سيماي امام رضا)ع( در اشعار سه شاعر سبك هنديمهدیه موسوی

دانشجوی کارشناسی ارشد رشته زبان وادبیات فارسی دانشگاه آزاداسالمی واحد زاهدان

4استان سیستان وبلوچستان شهرستان زاهدان بلوار ثارالله خیابان جمال الدین اسد آبادی 05412515868-09158390424 -09158764362 تلفن:7میالن یک سمت راست درب

AMIRHESAMSALARI@YAHOO.COMچکیده

فضیلت و حرمت اهل بیت )علیهم السالم( در شعر فارسی خصوصا از عصر صفویه ، جایگاه ویژه در ادبیات ما دارد ، به گونه ای که از جلو های برجسته ی ادب فارسی ، ارادت ایرانیان

به خاندان عصمت و طهارت می شود ، چه بسا که اینان به این نتیجه رسیده اند ، که بشر در راه ترقی و تعالی محتاج به مربی و تعلیم دهنده ایی می باشد ، که در گفتار و کردار و از خود

گذشتگی ، رحم و گذشت ، استقامت در امور و سایر صفات برجسته ي انسانیت ، از آنان پیروی نموده و خود را به درجات عالیه انسانیت برساند .شاعران سبك هندي چون، نظيري نيشابوري ، حزين الهيجي و صائب تبريزي در اشعار خويش به مدح ومنقبت امام رضا )ع(

پرداخته اند و هر يك به اندازه ي پيمانه ي وجود خويش از اين اقيانوس بزرگ بهره گرفته بي آن كه كرانه ها و ژرفاي آن بركسي روشن باشد . آری شعر و ادب که عرصه ی تصویرگری زیبایی ها و لطافت ها و احساسات پاک انسانی و فضائل الهی است ، بیش از هر زمینه ی

دیگری تجلی گاه بزرگی و شکوه خیره کننده امام رضا)ع( گردید و شاعران و سخن سرایان و نام آوران فرهنگ و ادب پارسی را مفتون رمز و رازهای خود کرد و آثار گرانبها و پر ارجی را

به فرهنگ بشری عرضه داشت لذا با عنایت به اینکه سیر در پیرامون زندگی حضرت رضا)ع( آشنایی با این شخصیت آسمانی

، هیچ گاه به پایان نخواهد رسید ، درصدد برآمدم تا قطره ای از دریای بی پایان شخصیت وجایگاه ايشان را به جامعه معرفی و تا حدودی حقوق مسلم شان را ادا کنم .

امام رضا)ع( ،سبك هندي ، نظيري نيشابوري ، حزين الهيجي ، صائب تبريزي كليد واژه:

مقدمه ادب و ادبیات و قلمرو شعر و شاعری در میان شیعیان از آغاز مرتبتی بلند داشته است و به

کارگیری آیات واحادیث از نخستین روزهای همزیستی اسالم وادب فارسی ، جایگاهی ویژه در شعر فارسی داشته و همواره مورد توجه شاعران بوده است . واقعیت آن است که شاعران

مديحه سرا در جای جای فرهنگ ایران و ایرانیان ، نقش های ماندگاری زده اند و در فراز و فرود های همه تحوالت مهم این سرزمین ، حضور داشته اند آری »در دوره صفوی هر دیوان

شعری را که باز می کنیم منقبت توحید و نعت رسول و مدح پیشوایان شیعه به جهتی نیکو در ( و »ستایش های نادینی جای خود117:1387آن سروده شده است.«)غزليات بيدل دهلوي ،

را به ستایش پیغمبر)ص( و علی)ع( یا سوگندنامه ی امامان داد.«)مثنوي هاي بيدل دهلوي ، ( اينان بنا بر تعاليم ديني و عشق به پيامبر و خاندانش بي هيچ ، چشم داشت مادي97:1388

و فقط باب تيمن و تبرك و فيض بردن از سرچشمه ي وحي به آن پرداخته اند . نعت و منقبت امام رضا )ع( آن هم ، به زبان شعر بی شک، یکی از فصیح ترین سخنان فارسی است که

ماندگاری بس جاودانه دارد .این نعت و ستایش برترین آفریدها ، زبان الکن انسان را ، باز میکند و به آن شیوایی بی نظیری می دهد که به دنبالش بهترین سخنان از آن تراوش می کند:

آن لب که زمین بوسی درگاه رضا کرددر کالبد مرده دهد جان چو مسیحا ( 597:1374دیوان حزین الهیجی، )

شعر و شاعری در این دوره بیشتر ، از اجر اخروی برخوردار بوده است و مرثیه ها و مدیحه سرايی تحث تاثير كساني قرار گرفته است كه با دست توانمندشان اسالم را به منتهی درجه

ترقی رساندند ؛ افرادی که ارتباط خاصی با معبودشان برقرار کرده بودند و در صدد اعالی کلمه توحید بودند ، اولیای خاصی که با از دست دادن تمام هستی ، رمز دینداری را به جهانیان

نشان دادند. »بهداروند در کتاب - غزلیات بیدل دهلوی- وجوه اشتراک شاعران مشهور به سبک هندی را ،

- مذهب تشیع را2- به عناصرواصول دین معتقد بوده اند 1این گونه دسته بندی کرده است : - مدح اولیای دین را برمدح سالطین وامرا مقدم3وجهه همت فکری خویش شناخته اند

(121داشته اند . « )همان : امام رضا )ع( در شعر نظیری نیشابوری

میرزا محمد حسین نیشابوری ، از شاعران بلند آوازه سده دهم و اوایل سده یازدهم هجری و به حق از باز ماندگان نام آور استادانی است که ، در پایان قرن نهم و آغاز قرن دهم در

خراسان می زیستند.بی هیچ تردیدی نظیری نیشابوری ، شاعری مسلمان ، شیعه اثنی عشری و ارادتمند به حضرت موسي بن الرضا )ع( مي باشد.وی در اعتقادات خود متعصب بود .

خداباوری نظیری بسیار قوی بود ، تا آن جا که او را از رگ گردن به خود نزدیک تر می یابد : » ولقد خلقنا اإلنسان ونعلم ما توسوس به نفسه ونحن أقرب إليه من حبل الوريد«)سوره

(6مباركه ق آيه هیچ نتوانم سر از فرمان او بر تافتن کز رگ گردن به خود نزدیک

تر می یابمش ( 190:1379دیوان نظیری نیشابوری، )

» او عارفي آگاهست كه ، رسيدن به كفه دين را دستور كار خود مي داند ؛ نه اكتفا به ظواهر آن را و به همين سبب است كه او ، حقيقت حق را در مسجد و بتخانه و كعبه و دير به يكسان

مي يابد و مشاهده مي كند ؛ قصيده ها و تركيب هايش معموال در ستايش خداوند نعتپيامبر)ص( ، منقبت امامان شيعه ، مدح شاهان و شاهزادگان و مرثيه هاست . « )صفا،

(نظیری نیشابوری شاعر پارسی گوی سبک هندی در دیوان اشعار خویش سه373:1378 قصیده و یکی از دوازده بند ترکیب بندش را به مدح و منقبت حضرت رضا )ع( اختصاص داده است . وی در دیوان خویش چهار بار نام امام رضا)ع( را ذکر کرده است و اینها همه نشان از

عشق و محبت به حضرت موسی بن الرضا)ع( می باشد وی دلتنگی اش را به سرزمینخویش با بیتی که خطاب به امام رضا)ع( گفته بیان می کند :

از باد طوسم تازه کن در آتش هندم مسوز کز خاک وابل خاطرم تا آب صلبخوش نکرد

( 372 : 1379دیوان نظیری نیشابوری، )

یکی از دالیل پر بارشدن متون ادب فارسی ، پرداختن سخنوران ما به اولیای دین و بهره گیری از سخنان ارزشمند ایشان و نعت و وصف آن ها به صورت های گوناگون می باشد و در این میان وجودحضرت رضا )ع( ، بسان تاجی بر تارک ادب فارسی می درخشد .ایشان نمونه

ای زیباست )اسوه حسنه( و برای حزین الهیجی مترادف با عشق است . حضرت رضا )ع( برای حزین الهیجی وحی الهی است ، نجیب و مهربان ، شامخ و راهنما و تجسم آن عشقی

است که نیروی محرک عمده عالم است .رضا ،هشتمین فروغ امامت

امام ثامن ضامن که در شریعت حق زهفت مفتی صادق گرفته فتویرا

( 338همان: )

حضرت امام رضا)ع( ، یکی از دوازده فروغ امامت است ، که معارف معنوی قرآن و عترت را در مواقع مقتضی به اصحاب و شاگردان خویش تعلیم می داد ونظیری نیشابوری در بیت

باال اشاره ای به هفت مفتی دارد که منظور هفت امامی است که پیش از آن حضرت بهامامت رسیده اند . )اجداد طاهرین آن حضرت(

شفاعت تو گر به روز قیامت شفیع خلق شوی عذاب نیست پرستندگان غری

را ( 339همان: )

» هركس به سنت احمدي )ص( عمل نمايددرقيامت ازشفاعت وي برخوردارخواهد شد «( 143:1378)زرقاني،

نظیری نیشابوری از حضرت موسی بن الرضا )ع( خواهان شفاعت در روز قیامت می باشد .وی معتقد است که بهترین واسطه برای شفیع قراردادن ، ائمه معصومین )ع( می باشند .

مشهدالرضاحب علی که ساکن خاک مدینه بود آمد به غربت و به بال و محن فتاد

( 498همان: )

اگر زناف زمین حق بنای کعبه نهاد زمین مشهد او کرد صدر دینی رابه هر قدم که نهی در حریم روضه ی او نهاده اند اقامت ریاض عقبی را

( 338همان : )

حضرت علی بن موسی الرضا )ع( فرزند پیشوای پاک و پارسایی است که در فرصت های مقتضی ، به رغم اختناق فشارهای سیاسی و توطئه های گوناگون خلفای خالفکار معاصرش به نشر احکام و معارف الهی پرداخت و میراث گرانقدری از فرهنگ سترگ اهل بیت )ع( را

در دسترس عالقه مندان در اعصار بعد قرار داد و ایرانیان از این مزید بیشتر سود می جویند ؛ چرا که این امام غریب در یکی از شهرهای ایران دفن شده است و ایرانیان در هر

زمان عشق آنها به امام رضا )ع( جلوه گری خاصی دارد . وصف حرم امام رضا)ع(

-فروغ قبه ی خورشید شکل مرقد او نموده بدر فرزند چشم اعمی را شعاع نور قنادیل او به هم شکند طلیعه های کواکب سپهر اعلی را

-چه عندلیب به گلدسته های مسجد او مؤذنان مترنم ستانده املی را ( 338همان : )

نظیری نیشابوری ،که زادگاهش نیشابور بوده است . ارادتی خاص و ویژه به حضرت امام رضا)ع( دارد . وی حتی به توصیف حرم مطهر آن امام مظلوم می پردازد ، چرا که وی

دلبستگی خاصی به این حرم دارد . شهادت حضرت رضا)ع(

دیت ستان لب لعل زهر خورده ی اوست ز مردی که کند کور چشم افعیرا

338همان: ) )

انگور زهر کین به دهانش عدو نهاد عقد درش ز درج عقیق نمیفتاد

( 498همان: )

دوران امامت امام هشتم ، به سبب مسئله والیت عهدی و شرایط خاص سیاسی از عصر سایر ائمه تمایز داشت و فرصتی برای آن حضرت پیش آمد، تا در بسط و نشر و تفسیر صحیح و بیان حقیقت اقدام کند .امام در هر فرصتی در دربار و مجالس مأمون درباره ی

جایگاه خود و اهل بیت رسول الله سخن می گفت . » حتی در مجلس بیعت و به والیت عهدی خویش پس از حمد و ثنای الهی فرمود:»ان لنا

علیکم حقا برسول الله و لکم علینا حقا به فاذا انتم ادیتم الینا ذلک وجب علینا الحق لکم « » ما به سبب رسوالله بر شما حقی داریم شما هم به سبب رسول الله بر ما حقی دارید

(255:1386چنانچه شما حق ما را ادا نکنید حق شما بر ما واجب می شود « )غروی نائینی،و این چنین بود که سعی داشتند آن حضرت را حذف کنند .

سالگی در طوس به شهادت رسیدند .59امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا)ع( در سن آری محمد حسین نظیری ، همان طور که در ابیاتش نمود می کند ، عاشق و ارادتمند به

هشتمین اختر تابناک والیت و امامت می باشد و چه زیبا در قصیده ای ارادت خویش را بیانمی کند :

وگر امید »نظیری«بر تو عرضه کنم پر از مراد کنی دامن تمنی رامراد دل به تو گفتم اگر تو می دانی زبان من به دعا ختم کرد دعوی را

( 340-341:1379دیوان نظیری نیشابوری، )

حضرت ثامن االئمه علی بن موسی الرضا )ع( در شعر حزین الهیجی » شیخ محمد علی متخلص به حزین الهیجی یا اصفهانی از شاعران و نویسندگان قرن

دوازدهم هجری است . محمد علی در سال هجری در اصفهان والدت یافت . « )حقیقت،116:1379)

عالم شاعر و حکیم عارف محمد علی حزین الهیجی ، در خانواده ای متقی و عالم چشم به جهان گشود . وی عارفی دوازده امامی می باشد . او عالمی پرهیزگار و پیرو مکتب پیامبر )ص( و اهل بیت پاک آن می باشد.او دلباخته و شیفته خاندان پیامبر )ص( و آلش می باشد چرا که با بررسی آثار او و دیوانش این نشانه کامال مشهود و محسوس می باشد .مدایح و

مراثی اهل بیت )ع( در آثار حزین نشانه ی کمال اخالص او به اولیای الهی است . وی مدح ومنقبت ائمه معصومین )ع( را افتخاری بس عظیم برای خود می داند .

نراندم به مدح بزرگان قلم زفرماندهان عرب یا عجممگر مدح پیغمبر و آل و او که هر کس بگوید خوشا حال او

کنم گر مدیح نیاکان خود ا دا می کنم حق ایمان ( 739:1374دیوان حزین الهیجی، )

شاعر بزرگ و عالم ادیب ،كه سرنوشت آوارگی و دربدری را بر پیشانی او رقم زده و همواره با مصائبی سخت دست به گریبان است از شهری به شهری آواره و سرگردان و غم

جانکاهی او را می خواهد ، از پا در آورد . و به راستی زندگی شگفت انگیز این شاعر ، یکی از اسطوره های عظیم مقاومت بشری است و به نظر می رسد ، که اگر حزین ، پناهگاهی

چون ، دامان عرفان ومذهب وایمانی ، راسخ نمی داشت ، هرگز نمی توانست چنین حوادثی را تحمل و مدت هفتادوهفت سال زندگی کند . او دامانی چون حضرت رضا )ع( را پذیرفته و

به آن پناه برده بود ، چراکه وجود مقدس امام رضا)ع(همچون خورشید تابناکی است که ظلمت های جهل و شرک و نفاق وکفر را از افق آسمان روح انسان ها می زداید و انسان را

ايشان، انسانی کامل وجایی که انسان به جز خدا رانبیند، می کشاند، تا منتهی الیه کمال آراسته به تمام کماالت و نمونه ی کاملی از آئین و پیروان نبی اکرم است و در این وادی

عقول؛ کاروان بشری حیران این پدیده ی خلقتند.که خاک درش دیده انور نمایدشه دین و دنیا علی بن موسی

( 599همان: )

حزین الهیجی شاعر متعهد، از ابزار احساس و عاطفی خویش یعنی شعر که نقطه ی اوج بیان احساس است برای نشان دادن شیفتگی و ارادت خویش به ساحت مقدس امام رضا

)ع( بهره برده است.زلف سمن بهار خطت یاسمن شودخوش آنکه دل به یاد تو رشک چمن شود

دامن ز کاوش مژه کان یمن شودریزم ز سمن به یاد عقیق لبت سرشک ( 595: 1374دیوان حزین الهیجی، )

حزین در دیوان خویش سه قصیده را به مدح و منقبت هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و والیت، اختصاص داده است. قصایدی که همه پرشور و نشان از عشقی سوزان نسبت به امام

رضا )ع( می باشد:تا حشر نام تو نتوان کهن شودنو کرده ام به نام تو دیوان عشق را

( 596همان: )

حزین شاعر دورمانده از وطن و درد غربت کشیده، با سروده هایی که در منقبت حضرتموسی بن الرضا می سراید. درد دوری از بارگاه حضرت رضا )ع( را تسکین می بخشد.

که بر صفحه چون موج گوهر نمایدکنم مطلعی تازه در شانت انشاء ( 600همان: )

مشاطگی شاهد طبع شعرا کردهر صفحه که شد خامه ی من غازه گر او ( 597همان: )

وی حسرت دیدار حرم و بارگاه هشتمین امام شیعیان را دارد: در حسرت کوی تو چها دید و چها کردیک بارم آواره خود را به درت خوان

( 598همان: )

در کشوری که یوسف ما را وطنجز چشم آشنا نتواند سفید شد شود

چشمم اگر سفیدتر از پیرهن شودباشد همان به رهگذرت ای نسیم مصر ( 595همان: )

آری موهبتی بس عظیم می باشد که مرقد تابناک حضرت علی بن موسی الرضا در کشور ایران و در شهر مقدس مشهد می باشد. موهبتی استثنایی و درخشان که آثارش را در جای

جای زندگی ایرانیان نشان داده است. تقدیر به خشت زر خورشید بنا کردسلطان خراسان که رواق حرمش را

( 597همان: )

عشق و اعتقاد به حضرت رضا )ع( در حزین الهیجی ریشه دوانیده است و او با این عشق واعتقاد روزگاران سخت و دشوار خویش را سپری کرد.

گردد چو خاک، خاک در بوالحسن شودخواهم تن شکسته سپارم به ارض توس ( 596همان: )

وی خود را از والیت و امامت، هشتمین فروغ امامت جدا نمی داند.جان را نتواند زوالی تو جدا کردگر جسم مرا چرخ ز کوی تو جدا ساخت

( 598همان: )

محمدعلی الهیجی که علوم عقلی و نقلی را نزد بزرگان عصر خویش فراگرفته نه تنها خویش را بلکه همگان را غالم درگاه حضرت علی بن موسی الرضا )ع( که یکی از دوازده فروغ

امامت امت می داند.اقبال، مرا هم ز غالمان شما کردآن روز که کردند رخ ذره به خورشید

( 598همان: )

نبود روا که تیره مرا انجمن شودشاها تویی که خسرو خاور غالم توست ( 596همان: )

حزین الهیجی ، ارادت و شیفتگی خاصی را به بارگاه امام رضا )ع( دارد چرا که آن مکان جایگاه امامی معصوم می باشد، امامی که دارای تمام کماالت و فضایل انسانی و در مرتبه

ای اعلی قرار دارد.که در دیده ها عرش اکبر نمایدبود خشتی از بارگاه جاللش

( 599همان : )

به این کاخ فیروزه منظر نمایدرواق جالل تو شان بزرگی ( 600همان : )

کرم و بخشش امام رضا )ع(

کز فیض خلق او همه عالم ختن شود جان جهان امام امم معدن کرم ( 596همان : )

کز خواست فزون در کف امید گدا کردگر نیست گهر بخشی آن دست سخاسنج ( 597همان : )

ائمه ی معصومین، مظهر پاکی و خصلت های نیک می باشند. یکی از خصایصی که در همه ی آنها مشاهده می شود کرم و بخشش آنهاست. بخششی که نشان از بی تعلقی به این

دنیاست. سخنی از پیامبر اکرم در نهج الفصاحه پیرامون سخاوت است:

»ان الله تعالی طیب یحب الطیب نطیف یحب النظافه، الکرم جواد یحب الجود؛ خداوند تعالی خوشبو است و بوی خوش را دوست دارد پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد. بزرگوار است و بزرگواری را دوست دارد. بخشنده است و بخشندگی را دوست دارد . « )مجیدی

(344:1385خوانساری، و چه زیبا اعمال و رفتار معصومین )ع( هماهنگ و دنباله رو پیامبر اکرم می باشد.که آنچه

امام رضا می گوید: رسول اکرم بیان فرموده و سخن پیامبر )ص( سخنی از الله می باشد.امام رضا )ع( و مسکین نوازی

کف کافیت خاک را زر نمایدتویی آنکه هنگام مسکین نوازی گدای درش رد گوهر نمایدبه رنگ سالم از ره بی نیازی

( 600: 1374دیوان حزین الهیجی، )

امامان معصوم )ع( برگزیده ی خدا و از همه برتر و ممتاز وار زندگی سرمشق دیگران بودند و به مردم درس زندگی آموختند. آنها خود را از مردم جدا نمی کردند و به روش جباران

زندگی نمی کردند و به کسی بی اعتنایی نمی نمودند. »صدوق از قول ،ابراهیم بن عباس،چنین می نویسد:

هرگز ندیدم که امام رضا )ع( در سخن به کسی جفا ورزد و سخن کسی را پیش از تمام شدن قطع نماید. حضرت در حضور دیگران پایش را دراز نمی کرد چون سفره ی غذا می

اندختند خدمتکاران را سر سفره ی غذا دعوت می نمود و با آنها غذا می خورد. شب ها پس از استراحت بیدار می شد و به عبادت خدا مشغول می شد و مانند نیاکانش نیمه های شب

(4:1374غذا را برمی داشت و به خانه ی مستمندان می برد . « )آیت اللهی، حلم

اگر کوه حلم تو لنگر نمایدکمر بشکند محور آسمان را ( 600: 1374دیوان حزین الهیجی، )

حضرت علی بن موسی الرضا )ع( نمونه ی اعالی حلم و بردباری می باشد. امام رضا )ع( مشکالت و مصائب روزگار خویش را به نصرت و یاری خداوند تحمل می کرد و در راه اعتالی

کلمه ی حق و ترویج دین اسالم محمدی سعی و تالش می نمود.اخالق

گذاری به این خاک اغبر نمایدگر از باغ خلق تو یک ره شمیمی بسیط زمین مشک اذفر نمایدمزاج هوا را کند عنبر آسا

اگر الله در کوه محضر نمایدبه خون دل کبک سرعت غافل چو حکمت اشارت به صرصرپر و بال شاهین فرد ریزد از هم

نماید ( 600همان : )

شاعر عارف و نامدار، حزین الهیجی، به طرز زیبایی میان ترکیبات و عبارات پیوند برقرار می کند وی در ابیات باال از اخالق خوش امام رضا )ع( سخن می گوید. اخالق و فضایلی که قابل

وصف نیست و قلم یارای بیان کامل آن را ندارد.پناهگاهی امن

آسوده کسی کو به سر کوی تو جا کرداز جا نرود خاطرش از هول قیامت ( 598همان : )

حزین ، در ابیات باال از امام رضا )ع( به عنوان یک ماوا و پناهگاهی امن یاد می کند. پناهگاهی که راه نفوذ هیچ خطری برای آن نیست. کسی که خود را به دامن ائمه معصومین )ع( می

سپارد در واقع دل و جانش را به خدا و رسول خدا سپرده است. حزین الهیجی ، شاعر نامدار سبک هندی، مصائب و مشکالتی را در زندگی متحمل رشد ولی سرودن در باب ائمه )ع( او را دلگرم برای ادامه ی زندگی می کرد. در این میان آنچه را خود

بدان واقف است در سروده هایش مطرح می کند: می کوشم و کاری نتوانم به سفرا کردتضمین کنم این مصرع یکتا ز نظیری

مشتاق تو اول دل و جان روی نما کرددر دست من خاک نشین نیست نثاری ( 598همان : )

وی همه ی اشعارش را در مدح و منقبت حضرت رضا )ع( بدون هیچ چشم داشت و طمعیسروده است. او عاشق و شیفته ی حضرت است و در عشق جای هیچ گونه طمعی نیست.

به چشم حزین قلندر نمایدتو دانی که دنیا کم از برگ کاهی زمین بوس درگاه حیدر نمایدهین از تو خواهد که یکبار دیگر

که آینه را دم مکدر نمایدنگوید اگر بیش از ین با ضمیرت ( 601همان : )

امام رضا )ع( در شعر صائب تبریزی

میرزا محمدعلی متخلص به صائب تبریزی و معروف به میرزا صائب بزرگترین غزلسرای قرن یازدهم هجری است محمدعلی در شهر اصفهان پرورش یافت و بزرگ شد. در آغاز جوانی به سفر حج مشرف شد و پس از زیارت خانه خدا به آستان بوسی حضرت رضا )ع( توفیق پیدا

کرد.مهر خود تازه به سلطان خراسان کردمشکر الله که بعد از سفر حج صائب

دیوان صائب تبریزی،) 1148:1384

صائب مردی دیندار و معتقد به فرامین و سنن اسالمی بوده است. مذهب او شیعه دوازده امامی است. وی پاک سرشت و در آیینه ی خانه ی دلش جز نقش یگانه ی بی همتا نیست و

با تمام وجود آن را فریاد می زند:یک نقش بیش نیست در آینه خانه امهر پاره از دلم در توحید می زند

( 1082:1384دیوان صائب تبریزی، )

وی مرد متدین و متواضعی بود و شعرش آیینه تمام نمای حاالت روحی و عاطفی گوناگونبشری است.

»صائب را گاه »متبنی ایران« می خوانند زیرا همانند وی منطق، نکته سنج و باریک بین بوده( 12984:1373و معانی بدیع در تحول های خود گنجانده است« )دهخدا،

آری صائب شاعری با ایمان و خداپرست و شیعی مذهب بود. نگاه معنوی شاعر در شعر اونیز جلوه گر شده است. شعر صائب تبریزی آکنده از باورها و نگرش های دینی و آیینی است.

حضور قلب نماز است در شریعتچو دیگران نه به ظاهر بود عبارت ما ما

( 147:1384دیوان صائب تبریزی، )

صائب تبریزی در دیوان اشعارش دو قصیده را به وصف و مدح حضرت رضا )ع( اختصاص داده است. سروده های صائب که از ژرفای درون باطن او برخواسته بر روح و روان خواننده

تاثیر ژرف می گذارد. آری صائب ایرانی، با هم در آمیختن عواطف و احساسات خویش به مدح و منقبت خاندان

نبوی پرداخته و این چنین ارادت خالصانه ی خویش را به ساحت مقدس حضرت علی بنموسی الرضا )ع( تقدیم کرده است.

آن که دارد همچو دل در سینه ی عالمسرور دنیا و دین سلطان علی موسی الرضا قرار

( 1368:1384دیوان صائب تبریزی، )

امام رضا )ع( کانون قدس پاکی، طاعت زهد علم و عبادت است. اوست که از نسلی پاکیزه و پاکدامن می باشد. اوست که مورد لطف خاص الهی قرار گرفته و خداوند از خزانه علم و

حکمتش به آنها چیزهایی را بخشیده که به دیگران عطا نکرده است: قل هل من شركآئكم من يهدي إلى الحق قل الله يهدي للحق أفمن يهدي إلى الحق أحق أن»

أن يهدى فما لكم كيف تحكمون « يهدي إال بع أمن ال (35 )سوره مبارکه یونس آیه ی يت »}مشركانرا{بگوي از اين انبازان شما كس هست؟كه خلق درين جهان آرد و ايشانرا جهان

سازد؟پس باز جهان ديگر برد }ايشانرا جهان سازد{هم تو گوي خدايست كه امروز اين جهانيان را جهان سازد و باز فردا ايشان را جهان سازد شما را از و چون مي

(283-4،284:1371برگردانند«)ميبدي،ج گوهر بحر والیت

ستاره هشتم هدایت، علی بن موسی الرضا )ع(، از عمده ترین پایه های دیانت و جوشان ترین چشمه های حکمت و یقین به شمار می رود که اسرار نبوت، و دایع رسالت و امامت

بعد از پدر بزرگوارش حضرت امام موسی کاظم )ع( به ایشان انتقال یافت.هرچه در نه پرده پنهان بود گردید آشکارگوهر بحر والیت کز ضمیر انورش

( 1368:1384دیوان صائب تبریزی، )

هر یک از امامان ، نقش خاصی در دوران خود در دفاع اسالم و تداوم حرکت اسالمی ، حمایت از قرآن، حراست از اسالم ناب محمدی و در نهایت حفظ والیت ایفا کردند. امام رضا

)ع( در این روند نقشی متفاوت داشته که با دیگر ائمه فرق داشت. ایشان در مدت کوتاه والیتعهدی خود توانستند مشی واقعی سیاست اسالمی را نشان دهند و رهبری حقه الهیه را

اثبات کنند. امام علی بن موسی الرضا )ع( با اقدامات خود در طول امامت خود توانست اسالم ناب

محمدی را معرفی و امامت پیش و پس از خودشان را تثبیت نماید . چه بسا که والیت تنها راهدرست رسیدن به خداوند متعال است.

فضل چون لباس غنچه گردد چاک این نیلیآن که گر اوراق فضلش را به روی هم نهد

حصار( 1368:1384دیوان صائب تبریزی، )

امام رضا )ع( ، سرچشمه ی فضایل و کرامات الهی بودند. فضایلی که در شخصیت وجود ایشان موج می زد همه نشأت گرفته از مخزن الهی بود. ایشان کارهای نیک و خیری را به این

نیت که دوستی دیگران را به دست آورد و آنان را به سوی خود بکشاند نبود ، بلکه بدان سبب است که ریشه ی این فضایل، نیک، پسندیده و ارزشمند می باشد که انسان را به

پروردگارش نزدیک می سازد.

وجود مقدس نورانی امام رضا )ع(هرچه در نه پرده پنهان بود گردید آشکارگوهر بحر والیت کز ضمیر انورش

( 1368:1384دیوان صائب تبریزی، )

وجود پاك حضرت رضا )ع( ، همچون نسیمی از نور، زمین را از عطر ایشان روشن ساخت. او کسی است که عرشیان و فرشتگان مقدم منورش را گلباران کردند.آسمان شادمان و آیینه

بندان شد و زمین زیر چتر خورشیدی در انتظار در آغوش کشیدن مردی از تبار رسول اکرم )ص( پر تپش شده بود. روزی که خورشید هشتم بامداد سعادت و ابتهاج را اعالم داشت فراز

ملکوت لبخند می زد. صائب تبریزی، با سروده هایش می خواهد شکرگزار باشد، شکرگزار نعمتی که مشیت الهی بر این تعلق گرفته تا بر جهانیان منت بگذارد و فروغی درخشان را به گییتی بیاورد. صائب از شخصیتی الهی سخن می گوید، شخصیتی مشعشع و مقدس که نمی

توان او را در قالب الفاظ و مفاهیم محدود وصف کرد.علم

یونان کشید سر ز خجالت به زیر آبعلم تو بر سفینه ی منبر چو پا نهاد ( 1373:1384دیوان صائب تبریزی، )

حضرت علی بن موسی الرضا )ع( ، مانند دیگر امام معصوم )ع( چشمه ای از علم الهی می باشد که همگان را از علم خویش بهره مند گردانیده است . درباره ی علم امام هشتم، پدرش

امام موسی بن جعفر )ع( به پسرانش فرمود:»هذا أخوکم علی بن موسی عالم آل محمد فاسألوه عن دینکم و احفظوا ما یقول بکم؛ این برادرتان علی بن موسی دانشمند آل محمد است پس سواالت درباره ی دینتان را از او بپرسید و هرچه را برایتان می گوید حفظ کنید«

( 357ق: 1398، 2)معروف الحسنی، ج آری همه ی ائمه نور واحدی هستند که به لحاظ علم، عقل، سیاست و... در قله قرار داشته و

در این میان علمی امام رضا )ع( چون چشمه ای، طالبان دانش را سیراب می کند.قدر و منزلت امام رضا )ع(

یک گل رعناست از گلزار او لیل و نهارآسمان از باغ قدرش غنچه ی نیلوفری است ( 1368:1384دیوان صائب تبریزی، )

کوه سخن شنو ندهد باز پس جوابتمکین او چو بر کمر کوه پانهد ( 1372همان: )

امام رضا )ع( ، هشتمین امام و پیشوای مسلمانان جهان است و مقام و جایگاه ایشان نزد شیفتگان و ارادتمندان ایشان، از موقعیت و جایگاهی خاصی برخوردار می باشد .

»سیدمحمدامین می نویسد: »ابن ماجه« در کتاب سنن درباره ی آن حضرت فرموده است: آقا و سرور بنی هاشم بود و مأمون او را بزرگ می داشت و تجلیل می کرد و با او پیمان

(.258:1386والیت عهدی بست« )غروی نائینی،

آری امام رضا )ع( آیینه ی تمام زیبایی هاست. جلوه های جمال و جالل ربوبی در سیمای امام، درخششی تام و تمام یافته است. امام رضا )ع( نمونه ی انسان کامل در مسیر صعودی

و پرواز شکوهمند به سوی نیکی ها و خوبی هاست.کمک به محتاجان

شق شود از جوش گوهر آسمان ها چونحامل دریا و کان را گر به محتاج دهد انار

در دل دریا شکوه او نماید گر گذارمی شود گوهر جواهر سرمه در جیب صدف ( 1368:1384دیوان صائب تبریزی، )

»یکی از یاران امام می گوید: روزی غریبی به منزل امام آمد و گفت: من از دوستاهن شما هستم و فقیر هم نیستم ولی پولم تمام شده و خرج بازگشت ندارم، شما مبلغی به من دهید

و من وقتی به شهر خود رسیدم از طرف شما صدقه می دهم. امام برخاست و به اطاق دیگر درهم آورد و از باالی در به او داد و فرمود: بگیر و برو و الزم نیست از200رفت و مبلغ

طرف من صدقه دهی. از امام پرسیدند، چرا چنین کردی که تو را نبیند؟ فرمود: تا نگاهش به(6:1374من نیفتد و شرمنده نشود.« )آیت اللهی،

آگاهی از اسرار الهیپرده بر دارد اگر از روی خورشید اشتهارراز سرپوشیدگان غیب بر صحرا فتد

پیش علم او بود چون روز روشن آشکارآنچه تا روز جزا در پرده ی شب مختفی است( 1368:1384دیوان صائب تبریزی، )

امام رضا )ع( دهمین معصوم )ع( همانند خورشید تابان است که با نورش بر همه جهان پرتو می گسترد و خودش در افق جای دارد. امام ماه درخشان چراغ فروزان، نور درخشان و

ستاره ای راهنما در شدت تاریکی های فتنه در رهگذر آبادی ها و بیابان ها و گرداب دریاهایآشوب و بالست.

اوست که از اسرار الهی آگاه است هیچ دانشمندی و شخصیتی با ایشان برابری نمی کند. فضیلت کامل، ویژه اوست بی آنکه در جست و جوی آن برآمده آن را کسب کرده باشد بلکه

این فضیلت امتیازی است از جانب خداوند فضیلت بخش بخشایشگر.جهاد

می شود صبح قیامت از دل شب آشکار تیغ او چون سر برآرد از نیان مشکفام چون تواند خصم با او تیغ شد در کارزار؟آن که تیغ کهکشان در قبضه ی فرمان اوست

آن که گوید برنمی خیزد نهنگ از چشمه سارتیغ جوهردار او را گو به چشم خود ببین آن که شیر پرده را فرمانش آرد در شکارچون تواند خصم روبه باز با او پنجه زد؟

( 1368همان: )

»امام علی )ع(: ان الله فرض الجهاد وعظمه و جعله و نصره و ناصره و الله ما صلحت دنیا و ال دین إال به؛ در حقیقت خداوند جهاد را واجب گردانید و آن را بزرگداشت و مایه ی پیروزی و

یاور خود قرارش داد به خدا سوگند کار دنیا و دین جز با جهاد درست نمی شود« )موحدی،40:1387.)

آری ائمه معصومین )عليهم السالم( با چنین اعتقادی گام برمی داشتند. حضرت رضا )ع( نیزکه از نسل علی و آل او می باشد؛ چنین عقیده ای در وي نیز ریشه کرده است.

ثواب بی شمار زایر امام رضا )ع(روضه جنت مثالش در دل شبهای تارنقد می سازد بهشت سینه را بر زایران

( 1369:1384دیوان صائب تبریزی، )

هرکه اینجا طوق بر گردن گذارد بنده وارروز محشر سر بر آرد از گریبان بهشت ( 1370همان: )

در مورد زیات قبور ائمه معصومین )ع( ثواب های بسیار نقل شده است اما زیارت مرقد امام هشتم، علی بن موسی الرضا )ع( به دلیل موقعیت زمانی و مکانی و شرایط زایران ایشان در

میان سایر قبور ائمه )ع( از اهمیت خاصی برخوردار است. هرکه را زین آستان بر جبهه بنشید غبارچشمه کوثر به استقبال آید روز حشر هرکه اینجا از هجوم زایران یابد فشاراز فشار قبر تا روز جزا آسوده است

هرکه را امروز افتد در خیابانش گذارمی رود فردا سراسر در خیابان بهشتمی تواند شد شفیع عالمی روز شمارهرکه باشد بر شمار زایران درگهش

از سر اخالص هرکس گشت گرد این مزارآتش دوزخ نمی گردد به گردش روز حشر ( 1370:1384دیوان صائب تبریزی، )

رسول اکرم )ص(: »ستدفن بضفه منی بخراسان مازارها مکروب اال نفسه الله عزوجل کربه و ال مذنب اال عفرالله له ذنوبه؛ دیری نخواهد گذشت که پاره ای از تن من در سرزمین

خراسان به خاک سپرده خواهد شد هر آدم گرفتار و یا گناهکاری که او را زیارت کند خداوند(.29:1387متعال گرفتاری او را برطرف و گناهان او را خواهد بخشید« )موحدی،

ثواب طواف مرقد آنکه باشد یک طواف مرقدش هفتاد حج فکر صائب چون تواند کرد فضلش را

شمار؟( 1370همان: )

هرکس شود ز طوف حریم تو کامیابحج پیاده در قدمش روی می نهد( 1372همان: )

کسانی که با معرفت و شناخت حقیقی نسبت به حق ائمه )ع( توفیق زیارت قبور آنها را پیدا می کنند عالوه بر درک شفاعت ایشان در آخرت، در دنیا نیز مورد حمایت پروردگار قرار

گرفته و مغفرت و آمرزش الهی شامل حال آنها می شود. مرقد پاک حضرت علی بن موسی الرضا )ع( در ایران برای شیفتگان ایشان، همان کعبه ای است که در مکه قرار دارد که هزاران هزار نفر عاشقانه خود را به بارگاهش رسانده و ارادت خویش را به پیشگاه آن

حضرت بزرگوار تقدیم می نمایند. . آری دلهای مرده و آلوده به گناه و معصیت آنگاه که رو به کوی محبوب می کند با زالل زیارت شستشو یافته، زنده و شاداب می گردند همچون بدنهای آلوده ای که با آب زالل، پاک و لطیف می شوند و این بهترین و باارزش ترین سوغات زیارت

است.شفاعت

کشد ز دامن پاک گنه ثوابخجلتروزی که دست او به شفاعت علم شود (1372)همان:

»دعبل شاعری آزاده است که قصیده ای را درباره ی ارزش خاندان علی )ع( در حضور امام رضا )ع( خواند و او از حضرت علی بن موسی الرضا درخواست قطعه پیراهنی از خود کرد

که بر تن داشته تا با او خود را کفن کند. دعبل هنگامی که به خانه برگشت دید همسرش که خیلی به او عالقه داشت بیمار شده و چشمش آب آوره و پزشک او را از معالجه مایوس

نموده است. دعبل قطعه پیراهنی که از امام برایش به یادگار مانده بود به چشم همسرش (.28:1374بست و روز بعد وقتی باز کرد چشمش شفا یافته و خوب شده بود« )آیت اللهی،

آری او شفاعت می کند هر آنکس که بخواهد و هر آنکس را که دل در گرو عشق و والی اونهد.

تا سر برآرم ز گریبان آفتابدر سایه ی همای شفاعت مرا بگیر دیوان صائب تبریزی،) 1373:1384)

جود و عفوعفوش کشد به روی خطا پرده ی صوابجودش به شیر پرده دهد طعمه ی سخا

( 1372همان: )

خاندان گرامی رسول خدا )ص( اصل جود و بخشش بودند از این رو به مردم در برطرف ساختن مشکالت آنان توجه و عنایتی خاص داشتند. این عنایت تا بدان اندازه بود که گاهی

موارد خود گرسنه می ماندند اما دیگران را سیر می کردند. اینان این کارها را برای بدست آوردن شهرت و عنوان در میان مردم انجام نمی دادند بلکه هدف آن بزرگواران رضایت

پروردگار و کسب محبوبیت در پیشگاه خداوند بوده است.

از این رو در سوره ی »هل اتی« بدین حقیقت تصریح شده و خداوند در همین راستا در آیه ی سوره ی مبارکه ی انسان چنین می فرماید:9ه ال نريد منكم جزاء وال شكورا » ما نطعمكم لوجه الل « إن

»}در دلها مي گويند{:شما را كه طعام مي دهيم از بهر خدا مي دهيم اميدديدار و پاداش او را}در دل خود مي گويند{:از شما پاداش نمي خواهيم و نه سپاس داري و نه باز

(10،314:1371گفت.«)ميبدي،جخراسان

آری زالل به سینه دهد فیض بی حساباز تربت تو خاک خراسان حیات یافتتا گشت ارض طوس ز جسم تو کامیاباز هر رشک خاک نشابور سبز گشت

( 1372همان: )

خراسان از اینکه بزرگترین موهبت خداوندی نصیبش شده است به خود می بالد. آری موهبتی استثنایی که برای تک تک ایرانیان افتخاری بس بزرگ می باشد. این شهر قلبش با امام رضا )ع( می تپد نشان این افتخار در سروده های صائب تبریزی شاعر پارسی گوی مشاهده می

شود.خاک پاک طوس شد از بحر رحمت مایه دارجدول بحر رسالت کز وجود فایضش

( 1368همان: )

حضور علی بن موسی الرضا )ع( در خراسان نقطه عطفی در تاریخ تشیع این منطقه محسوب می شود. حضور بارگاه شخصیتی چون حجت حق، عالم آل محمد )ص( باعث

پرتوافشانی نور آن امام به مردم ایران و شیفتگی هرچه بیشتر آنها می باشد.شهادت

ماند چشم تاک تا روز قیامت اشکبارزهر در انگور تا دادند او را دشمنان( 1368همان: )

تا شد از انگور کام شکرنشینش زهربارتاک را چون مار هرجا سبز شد سر می زنند( 1369همان: )

فعالیت و کارکردهای علی بن موسی الرضا )ع( در راه حفظ دین سالم قابل وصف نیست و در شمارش نمی گنجد اما چه سود که روزگار از این همه مهر و محبت چیزی جز زهر را به

آن حضرت نچشاند. »مأمون حضرت را در راه بازگشت از مرو به بغداد در طوس با انگور زهرآلوده مسموم

ساخت و حضرت به خانه آمد و یار دیرینه اش اباصلت فرمود: فرش های خانه را جمع کن و کسی را به داخل خانه راه مده که وقت جان دادن من است و می خواهم مانند جدم حسین

(. 255:1386روی خاک جان دهم« )غروی نائینی،

صائب تبریزی با سرودن ابیاتی در وصف و مدح حضرت علی بن موسی الرضا )ع( و بارگاهش دیوان خویش را آراسته است و عشق ورزی او به شاه غریبان به همگان آشکار

گردیده است.آید به صبح حشر برون همچو آفتابهرکس که با والی تو در زیر خاک رفت

( 1373:1384دیوان صائب تبریزی، )

او عاشق و دلباخته ای است که اگرچه مدتی از حرم و بارگاه امام رضا )ع( دور مانده و به سرزمین هند سفرهایی را داشته است اما این شیفتگی او ظاهری نبود بلکه تمام وجودش را

تسخیر کرده بود:زآفتاب روی ضمیرت کند حجاب ای پرده پوش نام سیاهان که شمع طور

آورده ام ز هند دلی چون پر غراب از بال و پر فشانی طاووس آرزو از خون من نگار کند پنجه عقابزان بیشتر که عدل الهی به انتقام تا سر برآورم ز گریبان آفتابدر سایه همای شفاعت مرا بگیر

(1373)همان:

پادشاهان صفوی برای ابراز ارادت خویش به امام رضا )ع( و اهل بیت )ع( کوشش های فراوانی جهت نشان دادن بزرگی و علم ایشان انجام داده اند. مسلمانان نیز همواره به

ایشان متوسل و از ایشان یاری جسته اند و در این میان صائب در قصایدی که در مدح امام رضا )ع( سروده است اشعار بسیاری را به مدح حرم و بارگاه »ضامن آهو« اختصاص داده

است و به حق که هر بیت آن مهر عشق است و ارادت بر پیشانی صائب. می توان آمرزش جاوید را کردن آشکاراز محجرهای زرینش که دام رحمت است

از عبیر خلد افشانند زلفتا غبار آستانش جلوه گر شد حوریان مشکبار

قدسیان ریزند چون برگهر شب از گردون ز شوق سجده ی خاک درشخزان از شاخسار

هرکه در وی دست زد آمد سالمتکشتی نوح است صندوقش که از طوفان غمبر کنار

( 1369همان: )

اشعاری که صائب سروده است نشان از جایگاه رفیع حضرت رضا )ع( نزد مسلمانان و توسل جستن مومنان به این امام است. حضرت علی بن موسی الرضا )ع( عالوه بر اینکه به عنوان

امام و پیشوا نزد ایشان مقدس است به سبب اینکه تنها امامی است که پیکر مبارکش درایران واقع شده، نزد ایرانیان از اهمیتی ویژه برخوردار است.

صفحه بال مالئک می شود قرآن نگاربس که قرآن در حریم او تالوت می کنند

شمع ها انگشت بردارند بهر زینهارهر شب از جوش ملک در روضه ی پرنور او آب می گردد به چشم اختران بی اختیارتا دم صبح از فروغ قبه ی زرین او

در غلط از صبح افتد زاهد شب زنده دارهر شبی صدبار از موج صفا در روضه اش ( 1369همان: )

بارگاه مقدس هشتمین امام و دهمین معصوم )ع(، بارگاه مقدس و سرشار از نعمات پروردگار می باشد. آنجا موهبت های الهی جاری می باشد و هرکس به اندازه شایستگی اش

از چشمه ی جوشان فیوضات الهی برخوردار می باشد. آری زایر حرم مطهر امام رضا )ع(تاج پادشاهی به سر می زند وقتی به پابوسی حرم علی بن موسی الرضا )ع( مشرف شود.

زین عینک است روشنی چشم آفتابجام جهان نماست گل جام روضه اش نازد به خاک روبی آن آسمان حباب)همان:روح اللهی نفسش می چکد حیات

1372)

نتیجه گيري در دوره ای که تاثیر فرهنگ های بیگانه انسان عصر ما را از گرایش های مذهبی و اتحاد بین

ملل مختلف دور می دارد و او را دچار وسوسه می کند. و با توجه به اهميت شعر و سخن شاعران سبك هندي و جايگاه رفيعي كه آنها بر چكاد آن ايستاده اند اشعارشان در مدح و

ستايش امام رضا )ع( مي تواند بسيار ثمربخش باشد و تمايالت عقيدتي مذهبي ما را پررنگ تر كند .مداحی و مراثی ايشان در آثار شاعران سبك هندي نشانه ی کمال اخالص آنها به

اولیای الهی می باشد و موجبات ارتقاء معرفت ديني براي قشر انبوهي كه از سر عشق ، اهل بيت و مناديان راستين دين خدا را دوست مي دارند فراهم مي دارد .اين تمسك و توسل به حضرت رضا)ع( باعث شده ياد آنها براي هميشه در خاطره ها ماندگار و در تاريخ بشريت

ثبت و ضبط گردد . سخنان و رفتارامام )ع( در طول تاريخ ،چراغ راه رهپويان راه حق و كشتي امن دورماندگان از ساحل نجات بوده و هست و خواهد بود آری پرداختن به بزرگی ،

منش،روش و اصول عملی در سیره امام رضا )ع( پرداختن به گنجینه ای بس گرانبها ، برای استوار گردانیدن حصارهای اعتقادی و چنگ زدن به اصولی برهانی است یاد آن حضرت و

سالم بر او آنگاه که تولد یافت و آن زمان کهسیره ی آن جلوه ی تام حق بهترین ذکر است. مظلومانه و دور از خاندان به شهادت رسید و آن روز که در اوج شکوه و عظمت گام بر

اميد است اين مقالهصحنه ی رستاخیز گذارد و چون آفتاب جان شیعیان را نور امید بخشد. زمينه فكري مناسبي براي كساني باشد كه مي خواهند مشام خود را از شكوفه هاي بهاري

بوستان واليت معطر سازند.

منابع و مآخذ- قرآن1( آشنايي با معصومين ، تهران :انتشارات جهان آرا1374- آيت اللهي ، سيد مهدي )2 ( ديوان صائب تبريزي ، مطابق نسخه دو جلدي ، به اهتمام جهانگير1384- تبريزي ، صائب )3

منصور ، چاپ چهارم ،تهران : انتشارات نگاه

( فرهنگ شاعران فارسي زبان ، چاپ اول ، انتشارات آرين1379- حقيقت ، عبدالرفيع ) 4

( لغت نامه دهخدا ، جلد نهم ، زير نظر دكتر محمد معين و دكتر1373- دهخدا ، علي اكبر )5سيد جعفر شهيدي ، تهران : انتشارات دانشكاه تهران

( غزليات ، تصحيح و مقدمه اكبر بهداروند ، چاپ اول ، شيراز : نويد1387- دهلوي، بيدل)6شيراز

(،افق های شعرواندیشه سنایی غزنوی،چاپ اول،تهران،نشرروزگار1378- زرقانی،مهدی،)7 ( تاريخ ادبيات ايران ، تلخيص دكتر محمد ترابي ، چاپ سوم ، جلد1378- صفا ، ذبيح الله )8

سوم ، تهران : انتشارات فردوس

( تاريخ حديث شيعه )تا قرن پنجم( ، چاپ اول ، قم : انتشارات1386- غروي نائيني ، نهله ) 9شيعه شناسي

( ديوان حزين الهيجي ، به تصحيح ذبيح الله صاحبكار ، چاپ اول ،1374- الهيجي ، حزين )10تهران : سايه

( به تصحيح اكبر بهداروند ، چاپ اول ،1388- مثنوي هاي بيدل دهلوي ) شعله آواز ( ) 11تهران :انتشارات نگاه

( نهج الفصاحه )كلمات قصار پيامبر اكرم ( ، چاپ1385- مجيدي خوانساري ، غالمحسين )12سوم ، قم : انصاريان

ق ( سيره االئمه االثني عشر ، چاپ دوم ، بيروت :1398- معروف الحسني ، هاشم )13دارالقلم

( يك هزار حديث ، چاپ يازدهم ، تهران : انتشارات ارم1387- موحدي ، هادي )14

(،کشف االسرار وعده االبرار، ده جلدي ، به سعی1371- میبدی،ابوالفضل رشیدالدین،)15واهتمام علی اصغر همت،چاپ سوم،انتشارات امیرکبیر

( ديوان نظيري نيشابوري ، با تصحيح و تعليق1379- نظيري نيشابوري ، محمد حسن )16محمد رضا طاهري ، چاپ اول ، تهران : انتشارات نگاه