grlen metinler gnmzde kukuyla karianmaktadr, nk kuaklar boyunca tarihileri n tekrar tekrar yorumuna tabi tutulmulardr. te yandan, epistemologlar ve filozoflar da gemite tarih bilimi diye adlandrlan eyin sarslmasna yol aan radikal bir bunalm geiriyorlar bugn. Metinlerden beslenmeye alm bilginler artk her trl yoruma kukuyla yaklayorlar.

Ilk bakta, Guillaume de Machaut'nun metni tarihsel kesinlik bakmndan gnmzn kukuculugunu hakl karr gibi gzkebilir. Ama bir sre dndkten sonra, bugn bile okurlar anlatdaki inanlmaz olaylar arasmda baz gerek olanlarn seebileceklerdir. Ne gkyzQde beliren iaretiere ne de Yahudiler aleyhine sulamalara inanacaklar, ama tm bu inanlmaz temalarn her birini ayn biimde ele almaktan veya hepsini ayn dzleme yerletirmekten de geri duracaklardr. Guillaume'un kendisi bir ey icat etmi degildir. Evet, kolay kanan biri oldugu kesindir ve kamuoyunun histerisini yanstmaktadr. Yine de szn ettigi saysz lm gerektir ve kuku yok ki 1349 ve 1350'de Fransa'nn kuzeyini kasp kavurmu nl kara vebadan kaynaklanmtr. Ayn ekilde, Yahudi katliam

G U I L L A U M E D E M A C H A U T V E Y A H U D I L E R 3

da gerektir. Katliamclar, o tarihte yaygn dalamda olan zehirierne sylentilerine inanm olmal drlar. Bu dedikodular n sz edilen katl iamlar baiatacak kadar nem tamasna yol aan ey, hastalk karsnda duyulan genel korkudur. lte , ]ugement du Roy de Navarre'da Yahudi lerin anlatldg blm :

Bunun ardndan geldi pislik srs Sahte , hain ve kt nl: Yudea'yd bu, lanetli, Kt yrekli , sadakatsiz, Kindar ve er odag , Onca altn ve gm verdi Ve vaat etti sersemlere , Kuyular, nehirler ve emeler Saf ve temiz olan her ey Birok yerde zehirlenecek, Birogu yaamlarn kaybedecek; nk kim ise buradan lyordu aniden. Ve ite kukusuz On defa yz bini lverdi tarlalarda, ehirde. Kim ki fark etti bunu Hayal krklgna ugratt lm

Fakat O ki yukarda oturur ve her eyi grr Her eyi ynetir ve her eyi saglar, Kimsenin grmedigi bu ihaneti gsterdi Ve herkese bildirdi Ki yitirdiler canlarn ve mallarn. nk btn Yahudiler katledildi , Kimileri asld , kimileri yakld , Kimileri boguldu , kimileri kesildi

4 G N A H K E C I S I

Baltayla ya da klla Ve ok sayda Hristiyan da onlarla birlikte ldler utan iinde.

Ortaag topluluklar vebadan yle korkuyorlard ki, ad bile rktyordu onlar; mmkn oldugunca uzun sre adn anmaktan, hatta salgnlarn sonularn iddetlendirrnek pahasna bile olsa, gerekli nlemleri almaktan kandlar. yle gszdler ki, hakikati kabullenmek, onlar iin, durumla yzlernek ve kar koymak degil, ykc etkisine kendini teslim etmek ve normal yaam sryormu gibi yapmaktan vazgemek olacakt. Tm halk byle bir krlge seve seve katlyordu. Gerekligi reddetme ynndeki bu mitsiz irade "gnah keisi" avn tevik ediyordu.

La Fontaine, Vebadan Hasta Hayvanlar masalnda bu korkun terimi dile getirerek ugursuz gcn bir anlamda topluluk iinde serbest brakmaktan duyulan bu yan dini tiksintiyi mkemmel biimde ifade eder:

Veba (adyla annal nk) ...

La Fontaine, salgn bir tanrsal ceza olarak gren kolektif kendini-aldatma [mauvais foi] srecine iaret etmektedir burada. fke tanrs, herkesin eit olarak paylamadg bir sululuk duygusu karsnda fkelenmitir. Felaketi uzak tutmak iin suluyu saptamak ve cezalandrmak ya da La Fontaine'in yazdg gibi, onu tanrya "adamak" gerekmektedir.

Masalcia ilk sorguya ekilenler av hayvanlardr, av hayvan olarak davranlarn yapay bir iyilikle tarif ederler ve bylece hemen

1 CEuvres de Guillaurne de Machaut , yay. Ernest Hoeppfner, , le )ugemcnt du Ray de Navarre, Societe des anciens textes franais, 1908, s. 144-145 .

2 j . - N . Biraben , Les Hommes et la Peste en France et dans les pays europeens et mediterraneens, Paris-La Hayr, 975-1976, 2 cilt; jean Delurneau , La Peur en Occident, Paris lY7.

G U I L L A U M E D E M A C H A U T V E Y A H U D I L E R 5

baglanrlar. Eek en arkadan gelir, hayvanlann en az kan dkeni ve bu nedenle de en zayf ve en az korunakl olamdr. Sonunda mimlenen de o olur.

Tarihilere gre, baz ehirlerde, yaknlarda bir yerde veba olduguna ilikin daha ilk sylenti iitildigi anda balamtr Yahudi katlian. Guillaume'un anlats byle bir duruma uygundur, nk katliam daha salgn doruga ulamadan olup bilmektedir. Ama yazann Yahudilerin dktg zehre atfettigi ok sayda lm, bir baka aklamaya iaret ediyor. Eger lmler gerekse -hayali saymamz iin bir neden yoktur- bunlar ayn felaketin ilk kurbanlan olabilirler. Ama Guillaume byle dnmez, geriye dnp baktgnda bile byle bir ey olabilecegini aklndan geirmez. Onun gznde, geleneksel gnah keileri salgnn ilk evrelerinin sebepleri olarak kalrlar. Yazar ancak sonraki evreler iin aka patolojik bir grngnn varlgn kabul eder. Sonuta, felaket yle byktr ki, olay yalnzca zehir dkenierin komplosu gibi tek bir nedenle aklamak da iyice zorlar; ama Guillaume btn olaylar zincirini hakiki varlk nedenlerine bakarak yeniden yorumlamaya gitmez.

Aslnda, airin vebann varlgn ne lde kabul ettigi sorusunu da sorabiliriz, nk son ana kadar o ugursuz szcg yazmaktan kanr. Onemli an geldiginde, o srada hala ender kullanlan Yunanca epydimie [salgn] terimini gsterili biimde iin iine katar. Bu szcgn, onun metninde, bizim metnimizdeki gibi ilemedigi ortadadr; korkulan terimin gerek bir dengi degil, daha ziyade bir ikamesidir, vebay kendi adyla annamann yeni bir yntemidir - ksacas yeni bir gnah keisi ama bu kez tamamen dil dzeyinde. Bu kadar ksa zamanda bunca insan ldren hastalgn dogasn ve nedenini belirlemek asla mmkn olmad, der bize Guillaume:

Ne hekimler bildi, ne grd Ne nedenini syleyebildi Bu gelenin, ne oldugunu

6 GONAH K E C I S I

(are bulunamad), oguna gre hastahkt Salgn [epydimie] deniyordu

Bu noktada Guillaume, kendisi dnmek yerine kamuoyuna gvenmeyi tercih ediyordur. On drdnc yzylda Epydimie szcnn kayglan bastrmaya yarayan bir "bilimsel" kokusu vardr; pis veba kokularn bastrmak iin ke balarna konulup uzun sre kullanlm ho kokular yayan ttslere benzer biraz. Bir hastal doru adlandrmak yan yarya iyiletirmek gibidir; kontrol edilemeyen olgular, bir kontrol izlenimi yaratmak amacyla sk sk yeniden adlandrlr. Bu szel cin karmalar, bizim bilimimizin yanltc ya da etkisiz kald her alanda bizi batan karmaya devam etmektedir. Ksacas, olguyu veba diye adlandrmaktan kannakla onu da tannya "adam" oluruz. Burada sanki bir dilsel kurban edimi vardr; kukusuz, elik eden ya da neeleyen insan-kurbanlarla kyaslandinda olduka masumdur bu, ama temel yaps ayndr.

Gerek ve hayali tm kolektif gnah keileri, Yahudiler ve krbalayanlar, ta yamurlan ve epydimie, geriye dnk olarak bile Guillaume'un anlatsnda yle etkin rol oynamaya devam ederler ki, Guillaume, bizim "kara veba" olarak saptadmz felaketin birliini asla gremez. Yazann grd, birbirine yalnzca dinsel anlamlaryla bitien bir bamsz felaketler dizisidir sadece (bir bakma Msr'n on felaketi gibi).

Buraya kadar sylediim hemen her ey aikar olmal. Hepimiz Guillaume'un aniatsn ayn ekilde anlyoruz, okurlannn bana ihtiyac yok. Yine de cretini ve gcn tam kavrayamadmz bu okuma zerinde srar etmekte yarar var, zellikle de herkesten kabul grd ve tartma konusu edilmedii iin. Metni herkes yzyllardr bu ekilde okuyor ve bu okuma kkl bir yeniden yorumlama ierdii iin byle bir sreklilik daha da kayda deer. Yazann metnine verdii anlam hi tereddtsz reddediyoruz. Ne syledii-

G U I LLA U M E D E M A C H A U T V E Y A H U D IL E R 7

ni bilmedigini iddia ediyoruz. Yzyllarm tesinden gelen bizler, modemler, bunu yazardan daha iyi bilmekteyiz ve onun szn dzel tebilecek yetenekteyiz . Hatta yazann grmedigi bir hakikati bile saptayabilecek durumda oldugumuza inanyoruz, ve daha da byk bir cretle , bu hakikati , yazann kendisi farknda olmadg halde bizim anlamamz sagladgn ileri srmekte tereddt etmiyoruz.

Yahudilerin gerekten katledildigi iddiasna duydugumuz artc gvenin kaynag nedir? Akla hemen gelen bir cevap var. Biz bu metni tek bana okumuyoruz. Ayn dneme ait baka metnler de var onlar da ayn konulan iliyor; ilerinden bazlan Guillaume'unkinden daha degerlidir. Yazarlan daha klyutmaz grnmektedir. Hepsi birden , Guillaume'un metnini yerletirebilecegimiz sk bir tarihsel bilgi ag oluturmaktadr. Bu baglam sayesinde, aktardgm blmde dogruyu yanltan ayrt etmeyi baannz.

Kara veba dnemindeki Yahudi kymlannn nispeten iyi bilinen bir olgular toplam oluturdugu dogrudur. Oneeden olumu bir bilgi toplam vardr burada , bizde belirli beklentiler uyandran bilgiler. Guillaume'un metni bu beklentilere cevap vermektedir. Bu bak as , bizim kiisel deneyimimiz ve metinle dogrudan temasmz dzleminde yanl degildir, ama teorik adan doyurucu degildir.

Tarihsel bilgi ag kukusuz vardr, ama bu ag oluturan belgeler de -benzer ya da farkl gerekelerle- Guillaume'un metninden asla daha gvenilir degildir. Guillaume'u bu baglarnn iine tam olarak yerletirmemiz de imkanszdr, nk bize aktardg olayiann nerede cereyan ettigini bi lmemekteyiz . Belki Paris'te , belki Reims'de , belki nc bir ehirde . Ne olursa olsun , baglam belirleyici bir rol oynamamaktadr; modern okur, bilgi sahibi olmasa bile , benim yaptgm okumay yapabilir. Kurbann muhtemelen haksz yere katledildigi sonucunu o da karr. Metnin yalan syledigini dnr, nk bu kurbanlar masumdur, ama ayn zamanda metnin dogruyu syledigini de dnr, nk kurbanlar gerektir. Tpk bizim

8 G 0 N A H K E I SI

ayrt ettigirniz gibi o da sonunda her zaman dogruyu yanltan ayrt eder. Bize bu gc veren nedir? Iinde tek bir tane rk var diye tm bir sepet elmay oldugu gibi frlatp atma ilkesini sistematik olarak rehber tutmak uygun olmaz m? Burada, kukunun zayflgndan kukulanmamz gerekmez mi? agda hiper-eletirinin, alan bo bulsayd oktan saldrm olacag bir safdillik kalntsndan kukulanmamz gerekmez mi? Her trl tarihsel bilginin kesinlikten uzak oldugunu ve elimizdeki gibi bir metinden hibir ey karamayacagmz, bir kynn gerekligini bile saptayamayacagmz itiraf etmemiz gerekmez mi?

Tm bu sorulara kesin olarak "hayr!" diye cevap vermek gerekir. Aynmsz bir kukuculuk, metnin z yapsn dikkate almaz. Bu metnin geree uygun gzken verileri ile gerekd gzken verileri arasnda ok zel bir iliki vardr. Balangta okur, "u yanl, u dogru!" diyemez kukusuz. Inanlmas az ok imkansz ya da inanlabilecek iziekler grr yalnzca. Saylan artan ller inanlr eydir bir salgn sz konusu olabilir. Ama zehirlerneler pek inandnc degildir; zellikle de Guillaume'un betimledigi kadar ktlesel bir lekte ... On drdnc yzylda bu kadar tehlikeli, zararl etkiler yaratabilecek maddeler yoktur. Yazarn, szmona sulutara duydugu kin aikardr; bu da onun tezini son derece kuku verici klmaktadr.

Bu iki tr veriyi grp tanyabilmek iin, birbiri zerinde etkide bulunduklarn en azndan zmni olarak kabullenmek gerekir. Eger bir salgn oldugu dogruysa, bu, uyuklayan nyarglar elbette alevlendirebilir. Kym itah, zellikle kriz dneminde, dini aznlklara seve seve ynelir. Buna karlk, Guillaume'un safa tekrarladg trden sulamalar da gerek bir kyn elbette hakl gsterebilir. Onun gibi bir airin kan dkc olmas mmkn degildir. Anlattg hikayelere inanyor olmas, kukusuz onun evresinde de inanlyar olmasndandr. Dolaysyla metnin varsaydg kamuoyu, en sama sylentileri kabul etmeye hazr, an heyecanl bir kamuoyudur. K-

G U I L L A U M E D E M A C H A U T V E Y A H U D I L E R 9

sacas, yazann gerekten meydana geldigini ne srdg katliamlara elverili bir duruma iaret ediyordur metin.

Kolayca inanlamayacak olaylar baglamnda, mmkn gzken olaylar da inanlr olaylara dnr. Tersi de dogrudur. Muhtemel ve inanlabilecek olaylar baglamnda, inanlmaz olaylan da srf kurmaca yaratma hazz adna zgrce alan bir imgeleme baglamak dogru olmaz. lmgelem diye bir eyi elbette kabul ediyoruz - ama herhangi bir imgelem degil, iddete susam insanlarn zgl imgelemidir bu. Bunun sonucu olarak, metnin tm temsilleri arasnda karlkl bir dogrulama vardr. Bu denkligin farkna ancak tek bir varsaymla vanlabilir. Okudugumuz metin, kymclann bak asyla anlatlm gerek bir kym metnidir. Bu bak as, kymclar kendi iddetlerinin hakllgna ikna olmu oldugundan, ister istemez aldatcdr; kendilerini yarg olarak grmektedirler, dolaysyla onlara sulu kurbanlar gerekmektedir, ama bu bak as ksmen de gerege uygundur, nk hakl olmann kesinligiyle hareket ettikleri iin kymclar katliamlannn hibir ynn saklamaya gerek duymazlar.

Guillaume de- Machaut'nunki gibi bir metin karsnda, bir metnin btn -gerek bilgi sz konusu oldugunda- ierdigi en az gvenilir temsilden daha degerli olamaz eklindeki genel kural askya almak merudur. Metin kym lehindeki durumlan betimliyorsa, kurbanlan bize kymclann genellikle setikleri trde kurbanlar olarak gsteriyorsa ve stelik bu kurbanlan kymclann genel olarak kurbananna yaktrdklan trden sulan ilemi olarak sunuyorsa, kymm gerek olma ihtimali byktr. Metnin kendisi bu gerekligi dogruluyorsa, bundan kuku duymak iin pek bir neden yoktur.

Kymclann bak asn anlamaya baladgmzda, sulamalann samalg, bir metnin bilgi degerini tehlikeye atmak bir yana, inamlrlgn glendirir - ama sadece kendisinin de yankladg iddet olaylan baglamnda. Guillaume zehirierne olayna ritel ocuk katli

1 0 G N A H K E I S I

hikayeleri de ekiemi olsayd , raporu iyice inan lmazlar, ama bize aktardg katliamlarn gerekligi asla bu nedenle azalmazd . Bu tr metinlerde sulamalar ne kadar inanlmazsa, katliamlarn inanlrl o lde glenir: Sulamalar, katliamlarn neredeyse kesin olarak meydana geldigi psikososyal baglarnn varln bize onaylar. te yandan , katliamlar temas salgn temasnn yanna yerletirildiinde , en kesinlik dkn aratrmacnn bile zehir katma hikayesini ciddiye alabilecei tarihsel balan saglayacaktr.

Kyma ilikin aniatlar herhalde yalandr; ama genel olarak kymclarn ve zel olarak da ortaa kymclarnn ok karakteristik zelliklerini o kadar iyi vermektedir ki, bu yalann bir tahmin yaplmasn tevik ettii her noktada metnin doruyu syledigine inanabiliriz . Potansiyel kymclar kymlarnn gerekliini betimliyorlarsa eer, onlara inanmak gerekir.

Kesinlii douran ey, iki tr zelliin bileimidir. Bu bileime ancak ender rneklerde rastlansayd eer, bu kadar kesin ve gvenli olamazdk Ama rneklerin skl , kukuya yer brakmayacak ldedir. Bu zelliklerin dzenli balantsn aklayabilecek tek olgu , kymclarn perspekti finden grlen gerek kymdr. Bizim tm metinleri yorumlaymz istatistik asndan dogrulanmaktadr.

Kesinliin istatistik adan dorulanabiliyor olmas , bunun hepsi de eit lde kesinliksiz belgelerin basite yglmasndan ibaret olduu anlarnma gelmez . Daha yksek nitelikte bir kesinl ikti r bu. Guillaume de Machaut'nunki trnden her belgenin gz ard edilemeyecek bir deeri vardr; nk byle bir belgede geree uygunluk ile geree aykrlk arasmda yle bir etkileim vardr ki , bunlarn her biri dierinin varln aklar ve merulatrr . Bizim kesinliinzin istatistiki bir karakteri olmasnn nedeni, tek bana ele alnan herhangi bir metnin bir sahtekarn ii olabilecegidir. Ihtimal zayftr ama tek belge dzeyinde sfr deildir. Buna karlk ok sayda belge varsa bu ihtimal s frdr.

G U I L L A U M E D E M A C H A U T V E Y A H U D I L E R ll

Modern Bat dnyas, ukym metinleri"ni3 gerek olarak kabullenmeyi tercih etmitir, bu metinleri gizemden anndrmann tek yolu da budur. Bu zm dogrudur ve kusursuzdur, nk bu tr metinlerde yer alan tm verileri dikkate alr . Bize "gereki" zm dayatan hmanitarizm ya da ideoloj i degil , ok daha kkl dnsel nedenlerdir. Bu yorum, kendisinden yana oluan, neredeyse oybirligine dayal konsenss gasp etmi degildir. Tarihin bize sunabilecegi daha saglam sonu yoktur. "Zihniyetler" tarihisinin genel olarak gvenilir buldugu bir tanklk, yani bir Guillaume de Machaut'nun yanlsamalarn paylamayan bi rinin tanklg, asla kymclarn ya da su ortaklannn igren tankhg kadar degerli olamayacaktr; nk kymclarn tanklg , bilind niteliginden tr , daha ok eyin aga kmasna imkan vermektedir. nemli olan belge, kendilerine kar kullanlabilecek belgeleri artlannda brakmayacak kadar uyank modern kymclann ogundan farkl olarak, suun izlerini silmeyecek kadar safdil olan kymclann belgesidir.

Hakl olduklarna hala inanan ve kymlannn karakteristik verilerini rtbas edecek ya da sansre ugratacak kadar kendilerine gvensiz olmayan kymclan safdil kymclar diye adlandnyorum. Bu veriler onlarn metinlerinde ya tmyle apak ve dolayszca aga karc biimde, ya da aldatc, gizli ve ancak dolayl olarak aa vurucu biimde ortaya kar. Hepsi de son gl ablonlar halindedir ve bu metinlerin dogas hakknda bizi bilgi sahibi yapan ey de , bu iki tr klienin, gerege uygun olanlar ile aldatc olanlarn bileimidir.

G n m zde kymla ilgili basmakalp dnceleri e i miz sptayabiliyoruz. Ama bugn sradanlam olan bu blg, on dordnc yzylda var olmayan ya da ok az var olan bir bilgiydi. Safdil kymclar, ne yapthlann bilmezler. Okurlarn bile bile aldatma-

3 , Blm V, s. 136- 162.

12 G N A H K E C I S I

yacak kadar iyi niyetlidirler ve olaylan gerekten grdkleri gibi sunarlar. Kendi raporlarn kaleme alrken , gelecek kuaklara kendi aleyhlerinde si lahlar verdikleri kukusuna kaplmazlar. On altnc yzyln kt nl "cad avlan" iin geerl idir bu . Gnmzde gezegenimizin "geri kalm" blgeleri iin de geerlidir. yleyse konumuz klieler ve sradanlktr; okur, benim bu apak olgular zerindeki srarm skc bulabilir. Beni baglasn, ama bunlarn gereksiz olmadg birazdan grlecektir; Guillaume de Machaut'nun durumunda apak olan eyi tuhaf, hatta tahayyl edilemez klmak iin minik bir yer degitirme yeterli olur kimi zaman .

Okur, benim byle konumakla birok eletirmenin kutsal saydg baz ilkeleri ignedigimi imdiden saptam olabilir. Bana hep u denmekte: Metne asla iddet uygulamamal . Guillaume de Machaut karsnda tercih aktr: Ya metne iddet uygulanacak ya da metnin masum kurbaniara uyguladg iddetin srp gitmesine izin verilecektir. Baz yarumcularn arl kianna kar mkemmel korkuluklar saglyor gibi gzktg iin gnmzde evrensel geerlilik atfedilen baz ilkeler, bu ilkeleri dokunulmaz kabul ederek her eyi ngrm olduklarna inananlarn hi hesaba katmadklar zararl sonulara yol aabilir. Eletirmenin birinci grevinin, metinlerin anlamna sayg gstermek oldugu her yerde tekrarlanmaktadr. Bir Guillaume de Machaut'nun "edebiyat" karsnda bu ilkeyi sonuna kadar savunabilir miyiz?

Machaut'nun aydnlatclgnn , daha dogrusu hepimizin onu tereddtszce okuyuumuzun aga drdg bir agda kapris daha var: Edebiyat eletirmenlerimizin "gnderge" diye adlandrdklar eyi laubalice balanndan savma tarz. agmzn dilbilimsel jargonunda gnderge , bir metnin szn ettigi eyin ta kendisidir - yani bu metinde, Hristiyanlarn zehirlenmesinin sorumlusu olarak kabul edilen Yahudilerin katliam . Gndergenin neredeyse eriilmez bir ey oldugu aag yukar yirmi yldan beri tekrarlanmakta . Buna

G U ILL A U E D E A C H A U T V E Y A H U D IL E R U

gre, gndergeye eriip eriemediimizin nemi yoktur; bu safdil gnderge kaygs , modem metin incelemesini ksteklemektedir yalnzca . Artk nem tayan tek ey, dilin daima ikircikli ve kaygan ilikile ridir. Bu perspektifi tmyle bir yana atacak deiliz , ama onu akademik biimde uygulamaya kalktmzda, Guillaume'un pek saygn Eski Metinler Cemiyeti'ndeki yaymcs olan Emest Hoeppfner'i de bu yazann gerekten ideal tek eletirmeni olarak grme riskine deriz . Hoeppfner'in rsznde saray iirine deinilmektedir, ama kara veba srasnda Yahudilerin katiedilmesine dair tek cmle yoktur.

Guillaume'dan yukarda aktanlan blm, Des choses cachees depuis la fondalian du monde'da [Dnyann Kuruluundan Beri Gizlenmi eyler] "kym metinleri" diye adlandrdm eyin iyi bir megini oluturur. "Kym metinleri" derken kastettigim ey, ogu zaman kolektif olarak yaanan gerek iddetin , kymclann bak asyla kaleme alnm, dolaysyla karakteristik arptmalardan etkitenmi raporlardr. Kym metninin saglam temellere dayal diye merulatrdg iddet eylemlerindeki keyfi niteligi ortaya koymak ve dzeltmek iin bu arptmalar saptamak ve tanmlamak gerekir.

Guillaume de Machaut'nun metninde rastladgmz gerek veriler ile hayali -ama asla temelsiz olmayan- verilerin bu bileiminin bir cadlk davas tutanagnda da bulundugunu grmek iin uzun uzadya incelemeye gerek yoktur. Her ey gerek diye sunulmutur ama biz bunlarn hepsine inanmadgmz gibi her eyin yalan olduguna da inanmyoruz. Aslnda yanl , dogruyu ayrt etmekte hi glk ekmeyiz. Onceki rnekte oldugu gibi cadlk davalanndaki sulamalar da glntr - cadlar tarafndan gerek kabul edilseler ve biz de cadlarn itiraflarnn ikenceyle elde edilmedigini dnsek bile byledir. Sulanan kii kendini gerekten cad sayabilir. Belki de by yntemleriyle komulanna zarar vermeye gerekten abalamtr. Yine de biz onun lm hak euigini dnmeyiz. Bize

1 4 G N A H K E C I S I

gre, hibir by yntemi etkili olamaz . Byclgn etkili oldugu ynndeki ayn g ln inanc kurbann da cellatlaryla birlikte paylaabildigini rahatlkla kabul edebiliriz , ama bu inan bizi etkilemez; bizim kukuculugumuz bunun karsnda sarslmaz .

Bu davalar srasnda hakikati yeniden hakim klmak, daha dogrusu ilk kez ortaya koymak iin tek bir ses bile ykselmez. Kimse henz bunu yapabi lecek durumda degildir. Bu demektir ki , yalnzca yarglar ve tanklar deil , sulularn kendisi de onlarn metinlerine getirdiimiz yorumun karsnda yer almaktadr. Bu oybirligi bizi etkilemez. Bu belgelerin yazarlar oradaydlar ama biz orada degildik. Kaynan onlardan almayan hibir bilgiye sahip degiliz . Yine de , yzyllarca sonra , tek bana bir tarihi, hatta rasgele biri , cadlara verilen hkm bozma hakkn kendinde bulur.4

Bu, Guillaume de Machaut rneindeki radikal yeniden-yorumun aynsdr, metinleri altst etme ynnde gsterilen ayn cret, ayn dnsel ilem ve gerekelere dayal ayn kesinlik. Hayali verilerin varlg , metnin btnn hayal rn saymamza yol amaz . Tam tersine , inanlmaz sulamalar, baka verilerin gvenilirligini azaltmaz , tersine glendirir.

Burada da, metinleri oluturan verilerin olanakszlgyla olanakllg arasnda , paradoksal gzken ama aslnda byle olmayan bir iliki vardr. Hnz aka ifade edilmemi olmakla birlikte zihnimizde mevcut olan bu ilikiye bagl kalarak, elimizdeki metinden kartlabilecek bilgi miktarn ve niteligini degerlendirmemiz mmkndr. Eer belge bir hukuk metniyse , elde edilecek sonular Guillaume de Machaut megindeki kadar olumlu, hatta daha olumlu-

4 J. Hansen, Zauberwahn, lnquisition und Hexenproess im Mittelalter und die Entstehung der grossen Hexenverfolgung. Mnih-Leipzig, 1900; Jean Delumeau, agy, II, Blm ll. Byclk davalarnn sonu zerine bkz . Robert Mandrou , Magistrats et Sorciers. Paris, 1968. Ayrca bkz. Natalie Zernon Davis , Society and Culture in Early Modern France, Stan ford, 1975 .

G U I L L A U M E D E M A CH A U T V E Y A HU D I L E R 1 5

dur. Tutanaklarn ogunun byclerle birlikte yaklm olmas bir talihsizliktir. Sulamalar samadr ve hkm adaletsizdir, ama metinler, genel kural olarak, hukuki belgelerin zellii olan kesinlik ve aklk kaygsyla kaleme alnmtr. Dolaysyla gvenimiz tamdr. Cad avclarna gizlice sempati duyduumuz kukusuna kaplmayz. Baz veriler kymc arptmalada lekelenmi diye , bir davann tm verilerine ayn lde hayal rn gzyle bakan tarihi , iinden hibir ey anlamayan biridir ve meslektalan da onu ciddiye almaz. En etkili eletiri tarz, hatann asla ar inanszlktan deil, her zaman iin inanszlk eksikliinden ilenebileceini bahane ederek, metindeki inanlabilecek eleri bile reddetmek olamaz. Kym metinlerinin altn kural karsnda snrsz gvensizlik ilkesi bir kez daha silinmelidir. Kymc zihniyet bir tr yanlsama yaratr ve bu yanlsamann izleri , belli bir olay trnn, yani cadnn ldrld kynn varlgn yalanlamak yerine dorular. Doruyu yanltan ayrmak kolaydr, nk ikisi de bir basmakalbn izini tamaktadr.

Kym metinleri karsnda gsterdiimiz olaand gvenin niin ve nas l olduunu iyi anlamak iin, bu basmakalplan sralamak ve betimlemek gerekir . Bu da zor deildir. Zaten bildiimiz ve kapsamndan , neminden kuku duymadmz , nk asla sistematik biimde aa karamadmz bir bilgiyi aka belinmekten baka bir y kesinlikle sz konusu deildir. Bu bilgi, uyguladmz somut rneklerde ierilmi olarak kalr ve bu somut rnekler her zaman iin tarihin , zell ikle Bat tarihinin alanna dahildir. Bu bilgiyi henz bu sahann dna , rnein "etnolojik" denen alanlara uygulamaya kalkmad k. Bunu mmkn klmak iin, imdi -kabaca da olsa- kym basmakalplannn bir tipolojisini karacam.

iKiN Ci B L M : KlYlM BA SMAKALIPLARI

B urada yalnzca kolektif kymlardan ya da kolektif yanklar bulan kymlardan sz ediyorum. Kolektif kymdan anladgm, kara veba srasndaki Yahudi katliam gibi dogrudan dogruya katil kitlelerin iledigi iddet eylemleridir. Kolektif yanklar bulan katliamdan anladgm ise, cad av trundeki iddetlerdir; biim itibariyle yasal olan ama genel olarak an galeyana gelmi bir kamuoyunun tevik ettigi iddet eylemleridir bunlar. Yine de bu ayrm ok nemli degildir. Siyasal terr, megin Fransz Devriminin terr, bu iki tre de dahildir ogu kez. Bizim ilgilendigirniz kym tr, genellikle kriz dnemlerinde meydana gelir; normal kururolann zayflamasna yol aar ve sur ya da ygn oluumunu tevik eder. Nfusun byle kendiliginden toplamalan, zayflam kurumlar zerinde nemli bir bask kurabilir, hatta tmyle yerlerinden edebilir.

Bu grnglere yol aan ey, her zaman ayn koullar degildir. Kimi zaman bu koullar, peinden ahgn da geldigi salgnlar ya da an kuraklk veya su baskn gibi dsal nedenlerdir. Kimi zaman

1 8 G NA H K E C S

da, politik karklklar ya da dinsel atmalar eklindeki i nedenlerdir. Gerek nedenlerin belirlenmesi, neyse ki bizi ilgilendirmiyor. Gerekten de , asl nedenler ne olursa olsun , byk kolektif kymlar balatan krizler, bunlara maruz kalanlar tarafndan aag yukar hep ayn biimde yaanmtr. En gl izlenim, degimez biimde, kltrel ayrmlar tanmlayan kural ve "farkllklar"n silinmesiyle kendini belli eden mthi bir toplumsal dzen ykmdr. Bu nokta-

-da betimlemelerin hepsi birbirine benzemektedir. Bunlarn bazlarn, en ok da veba betimlerini en byk yazarlarda bulmaktayz ; Thukydides ve Sophokles'ten Antonin Artaud'ya , Lucrece , Boccacio, Shakespeare , Defoe , Thomas Mann'a kadar birok yazarda karlarz veba anlatmlanyla. Edebi iddias olmayan kii lerin betimleri de ok farkl deildir. Bu durum artc degildir, nk bkp usanmadan tekrarladklar ey, farkszlktr, kltrel farkllamann kaybolmas ve bundan kaynaklanan karkl k. megin , Portekizli kei Fco de Santa Maria 1697'de yle yazmaktadr:

Bir krallkta ya da bir cumhuriyette bu iddetli ve takn ate yandgnda, yksek yarglarn sagr oldugu , halkn iine korku dtg, politik ynetimin paralandg grlr. Adalete artk itaat edilmez; zanaat durur; aile baglar kopar, sokaklar canllklarn yitirir. Her eye ar bir kargaa hakim olur. Her ey yklr. nk her ey dehetli bir musibetin agrlgna ve byklgne maruz kalr ve altst olur. Insanlar, durumlan ve servetleri ne olursa olsun, lmcl bir kederde bogulurlar . . . Dn bakalarn gmenler bugn kendileri gmlr. .. Dostlara asla merhamet gsterilmez, nk merhametin her trls tehlikelidir. ..

Sevginin ve dogann tm yasalar dehetli bir kargaann ortasnda unutulmu ya da bogulmu oldugundan, ocuklar ailelerinden, kanlar kocalanndan, kardeler ya da dostlar birbirlerinden apansz ayr der .. . Insanlar dogal cesaretlerini yitirirler ve hangi g-

K l Y l M B A S M A K A L I P L A R I 19

de uyacaklarn bilemediklerinden, attklar her admda kendi korku ve elikilerine arpan mitsiz krler gibi ilerlerler."l

Kurumlarn yklmas, hiyerarik ve ilevsel farkllklan siler ya da i ie geirir, her eye hem monoton hem de canavarca bir grnm verir. Krizde olmayan bir toplumdaki farkllk duygusu hem gerek bir eitlilikten, hem de ierdigi karlkllk (reciprocite) gelerini ister istemez farkllatran ve bylece gizleyen bir mbadele sisteminden kaynaklanr (bu karlkllk yoksa bir mbadele sistemi , yani kltr de yoktur) . Omegin evlil ik mbadelesi , hatta tketim mallar mbadelesi , mbadele olarak pek grnr degildir. Ama toplum sakatlandgnda sreler ksalr, karlkl edimler hzlanr. Bu mesafe ksalmas ve hzlanma, srf mecburiyenen tr hala srdrlmekte olan birtakm olumlu mbadelelerle (megin, takas) snrl kalmaz: Dmanca ya da "olumsuz" mbadeleterin temposu da artar. Ksalarak grnr bir hal alan bu karlkllk, iyi davranlarn degil kt davranlarn, hakaretlerin, darbelerin, imikarnn ve nevrotik semptomlarn karlkllgdr. lte bu nedenle geleneksel kltrler. bu fazla apansz ve dolaysz karlkllg istemezler.

Insanlar birbiriyle attrsa da, bu kt karlkllk davranlan tektipletirir ve ayn'nn baskn kmasna yol aar: Paradoksal biimde, hem atkl hem de tekbencidir. Bu farkszlk deneyimi, insan ilikileri dzleminde gerek bir eye denk der, ama ayn lde mitiktir. Insanlar bu deneyimi tm evrene yanstmaya ve onu mutlaklatrmaya alrlar; agmzda olan da yine budur.

Aktardgm metin, karl kl lk yoluyla tektipletirme srecini gayet iyi gstermektedir: "Dn bakalarm gmenler bugn kendileri gmlr . . . Dostlara asla merhamet gsterilmez, nk merhametin her tr tehlikelidir. .. ocuklar ailelerinden, kanlar kocalanndan,

1 Fco de Sama Maria, HislDria de sagradas concregaoes ... , Lizbon, 1697; aktaran jean Delumeau, La Peur en Occident, s. 1 12.

20 G 0 N A H K E C S

kardeler ve dostlar birbirinden apansz ayr der. .. " Davranlarda zdelik, evrensel bir kargaa ve farkszlk duygusuna yol aar: "Insanlar, durumlar ve servetleri ne olursa olsun , lmcl bir kederde boulurlar. .. Her eye ar bir kargaa hakim olur. "

Byk toplumsal kriz deneyimi, gerek nedenlerin eitliliinden pek etkilenmez. Dolaysyla tektipiil iin betimleniinde de byk bir tektipiilik grlr. Guillaume de Machaut da istisna deildir. Bireyin bencilce kendine dnmesini ve srklendii misilierne oyununu (karlkl sonularn paradoksudur bu) vebann balca nedenlerinden biri olarak grr. Demek ki krize dair bir basmakalptan sz edebiliriz - bunu, mantksal ve kronolojik adan , kynn ilk basmakalb olarak grmek gerekir. Farksziaarak silinme eilimine giren ey, kltrdr. Bu anlaldnda, kymc srecin i tutarlln ve bu sreteki tm ablonlan birbirine balayan mantk trn kavramak da kolaylar.

Kltr silikieliinde insanlar kendilerini gsz hissederler; felaketin bykl karsnda akna dnerler ama doal nedenlerle ilgilenmek akllanna gelmez; bu nedenleri daha iyi tanmakla onlar zerinde etkide bulunabilecekleri fikri reyrn halde kalr.

Kriz, ncelikle toplumsaln krizi olduundan , krizi toplumsal ve zellikle ahlaki nedenlerle aklama ynnde gl bi r eilim vardr. Sonuta dalan , paralanan ey insan ilikileridir ve bu il ikilerin zneleri grngye tamamen yabanc olamazlar. Fakat kiiler kendilerini knamak yerine , ister istemez ya btn olarak toplumu sulamaya (bunun onlara hibir maliyeti yoktur) ya da kolaylkla anlalabilecek nedenlerle zararl grdkleri baka kiileri knarnaya yatkndrlar. Sanklar, belli bir su trnden sorumlu tutulmaktadrlar.

Kolektif kymlarda baz sulamalara yle sk rastlanr ki, yalnzca bunlarn adnn anlmas bile modem gzlemcilerin iddet kokusu almasna yeter; her yerde, kukularn dorulayacak baka iaretleri, yani kynn baka basmakalplann aramaya ynelirler . llk ba-

K l Y l M B A S M A KALI P L A R I 21

kta , sulama konular olduka eitlidir, ama bunlarn bir birlik oluturdugunu saptamak kolaydr. ncelikle , saidnimas en byk crm saylan kiilere ynelik iddet sulan vardr: rnein kral veya baba gibi yce otorite simgelerini ya da tektanrl ve modem toplurnlara gre en zayf ve en savunmasz varlklar , zellikle kk ocuklar hedef alan iddet bu trden bir sutur. Ardndan, tecavz, ensest , hayvanlarla iliki gibi c insel sular gelir. En sk sz edilen su , ele alnan kltre gre en mutlak tabular ihlal eden sutur her zaman. Son olarak da, kutsal ayin ve treniere saygszlk gibi dinsel sular gelir. Burada da en ciddi tabular ihlal edilmitir.

Tm bu sular temel nemde gzkmektedir. Hepsi de kltrel dzenin temellerine , ailevi ve hiyerarik farkllklara, toplumsal dzenin olmazsa olmaz farkllklarna saldndr. Kiisel eylem dzeyinde , bir veba salgnnn ya da bununla kyaslanabilecek herhangi bir felaketin topyekn sonulanna denk derler. Toplumsal bag gevetmekle kalmayp, tamamen yok ederler.

Kymclar, az sayda kiinin, hatta tek bir kiinin -nispi zayflgna ragmen- tm topluma son derece zararl olabilecegine sonuta her zaman inandnrlar kendilerini. Basmakalp sulama , bu inanca araclk ederek onu merulatnp kolaylatrr. Bireyin kklg ile toplumsal gvdenin devasa byklg arasnda kpr kurar. Ktler, hatta eytanla ibirligi edenler eger tm toplulugu farkszlatrmay ba:uacaklarsa nlerinde iki yol vardr: Ya dogrudan dogruya toplulugun yregine ya da bana vuracaklar, ya da ie kendi bireysel alanlanndan balayacak ve baba katli, ensest gibi bulac bir farkszlatnclk ieren sular ileyeceklerdir.

Bu inancn nihai nedenlerini, megin psikanalistlerin bize anlatug o bilind arzular , ya da Marksistlerin bahsettigi o gizli tahakkm istencini dert etmemize gerek yok. Bu kadar ileri gitmemiz gerekmiyor. Bizim kaygmz daha basit; bizi ilgilendiren ey yalnzca sulamann mekanizmas ve kymc temsil ile eylemlerin etkileimi .

22 G N A H K E C S

Burada bir sistem var ve bunu anlamak iin ille de bir neden gerekiyorsa, en dolaysz ve apak olan bize yeter. Kltrn glgede kalmasnn insanlarda yaratt korku ve rknt , yn ayaklanmala nyla sonulanan genel kargaa - tm bunlar, szcn gerek anlamyla farkszlam, insanlan zaman ve uzam iinde bi rbirinden ayrt eden her eyden yoksun kalm bir topluluun iaretleridir. Bu yzden hepsi de tek bir yerde ve ayn anda dzensiz bir biimde bir araya gelmilerdir.

Yn daima kyma ynelir, nk onda kargaa yaratan eyin, onu turba'ya [gruh] dntren eyin doal nedenleriyle ilgilenmez. Yn , tanm gerei , eylem arar, ama doal nedenler zerinde etkil i olamaz. Dolaysyla , eriebilecei ve iddet aln yattracak bir neden arar. Yn yeleri potansiyel olarak daima kymcdr, nk topluluu yozlatran, rten, lekeli , saf olmayan elerden , kargaaya srkleyen hainlerden temizlerneyi hayal eder. Ynn yn olma hali , onu bir araya getiren ya da seferber eden -baka deyile , mob'a dntren- karanlk aryla ayn eydir. Bu terim aslnda mobile'den [hareketli ] gelir, Latincedeki turba , vulgus'tan ne kadar farklyla o da Ingi lizcedeki crowd'dan [kalabalk] o kadar farkldr. Franszcada bu ayrm yoktur, yalnzca askeri ya da partizanca mobilisation [seferberlik] vardr; baka deyile , nceden belirlenmi bir dmana ya da ynn seferberlii sayesinde yaknda saptanacak bir dmana kar seferberlik.

Kara veba srasnda, Yahudiler ve dier kolektif gnah keileri hakknda her trl basmakalp sulama ortalkta dolayordu . Ama Guillaume de Machaut bunlardan sz etmez . Yahudilere ynelttii sulama, grdmz gibi , rmaklara zehir katmalardr. En inanlmaz sulamalan bir yana brakmtr; bu grece lml tavr bir "entelektel" olmasyla aklanabilir belki . Ama bu lmlln daha genel , ortaa sonunda grlen zihniyet evrimine bal bir anlam da olabilir.

K Y t-1 B A S t-1 A K A L P L A R 1 23

Bu dnem boyunca, karanlk glere inan zayf12mt. Bunun nedenini kendimize daha ilerde soracaz. Sulu aray srer, ama daha rasyonel sular gerekmektedir; daha maddi , daha tzsel nedenler aranr. Zehir temasnn sk sk ortaya kmasnn nedeni de sanrm budur. Kymclar ylesine zehirli karmlar hayal ediyorlard ki , ok az miktarlan btn nfusu zehirlerneye yetmekteydi . Bylece by gibi hafif siklet bir neden geri plana dmekte, yerini maddesellie ve dolaysyla "bil imsel" manta brakmaktadr. Katksz cineiliin yerini kimya alacaktr.

Operasyonun amac ise ayndr: Zehirierne sulamas , tmyle gerek olan felaketierin sorumluluunu , su iledikleri gerekten saptanmam insanlarn zerine atmay salar. Zehir sayesinde, kk bir grubun, hatta tek bir kiinin , su iledii saptanamadan tm topluma zarar verebileceine ikna olmak mmkndr. Bylece zehir, nceki sulamalardan hem daha az mitik hem de bir o kadar mitiktir , hatta herhangi bir felaketin sorumluluunun herhangi birine atfedilebilmesini salayan "kem gz" kadar mitiktir. Bu yzden, ime sularnn zehirlenmesini, sulayc basmakalp dncenin bir deikesi olarak grmek gerekir.

Bu sulamalann hepsinin ayn ihtiyaca cevap veriyor olduunun kant , byclk tekniklerinde hepsinin de yan yana bulunmasdr. Sanklar nl abat toplantlarna geceleyin katldklan iin mahkum edilirler hep. En ufak bir kaamak ya da mazeret mmkn deildir, nk kantn saptanmas iin sann fiziksel varl art deildir. Canice toplantlara yalnzca manevi olarak da katlnabilir.

Sabbat kapsamndaki sular ve sua teebbs faaliyetlerinin toplumsal yanklan zengindir. Tiksinti verici ve iren eyler Hristiyan topraklannda geleneksel olarak Yahudilere atfedilir, onlardan nce de Roma Imparatorluu'nda Hristiyanlara atfedilmekteydi. Ritel amal ocuk katli , kutsala hakaret, ensest ve hayvanlarla cinsel iliki hep sz konusudur. Ama zehir hazrlanan mutfaklar da bu iler-

24 G N A H K E C I S I

de byk rol oynar, tpk etkili ya da prestijli kiilere kar su oluturan dolaplar evirmek gibi. Sonu olarak, cad, kiisel bakmdan nemsiz olmasna ragmen, toplumsal gvdeyi btnyle etkileyebilecek faaliyetler iine girebilir. Bu nedenle eytan ve ibiisieri cadyla ibirligi yapmaya gnl indirirler. Basmakalp sulamalar zerine daha fazla bir ey sylemeyecegim. Farkllama yoklugunun yol ang krizde ikinci tip basmakalb grmek ve ilkiyle baglantsn saptamak zor olmasa gerek. imdi bir nc ablona deginecegim.

Ygnn kurbanlan tamamen rastgele seilmi olabilecegi gibi byle olmamas da mmkndr. Kurbanlar, isnat edilen sular gerekten ilemi de olabilirler, ama bu durumda bile kymclann tercihinde esas nem tayan ey, kurbanlarn zellikle kyma ugratlabilir kimi kategorilere aidiyetidir. rmaklan zehirlernekten sorumlu kii ler arasnda, Guillaume de Machaut ncelikle Yahudileri sayar. Bize verdigi ipular arasnda en degerlisi , kymc gerilime yol aan arplmay en ak edeni budur. Hayali ve gerek diger basmakalplar arasnda , bu basmakalbn gerek olmas gerektigini biliyoruz . Batl ve modem toplumda gerekten de Yahudiler sk sk kyma ugramtr.

Etnik ve dinsel aznlklar, ogunlugun kendilerine kar kutuplamasna yol aarlar genellikle . Elbette her topluma gre degien bir kurbanlk seim lt vardr, ama bu lt ilke olarak kltr-ardr. Neredeyse hibir toplum yoktur ki kendi aznlklarn , dzgn entegre olamam ya da yalnzca ayr duran gruplarn -kyma olmasa da- baz ayrmclk b iimlerine tabi klmam olsun . Hindistan'da zellikle Mslmanlara eziyet edilir, Pakistan'da ise Hindulara. Demek ki kurbanlk seim ltlerinin evrensel zellikleri vardr ve bizim nc basmakahbmz oluturan da bu zelliklerdir.

Kltrel ve dinsel ltlerin yannda, tamamen fizihsel ltler de vardr. Hastalk, delilik, genetik bozukluklar, kaza sonucu sakatlanmalar, hatta genel olarak sakathklar, kymclarn dikkatini e-

K l Y l M B A S M A K A L I P L A R I 25

ker. Bunun evrensel bir tutum oldugunu anlamak iin, evremize hatta kendi iimize bakmamz yeterlidir. Bugn bile, fiziksel anormallik karsnda, ilk temasta, insan hafif bir geri ekilme davrann nleyemez. Szcgn kendisinde bile (anonnal) ortaagdaki veba szcg gibi tabu olan bir ey vardr; hem soylu hem de lanetlidir, te rimin tm anlamlaryla sacer [kutsal ] . Anormal yerine Ingilizce "handicapped" [engelli) szcgn kullanmak daha nazik bir tavr kabul edilmektedir . "Engelli"ler, toplumsal mbadelelerin akkanlgn bozma imkanlaryla orantsz, tmyle aynnc ve kurban edici nlemlerin hedefi olurlar. Toplumumuzun byk niteliklerinden biri, onlarn lehinde baz nlemler alma geregini hissediyor olmasdr.

Sakatl k, bir kurban tanmlayan o sradan iaretler beginin bir gesidir; ve baz gruplarda -megin yatl okul grencileri arasndauyum glg eken herkes, yabanc , taral , ksz, "hanm evlad," zgrt, hatta yalnzca snfa en yeni katlan grenci , az ok sakatn yerini tutar, onunla ayn muameleyi grr. Sakatlklar veya fiziksel bozukluklar gerekse e ger, "ilkel" kafalarn tm dikkati bu bu kiilere ynelir. Buna paralel olarak, bir grup insan, kurbanlarn belli bir toplumsal , etnik , dini kategori iinden seme alkanlg edindiginde , bu sakatlklar ya da fiziksel bozukluklan -eger bunlar gerekse- bu kategoriye atfetme egilimi gsterir. Bu egilim, rk kankatrlerde aka ortaya kar.

Anormallik yalnzca fiziksel alanda grlmez. Varoluun ve davrann tm alanlannda anormallik vardr. Ayn zamanda, anormall igin kymclann seiminde tercih lt olarak kullanlabilecegi tm alanlarda da grlr. Omegin, toplumsal anormallik diye bir ey vardr; burada normu belirleyen ey, ortalamadr. En ortak toplumsal statden, u ya da bu yne dogru ne kadar uzaklalrsa, kym riski de o lde byr. Toplumsal merdivenin alt basamaklannda yer alanlar iin bu durum kolayca grlr.

26 G N A H K E C S

Buna karl k, yoksulun ve dtan gelenin marjinalliine bir dierini , ierinin marj inalliini , yani zenginin ve glnnkini eklediinizde bunu aka grmek artk o kadar kolay deildir. Hkmdar ve saray ou zaman bir kasrgann gz'n akla getirir. Bu ikili marjinallik, alkalanmaya balam bir toplumsal rgtlenmenin iaretidir. Normal zamanlarda, kukusuz , zenginler ve gller, yoksullarn sahip olmadg her trl korunma ve ayrcalktan yararlanrlar. Ama burada bizi ilgilendiren normal koullar dei ldir, kriz dnemleridir. Evrensel tarihe yle bir gz atmak bile , zincirlerinden boanm bir ygnn elinde lme riskinin, istatistiki olarak, imtiyazllar iin baka btn kategorilerden daha yksek olduunu ortaya koyar.

Sonu olarak, her trl ar zellik dnem dnem kolektif imekleri zerine eker; yalnzca ar zenginlik ve ar yoksulluk degil, ayn zamanda baarnn ve yenilginin , gzelligin ve irkinligin, ahlakszln ve erdemin, batan karma gcnn ve hoa gitmeme gcnn arlklar da imekleri zerine eker; kadnlarn, ocuklarn ve yal larn gszlg kadar, saysal kalabalk karsnda en glterin zayflk halini alan gc de imekleri zerine eker. Ynlar genel olarak ncelikle kendileri zerinde istisnai bir nfuz uygulam olanlara kar dnerler.

Sanrm, zenginlerin ve glterin kolektif kynn kurbanlar arasnda zayflk ve yoksullukla ayn sfatla yer aldn grmek bazlarn dehete drecektir. Bu iki grng onlarn gznde simetrik deildir. Zenginlerin ve glterin kendi toplumlan zerindeki nfuzlan , kriz dneminde hedefi olabilecekleri iddeti hakl

K l Y l M B A S M A K A L I P L A R I 27

trabilecek herkesin karantinaya alnmas byle bir eydir. Onaagda hekimler vebann hastatarla fiziksel temas sonucu yaylabilecegi fikrine dmandlar. Genellikle aydn evrelere mensup bu hekimlerin gznde her trl bulaclk teorisi kymc nyargya ok yakn geldiginden pheli grlyordu . Ama bu hekimlerin gr yanlt . Bulaclk fikrinin on dokuzuncu yzylda yeniden ortaya kmas ve kymc zihniyete yabanc , tamamen tbbi bir baglam iinde kendini kabul ettirmesi iin, bu fikrin nyargnn yeni bir kisve altnda geri dn oldugundan hi kukulanmyor olmak gerekir.

Bu ilgin bir sorudur, ama elinizdeki almayla hibir ilgisi yoktur. Benim tek amacm, iddete bavuran ygnlann hedefi olanlarn zelliklerini sralamaktr. Bel iruigim rneklerin hepsi de bu adan kuku gtrmez rneklerdir. Bu iddet olaylannn bazlannn bugn bile hakl grlebilir olmasnn , benim srdrdgm analiz tr asndan pek nemi yoktur .

Kym ya da eziyet alannn snrlarn tam olarak belirlemek degil benim amacm; adaletsizligin nerede balayp nerede bitligini kesin olarak saptamaya da alyor degilim. Bazlannn dndgnn tersine , toplumsal ve kltrel dzende iyi ve kt olan eyleri tanmlamak beni ilgilendirmiyor. Benim tek tasam , kolektif iddet emasnn kl tr-ar bir nitelik tadgn ve bunun snrlanm ana hatlanyla belinmenin kolay oldugunu gstermektir. Semann varhgn grmekle herhangi bir olay bu emayla aklamak baka baka eylerdir. Baz durumlarda, buna karar vermek gtr ama benim amaladgm kantlama byle bir glkten etkilenmez . Belirli bir olayn herhangi bir zelliginde kym basmakalplanndan birinin olup olmadgna karar verilemediginde, sorunu baglamndan kopartlm bu tek zellik dzeyinde zmeye almamak gerekir, baka basmakalplarn da onunla birlikte olup olmadgn kendimize sormamz gerekir.

28 G 0 N A H K E C S

Iki rnek ele al yorum. Tarihiterin ouna gre 1789 devriminde Fransz monarisinin de belli bir sorumluluu vardr. yleyse Marie-Antoinette'in infaz , bizim emamzn dnda mdr? Kralie , kurban seimi kategorilerinin ouna dahildir nk o yalnzca kralie deil, ayn zamanda yabancdr. Halk arasnda yaygn sulamalarda Avusturya kkenli olduuna sk sk deinilir. Onu mahkum eden mahkeme, Paris kitlesinden ok etkilenmitir. Bizim birinci basmakalbmz da mevcuttur bu rnekte : Kolektif kymlar tevik eden byk krizierin tm karakteristik zelliklerine devrimde rastlanr. Tarihiler, kukusuz, Fransz Devrimi'nin verilerini tek ve ayn kymc emann eleri olarak ele alma alkanlnda deillerdir. Bu tr bir dnce tarznn, Fransz Devrimi'ne dair tm fikirlerimizin yerine gemesi gerektiini ileri srmyorum elbette. Ama, ou zaman sessizce geitiritmi olsa da kralienin davasnda aka yer alm bir sulamay, oluyla ensest ilikisine girme sulamasna bu basmakalbn ilgin bir k tutmad da sylenemez.2

imdi de rnek olarak bir baka mahkumu alalm . Bu mahkum, ynn galeyana gelmesine yol aan crm gerekten ilemitir . Bu zenci, beyaz bir kadna gerekten tecavz etmitir. Kolektif iddet , terimin en aikar anlamyla keyfi olmaktan kar bu durumda . Cezalandrdn iddia ettii crm gerekten cezalandryordur. Bu koullarda kymc arptmann domasna yol aan gerilimin olmad ve kym basmakalplannn benim yklediim anlam artk tamadklar dnlebilir. Gerekte kymc arptma vardr ve sulamann telaffuz edilen hakikatiyle uyumsuz da deildir. Kymclarn temsili aklddr. Toplumun kresel durumu ile bireysel ihlal arasndaki ilikiyi tersine evirmektedir. lki dzey arasnda bir neden ya da motivasyon ba varsa bile , bu ba yalnzca kolektiften bireysele doru ileyebilir. Kymc zihniyet , ters ynde hareket etmekte-

2 Bu ensest sulamasna di kkatimi ekt igi iin jean -Cla ude Guillebaud'ya teekkr borluyum .

K l Y l M B A S M A K A L I P L A RI 29

dir. Bireysel mikrokozmos iinde kresel dzeyin bir yanssn ya da takhclini grmek yerine , zararl her eyin kkenini ve nedenini bireyde arar. Kurbaniann gerek ya da hayali sorumlulugu ayn fantastik abartya maruz kalyordur. Ksacas, bizi ilgilendiren adan, Marie-Antoinette'in durumuyla katledilen siyahn durumu arasnda pek fark yoktur.

G rdgmz gibi , ilk iki basmakalp arasnda sk bir iliki vardr. Krizin farkszlatnclgn kurbaniara yklemek iin, farkszlatnc su ilemekle itharn edilirler. Ama aslnda bu kurbanlan kyma hedef klan ey, onlardaki kurbanlk iaretleridir. Bu nc basmakalp dncenin diger ikisiyle ilikisi nedir? llk bakta, kurbanl k iaretleri tmyle farkllatncdr. Ama kltrel iaretler de byledir. Dolaysyla burada farkllamann iki tarz, iki tr farkllk olmas gerekir.

Her kltrn iinde herkes kendini tekilerden "farkl" hisseder ve "farkllklar" meru ve gerekli grr. agmzda farklln yceltilii, radikal ve ilerici bir ey olmad gibi, btn kltrlerin ortaklaa paylatg bir bak asnn soyut ifadesinden baka bir ey degildir. Her bireyde, kendini tekilerden sadece daha farkl deil, hepsinin en farkis grme egilimi vardr, nk her kltr, kendisini oluturan bireylerde bu farkllk duygusunu besler.

Kurbann seilmesini belirleyen iaretler, sistemin bagrodaki farkllklardan deil , sistemin dndaki farkllklardan kaynaklanr; sistemin kendi farkllndan farkllama potansiyelidir bu , baka deyile , hi farkllamamak, bir sistem olarak var olmaya son vermek. Fiziksel sakatlklarda bu durum daha iyi grlr. Insan vcudu, anatomik farkllklar sistemidir. Eger sakatlk, kaza sonucu bile olsa huzursuzluk uyandnyorsa, istikrarszlatnc bir dinamizm izlenimi yaratmasndandr. Sistemin ta kendisini tehdit eder gzkmektedir. Snrlandnlmaya allr ama yaplamaz; kendisini evre-

30 G N A H K E C S

leyen farkllklar altst eder. Bunun sonucunda canavarca bir nitelik edinen bu farkll klar da bir araya toplanr, sonuta sistemi yok edebilecek lde skr ve birbirine karrlar. Sistemd farkll k korkutucudur, nk sistemin hakikatini , grel iligini , krlganlgn , lmllgn aga karr.

eitli kurban trleri , farkszlatnc sulara yatkn gzkr. Dinsel , etnik, ulusal aznlklara asla kendine zg farkll klarndan dolay itiraz edilmez ; tersine, beklend igi kadar farkllaamadklar iin, sonuta da hi farkllaamadklan iin sulanrlar. Yabanc lar "gerek" farkllklara sayg gsteremiyordur; duruma gre , ya ahlakszdrlar ya da zevksiz ; farkllg farkllk olarak kavramakta glk ekmektedirler. Barbaros baka bir dil konuan degil, gerekten anlaml tek ayrm -Yunan dilinin aynmlarn- birbirine kartrandr. Kabilelere , uluslara vs zg nyarg dagarcg, farkllga duyulan kini degil , farkllktan yoksun kalmaya duyulan kini ifade eder daima. tekinde grlen ey teki nomos degil, anomalidir, teki norm degil , anormalliktir; sakat, ekilsizlemi olur; yabanc da vatansz haline gelir. Rusya'da kozmopolit grnmek iyi bir ey degildir. Meteque'ler [yerleik yabanclar] btn farkl lklan taklit ederler nk kendilerinde hibir farkllk yoktur. Ata yadigan mekanizmalar, bilindnda yeniden retilerek kuaktan kuaga aktarlr - ve bel irtmek gerekir ki , ogu zaman bu aktanmda nyargnn ldrclk dzeyi gemie gre azalr . rnegin gnmzde anti-Amerikanclk gemiteki tm nyarglardan "farkllatgn" sanmaktadr, nk btn farkllklar savunmakta ve sadece Amerika'ya zg o farkszlatrc virs reddetmektedir.

"Farkllgn" eziyet ve kyma ugradgn her yerde iitiyoruz , ama bu sylem ille de kurbanlarn sylemi degildir. Evrenseli reddederken daha da soyut bir evrenselin iine den, agda ogulculugun sonu gelmez sylemidir daha ok.

En kapal kltrlerde bile insanlar kendilerinin zgr ve evren-

K l Y l M B A S M A K A L I P L A R I 3 1

sele ak olduklarna inanrlar; farkllatnc karakterleri, e n dar kltrel alanlarn bile , kendi ilerinden, tkenmezmi gibi yaanmasn saglar . lte bu yanlsamay tehlikeye atan her ey bizi rktr ve iimizdeki ok eskiden kalma kymc egilimi uyandnr. Bu egilim her zaman ayn yolu tutar, hep ayn basmakalplarda vcut bulur, her zaman ayn tehdide karl k verir . Etrafmzda tekrarlanan eyin tersine , kymclarn kafasna taklan ey asla farkl lk degil , onun dile getirilemeyen ka rtdr hep : Farkszlama.

Basmakalp kym dnceleri birbirinden ayrlmaz ve ogu dil de -dikkate deger bir olgudur bu- onlar birbirinden ayrmaz. rnegin Latince ve Yunancacia byledir; ayn ekilde , basmakalplarn incelenmesinde boyuna akraba terimiere bavurmak zorunda kaldgmz Franszcacia da byledir: ense, erime, entere , entique [kriz , su/cinayet , lt , kritik/eletiri ] ; hepsi de ayn kke , ayn Yunanca fiile uzanr: Yalnzca yarglamak, ayrt etmek, farkhlatrmak anlamna gelmekle kalmayan , bir kurban sulamak ve mahkum etmek anlamna da gelen krino'dur bu . Aslnda etimoloj ilere fazla gvenmernek gerek; be n de asla etimolojiden yola karak dnyor degilim. Ama grng yle sabit ki, bunu belirtmek sanyorum yersiz degildir. Bu grng, kolektif kymlar ile bir btn olarak kltrellik arasnda hala gizli kalan bir ilikinin varlgn imliyor. Eger byle bir iliki varsa, henz hibir dilbilimci , hibir filozof, hibir politikac onu ag karabilmi degildir.

C N C B L M : M i T N E D iR ?

D ogrudan ya da doiayl bir kolektif nitelik ieren bir iddet ediminden sz eden szl ya da yazl tanklklar karsnda, bu tanklk unlar da ieriyor mu diye kendimize sormuuzdur hep: 1 ) Toplumsal V l. kltrel bir krizin, yani genellemi bir farksziamann belimi - birinci basmakalp, 2) "farkszlatnc" sular - ikinci basmakalp, 3) bu sularn saptanm faillerinin kurban seme iaretlerine , farkszlatrclgn paradoksal belirtilerine sahip olup olmadklar - nc basmakalp. Drdnc bir basmakalp da vardr ve bu iddetin kendisidir; bundan daha ilerde sz edecegiz.

Kym ve eziyet olgusuna iaret eden ey, tek ve ayn belgede birok basmakalbn yan yana bulunmasdr. Tm basmakalplarn olmas art degildir. Ilerinden yeter, hatta ogu zaman ikisi. Bunlarn varlklar u sonucu karmamz saglar: 1) iddetler gerektir, 2) kriz gerektir, 3) kurbanlar, kendilerine atfedilen sular nedeniyle degil , tadklan kurbanlk iaretleri nedeniyle, krizle aralannda sulu bir iliki oldugunu hissettiren eyler nedeniyle seilmilerdir,

34 G 0 N A H K E C S

4) operasyonun anlam bu krizin sorumlulugunu kurbanlarn zerine atmak ve sz edilen kurbanlar ortadan kaldrarak ya da en azndan onlar "kirlettikleri" topluluktan diayarak bu kriz zerinde etkide bulunmaktr.

Eger bu ema evrenselse, tm toplumlarda bulunmas gerekir. Gerekten de tarihiler, alma alanlarna dahil her toplumda (yani gnmzde tm dnyada, ncesinde Bat toplumunda ve ondan nce de zellikle Roma lmparatorlugunda) bu emay bulmaktadrlar. Buna karlk etnologlar, inceledikleri toplumlarda kymc emaya hi rastlamamlardr. Bunun nedenini kendimize sormamz gerekir. tki olas cevab vardr. l) "Etnolojik" toplumlar kyma pek dkn olmadklarndan, bir Guillaume de Machaut'ya uygulanan analiz tr onlara uygulanabilir degildir. agda yeni-ilkelcilik bu zmden yanadr. Bizim toplumumuzun insanlkdlgnn karsna tm diger kltrlerdeki yksek insancllk karlmaktadr . Yine de Batl olmayan toplumlarda kynn gerekten yok oldugunu kimse savunmaya cesaret edemez . 2) Kym mevcuttur ama ya gerekli belgelere sahip olmadgmz iin , ya da sahip oldugumuz belgeleri deifre etmeyi bilmediimiz iin biz kyn grmeyiz.

Ben bu sonuncu varsaymn dogru oldugu kansndaym. Mitikritel toplumlar kymdan muaf degildir. Bunu kantlamamz saglayacak belgelere sahibiz : Belgeler, saydgm kym basmakalplarn iermekte , Guillaume de Machaut'daki Yahudilere kar tavrla ayn btnsel emadan kaynaklanmaktadrlar. Mantgmzn tutarl olmasn istiyorsak, ayn yorum trn onlara da uygulamalyz.

Bu belgeler mitlerdir. Kantlamarn kolaylatrmak iin , benim ilgilendigim adan rnek tekil eden bir mitle balyorum. Kymc basmakalplarn tmn ieren (ve baka bir ey de iermeyen) bir mittir bu, hepsini arpc bir grnm kazandran bir mit. Sophokles'in Kral Oidipus'ta ele aldg Oidipus milinden sz ediyorum. Daha sonra , yine kymc emay tekrarlayan, ama daha g dei fre edi-

M T N E D R ? 35

len mitlere ynelecegim. Son olarak da, bu emay reddeden, ama reddediindeki aikarl kla emann uygunlugunu dogrulayan mitlere gidecegim. En kolaydan en etrefiline dogru ynelerek, tm millerin kklerinin gerek kurbaniara uygulanan gerek iddet ediroleri oldugunu gsterecegim.

nce, Oidipus miti . Veba Thebai'yi kasp kavurmaktadr: Bu, kymn birinci basmakalbdr. Oidipus sorumludur nk babasn ldrm ve annesiyle evlenmitir: Bu da ikinci basmakalptr. Salgna son vermek iin , der kehanet , aaglk suluyu ehirden kovmak gerekir. Kynn erekselligi apakt r. Baba katli ve ensest , birey ile kolektif arasnda aka araclk ilevi grmektedir; bu sular ylesine farkszlat ncdr ki etkileri bulaclk yoluyla tm topluma yaylr. Sophokles'in metninde , farkllk yoklugunun vebal olmakla ayn ey olduunu saptanz.

nc basmakalp: Kurbanlk iaretleri . ncelikle sakatlk vardr: Oidipus topaldr. te yandan bu kahramann Thebai'ye nereden geldiini kimse bilmemektedir, hukuken olmasa da fiilen yabancdr. Son olarak, kraln olu ve kraln kendisidir, laios'un meru mirassdr. Baka birok mitik kiilik gibi Oidipus da, yabancnn (dardan gelenin) marjinallii ile yerlinin (ierdekinin) marjinalligini kendinde toplamay becermitir. Odyssea'nn sonundaki Odysseus gibi, kah bir yabanc ve dilencidir, kah her eye kadir hkmdar.

Tarihsel kymlarda dengi grlmeyen tek aynnt , terk edilmi ocuk zelliidir. Ama terk edilmi bir ocuun henz ilk evrelerindeki bir kurban olduunu btn dnya kabul eder; o, kt yazgsnn kehaneti olan anormallik iaretleri nedeniyle seilmitir ve bu iaretler sonuta yukarda saylan kurban seimi iaretleriyle ayndr. Terk edilmi ocuu bekleyen kanlmaz yazg, kendi topluluundan kovulmaktr. Terk edilmi ocuk ancak geici olarak kurtulur, yazgs olsa olsa gecikir ve mitin sonucu da , onu bebekliinden iti-

36 G 0 N A H K E C S

baren kolektif iddete mahkm eden kehanet iaretlerinin yanlmazln dorular.

Kiide ne kadar ok kurbanlk iareti varsa, yldrm bana ekme ihtimali de o kadar fazladr. Oidipus'un sakatl , terk edilmi ocuk gemii , yabancl, nevzuhurlugu ve kral olma hali, onu kurbanlk iaretlerinin mkemmel bir toplam haline getirir. Mit bir tarihsel belge olsayd da bunlar fark ederdik ve btn bu iaretierin burada, diger kym basmakalplaryla birlikte ne anlama geldigini kendimize sorardk. Cevap sarihtir. Guillaume de Machaut'nun metninde grdmz eyi , safdil kymclarn perspektifiyle kaleme alnm bir kym tutanan , mitte de grebiliriz. Kymclar kurbanlarn tam grdkleri gibi, yani sulu olarak temsil ederler, ama yaptklar kynn nesnel izlerini gizlemezler. Bu metnin ardnda gerek bir kurbann olmas gerektii sonucuna varabiliriz; bu kurban , asla kimseye veba bulatrmam olmasna ragmen ona isnat edilen basmakalp sulardan tr degil , ayn metinde saylan tm kurbanlk iaretleri nedeniyle seilmitir; ve bu iaretler kimin zerinde grlrse, vebadan ekinen bir kitlenin paraneyak kukusunu ona yneltmek mmkndr.

Guillaume'da ve cadlk davalarnda oldugu gibi, mitte de, tmyle mitolojik sulamalarla kar karyayz: Baba katli , ensest , toplulugun ahlaki ya da fiziksel zehirlenmesi . Bu sulamalar, kudurmu kalabalklarn kurbanianna dair tahayllerine uygundur. Ama ayn sulamalar, pekala gerek de olabilecek kurban seim ltleriyle birlikte yer almaktadr. u halde, bize kurban kurban olarak sunan ve onu bir yanyla kymclann genelde hayal ettikleri ekliyle ve diger yanyla da gerek kymclar tarafndan seilmi olmay gerektiren gerek zellikleriyle gsteren bir metnin ardnda gerek bir kurbann olduguna inanmazhk edebilir miyiz? stelik, daha da kesinletirrnek ister gibi , bu kurbann srgn edilmesinin , kyn gerekten tevik eden agr kriz koullannda meydana geldigi de belirtil-

M I T N E D I R ? 37

mektedir. Yukarda tarihsel metinler iin sundugumuz yoruma modem okurun da otomatik olarak ulamasn saglayacak tm koullar bir araya gelmitir. yleyse mitler sz konusu oldugunda niin ekimser kalyoruz?

Mitteki basmakalplar Guillaume'un metnindekinden daha eksiksiz ve daha kusursuzdur. Bunlarn yalnzca rastlant sonucu ya da hem kym zihniyetine hem de kym gerekligine yabanc , tamamen karlksz, iirsel bir hayalgcnn rn olarak bir araya geldigine nasl inanabiliriz? Oidipus miti , tamamen uydurma olmasa da, belki Sophokles'in kendisi belki de kukusuz bir bakas tarafndan hile katlm bir metin olabilir, denecektir. Daima Oidipus mitiyle balama egiliminde olmamn nedeni, kymc basmakalplar asndan rnek oluturmasdr ve bu mkemmelligini Sophokles'in mdahalesine borlu da olabilir. Ama bu durumu degitinnez, tam tersine . Sophokles'in kymc basmakalplar asndan mit i gelitirmi olmas , bizim etnologlardan farkl olarak, bir eyden kuku duyuyor olmasndand r. Sophokles'in en derin esini , onu bir tr "kahin" yapmak isteyenlerin hep kukulandklar gibi , mitin iinde en temel anlamda mitik olan eyi , genel olarak "mitikligi" aga karmaya yneliktir; bu da , edebi bir bugulu parfmden degil, kymclann kendi kyrolanna bak alanndan kaynaklanr.

Ortaag kymlannda oldugu gibi , mitlerde de kymc basmakalplar daima bir arada bulunur ve bu da istatistiki adan aklayc olmaya devam eder. Ayn modelden kaynaklanan mitler o kadar ok saydadr ki , bu modelin tekran ancak gerek kyniara atfedilebilir. Baka trl dnmek, Guillaume de Machaut'nun Yahudiler zerine sylediklerinin tamamen kurgusal oldugu sonucunu karmak kadar sama olur. Tarihsel kabul edilen bir metinle karlaugmzda, birok mitte buldugumuz basmakalplan bir araya getiren eyin yine kymemn bak asndan grlen kymc davran olduguna hkmedebiliriz . Kymcl:r kurbanlarn onlara atfettikleri sular ne-

38 G N A H K E I S I

deniyle setiklerine inanrlar; onlarn gzlerinde, bu sular kurbanlarn felaketierin sorumlusu yapar ve onlar da kym yoluyla tepki gsterirler. Aslnda, kymclar belirleyen kym ltleridir ve bu ltleri bize sadk biimde aktarrnalannn nedeni de bizi bi lgilendirmek istemeleri degil, bu lllerin aklayc degerinden emin olmalardr.

Mitin kkeninde gerek bir kurbann ve gerek bir kolektif iddetin bulundugu varsaymn ncelikle iddet ve Ku tsal 'da ne srdm. Eletirmenlerin ou bunu meru saymadlar. Grnte bunu aniayacak kadar olgun olanlar bile , tuhaf bir ekilde , burada yalnzca bir "Rousseau'vari kken masal"n , kurucu mitlerin tekrarn grdler. Mite doru ynlendirdiim yorum trn gremediler. Mitoloji konusunda tarihsel arat rmann olanaklan zerine vesveseye kapldn sylediler. Kurbann gerekliini kesinmi gibi sunuyormuum, nk yorumun gcn abartyormuum vs.

Bu itirazlar anlaycdr. Eletirmenler, hayali temsilierin grnr biimde "kirlettii" metinlere uygulanabilecek tek kuraln, en ar kuku olduuna ikna olmulardr . Herhangi bir metnin herhangi bir verisi , onlara gre , ancak olaslktan en uzak veri kadar olasldr. Bu kurala gerekten uyulacaksa, mitten en ufak gerek bilgi karmaktan vazgemek gerektigi kesindir. Ama burada olaslktan en uzak olan ey, baba katli ve ensest araclgyla vebann doguudur; tema kukusuz hayalidir ama, her yerde hayali olduu sonucunu karmak iin bir neden degildir bu; tam tersine . Bu temay uyduran hayalgc, mnzevi edebiyatlarn azlarn sulandran hayalgc degildir, psikanalitik znenin bilind da degildir, kymclarn bilinddr; Roma lmparatorlugunda Hristiyanlarn ve Hristiyan dnyasnda da Yahudilerin ritel ocuk katli yaptklarn uyduran bilindyla ayndr. Kara veba srasnda zehir dklm rmak hikayesini uyduran da ayn hayalgcdr. 1 iddet ve Kutsal , Blm l l l .

M 1 T N E O i R "? 39

Kymclarn hayalgcnn rn olan metinlerde sadece unlarla ilgili verilere inanabil iriz : l) Metnin kendi ortaya knn gerek koullar , 2) her zamanki kurbanlarnn karakteristik zellikleri ve 3) genell ikle bundan kaynaklanan sonular, yani kolektif iddete denk den eyler. Eger kymclarn hayalgc bize yalnzca vebaya yol aan baba katli ve enseslerden deil de , gerek evrende bu tr inanca el ik eden her eyden ve bunlardan kaynaklanan tavrlardan da sz ediyorsa , tam da ilk konuda yanl ey syledigi iin her noktada dogruyu sylyor olmas muhtemeldir. Burada karmza kynn drt basmakalb kar, tarihsel metinlerde gerege uygun olanlarla geree uygun olmayaniann bileiminin aynsdr bu ve belirttii tek ey de, bu metinlerde ifade bulmasn istedigirniz anlamdr : Uyguladklan kyma ikna olmu kymclann ksmen yanl ksmen dogru perspektifleri .

Bu sonu , safdillik rn degildir. Asl safdillik , kym basmakalplarn saptayamayan ve bu basmakalplarn gerektirdii cesaretli ama meru yoruma bavuramayan ar kukuculuun iinde gizlenmitir . Oidipus miti , tekiler gibi edebi bir metin dei ldir, psikanalitik bir metin de degildir , ama bir kym metni olduuna kuku yoktur ve bu yzden onu kym metni olarak yorumlamak gereki r. Tarih iin ve tarihin iinden icat edilmi bir yorum ynteminin mite uygulanmasnn doru olmayaca iliraz yneltilebilir. Buna katlyorum, ama sahici tarihsel kant , yukarda gsterdiim gibi , kymc temsilierin ifresinin zlmesinde ancak ikincil bir rol oynayabilir. Zaten bu temsiller tarihe bal olmu olsalard, asla deifre edilemezlerdi . Ancak modem agda balam bir ilemdir bu.

Cad avclannm bize szn ettigi kurbaniann gerek oldugunu kabul ediyorsak, bu, genel kural olarak, bagmsz kaynaklardan, sulayclarn kontrolnde olmayan kaynaklardan bilgi aldgmz iin degildir. Kukusuz metni, aklayc bir bilgi ana dahil ediyo-

40 G N A H K E I S I

ruz, ama eer biz tarihsel kym metinlerini Oidipus mitini ilediimiz gibi ele alsaydk byle bir a da ortaya kamazd .

Daha nce de syledim, Guillaume de Machaut'nun bize anlatt olaylarn tam olarak nerede cereyan ettiini bilmiyoruz; kara vebann varl da dahil , hibir eyi bilmiyor olabiliriz , ama onunki gibi metnin gerek bir kym grngsn yanstmyor olduu sonucu asla kmaz . Sadece kymc basmakalplarn yan yana gelii bile yeterli bir iarettir. Peki mit niin bu adan farkl olsun ki?

Benim varsaymmda, eletirmenlerimin "tarihsel" terimine verdikleri anlamda tarihsel hibir ey yoktur. Tamamen "yapsal "dr; tpk tarihteki kymc temsillerimizi okurkenki gibi . Yalnzca kymc basmakalplarn doas ve dzentenii bile , bir metnin gerek bir kymdan domu olduunu ileri srmemizi salar. Bu kken varsayl madka, ayn temalarn srekli tekrarlanmasnn ve mevcut halleriyle rgtlenmelerinin nedeni ve nasl aklanamaz. Buna karlk, bu kken Yarsayldnda karanlk dalr, tm temalar kusursuz biimde aklanr ve karsna kanlacak hibir ciddi itiraz kalmaz . lte bu nedenle , bizim ky m emamzdan kaynaklanan tm tarihsel metinler iin bu kkeni benimsedik, hem de hi ekincesiz benimsedik; bunun sonucunda , burada artk bir postla deil , bu metinterin ak seik hakikatini gryoruz. Ve bunda da haklyz . Geriye , bu ayn zmn, Oidipus mili gibi bir mit karsnda niin aklmza gelmediini anlamak kalyor.

Bu gerek bir sorundur. Sorunu doru olarak ortaya koymak iin, kym basmakalplarm otomatik olarak saptamamz salayan yorum trnn bu uzunca analizi zorunluydu. Tarihsel metinlerden sz ettiimiz srece , bu yorum bir sorun karmaz ve evrelerini ayrntlandrrnak gerekli deildir. Ama ite, bir adm geri giderek kymc temsilleri anlama tarzmz zerinde gerektii gibi dnmemizi engelleyen de bu tavrdr. Biliyoruz ama bildiimizi bilmiyoruz, nk onu henz belirtikletiremedik.

M I T N E D I R ? 4 1

"Tarihsel" yaftas yaptrlm bir belge sz konusu olsayd eger, mitoloj i zerine syledigim her ey aikar grnr, hatta fazlasyla aikar olurdu . Okurlarm henz bu syledigime ikna olmamsa, ok basit bir deneyimle onlar hemen ikna edebilirim . Oidipus'un hi kayesine kabaca makyaj yapacagm Yunan giysisini zerinden alp Batl kyafet giydirecegim. Bunu yapnca , mit toplumsal merdivende bir ya da iki kerte aag iner. Varsaylan olayn ne yerini ne tarihini belirtiyorum. Geri kalann okurun iyi niyeti halledecektir. Benim ykm dogal olarak on ikinci yzyl ile on dokuzuncu yzyl arasndaki Hristiyan dnyasnda yer buluyor kendine bir mit zerinde kimsenin asla (zellikle de onu mit olarak adlandrdgmz srece) yapmay dnmedigi ilemi bir zemberek gibi balatmak iin bu kadan yeterlidir.

Hasat kt , inekler dk yapmakta; kimse kimseyle anlaamyor. Sanki kyn zerine lanet sal nm. Bu durumun topal adamdan kaynaklandg ak. Bir sabah kageldi, nereden geldigi bilinmiyar ve sanki kendi eviymi gibi yerleti . Hatta kyn en gzde varisi olan kadnla evlenip ondan iki ocuk yapacak kadar ileri gitti. Evlerinde bin trl dolap dndg belliydi Yabancnn, bir tr yerel zorba olan kansnn ilk kocasna bir ktlk yapm olmasndan kukulanlmaktayd; adam esrarengiz koullarda yok olmu ve yeni gelen de onun tm rollerini abucak stlenmiti. Bir gn kyn delikanlianna gna geldi; dirgenlerini ellerine aldlar ve rahatszlk veren bu adamn def olup gitmesini sagladlar .

Bu rnekte kimsenin tereddt olmaz. Herkes benim yorumuma igdse l olarak ynelir. Kurbann isnat edilen suu elbette ilemediginin herkes farkndadr, ama adamn tm zellikleri kyllerin sknt ve kzgnlign zerine ekecek trdendir. Bu kk ykde gerege uygun olanla olmayann ilikisini herkes kolaylkla alglayabilir. Hi kimse bunun masum bir masal oldugunu ne sre-

42 G N A H K E I S I

mez; hi kimse burada iirsel bir hayalgcnn rnn ya da "insanlarn temel dnce mekanizmalar"n ak lama arzusunun izini grmez .

Oysa deien b ir ey de yoktur . Benim ykrole mitin yaps ayndr, nk mitin kaba bir taslandan baka bir ey degildir. Bu adan , yorumlama tarz da metni dardan aydnlatacak tarihsel bir bilgi erevesine dayanmamaktadr . Yorumcunun, eger metin ona "sahiden" mitolojik bir biimde sunulmu olsayd tiksintiyle reddeclecei bir okumaya ynlendirilmesi iin, bir dekor deiimi yete rli oluyordur. Bizim yky Polinezyallara ya da Amerika yerlilerine tayn , mitin Yunan versiyonu karsnda Hellen uzmanlarna zg (ve elbette en etkili yoruma bavurmay ayn inatla reddedie elik eden) o trensel saygnn yeniden ortaya ktn greceksiniz . Bu inat , daha ilerde kefetmeye alacamz nedenlerle , zell ikle bizim tarihsel evrenimize zgdr.

Burada ortaya kan ey, gerek bir kltrel izofrenidir. Benim varsaymm srf bu izofreniyi aa karnakla kalsayd bile bir ie yaram olurdu. Biz metinleri gerekten olduklan eye bal kalarak deil, d kaplanyla -hatta ticari ambalajlanyla bile denebilir- yorumluyoruz. Oysa u anda mmkn olan gerekten radikal tek demistifikasyonu balatmak ya da engellemek iin bir metnin sunumunu hafife deitirmek yeter; ve kimse de bu durumun farkmda grnmemektedir.

K ymc temsile rnek saydm bir mitten sz ettim buraya kadar yalnzca. Byle olmayan mitlerden de sz etmek gerekir. Bunlarn kym metinleriyle benzerlikleri apak deildir. Yine de drt basmakalbmz bunlarda aradmzcia ounu bulmakta glk ekmeyiz; ama daha deimi bir biimde karlar karmza .

ou zaman mitlerin balangc tek bir zellie indirgenir. Gndz ve gece birbirine karmtr. Gkyz ile yeryz iletiim ha-

M I T N E D I R ? 43

lindedir : Tannlar insanlar arasmda ve insanlar da tannlar arasmda dolarlar . Tanr , insan ve hayvan arasnda net aynm yoktur . Gne ve Ay ikiz kardeti rler; srekli olarak birbirleriyle dvrler ve onlan birbirinden ayn edemeyiz. Gne, yeryzne ok yakndr; kuraklk ve scak yaam katlanlmaz klmaktadr. Ilk bakta, bu mit balanglannda gerek kabul edilebilecek hibir ey yoktur. Yine de bir farksztamann sz konusu oldugu aktr . Kolektif kymlan tevik eden byk toplumsal krizler farkszlatnc bir deneyim olarak yaanr. nceki blmde onaya kardgm zellik de budur. Dolaysyla bunun bizim ilk kymc basmakalbmz olup olmadg sorusunu kendimize sorabiliriz; son derece biim degitirmi ve sluplam halde , en yaln ifadesine indirgenmi olarak karmzdadr.

Mitteki bu farkszlamann kimi zaman idil'vari yananlamlan da vardr ki bunlardan ilerde sz edecegim. Ama ogu zaman bir facia zelligi tar. l ie gemi gndz ve gece , Gne'in yoklugu ve her eyin ykm anlarnma gelir. Yeryzne ok yaklam Gne, yine yaamn dayanlmazlat g , ama tersi nedenlerle dayanlmazlatg anlamna gelir. "lm icat ettigi" sylenen mitler gerekte lm icat etmezler ama "balangta" i ie gemi olan lmle yaam net olarak aynrlar. Bunun anlam, kanmca, lm olmadan yaamann imkansz oldugudur, baka deyile, yaam yine tahamml edilmezdir.

"l lksel" farkszlamann, yani "balang"taki kaosun ogu zaman son derece atkl bir karakteri vardr. Birbirinden aynmam olanlar ayrmak iin srekli mcadele ederler. Bu tema , Brahman Hindistan'nda Veda-sonras melinlerde zellikle gelitirilmitir. Her ey, ayrt edilemeyecek kadar birbirine benzeyen tannlarla ibiisierin bitmek bilmeyen, sonuca baglanamayan mcadelesiyle balar hep. Ksacas bu , kolektif kymlar balatmaya yatkn byk toplumsal krizlerde davranlan tektipletiren ey, o ok hzlanm ve grlr

44 G N A H K E C S

hale gelmi kt karlkllktr daima. Farksziam olan, bu durumun ksmen mitik bir tercmesidir. atk l farkszlg zellikle arpc biimde rnekleyen dman kardeler ya da dman ikizler temas da buraya kaytldr; bu temay her yerde en klasik mitoloj ik balanglardan biri yapan da budur kukusuz .

Farkszlk terimine bavurarak ok sayda mitik balangcn birligini ilk saptam olan Levi-Strauss'tur. Yine de , ona gre bu farkszn ancak retorik bir degeri vardr; farkllklarn ortaya serilmesinde zemin olarak ie yarar. Bu temay gerek toplumsal koullara indirgemez . Ve imdiye kadar da, mitle gereklik arasnda herhangi bir somut iliki bulma midi yokmu gibi davranldg akt r. Ama bizim drt kym basmakalbmz bu durumu degitirdi. Eger diger basmakalb da tarif ettigim biimde balayan mitlerde bulursak, balangtaki farkszlgn birinci basmakalbn ematik ama yine de tannabilir bir versiyonunu oluturdugu sonucunu karmak dogru olur sanyorum.

Ikincisi zerinde uzun uzadya durmama gerek yok. Kymclarn kurhaniarna atfettikleri tm sular, genel kural olarak mitlerde yeniden ortaya kar. Baz mitoloj ilerde, zellikle Yunan mitolojisinde, bu sularn gerekten su olarak ilennemi olmas da muhtemeldir; bu kurbanlar yalnzca basit delimenler olarak grlr; baglanmlardr ve minimalletirilmilerdir ama yine de vardrlar ve bizim basmakalbmzn ruhuna olmasa da lafzna kusursuzca uyarlar. Daha "yaban" ("ilkel" terimi artk yasak olduguna gre) mitlerdeki ana karakterler gzkara sululardr ve bu ekilde muamele grrler. Bu nedenle , kolektif kymlarn kurbanlannn maruz kaldklar yazgya tuhaf bir ekilde benzeyen bir cezay zerlerine ekerler (ogu zaman bir tr lin sz konusudur) . Bu temel noktada , z olarak, benim "ilkel" olarak nitelemeye devam edecegim mitler, onlar mukayese ettigim ygn grnglerine Oidipus'tan daha yakndr.

M i T N E D i R ? 45

Bu mitlerde bulmak zorunda oldugumuz tek bir basmakalp vardr; bu da kyma ugrayacak kurbann seilmesini belirleyecek iarettir. Dnya mitoloj isinin topallarla, tek gzllerle , olak, kr ve diger sakatlada dolu oldugunu belirtmeme gerek yok. Bol miktarda vebal da vardr. Gzden dm ve rezil olmu kahramanlarn yannda , olaganst gzel ve her trl kusurdan muaf olanlar da bulunur. Bu durum mitoloj inin lafznn geliigzel oldugu anlamna gelmez, tercihen ulara gi ttigi ve daha nce belirttigirniz gibi, kynn belli bir noktada yogunlamasna bunun yol atg anlamna gelir.

Mitlerde kurbanlk iaretlerinin tamam bulunur. Bunu fark etmiyor olmamz , kurbanlan zellikle belli bir etnik ya da dini aznlkta ilikili kabul etmemizdendir. Bu iaret mitolojide byle ortaya kmaz . Mitoloj ide ne kyma ugram Yahudi buluruz ne de kyma ugram Zenci . Ama bunlarn edegerini, dnyann tm blgelerinde temel rol oynayan bir temada, kolektif oiarak kovulan ya da katledilen yabanc temasnda grmek mmkndr.

Kurban baka yerden gelen biridir, da ngal bir yabancdr. Sonunda lin edilecegi bir enlige davet edilir. Niin lin edilir? Yapmamas gereken bir ey yapmtr; davrannda bir ugursuzluk alglanmtr; tavrlanndan biri yanl yorumlanmtr. Burada da, gerek bir kurbann, gerek bir yabancnn bulundugunu varsaymak yeter. her ey aydnlanacaktr. Ev sahiplerinin gznde yabancnn tuhaf ya da edepsizce davranmasnn nedeni , baka nonnlara uyuyor olmasdr. Bellj bir etnik-merkezcilik eiginin tesine geildiginde, yabanc artk tam anlamyla mitoloj ikleir. En ufak yanl anlama bir felaket riski tayacaktr. Bu nce katiedilip sonra kutsallatrlan yabanc temasnn ardnda yle an bir "tarallk" biimi vardr ki , artk onu alglayamayz - tpk belli bir dalga uzunlugunun tesinde ya da berisinde sesleri ve renkleri alglayamaymz gibi. Burada da, ok felsefi yorumlar yeryzne indirmek iin bu mitik 2 Bkz. Dts choses cachtes depuis la fondation du monde'da incelenen mit.

46 G 0 N A H K E C S

temalan Batl ve kyl bir dekorun iine yerletirmek gerekir. Tpk biraz nceki Oidipus yer degitirmesinde oldugu gibi , anlam hemen ortaya kar. Biraz beyin j imnastigi , ve zellikle modern Bat 'ya ait olmayan her eye ynelik o taiam yceitmenin biraz azaltlmas, mitoloj ideki akla uygun ve kavranabi lir olann alann geniletmeyi bize hemen gretecektir.

Mitlerin byk blmnn bizim drt kym basmakalbmz ierdigini saptamak iin onlar yakndan incelemeye gerek yoktur; kukusuz, yalnzca , iki , bir, hatta sfr basmakalp ieren baka mitler de vardr. Bunlar unutmuyorum, ama henz etkin biimde analiz edecek durumda da degilim. Deifre edilmi kymc temsillerin, mitolojinin labirentinde yn bulmak iin gerek bir Ariadne ipi oluturdugunu grmeye yeni balyoruz . Bu temsiller millerin hakiki kkenlerine , yani kolekti f iddete ulamamz saglayacaktr; hatta tek bir kym basmakalb iermeyen mitler bile . Kymc basmakalplardan tamamen yoksun mitlerin, tezimizi yalanlamak yle dursun , ona en parlak dogrulamay sagladklann ilerde grecegiz. imdilik, bizim basmakalplar ieren mitle rin analizine devam etmek gerek; ama bu kez, ortaag kym metinleri veya Oidupus mitine oranla daha g saplanabilen nk epeyce dnm bir biim iinde arayacagz bu basmakal plan . Ama bu daha ar biim degiikligi , nceden deifre edil mi kymlada mitler arasnda almaz bir uurum amaz. Ait olduklar tipi tanmlamak iin tek bir szck yeterlidir: Canavarca.

Romantizm dneminden beri , mitoloj ik canavan tam bir ex nihilo [yoktan var edilmi} yaratk olarak, katksz bir icat olarak grme egilimi vardr. Hayalgc , dogada var olmayan biimler tasariamann mutlak bir yetisi olarak yorumlanr. Oysa mitolojik canavarlar incelendiginde asla byle bir ey ortaya kmaz. Canavar, mevcut birok biimden dn alnp bir araya getirilen gelerden oluur hep . Ancak bu karrndan sonra bagmsz bir varlk olarak ortaya -

M I T N E D I R ? 47

kar canavar figr . Ornegin Minotaurus insan ile bagann bir kanmdr. Dionysos da yledir; ama onda dikkati eken ey, canavardan , baka deyile, biimlerin kanmndan ok tanndr.

Canavars olan, farkszlktan yola karak, yani geregi elbette hi etkilemeyen ama geregin algsn etkileyen bir sreten yola karak dnmek gerekir. atkl karlkl-olu hzlanrken, uzlamaz taraflardaki davran zdeligine ilikin -hala dogru- bir izienim yaratmakla kalmaz, ama ba dndrc bir srat kazanrken algy da paralar. Canavarlar, alglanann paralanmasnn ve sonra da paralann -dogal zgllkleri dikkkate almayan bir tarzda- yeniden birletirilmesinin rn olmaldr. Canavar aslnda uucu , degiken, istikrarsz bir sanndr; ancak yeniden istikrara kavumu bir dnyada hatrlanrken , geriye dnk biimde, istikrarl biimler halinde billurlar.

Tarihsel kyrnclann temsilinde de mitolojik bir eyler oldugunu yukarda grmtk Daha nce degindiirniz en an ternsillerde, canavars olana bir gei yaplmaktadr: Farkllama yoklugunun yol atg krizin temsilinde, farkszlatnc sular ilernekten sulu grlen kurbann ternsilinde , biim bozuklugu olarak kurbanlk iaretlerinin ternsilinde . Bir noktada, fiziksel canavarlkla ruhsal canavarlk birbiriyle rtecektir. Ornegin, hayvanlarla cinsel iliki suundan insan-hayvan kanrn canavarlar dogar; bir Tiresias'n erselikliginde fiziksel canavarlk ahlaki canavarlktan aynlrnaz. Ksaca, basmakalplar birbirine kanarak mitolojik canavarlan ortaya karmaktadr.

Mitolojik canavarda, "fiziksel" olanla "ahlaki" olan birbirinden aynlrnaz. Bu ikisinin birligi yle kusursuzdur ki , onlan ayrmaya ynelik her giriim baanszlga mahkarn gzkmektedir. Ama eger ben haklysarn, bir aynnn da olmas gerekir. Fiziksel biim bozuklugu herhangi bir kurbann gerek bir zelliine, gerek bir sakatlga denk dyor olmaldr; Oidipus'un yaralan ya da Hephaistos'un topallg , kken itibanyla , ortaag cadsnn zelliklerinden daha az

48 G N A H K E C S

gerek deildir herhalde . Buna karlk ahlaki canavarlk, tm kymclarn herhangi bir felaket in , herhangi bir kamusa l , hatta zel talihsizliin korkun sonularn, sakatl ya da yabancl yznden canavarca olan eye belli bir yaknlk tayan bir zavallya yanstma eilimini harekete geirir.

Benim analizim hayald grlebilir, nk canavars karakter, mitoloj inin tmyle kurgusal , hayali nitel ii nin yeni bir kant gibi alglanyordur genellikle . Oysa canavarda , yukarda uzun uzadya szn ettiim o "yanl kesinlik" ile "doru olasl" bulmaktayz. Tm basmakalplarmzm bu kadar kank biimde ortaya kmasnn benim tezimi geersizletirdii de sylenebilir. Ne var ki bu basmakalplar ayn anda ele alndklarnda bir tr birlik olutururlar; mitoloj iye zg bir iklim yaratrlar; ve estetik gerekelerle bile olsa bu eleri birbirinden ayrmaya almamz yanl olur. Zaten en iyi yorumcularmz da bu eleri asla ayrmamlardr. Yine de baz aratrmaclarn onlarn hepsini ayn dzleme koymayacaklar izienimi iindeyim. Onlar kurbanlarn -hayali- sulan ile kurban seiminin -belki gerek- iaretleri arasmda nemli bir ayrm yapma yolundadrlar. rnein, Yunan mitoloj isi zerine Mircea Eliade'nin u karakteristik metni, kurban seim iaretleriyle balayp kurbanlarn sulanyla bilmektedir:

[Bu kahramanlar] gleri ve gzellikleriyle ayrtklar gibi canavarca zellikleriyle de ayrrlar (devasa boy -Herakles, Akhilleus, Grestes , Pelops-; ayn zamanda da ortalamann ok altnda boy), ya theriomorphes'turlar (yani, Lykaon, "kurt") ya da hayvana dnmeye yatkndrlar. Androjindirler (Kekrop'lar) ya da cinsiyet degititirler (Tiresias) veyahut kadn klgna girerler (Herakles). Ayrca kahramanlarn ok sayda anormalligi vardr (asefallik ya da polisefalW; Herakles'in sra dii vardr); zellikle topal, tekgzl ya da krdrler. Kahramanlar defalarca deliligin kurban olurlar (Orestes, Bellerophontes, hatta stn Herakles bile , Megara'dan olma ogul-

M i T N E D 1 R ? 49

lan katlett iginde). Kahramanann cinsel davranianna gelince, an ya da sapkndr: Herakles bir gecede Thespios'un elli hzn dller; Theseus, saysz tecavZ'yle nldr (Helena, Ariadne vs), Akhilleus Stratonike'yi karr. Kahramanlar kendi kzlan ya da anneleriyle enses t il ikisine girerler ve kskanlktan, fkeden ya da hi nedensizce saysz katliam yaparlar; hatta kendi babalan n ve annelerini ya da akrabalann ld rrler)

Meti n , be lirleyici zel liklerin yogunlugu bakmndan hayranlk vericid i r. Yazar, kurban seimi zell iklerini ve su basmakalplann canavarlk iareti altnda birletirmektedir, ama onla n birbirine kantrmaz . Grndg kadaryla, iki konu balgnn kanmasna direnen bir ey vardr. Fiilen bir ayrlk oluur ama hukuksal olarak dogrulanm degildir. Bu sessiz ayrm, birok yapsalc oyundan daha ilgintir ama kendini aka ifade edemez.

Fiziksel canavarlk ile ahlaki canavarlk mitolojide birlikte gider. Bunlarn il ikileri normal grnr; dil bile bunu belli eder. Ama bizim tarihsel evrenimizde benzer bir durum sz konusu olsayd eer, kurbanlarn gerek olma ihtimalini dlamazdk ve bu da iki tr canavarlgn srekli i ie olmasnn bize tiksin gelmesine yol aard; bunun belirli bir zihniyetten, kymc zihniyetten kaynaklanyor olmasndan kuku duyardk. Syle derdik: Baka neden kaynaklanabilir ki? lki temay baka hangi g birletirebilir ki? Iimizin rahat etmesi iin , hayalgc diyoruz. Gereklikten kanmak iin her zaman ona gveniyonz. Ama bir kez daha syleyelim, bizim estetikilerimizin karlksz hayalgc degildir bu; en kank biimiyle Guillaume de Machaut'nun hayalgcdr ve ne kadar kanksa bizi gerek kurbaniara o kadar iyi gtrr: Bu daima kymcilann hayalgcdr. Fiziksel canavarlk ile ahlaki canavarlk, bir sakatn kymn hakl gsteren mitlerde birbirine iyice yapmtr. Bunlann

3 M ircea Eliade, Dinsel Inanlar ve Dnceler Tarihi , ev. Ali Berktay, Kabalc, 2003 , s.349-350, 1 9 7 8 , I , 30 1 , alln ben izdim.

50 G N A H K E C S

baka kym basmakalplaryla evrelenmi olmas da kukuyu azaltr. Bu toplama eger ok ender meydana gelseydi , kuku hala mmkn olabilirdi , ama saysz megi vardr; mitoloj inin sradan ilerindendir.

Aratnc bir zeka, mitlerde iledigi grlen hayalilik trnn yine de gerek iddete srekli gnderme yapp yapmadgn kendine soracaktr. Temsilin arptldgn grrz; ama sistematik bir arptmadr bu , hem de kymclann zorunlu kldg ynde . Bu arptmann temel odag kurbandr ve arptma bu odaktan yola karak tablonun btnne yansr.

zellikle Oidipus'unki gibi baz rnek mitler hari , mitoloj i , deifre edilebi lir kymc temsillerle dogrudan dogruya degil, ancak dolayl olarak zdeletirilebilir. Kurban, birka belli belirsiz canavars zellik sunmaz, kurban oldugunu saptamak zordur, nk tamamen canavardr. Ama bu ayrlga bakarak, iki metin trnn ayn kkenden kaynaklanamayacag sonucunu karmamak gerekir. Ayrntl bir inceleme , tarihsel metinlerde de mitlerde de tek bir arptlm temsil ilkesinin iledigini gsterecektir, ama mitoloj ide bu mekanizma tarihte oldugundan daha yksek bir dzlemde ilemektedir. u evrensel bir gerektir: Kymcilann kurbann sululuguna ilikin inanc rasyonellikten ne kadar uzaksa bu inan da o kadar kat olur. Ama tarihsel kymlarda bu inan , inan zelligini ve kaynaklandg sulayc sreci gizleyebilecek kadar ktlesel degildir. Kurban kukusuz nceden mahkum edilmitir, kendini savunamaz, davas daima nceden grlmtr, ama sz konusu olan yine de bir davadr, ne kadar nyargl olsa bile yine de dava niteligini gizleyemez. Cadlar tamamen yasal olarak kovuturulur ve kymdan geirilen Yahudiler bile aka sulanrlar, hatta mitik kahramana gre sulamalar daha gerege yakndr. "Nehirlere zehir katlmas" gibi bir eyin uydurulmasna yol aan o greli olasl k arzusu , paradoksal olarak, metinde dogru ile yanl payn ayrt etmemize yardm

M I T N E D i R ? 5 1

eder . M itoloji d e ayn ilemi gerektirir ama daha fazla cesaret antr nk veriler daha kanktr.

Tarihsel kymlarda "sulular" "sular"ndan yeterince aynk oldugu iin srecin dogas konusunda yanlmayz. Mitte durum farkldr. Sulu , kababatiyle yle etzldr ki ikisi birbirinden aynlamaz . Bu kabahat , znde fantastik bir ey olarak, ontolojik bir sfat olarak grnr. Birok mitte , zavall bahtszn sadece orada bulunmas bile , evresindeki her eyi zehirlemesi, insanlara ve hayvanara veba bulaurmas , hasat mahvetmesi , besinleri zehirlemesi , av hayvanlann kartmas , etrafna nifak tohumlan serprnesi iin yeterlidir . Onun getigi yerde her ey bozulur, ot bitmez. Incir agacnn incir vermesi kadar dogal fe laketler meydana gelir. Sadece kendisi olmas yeterlidir bunun iin .

Mitlerde kurbaniann gnahkar ya da sulu olarak tanmlanmalan o kadar mutlak ve sularla kolektif kriz arasndaki iliki de yle gldr ki en basiretli aratrmaclar bile henz bu verileri ayrt etmeyi ve sulama srecini saptamay baaramamlardr. Ihtiya duydugumuz Ariadne ipini, onaaga zg ya da modem kym metni saglayacaktr bize . Kymc bak asn en gl ekilde koruyan tarihsel metinler bile mitlere oranla ok daha hafiflemi bir inan dozu ierirler. Haksz davalannn adaletini gstermekte ne kadar azimli davranrlarsa, kulaga o kadar az inandnc gelirler. Mit bize "Oidipus'un babasn ldrdgnden kuku duyulamaz, annesiyle yattg kesindir" deseydi, bu iddiadaki yalan trn tanmakta zorluk ekmezdik; tarihsel kymclann slubunda, inancn slubuyla konumu olurdu nk . Ama mit tartmasz geregin sakin slubuyla konuur. Tpk "gndzn ardndan gece gelir" ya da "Gne dogudan dogar" demenin slubuyla: "Oidipus babasm ldrd, annesiyle yatt".

Kym temsilierindeki arptmalar, mitlerden Batl kyrolara geildiginde zayflar. Bu ikincileri deifre etmemizi saglayan ey de bu

52 G N A H K E C S

zayflamadr zaten. Bu ilk deifre ilemi gnmzde mitolojiye erimek iin tramplen ilevi grmelidir. Burada, nce Oidipus mitini sonra da giderek daha zor metinleri yorumlamak iin Guillaume de Machaut'nun metnini ve yukarda karlatgmz diger metinleri rehber alacagm kendime, nk okun malar daha kolay.

Ortaagdaki atalarmz , emelerin Yahudiler ya da czamllar tarafndan zehirlenmesi , ritel ocuk katli, cad sprgeleri , Ay gnda eytans orj iler gibi en samasapan masallar ciddiye alyorlard . Vahet ile kolay inanrlgn bu karm bize almaz gelmektedir. Yine de mitler bunu da aar; tarihsel kymlar degersizlemi bir batl inancn rndr. Biz kendimizi mitik yanlsamalardan korunmu sanyoruz, nk orada hibir ey grmeyecegimize yemin ettik. Aslnda her eyi yanlsama olarak kabul etmek, rahatsz edici sorulardan syrtmann, her eyi dogru kabul etmekten daha kumazca bir biimidir. En iyi , en kesin aldatmaca, mitin varsaydg iddetin tm gerekligini reddeden bu soyut inanszlktr.

Mitolojik kahramanlarn gerege uygun zelliklerini bile , bunlar gerege benzemez zelliklerle birlikte oldukla