ROL MODELLER ve TOPLUMSAL DEERLER AÇISINDAN “UÇAKLAR” ADLI ANMASYON FLM ÜZERNE BR NCELEME
Pnar Özgökbel Bilis
ÖZET Animasyon filmleri son yllarda dünya çapnda büyük ilgi görmeye, önemli saylabilecek gie ve pazarlama baarlar elde etmeye balamlardr. Bata Disney ve DreamWorks gibi Amerikan meneli büyük film yapm irketleri özellikle çocuklara ve gençlere yönelik animasyon film üretimine büyük önem verdii gözlenmektedir. Bu animasyon filmleri kimi zaman Pinokyo, Çizmeli Kedi vb. gibi klasiklerin uyarlanmas olarak, kimi zaman ise “Oyuncak Hikâyesi”, “Arabalar” ya da “Kung Fu Panda” gibi yenilikçi anlatlarla kar- mza çkmaktadrlar. Animasyon filmlerde gelien teknolojik olanaklar sayesinde gü- nümüzde üç boyut teknolojisinin kullanm yaygnlamakta ve söz konusu üç boyutlu animasyon filmleri sinemada izleme imkân bulan yetikin, genç ve küçük ya izleyici kitlesi üzerindeki etkinin daha güçlü olmas salanmaktadr. Animasyon filmlerin ticari ve teknolojik baarlar yan sra bu filmlerde temsil edilen rol modellerinin ve davran biçimlerinin iyi-kötü ya da doru-yanl vb. gibi kesin snrlara sahip bir yap göstermesi, incelenmesi gereken bir alandr. Zira animasyon filmlerinde olumlanp yüceltilen, redde- dilen ve olumsuzlanan bir takm rol modelleri ve toplumsal deerler bulunmaktadr. Söz konusu rol modelleri ve toplumsal deerlerin etkisine en açk kesimi çocuk ve genç yataki izleyiciler oluturmaktadr. bu çalma animasyon filmlerde temsil edilen rol modelleri ve toplumsal deerler üzerine younlamakta ve konusu, anlat yaps ve pazarlama stra- tejileri açsndan baarl bir çizgi tutturan “Uçaklar” filmini incelemektedir. ncelemede rol ve rol modellerine ilikin kuramsal bak açs verilerek deerler analizi yöntemi kulla- nlmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Toplumsal deerler, rol modelleri, animasyon filmler, deerler analizi
A SURVEY ABOUT THE ANIMATION FILM "PLANES" IN TERMS OF ROLE MODELS AND SOCIAL VALUES
ABSTRACT Animated films in recent years get great interest world wide and have started to achieve an important success in marketing and box office. First of all it is observed that big American film production companies such as Disney and DreamWorks are attaching great importance to produce animated films aiming especially for children and teenagers. So, animated films can sometimes be adaptations of classical works like Pinocchio, “Pussy in Boots” etc., and also they can be appearas innovative narratives, such as “ToyStory“,"Cars" or "Kung Fu Panda”.Thanks to the technological developments in animated films, todays the use of 3-D technology get swidespread and thus the effects are stronger on adults, teenagers and children audience who have the opportunity to watch Yrd. Doç. Dr., Ege Üniversitesi letiim Fakültesi
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
202
these 3 D animations in cinema. Yet the commercial and technological success of animated films, its representations of limited role models and behaviour forms like good- bad, right-wrong etc. constitutes an area to examine. Yet, there are accepted and glorified, disowned and disconfirmed kinds of role models and social values. Those role models and social values are mostly effect the children and the younger audience, too. This study focuses on there presentations of role models and social values and thus, it examines the animated film "Planes" considering the success of its topic, narrative structure and mar- keting strategies. This analysis is based on role and role models theory and values analysis method.
Keywords: Social values, role models, animation films, values analysis
GR
Dünya film endüstrisinde animasyon filmler giderek daha fazla önem kazanmak- tadr. Bunun en önemli sebepleri arasnda animasyon filmlerin sanal dünyalar yaratmada, film kahramanlarn istenilen ekillerde oluturup onlar fantastik özelliklerle donatabilmekte ve bu balamda görsel açdan snrsz imkânlar su- nabilmekteki verimlilii ve baarsdr. Animasyon filmler bir takm teknik im- kânlar anlatsal anahtarlarla, örnein çocuklarn dünyasnda önemli bir yeri olan hayvanlarn ve yine onlara hitap edecek bir ekilde tasarlanan araba-uçak vb. gibi mekanik araçlarn öykülerde sklkla kullanmasyla bütünletirebilmektedir- ler. Animasyonlar balangçtaki basit kullanmlarndan günümüze kadarki dö- nemde görsel zenginlie katk yapmlar, yaratcla imkân tanmlardr.
Animasyon filmlerindeki sanal dünyalar, film yaratclarn deerleri kullanma- da, rol modellerini oluturmada ve bunlar karakterlerde yanstma derecelerini belirlemede yetkili klmaktadr. Amerikan kaynakl animasyon filmler bir yan- dan çocuklara yönelik dostluk, arkadalk, yardmseverlik gibi bir takm deerle- ri aktarrken dier yandan liberal, bireyselci, rekabetçi, haz ve elence odakl bir takm baka deerleri de mesajlarna yükleyebilmektedirler. Toplumsallama sürecinde kitle iletiim araçlarnn öneminin giderek artt toplumsal sistemler için bu durum dikkatle izlenmesi ve farknda olunmas gerek bir sürece iaret etmektedir. Çalmann amaçlarndan birisi bu farkndaln yaratlmas ve ani- masyon filmlerin çocuk ve gençlerin eitim sürecine etkisinin tartlabilmesidir.
1. ANMASYON FLM KAVRAMI
Aslnda el emei ile de yaplabilen ancak günümüzde gelimi bilgisayar tekno- lojileri kullanlarak yaplan animasyon görsel bir canlandrmay ifade etmektedir. Günümüz medya metinlerinin en vazgeçilmez unsurlarndan biri olan “Animas- yon” resim ya da nesnelerin hareketli ve canl olduklar yanlsamasn uyandra- cak biçimde düzenlenmesi ilemi olarak tanmlanmaktadr. Animasyonun yarat- clarndan Norman McLaren, animasyonu hareket eden cisimlerin deil, çizilen-
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
203
lerin hareketi sanat olarak tanmlamtr. Ona göre karenin üzerinde ne oldu- undan ziyade her iki kare arasnda ne olduu daha önemlidir. Bu sebeple ani- masyon “kareler arasnda (yer alan) görünmeyen aralklar oluturma sanatdr.” (Aydn 1989: 28). Taylor’a göre animasyon bir illüzyondur. Bu illüzyon, sabit görüntünün birletirilmesi ile ortaya çkan hareket araclyla salanmaktadr (Taylor 1999: 5). Balangçta animasyon kâda resimlerin çizilmesi ve katlarn hzlca geçirilmesi veya çizilen resimlerin bir çemberin içine konarak çevrilmesi ile elde edilmitir (Mealing 1998: 99). Bilgisayarn kullanlmasyla birlikte çizim- ler kâda deil bilgisayara yaplmaya balanm ve video görüntüsü bu bilgisa- yar çizimlerinden elde edilmitir. Sabit görüntünün hareketli bir animasyon hali- ne gelmesini teknik olarak ele alan Alabay, çizilen resimlerin tek tek filme alna- rak birletirilmesi ileminin animasyon filminin temeli olduunu dile getirmek- tedir (Alabay 2003). Günümüzdeki animasyon filmler ele alndnda teknik aç- dan yakalanan inanlmaz geliim çok daha net olarak görülebilmektedir. Nitekim bu filmlerde üç boyut, iki boyut, spot-motion, cut-out gibi animasyon teknikleri kullanlmaktadr. Filmlerde, video kliplerde ve reklam filmlerinde kullanlmas animasyon sanatnn geni kitleler tarafndan tannmasn ve sevilmesini sala- mtr (enler 2005: 113).
Animasyon filmlerin baars sesli sinema ile ortaya çkmaya balamtr ve bu filmler önceleri iki boyutlu olarak hazrlanmtr. Bu balamda 1994 ylnda Disney Stüdyolarnda hazrlanan “Aslan Kral” animasyon filmi gerek teknik ola- rak gerekse giede salad baar itibariyle yakn dönemin en önemli iki boyut- lu animasyon filmleri arasnda yer almaktadr. Yalnzca çocuklar tarafndan deil yetikinler tarafndan da ilgi gören “Aslan Kral” filmi Samanc’ya göre, gerçek filmlerde yaplabilen her eyin ve hatta daha fazlasnn animasyon ortamnda yaplabileceini kantlamaktadr (Samanc 2004: 50). Bu yaratc gücün farkna varlmas, birçok yeni animasyon filmin yaplmas açsndan motive edici olmu- tur. Zaman içerisinde bilgisayar, özel efekt ve dijital teknolojilerindeki gelimeler film stüdyolarnn artk iki deil üç boyutlu animasyon filmler hazrlayabilmele- rine olanak salamtr. Bu hususta Pixar stüdyosunun hayata geçirdii Marionette, Ringmaster ve Render Man II gibi yazlmlar araclyla klandr- ma, modelleme, canlandrma ve fotoraf sentezleme alanlarnda yeni imkânlar yaratlm ve animasyon sanatçlarna çizdikleri her karede karakter hareketlerini ince ayrntsna kadar tasarlayabilme frsat kazandrmtr (Çelik 2004: 80).
Animasyon teknikleri klasik, anlk görüntü ve bilgisayarla salanan görüntü ol- mak üzere üç teknik ile gerçekletirilmektedir. Klasik animasyon teknii en eski ve en popüler animasyon teknii olmaktadr. Burada bir nesne ufak deiiklerle art arda katlara çizilmektedir ve nesnenin eklinin mantksal deiim srasna göre katlar art arda yerletirilmektedir. Sayfalar deitikçe nesne hareket edi- yormu gibi gözükmektedir. Söz konusu teknikte çizim yeteneinin iyi olmas gerekmektedir. Stop Motion olarak adlandrlan anlk görüntü animasyon tekni-
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
204
inde ise duran objelerin hareket ediyormu gibi görünmesi salanmaktadr. Söz konusu teknikte bir kamerann olmas arttr. Kamera araclyla nesnenin ilk görüntüsü çekilir, çekim durdurulup nesnenin pozisyonu deitirilir ve tekrar çekim yaplmaktadr. Her saniyede 24 kare gösterilecek ekilde bir ayarlamann yaplmas gerektiinden emek isteyen bir animasyon tekniidir. Bilgisayarla sa- lanan görüntü tekniinde sanal ortam karakterlerine ekil, renk ve üç boyutluluk kazandrlmaktadr (Uur 2009: 4).
Animasyon filmler çocuklarn hayal güçlerine hitap etmeyi ayn zamanda bunu kullanmay baaran belki de en önemli görsel iitsel ürünlerdir. Yapm irketleri bu gerçei kavramakta gecikmemi, yatrmlarn bu yönde yapmaya balamlar ve üç boyut (3D) teknolojisini animasyon filmlerde kullanmaya balamlardr. Nitekim 1995 ylnda Disney ve Pixar stüdyolarnn ortak çalmasyla yaplan “Oyuncak Hikâyesi (Toy Story)” filmi, tamam bilgisayar ile yaplan üç boyutlu (3D), uzun metrajl ilk animasyon filmi olarak izler kitleye sunulmutur. Bu fil- min ardndan “Karnca Z (1998)”, “Final Fantasy (2001)”, “Buz Devri (2002)”, “Kayp Balk Nemo (2003)”, “Madagaskar (2005)”, “Arabalar (2006)”, “Shrek (2007)”, “Kung Fu Panda (2008)” vb. gibi animasyon filmler sinema salonlarn- daki yerlerini almtr. Çalma kapsamnda ele alndan “Uçaklar” filmi 2013 y- lnda vizyona girmi animasyon filmlerinin en güncel örneklerinden birini tekil etmektedir.
2. ROL KAVRAMI VE ÇOCUK-ROL MODEL LKS
Genellikle sosyoloji, sosyal psikoloji gibi bilim dallar tarafndan kullanlan bir kavram olan rol, insan toplumsal bir varlk olarak ve yine toplum içerisindeki ilikiler ile anlamlandrma gayretlerini ifade etmektedir. Nitekim Marshall ve Giddens da rol kavramn toplumsal ilikiler çerçevesinde deerlendirmekte ve toplumun, belirli bir statüyü ya da toplumsal konumu ifade eden roller konu- sunda beklentileri olduunu ileri sürmektedir (Marshall 2003: 624, Giddens 2005: 28). Bu beklentilerin karlanmas ise rollerin baarl bir ekilde yerine getirilme- sine ve dolaysyla toplumsal düzenin istendik bir ekilde devamna katk sala- maktadr.
Rol kavramn sosyal bilimlere bir kuram olarak dâhil eden Linton’a göre, rol statünün dinamik yönünü temsil etmektedir. Bireyin, kendisine haklar ancak ayn zamanda ödevler veren statünün gereklerini yapmas, rolünü yerine getir- mesi anlamna gelmektedir. Statü ve rol kavramlar arasnda ayrm yaplamaya- can savunan Linton, bireyin sahip olduu rollerin, yalnzca kendisinin ortaya koyduu davranlar olmadn ayn zamanda toplumun beklentilerini ihtiva ettiini düünmektedir (Linton 1936: 114). Toplumun beklentileri ise kültür, din, teknoloji, ekonomi, bilim vb. gibi çeitli etmenler tarafndan belirlenmektedir. Dinin büyük ölçüdeki statikliini bir kenara brakacak olursak dier tüm etmen- ler sürekli bir deiim içerisindedir. Bu durumda roller ve toplumda rollere veri-
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
205
Rol kavramna ilikin yaklamlardan birisi olan toplumsal-psikolojik yaklam bireyin sosyalleme-toplumsallama sürecine ilikindir. Rol yapma, rol üstlenme gibi faaliyetler çocuklar tarafndan örnek bir model araclyla örenilmekte ve sonrasnda toplumsal yaamda sergilenmektedir. Dolaysyla rollerin örenilmesi bir taklit etme hadisesidir ve sosyo-psikolojik temelleri bulunmaktadr. Katçba’na göre bir rol modelini taklit ederek örenme, sosyal örenme ku- ramnn temelini olutururken çocuklarn toplumda sosyallemesini salayan önemli bir etken olarak karmza çkmaktadr (Katçba 2000: 67). Akarsu’ya göre ise bir çocuun içinde yaad düünceler, duygular hep çevresinin, ailesi- nin, yurdunun, ulusunun vb. düünceleri ve duygulardr. Çocuun kendi yaa- m aile ruhunun içine karm olarak hemen tümüyle sakl kalmaktadr. Akarsu, çocuun kendi düünceleri, duygular olan bir varlk olarak ortaya çkmasnn yava bir süreç olduunu ve bunun ancak çocuun yaad çevreyi nesnelleti- rip kendisi ile çevresi arasna bir mesafe kazand ölçüde gerçekletiini ileri sürmektedir (Akarsu 1998:147). Bu durumda rollerin örenilmesi yalnzca dav- ransal bir taklidi deil, duygu ve düünsel bir oluumu da ifade etmektedir.
Rol modeli, bireyin belirli bir toplumsal rol çerçevesindeki davrann ona baka- rak ekillendirdii ve ona benzer tutumlar benimsedii kimi zaman gerçek bir kiilik, kimi zamansa bir film kahraman gibi sanal bir kiiliktir. Marshall da rol modellerinin, yakn çevrelerden olabildii gibi, uzak ve ahsen tannmayan in- sanlar arasndan seçilebildiini ifade etmektedir. O’na göre, efsanevi kiilikler, film yldzlar, arkclar veya politik ahsiyetler de rol modeli olarak benimsene- bilmektedirler (Marshall 2003: 626). Elkin de kitle iletiim araçlarnn aile içinde, komuluk ilikilerinde, okulda çocuklarn üstlenmesi gereken bir dizi rol örnek- leri sunduunu belirtmektedir (Eklin 1995: 101). Ona göre, kitle iletiim araçlar- nn belirli bir zaman dilimi içinde yineleyici yönleriyle çocuklar aktarlan öykü- nün özünün, ana fikrinin, arkada kümesinin ve yaama ortamnn etkisiyle al- maktadr. Onu kendi yaam biçimiyle, deneyimleriyle de karlatrarak içinde yer ald toplum düzeni hakknda bilgi edinmektedir (Eklin 1995: 99). Kongar ise rol modelini; siyasal, sosyal, bilimsel veya iletiimsel alanda; insanlar “etki- leme gücü” olan ve giyim kuamdan, günlük yaamlarna hatta kiiliklerine ka- dar geni kitlelerce taklit edilmeye çallan kiiler olarak ifade etmektedir
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
206
(Kongar 2011: 81-82). Bu yaklam, günümüzde siyaset, bilim ve özellikle medya alanndaki rol modelleri ve sunumlar ifade eder niteliktedir.
3. DEER KAVRAMI
Windhorst’a göre deerler, bir toplumun ya da grubun varl, birlii, ileyii ve devam için o toplumun çounluu tarafndan doruluu ve gereklilii kabul edilen, ayrca da uyulmas gerekli görülen temel ilkelerdir. Ayrca deer, bir top- lum, bir inanç ya da bir ideoloji içerisinde insanlar arasnda kabul edilmi, be- nimsenmi ve yaatlmakta olan toplumsal, insani, ideolojik veya ilahi kaynakl her türlü görü, düünü, davran ve kuraldr (Windhorst 1985: 38). Buna göre deer kavram davran biçimleri, inanç yönelimleri gibi kavramlarla kurduu iliki itibariyle kültürel bir yöne de sahip görünmektedir. Bu balamda kültürel açdan farkllklar bulunan toplumlarda deer farkllklarnn da bulunmas do- al karlanmaktadr.
Deer ve alkanlklar bireyin kendi davrann deien çevre koullarna göre uyarlama sürecinde çok etkili olmaktadr. Beeri deer ve alkanlklar yeni ya- am artlarna uyum salayabilmek için devaml deimektedir ve toplumsal yaamn düzenleyen norm ve kurallar yine deerlerden türemektedir. Deer olgulara norm koymakta ve bu norm üzerimizde yaptrmc bask gücü olutur- maktadr. nsanlar toplum içinde rol statülerini, deerlere göre edinirler. Bütün toplumlarda sosyal düzeni salayan, bireylere yol gösteren düünce ve kurallar mevcuttur. Normlar, yaptrm gücü olan kurallar sistemidir. Bu yüzden de top- lumlarn ekonomik sistemleri, hukuku uygulama yöntemleri, aile yaplar, ibadet biçimleri vb. her zaman normlara göre yürütülmektedir (Özkalp 1993: 75, Dönmezer 1990: 170).
Marshall’a göre, tutum gösterme sürecinde deerler, insanlarn etik ya da uygun davranlar hakknda neyin doru neyin yanl olduu, neyin istenilir neyin al- çakça olduu konusunda fikirleri göstermektedir (Marshall 2003: 133-135). Dola- ysyla insanlar gerek tutum edinme gerekse bu tutumlar sürdürme eylemleri esnasnda toplumdaki deerler iklimini gözlemleme eilimindedirler. Deerler iklimi aslnda çok deiken olmamakla birlikte devrim, sava gibi olaanüstü durumlarda tamamen deiebilme özellii tamaktadr.
Hillmann ve Friedrichs’e göre deerler bir toplumda istemli olarak arzu edilen ve insanlara toplumsal yaamda oryantasyon salayan beklentilerdir. Deerler farkl davran ekillerinin, araçlarnn ve hedeflerinin arasnda kiinin seçimini belirleyerek onun davranlarn yöneten, davran biçimleri üzerinden karar vermeye olanak tanyan ve böylelikle kültürün belirleyici unsurlar olarak kabul edilmektedir (Hillmann 1994: 928, Friedrichs 1994: 739). Deerler, ahlaki (dürüst- lük, adalet, sadakat), dinsel (tanr korkusu), siyasi (hogörü, özgürlük, eitlik),
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
207
Deerler aras çatmalar da yaanabilmektedir. Böylesi bir durumda kii öncelik verdii deere göre bir davran göstermektedir. Çatma durumlarnda yaplan sorgulamalar, genellikle korunmak istenen deerin daha da etkinlemesidir. Bi- reysel deerler ile toplumsal deerlerin birbiriyle çatmalar sonucu “deer ça- tmas” ortaya çkmaktadr. Kiisel ve toplumsal düzeyde yaanan deer çat- mas kiisel deerlerle toplumsal deerler arasndaki farkllktan kaynaklanmak- ta ve toplumsal deerlere aykr davranan bireyin toplum dna itilebilecei bir durum ortaya çkabilmektedir. Toplumsal deerlerin yasalarla düzenlendii ya- plarda, deerlerle çatan kiilerin cezalandrlmas yoluna gidilmektedir (im- ek 2001).
Kiinin önceden edindii deerler belirli bir durum karsnda harekete geçebil- mektedir. Böylelikle grup karsnda kiinin sergiledii davran ortaya çkmak- tadr. Grup içinde baarl olmak, bakalaryla iyi geçinmek gibi deerler ön pla- na çkarak kiinin benliini savunan ve onun ihtiyaçlarna cevap veren bir sistem oluturmaktadr. nsanlar bilgi, kendini gelitirme, bamsz davranma gibi dav- ran biçimlerini kullanarak deerlerini olutururlar ve bu deerler söz konusu davran biçimlerinin son eklini belirlemektedir. Bireylerin yaamnda yol gös-
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
208
teren deerler bireyle ve gruplar arasnda deikenlik gösterebilmektedir. Bir deer, eylem ve davran biçimleri arasnda seçim yaplmasna yardm eden bir davran standard olmaktadr. Kiinin davran nedeniyle toplumun ona verdi- i ödül veya ceza, kiilerin davranlarn deerlendirme tarz ile yakndan ilgili- dir. Dayanma araçlar olarak da ilevde bulunan deerler, toplumda ortak de- erlerin ortaya çkmasna yardmc olmaktadr. Böylelikle kiinin sosyal rollerini seçmesinde ve gerçekletirmesinde birer rehber niteliine bürünmektedir. Ortak deerler sistemi toplumsal bütünlemeye katkda bulunurken toplumsal düzenin garantisi haline gelmektedir. Deer sistemleri üst, eit ve alt düzeyler olarak hi- yerari oluturduundan deerler tek bana deil bir baka deere bal olarak hayatiyet göstermektedir.
4. “UÇAKLAR” FLMNDE DEERLER ANALZ ÇN KULLANILACAK YÖNTEMBLM
Aratrma evreni animasyon filmlerdir. Aratrmann örneklemi ise gerek gie- deki gerekse pazarlamasndaki baarlar ile ön plana çkan “Uçaklar” filmidir. “Uçaklar” filmi 2013 ylnda Pixar Stüdyolarnda yaplm ve Walt Disney tara- fndan dünyaya sunulmutur. Anlan animasyon filmde aktarlan toplumsal de- erleri ortaya çkarmak için Grimm ve Horstmeyer’in 2003 ylnda gerçekletir- dikleri proje çalmalarndan yararlanlarak toplumsal deerler yedi farkl grupta gösterilmektedir. Söz konusu deerlerin hangi deer grubunda yer alacan ise anlamsal düzeyde tadklar balam belirlemektedir. Buna göre deer gruplar ve içerdikleri deerler u ekilde sralanabilmektedir:
- Toplumsal Yaam Salayan Deerler (dürüstlük, gerçei söyleme, empa- ti, arkadalk, bar, sevecenlik, özenlilik, dikkatlilik, yardmseverlik, ne- zaket, incelik, kibarlk, iletiim becerileri, ekip çalmas, katlmclk, ho- görü, sadakat, affedicilik)
- Toplumun Devamlln Güvence Altna Alan Deerler (uyum salama, tevazu gösterme, adalet, eitlik, iine ballk, temizlik, özdenetim, güven duyma, sorumluluk)
- Hedonist Deerler (macera, deikenlik, heyecan, haz alma, zevklenme, güzellik)
- Bireysel Geliim Deerleri (özerklik, otoriteden kurtulma, özgürlük, bilgi, akl, yaratclk/ fikir zenginlii, kendiliindenlik, baar, cesaret, öz- saygnlk, kendini kantlama)
- Hegemonya Deerleri (mücadele, rekabet, egemenlik, güç, sayg, takdir, ballk)
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
209
- Ulusal Deerler (millet, devlet, vatan, ordu, cumhuriyet, ulusal mar, ulu- sal antlar, ulusal bayram, bayrak, kahramanlk, dil, gelenek ve görenek- ler)
- Soyut- Evrensel Deerler (yaam, hayat, mutluluk, memnunluk, aile, sa- lk, ak, mal, mülk, kültür, kültürel bir edinim olarak teknolojik bilgi, ta- biat)
Filmde temsil edilen toplumsal rol modelleri ise toplumsal rol kuram temel al- narak oluturulan örnek, istendik model anlay çerçevesinde deerlendirilecek- tir. Böylelikle yine ideal, istendik bir yapy ifade eden deer kavram ile toplum- sallama açsndan önemli bir ilevi olan rol kavram bütüncül bir anlayla de- erlendirilebilecektir.
Deerlerin aratrlmasnda bir dier önemli faktör, figürlerin bir araya geli e- killeri ve birbirleriyle olan ilikileridir. Figürlerin bir araya geli ekillerini arat- rrken özellikle yardmc-kahraman ekseni ile kahraman-arzu nesnesi eksenine odaklanlmaktadr, çünkü bunlarn semantik özellikleri deer analizinde çok önemli olarak deerlendirilmektedir (Grimm ve Horstmeyer 2003: 30). Bu sebep- le “Uçaklar” filminde yer alan karakterler ve onlarn birbirleriyle olan ilikilerini gösterebilmek için Greimas’n klasik masal anlatlarda kulland “Eyleyenler Modeli” (Greimas 1971: 122) filmde yer alan karakterlere uyarlanarak ematik olarak verilecektir. Böylelikle de karakterlerin birbiriyle olan ilikileri gösterile- rek anlatda sahip olduklar ilevleri ortaya çkartlacak, birbirlerine olan ballk- lar incelenecek ve olay ak için ne gibi bir anlam tadklar ifade edilecektir. Ayrca Jaklin’in (1998) uygulama çalmasnda da bavurduu karakter çözüm- leme yöntemi de deer aktarm ve rol modeli oluturmada yol gösterici olacak- tr. Buna göre karakterlerin sorun çözme sürecinde gösterdikleri davranlar edilgen bir kabullenme, sorunlardan kaçma, yüzeysel uyum salama, mücadele etme ya da mantksal deerlendirme yaparak uygun davran gösterme gibi dav- ran örnekleriyle kodlanmaktadr. Karakterlerin belirledikleri hedeflerine ula- mada kullandklar araçlar da deer aktarm açsndan bir fikir vermektedir. Söz konusu araçlar fiziksel, müzakereye açk, bir dier ifadeyle argümentasyona da- yal, materyalist ve ya, meslek, bilgelik gibi ahlaki çarmlarda bulunma araç- lar olarak belirlenmitir.
Son aamada ise karakterlerin hangi deer tipine örnek oluturduklarn belirle- mekte fayda görülmektedir. Bu noktada Klages’in (1984) ifade ettii be deer tipine karakteristik özellikler yüklenmitir. Bunlar edilgen bir kabulleni içinde olan düzen a gelenekçi, perspektifi olmayan ve pasif davranlara sahip olan tevekkülcü, rasyonel düünen ve davranlar hesaplayan realist, hevese dükün, egoist ve materyalist hedonist ve son deer tipi olarak mücadeleci, geleneksellie kar duran ve bamszlktan yana olan idealist deer tipleridir.
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
210
Aratrmada “Uçaklar” filminde yaratlan dünyaya ait deer sistemleri analiz edilecektir. Yaratlan dünyalar bir model olarak kendi deer sistemlerine sahip- tirler. Ancak kurgusal bu dünyalarn oluturduu deer sistemleri gerçek yaam ve özellikle çocuklarn dünyas için bir örnek tekil etmektedir. Bu durumda aratrma kapsamnda ele alnan animasyon filmindeki uçaklarn insani bir yönü bulunduu, bu insani yönünü kendi içselliklerinde temsil ettikleri düünülmeli- dir.
4.1. Filmin Özeti
Film, bir zirai ilaçlama uça olan Dusty’in “Dünyay Saran Kanatlar” yarmas- na katlabilme hayalini anlatmaktadr. Ancak bu hedef tarlalarda ilaçlama yapan bir uçak için oldukça zor görünmektedir. Buna karn Dusty eleme yarlarna katlr ve ilk bee giren uçan büyük yara katlaca duyurulur. Ancak elemede beinci olan uçan dopingli çkmas üzerine Dusty büyük yara katlma frsatn yakalar. Bu yar tüm dünyada, deiik corafi ve iklim artlarnda koulacaktr. Yarmadaki dier uçaklar balangçta Dusty’i küçümserler ve krdan gelen bir uçak olarak ona ans tanmazlar. Özellikle ampiyonluun en büyük favorisi Ripslinger Dusty’e kötü davranmakta ve onun baarl olduunu gördüünde çeitli entrikalar çevirmeye balamaktadr. Ancak Dusty, arkadalarnn da des- tei ile tüm engellemelere karn yar kazanmay baarr ve hayalini böylelikle gerçekletirir.
4.2. Karakterler ve Karakterler Aras likiler
Filmin ana karakteri tarm uça Dusty’dir. Dusty, ulalmas imkânsz bir haya- lin peinden komaktadr. “Dünyay Saran Kanatlar” yarna katlmasn birkaç arkada desteklese de dier uçaklar bu istei anlamsz bulmakta ve kendi üretim amacna, konumuna uygun olmayan bu durumu eletirmekte, dalga geçmekte- dirler. Tüm bunlara karn yarmakta srar eden Dusty’nin karsna çkan en büyük engel, tarm uça olarak sürekli alçaktan uçmas sebebiyle yükseklik korkusuna sahip olmasdr.
Skipper: Dusty’i büyük yara hazrlayacak olan Skipper, hakknda büyük kahra- manlk öyküleri söylenen, ancak artk uçamayan 2. Dünya Sava gazisi bir sava uçadr. Film aknda Dusty, Skipper’n aslnda söylenildii gibi 50 tane görev- de deil yalnzca bir görevde yer aldn ve o görevin de büyük bir baarszlkla sonuçlandn örenir. Skipper, Dusty sayesinde geçmiiyle yüzleecek, tekrar uçmaya balayacak ve büyük yar kazanmas için Dusty’e yardm edecektir.
Chug: Bir yakt tank olan Chug, Dusty’in hayallerini destekleyen önemli bir ka- rakterdir. Chug, Dusty’in yakn arkadadr ve esprili, heyecanl, macerac, yeni- lie açk, çocuksu karakteriyle dikkat çekmektedir.
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
211
Dottie: Dottie dii bir forklifttir. Dusty’i tamir eden ve ona teknik destek veren Dottie karakteri teknik uzmanl, saduyuyu, bilgiyi temsil etmektedir. Bir ta- rm uça olan Dusty’in yara katlmasn teknik ve mekanik açdan uygun gör- meyen Dottie buna karn Dusty’i sevmekte ve onu desteklemektedir.
Ripslinger: Hava yarlarndaki en büyük ve herkesin tand isimdir. Lakab “Yeil Frtna” olan Ripslinger baar için kötü eyler yapabilecek bir karaktere sahiptir, tehlikeli, alaycdr. Dusty’i çiftlikteki pis kokularla eletirip dalga geç- mektedir. Filmde kötü davran, alaycl, ikiyüzlülüü temsil eden Ripslinger daha önce üç kez kazanm olduu Dünyay Saran Kanatlar Yar’nda Dusty’in en büyük rakibi konumundadr.
Ned and Zed: Birbirinin benzeri olan bu uçaklarn lakab “ikiz turbolar”dr. Dusty için tehlike oluturan bu uçaklar Ripslinger’in dalkavuu ve sabotajcsdrlar.
El Chupacabra: Meksika’da efsane olmu yarçdr. Büyük gövdesini bir pelerin ve maske ile süsleyen El Chupacabra bu haliyle yine Meksikal bir kahraman olan Zorro’yu andrmaktadr. El Chupacabra filmde çapkn, karizmatik, elence- li, duygusal ancak güvenilir bir karakteri temsil etmektedir. Dusty sayesinde sevdii uçak ile ak yaamaya balayan El Chupacabra yarta rakip olmalarna karn Dusty’e büyük destek vermektedir.
shani: Dusty’nin hayran olduu Hintli bir dii uçak olan Ishani egzotik ve gizem- li bir karaktere sahiptir. Ishani Hindistan’da çok mehurdur ve birçok hayran vardr. Hayranlarn mutlu etmek için yar kazanmak istemektedir ancak bu istei sonradan piman olaca bir davrana sebep olur. yi bir pervaneye ihtiya- c olan Ishani Ripslinger’in isteiyle Dusty’i yanl yönlendirir ve onu tehlikeye atar. Ishani daha sonra bu davranndan piman olur ve Dusty’den özür diler. Ishani’nin kalbini fethetmeyi arzulayan Dusty de onu etkilemek için ‘geri dönü- üme’ inandn belirtir. Bu ifade ile Hint inancnda bulunan reenkarnasyona gönderimde bulunularak dini deerler temsil edilmektedir.
Rochelle: Hzl seyahatler için gelitirilmi, kendine güveni çok yüksek olan dii bir uçaktr. Kanadal yar ampiyonu olan Rochelle Fransz aksanna sahiptir. Rochelle, ilk balarda çok banal ve itici bulduu El Chupacabra’nn sevgilisi ol- maktadr. Bir yandan gelimi, Avrupa kökenli Kuzey Amerika’y temsil eden Rochelle ile dier yandan azgelimi Güney Amerika’y temsil eden El Chupacabra’nn bir araya gelmesi filmin olumlad bar, kardelik mesajn güçlendirmektedir.
Bravo ve Echo: Jet sava uçaklardr. Dusty hep bu uçaklarla yartn dülemek- tedir. nanlmaz uçu yeteneklerine sahip bu uçaklar askeri disiplini, orduyu, yetenei temsil etmektedirler. Bravo ve Echo okyanusu geçerken yolunu kaybe- den Dusty’i kurtarm ve onu Eisenhover uçak gemisinde misafir etmilerdir.
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
212
Franz Fliegenhosen: Alman bir otomobil-uçaktr. Otomobil halindeyken Franz ad- n kullanmaktadr ve uysal, saygl, pasif bir karakteri vardr. Uçaa dönütü- ünde ise Fliegenhosen adn kullanmakta ve yüksek özgüveni olan, hrçn, aktif birine dönümektedir. Tarihte yer alan bir Taylor Aerocar’n temsili olan bu oto- mobil-uçak Dusty’in fan ve destekçisidir.
Bulldogg: Dier yarçlara göre daha eski olan bir ngiliz yar uçadr. Uçakla- rn yldzlara bakarak yönlerini bulduu, navigasyon aleti olan GPS’e ihtiyaç olmayan dönemi özlemektedir. Sportmendir ve kendisini kurtaran Dusty’i sev- mektedir. Dürüst ve güvenilir olarak tanmlayabileceimiz Bulldogg, dünya hâ- kimiyetini Amerika’ya kaptrm yal Avrupa ktasn da temsil eder bir yapda görünmektedir.
Dizide yer alan karakterlerin birbirleriyle olan ilikileri Greimas’n Eyleyenler Modeline göre aadaki gibi gösterilebilmektedir:
Dusty Ripslinger, Ned ve Zed
Chug, Skipper, Dottie, El Chupacabra, Ishani
Yarçlar, izleyiciler, yar sunucular
Dümanlar : Ripslinger, Ned ve Zed
Yan karakterler: Yarçlar, izleyiciler, yar sunucular
Yardmclar
Dümanlar Yan Karakterler
4.3. Mekânsal Yap
Dusty’in yaad “Pervane ehir”, güvenli ve aidiyet hissi veren ancak bununla beraber rutin, skc bir yer olarak gösterilmektedir. Herkesin birbirini tand bu küçük ehir tarm arazilerinin yaknndadr ve doal güzelliklere sahiptir. Sakin
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
213
ve huzurlu bir ortam temsil eden bu “Pervane ehir”, Dusty’in hayalleri için yetersiz görünmektedir.
Filmde, Dünyay Saran Kanatlar Yarmasnn yapld çeitli mekânlar da bu- lunmaktadr. Çin’den Hindistan’a, Avrupa’dan Amerika’ya kadar farkl mekân- lar sunulmaktadr ve bu mekânlar o ülkeye, yöreye özgü bir ekilde temsil edil- mektedirler. Örnein Hindistan’da Taç Mahal, Himalayalar, mistik ibadethaneler vb. yerel unsurlar görünmektedir. Söz konusu mekânlar, mistik ve izleyiciye ha- yallerin gerçekleebilecei, maceralarn yaanabilecei, ancak ayn zamanda teh- likelerin de kol gezdii yerler olarak gösterilmektedir.
4.4. Aktarlan Toplumsal Deerler
“Uçaklar” filminde incelenen 33 deer aktarm tespit edilmektedir. Bunlardan 22’si birincil, 4 deer ikincil olarak, 5 deer olumsuz ve 3 deer de çift anlaml olarak aktarlmaktadr.
Filmin oluturulan deer katalounun geni spektrumuna sahip olduu tespit edilmitir. Buna göre hegemonya deerleri, soyut deerler, toplumsal yaama dair deerler, toplumsal yaam salamlatran deerler ve hedonist deerler, “Uçaklar” filminde aktarlan ve deer sistemlerini oluturan toplumsal deerler- dir. Söz konusu tespit aadaki tabloda görselletirilmektedir.
Olumlu Deerler (21)
Tematize Edilen, Dorudan
Aktarlmayan Deerler (4)
Zekâ Hogörü Ulusçuluk Din / nanç
Rekabet Saygnlk Hayalperestlik
214
Filmde ön planda tutulan deerlerden en dikkat çekicisi kukusuz arkadalk ve dostluk deerleridir. Zira Dusty’in kazand baarda ona inanan, onu destekle- yen arkadalarnn, dostlarnn pay büyüktür. Dusty davranlar ve eylemleri araclyla, yart dier uçaklara arkadaln dier baarlardan daha önemli olduunu göstermitir. Nitekim Dusty, Bulldogg adl uçak düerken yarmada geri kalma pahasna ona yardm etmektedir. Bu davrannn ardndan da Bulldogg, Dusty’e vefal davranmas gerektiini düünmektedir. Söz konusu anlat ayn zamanda kahramanlk deerini de temsil etmektedir. Söylemsel bü- tünlüü itibariyle film, çocuk ve gençlerden oluan izler kitlesine; arkadaln, dostluun çok önemli olduunu, yine paylamn, fedakârln ve vefal olmann ise arkada, dost edinmek için bir ön koul olduunu, bu deerlerin edinim aç- sndan olumlanan deerler olduunu anlatmaktadr. Aratrma bulgular Dusty’nin arlkl olarak realist, hedonist ve idealist deerlere sahip olduunu göstermektedir. Bu veri, Dusty’nin güçlü, adil, cesur ancak ayn zamanda sosyal, elenceli ve bamsz bir karakter olarak çocuklara örnek olduu iaret etmekte- dir. Çocuklarn çevreleri olan ilikilerde benimsemeleri istenen ilkeler arasnda sayabileceimiz dostluk, arkadalk, yardmseverlik, vefal olma gibi deerler de anlat içerisinde olumlanp yüceltilmektedir. Olumlanan bu deerler ve bunun yan sra filmde bireyselliin, ibölümünün varl; çocuklarn modern toplumsal yaama uygun davran biçimleri gelitirmelerine, toplumsal yaamda uyumlu ve baarl olabilmelerine yönelik bir söylemsel özün varln kantlamaktadr.
Filmde denize çaklan Dusty’e yedek bir kanat veren El Chupacabra “Büyük Mek- sika hava kuvvetlerinin yardmna Amerikan T-33’leri gelmiti. Ne soru sordular, ne de geri durdular. Ordaydlar ite, çünkü compadreler (arkadalar) böyle yapar” demekte- dir. Burada bir yandan arkadalk, fedakârlk deerleri olumlanrken dier yan- dan da Amerikan ulusal deerlerinin, özellikle de Amerikan askeri gücünün bir deer olarak yüceltildii görülmektedir. Bu ise ideolojik söylem olarak Amerika Birleik Devletleri’nin dünya ülkeleri üzerindeki askeri egemenliine iaret et- mektedir.
Filmde yüceltilen deerlerden bir dieri ise dürüstlük- doruluk deeridir. Film- de Skipper ve Ishani karakterleri dürüst olmayan davranlara yönelmiler ancak bunun ne kadar yanl olduunu anlayarak yeniden dürüstlük deerlerine yöne- lerek olumlu bir deer edinimine kavutuklar gösterilmektedir. Skipper aslnda baarsz bir askeri geçmii olduunu kabullenmi, Ishani ise kendi baars için Dusty’i yanl yönlendirmesinin, onu tehlikeye atmasnn ne kadar kötü bir dav- ran olduunu anlam ve piman olmaktadr. Dusty’in bu iki uçaa kar güve- ni sarslmasna ramen onlarn pimanlklarn anlam ve onlar balayarak affedicilik deerini ortaya koymaktadr.
Baar ve kendini gelitirme deeri filmde ele alnan temel deerler arasndadr. Nitekim filmin banda basit bir zirai uçak olan Dusty kendini gelitirmesi saye-
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
215
sinde filmin sonunda bir dünya ampiyonu olabilmitir. Film, kiisel geliimin yalnzca ödül, ampiyonluk gibi baarlarla snrl olmadn içeren bir mesaja da sahiptir. Zira Dusty yalnzca ampiyon olmam, en büyük korkusu olan yük- seklik korkusunu da yenmeyi baarmtr. Dusty’nin tüm bunlar çok yakn ar- kadalarnn dnda kalanlarn eletirileri, alayc tavrlarna kar baarmtr. Bu durumda film kendini gelitirme ve baary bireysel ve çevresel faktörleri göz önüne alarak tanmlayan bir söyleme sahip görünmektedir.
Filmde aktarlan deerlerden bir dieri ise ulusallk deeridir. Dusty’nin katld uluslararas yarma, ulusal deerlerin, simgelerin sklkla kullanld bir plat- forma iaret etmektedir. Uçaklar ait olduklar uluslarn bayraklarn, süslemele- rini kullanmakta ve bununla beraber o ulusa özgü konuma aksan, davran biçimleri göstermektedirler. Örnein Bulldogg’un üzerinde Birleik Krall tem- sil eden bir bayrak bulunmakta, Ishani bir Hint kadnn andran süslemeleri ta- makta, El Chupacabra Meksika’ya özgü aksesuarlar kullanmaktadr. Böylelikle filmde temsil edilen karakterlerin uluslara özgü stereotipler olduu görülmekte- dir.
Filmde yer alan uçaklarn ulusal deerlere sahip olarak tanmlanmalar onlarn rollerini, söylemlerini ve davranlarn etkilemektedir. Dusty ve Ripslinger Amerika Birleik Devletleri kültürünü, El Chupacabra Meksika ve Güney Ame- rika kültürünü, Bulldogg ngiliz kültürünü, shani Hint kültürünü, Rochelle Ka- nada ve Kuzey Amerika kültürünü, Franz Fliegenhosen ise Alman kültürünü simgelerken, uluslar stereotipletirilerek temsil edilmi ve rolleri de bu balamda oluturulmutur. Burada ise ön plana çkarlan ve birinci olmas için uralan uçak bir Amerikan uça, ona yardm edenler ise dier uluslar ve kültürleri tem- sil eden uçaklardr. Söz konusu konumlandrma, Amerika Birleik Devletlerinin dünya lideri olma argümanyla da örtümekte ve vasat bir Amerikalnn yetenek- li baka bir ulusun insanndan daha baarl ve lider ruhlu olduu imgesini de yerletirmektedir. Filmin kahraman-düman ekseninde bulunan karakterlerin her ikisinin de Amerika Birleik Devletleri insann temsil etmesi, baarl ama onaylanmayan deerlere sahip bir Amerikalnn (Ripslinger) yerini yine ancak baarya odaklanm ve söz konusu hedefe olumlu deer edinimlerle ulaabilen bir baka Amerikalnn (Dusty) alabileceini ifade etmektedir. Bu sebeple ege- men ve edinilmesi bir hedef olarak benimsetilmek istenen deerler, Amerika Bir- leik Devletleri toplumuna ve kültüründe birleen Bat’ya ait toplumsal deer- lerdir.
“Uçaklar” filminde, özellikle arkadalk, dostluk deerini güçlendiren bir biçim- de yardmseverlik deeri de aktarlmaktadr. Yardmseverlik özünde karlk beklemeksizin bir eylemi ifade etmektedir. Filmde de Dusty bu konuda dier uçaklar için örnek bir rol modeli oluturmaktadr. Dusty’nin yardmseverlii en belirgin olarak Bulldogg isimli uça kurtarmasyla ortaya çkmaktadr.
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
216
Dusty’nin bu hareketini takdir eden dier uçaklar ise Dusty okyanusa düüp ar hasar gördüünde ona yedek parçalarndan vererek yardmsever deer yöneli- mini onaylatmaktadrlar.
Macera ve buna bal heyecan deeri de filmde karmza çkan deerler arasn- dadr. Sradan yaamndan çkp dünya çapnda bir yarmaya katlan Dusty ayn zamanda büyük bir maceraya da atlmaktadr. Bu maceradaki tehlikeler, zorluk- lar ve güzellikler özellikle de sonucu merak edilen yar heyecan deerinin kuv- vetle vurgulanmasna neden olmakta ve izleyici söz konusu iki deerin olumlu deer edinimleri olarak kabul etmesine tevik edilmektedir.
Filmin arlk ekseninde yer alan birincil deerler ve oluturduklar deer sistem- leri arkadalk-dostluk, kendini gelitirme, doruluk-sözünü tutma, baar ve kendini gerçekletirme, yardmseverlik, macera ve elence olarak sralanmakta- dr.
Bencillik, kibirlilik ve ukalalk deerleri, filmde olumsuz olarak aktarlan deer- lerdir. Bunun en belirgin örnei Dusty’nin rakibi Ripslinger karakterinde bütün- lemektedir. Ripslinger, Dünyay Saran Kanatlar Yarmasn üç kez kazanm bir uçak olarak Dusty dâhil herkesin hayranln kazanmtr. Ancak Dusty yar- maya katlnca onun aslnda ne kadar kibirli, bencil ve ukala olduunu görmek- tedir. Böylelikle Ripslinger kendine duyulan saygy da yitirmeye balamaktadr. Ayrca Ripslinger kazanabilecei yar son anda kameralara daha iyi poz ver- mek için yapt kibirli manevra yüzünden kaybetmektedir. Böylelikle film, bu deerlerin olumsuzluunu Ripslinger karakteri üzerinden izleyiciye aktarmakta ve söz konusu olumsuz deer edinimlerinin kiiye yarardan çok zarar salayaca- görüü desteklenmektedir.
Rekabet, saygnlk, hayalperestlik deerleri filmde çift anlaml olarak ele alnan deerlerdir. Rekabet deeri, kiisel geliimi salayc yönünün yan sra tehlikeli, yasal olmayan yollara itici bir deer yönelimi olarak sunulmaktadr. Nitekim filmde rekabetin üst düzeyde yaand yar bunun bir örneidir. Saygnlk de- eri ise Skipper ve Ripslinger karakterlerinin temsiliyle çift anlaml olarak su- nulmaktadr. Skipper’n geçmiiyle salad saygnlk görecelidir zira çevresin- dekiler onun asl geçmiini bilmemektedirler. Dusty, önceleri hayranlk duyduu Ripslinger’n gerçek yüzünü görünce ona kar olan saygsn yitirmektedir. Böy- lelikle saygnlk deeri, gerçei örseleyebilecek bir ekilde çift anlaml olarak kul- lanlmaktadr.
4.5. Anlat Yaps Ve Gerçeklikle Kurulan liki Boyutu
“Uçaklar” filminde antropomorfik özellik gösteren uçaklar ve arabalar merkez- dedir. Bu uçak ve arabalar gerek yapsal gerekse duygusal özellikleri itibariyle bir insan temsilidirler. Uçaklarn ön camlar gözlerini, tekerlek ve kanat aksamla-
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
217
r ise ellerini-ayaklarn temsil etmektedir. Yine arabalarn ön camlar gözlerini, ön tamponlar az ve dileri, lastikleri ise ayak ve elleri temsil etmektedir. Uçak- lar ve arabalar sevinç, üzüntü, kzgnlk, mutluluk, hayal krkl gibi duygular- n insaniletirilmi aksamlar ile yaptklar jest, mimik ve beden dilleri ile ifade etmektedirler. Bata Chug olmak üzere karakterlerin akn halleri ise çocuklar üzerinde güldürücü etkiye sahip görünmekte ve bu sayede onlarla sempati, ya- knlk kurulabilmektedir. Öyküsü ve karakterlerin bu özellikleri itibariyle film, hayal gücünün ürünü olan sanal bir dünyann gerçeklik ile ilikilendirilmesini salayabilmektedir.
Analiz edilen animasyon filmlerde anlatlan hikâyeler ve karakterlerin içerisinde bulunduklar duygusal durumlar gerçek yaamda da rastlanabilir özellikleri gös- termektedir. Bu ise filmlerde temsil edilen deerlerin gerçek yaamda karlk bulabilecek bir ortam sunduuna iaret etmektedir. Karakterlerin insani özellik- lerle donatlm olmas rol ve deer kavramlarna ilikin filmde temsil edilen örnek modellerin gerçek yaamdaki etkisini arttrr niteliktedir.
4.6. Karakterlerin Sözel Ve Sözel Olmayan Sorun Çözme Stratejileri
Dusty karakteri karlat sorunlar hem sözel hem de sözel olmayan yetenekle- rine dayanarak çözmeye çalmaktadr. Dusty, tarm uça olmas sebebiyle bir takm mekanik dezavantajlara sahip olmasna karn azimli, inatç bir karaktere sahiptir ve karsna çkan engelleri, sorunlar ama yönünde büyük bir çaba gös- termektedir. Nitekim bu azmi ve mücadeleci karakteri özellikle Ripslinger ve arkadalar tarafndan çkarlan sorunlar çözmesinde kendisine yardmc olmak- tadr. Krsal bir bölgeden gelmesine karn Dusty iyi bir genel kültüre sahiptir. Bu vasf onun sözel gücüne olumlu katk yapmaktadr ve özellikle ikili ilikiler- deki skntlar konuarak çözme potansiyeline sahiptir. Örnein Rochelle’yi etki- lemeye çalan El Chupacabra yerel aksan ve davranlar sebebiyle baarszla urarken Dusty ona romantik bir müzik ve güzel sözlerle Rochelle’yi etkilemesi konusunda yardmc olmaktadr. Dusty’in, güven kazandkça sözel olarak sorun çözme gücünün de gelitii görülmektedir. Örnein ilk balarda kendisiyle dalga geçen Ripslinger karsnda sessiz kalrken yarlar kazanp güveni arttkça Ripslinger’a gerekli cevaplar vererek sorunlar çözdüü görülmektedir. Nitekim Ripslinger’n “Birkaç yeni yedek parça eklemek kim olduunu deitirmez. Üzerindeki çiftlik kokusunu hala alabiliyorum” diyerek kendisini küçük görmesine karn “So- nunda çözdüm seni. Senin korkun bir tarm uça tarafndan geçilmek öyle deil mi? Kolla arkan çünkü ben geliyorum” diyerek özgüvenli bir ekilde sözel ifadeler kul- lanarak hor görülme sorununu çözmektedir. Dusty, sorunlarn esasen sözel ola- rak çözülmesi gerektiini bilmekle beraber akl ve teknik beceri gerektiren fizik- sel gücün engelleri amadaki öneminin de farkndadr. Bu nedenle teknik bilgisi- ne, rasyonel düüncesine ve tecrübesine güvendii Skipper’in yardmna ba- vurmaktadr.
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
218
Filmdeki dier karakterler arasnda Dottie teknik bilgisiyle, Ripslinger ise kural d yollarla sorunlarn çözmeye çalmaktadrlar. Skipper sorunlarn çözmek için öz deerlendirme yapmaya çalmakta; iyi niyetli, elenceli ancak saf bir karakter olan resmedilen Chug karakteri ise iyi bir gözlem yeteneine sahip ol- masyla sorun çözme sürecinde etkin olmaktadr.
Ripslinger sadece kendisini ve çkarlarna düünen egoist bir karakterdir ve ge- rekirse her türlü hileye bavurabilecek deer yönelimlerine sahip olduunu gös- termektedir.
Karakterlerin olay örgüsü içinde sorunlarn çözmede bavurduklar çözüm yol- larn davran olarak incelediimizde, Dusty’in en mücadeleci karakter olduu görülmektedir. Nitekim üretim amacndan çok farkl bir idealin peinden koan Dusty’nin baarl olabilmesi ancak çok mücadele etmesine bal olarak gerçek- lemektedir. Sorunlarla karlatnda ilk balarda biraz acemilik çeken Dusty zaman içerisinde mantksal deerlendirme yeteneini gelitirmeyi baarmakta- dr. Dusty’in sorunlar karsnda yüzeysel uyum salad zamanlar ise bir tarm uça olduu halde yarmaya katld için kendisini eletiren, dalga geçenler karsndaki sessiz tutumu olmaktadr. Ancak baarlarn gelmesi ona duyulan saygy arttrmakta, eletirileri ise ortadan kaldrmaktadr.
Önemli bir teknik bilgiye sahip Dottie ile deneyimi bulunan Skipper, mantksal deerlendirmede en baarl görünen karakterlerdir. Dusty’nin rakibi Ripslinger bir dier mücadeleci karakter olarak görünürken, hrs, egosu ve hilebazl onun mantksal deerlendirmeler yapmasn engellemektedir ve sonuç olarak baarsz olmasna neden olmaktadr.
Eleme yarlarna katlan Dusty, piste geldii zaman hem yarmann sunucusu hem de Ripslinger tarafndan satamalara maruz kalmaktadr. Sunucu, Dusty ile dalga geçmekte ve “Neler oluyor burada, uçmayan kalmasn m oynuyoruz? Sen tarla- lara uygunsun, yara deil” diyerek onu eletirmektedir. Ripslinger ise kendini beenmi bir tavrla “biri dalga geçiyor, bu çiftçi yaracak m?” demektedir. Dusty ise karlat bu tavr karsnda önce sessiz kalarak yüzeysel bir uyum sala- makta ancak sonrasnda fiziksel açdan üst düzey bir performans ortaya koyarak mücadeleci bir sorun çözme stratejisi sunmaktadr.
Skipper, Dusty’in yükseklik korkusunu yenmesi ve yarta baar salamas hu- susunda argümantasyona, deneyime ve teknik bilgiye dayal sorun çözme strate- jileri gelitirmektedir.
4.7. Karakterlerin Hedeflerine Ulamada Kullandklar Araçlar
Dusty aslnda kademeli bir hedefe sahip görünmektedir. Filmin banda Dusty’in en önemli hedefi Dünyay Saran Kanatlar Yarmas’na katlmak olarak ifade
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
219
edilmektedir. Ancak yarmaya katlmay baaran Dusty bu sefer yarmada bi- rinci olmay hedeflemeye balamaktadr. Bu hedeflere ulama dorultusunda Dusty bir takm kstllklar sebebiyle tam anlamyla planl, projeli hareket ede- memektedir. Örnein Skipper’dan antrenörlük için yardm alan Dusty yüksekten uçamad için ancak geçen uçan yere düen gölgesiyle yarmaktadr. Yarma srasnda profesyonel bir ekibi olmamakta ancak arkada Dottie’den teknik des- tek almaktadr. Yine yükseklik korkusu olduu için Himalayalar geçemeyecei- ni düündüü srada Ishani’nin demiryolu tünelinden dalar geçme önerisini spontane bir ekilde kabul etmektedir. Dusty, yar neredeyse Ripslinger’in ka- zanmak üzere olduu anda ise Skipper’in bulutlarn üzerindeki güçlü rüzgârlar- dan bahsettiini hatrlar ve yükseklik korkusunu yenerek bu rüzgârlardan yarar- lanmay baarr. Yine son anda Ripslinger’i geçmesi de Chug’n gözlem yetenei sayesinde elde ettii bilgi sayesinde gerçeklemektedir. Buna karn Chug ve Dusty filmin banda ironik bir argüman kullanmaktadrlar. Chug, elemelere hazrlanan Dusty’e taktikler verirken bunu bir kitaba bakarak yapmaktadr. Ki- tabn ad ise “air racing for dummies” yani “aptallar için hava yarlar”dr. Bu ironik argüman kullanm aslnda bir güldürü unsuru olarak alglanmaldr. Ancak filmdeki bu yaznsal mesaj okul öncesi ve Amerika d ülkelerde yaayan -ngilizce bilmeyen- çocuklar için bir anlam ifade etmemektedir.
Ripslinger amaçlarna fiziksel güç ile ulamaya çalmakla birlikte bu gücün ye- tersiz olacan hissettii anda da kendisine güçlü bir rakip gördüünde entrika- lara, yasal olmayan yollara bavurmaktadr. Nitekim Dusty’in navigasyon ante- ninin krlmasndan, okyanusa çaklmasndan, trenle çarpma ve vadiye düme tehlikelerini atlatmasndan Ripslinger sorumludur. Ripslinger kimi zaman yal- nzca rakiplerini deil kendi yardmclarn da aalamaktadr. yi bir ekibi ve teknik destei olmasna karn sportmence olmayan bu yollara bavurmas Ripslinger’in olumsuz deer yönelimlerine sahip olduunu göstermekte ve bu yüzden de olumsuz bir rol modeline örnek oluturmaktadr.
Dusty’nin hedeflerine ulamada hemen tüm yöntemleri kulland görülmekte- dir. En bata Dusty kendi fiziksel gücüne güvenmekte ve bunu argümanlarla desteklemeye çalmaktadr. Dusty, Dünyay Saran Kanatlar Yarmasna katlma isteini anlamsz, saçmalk olarak bulan gelenekçi zirai uçaa kar, yara katl- ma giriimini öyle açklamaktadr: “Bana basit bir zirai uçak olmak yetmiyor. Çün- kü benim dar bir dönü açm ve iyi bir güç arlk oranm var”. Böylelikle Dusty hem bir argüman ifade etmekte hem de bunu fiziksel bir ekilde ispatlamaya çal- maktadr. Dusty, ampiyonlua giden yolda yarlardaki fiziksel performansnn yan sra Dottie ve Skipper’dan edindii argümanlar, yine Dottie ve dier yar uçaklarnn kendisine verdii kanat, pervane, motor vb. gibi materyalleri kul- lanmaktadr.
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
220
Tablo, Ripslinger’n da fiziksel gücüne ve teknik materyallere güvendiini, Dottie ve Skipper’n ise argüman açsndan üstün olduunu vurgulamaktadr. Ancak Dottie ve Skipper bu argümanlara dayandrdklar üstünlüü kendi he- deflerine ulamak için deil, Dusty’nin hedeflerine ulaabilmesi için kullanmak- tadrlar. Böylelikle film, dostluk-arkadalk deerini bir kez daha vurgulam olmaktadr.
Dusty, yarlara katlmasna karn ilaçlamada kulland sprey aygtnn çka- rlmasn istememektedir. Ancak yarta yeteri kadar baarl olamaynca araba- uçan tavsiyesi ile sprey aygtn çkarttrr. Böylece tarm ileri ve önceki yaam ile olan en önemli ba atlm olmaktadr. Ayrca bu sprey aygtnn çkarlmas Dusty’in hedeflerine ulamak için materyalist anlay da kullanabileceini gös- termektedir.
4.8. Karakterlerin Temsil Ettikleri Deer Tipleri
“Uçaklar” filminin bakarakteri olan Dusty’nin tevekkülcü hariç dier tüm deer tiplerine belirli derecede uyum gösterdii görülmektedir. Mütevazl, otorite olarak gördüü kiilere kar saygs, ulusallk hakkndaki bilgisi Dusty’nin gele- neksel deerleri olarak görülmekle beraber onun asl deer yönelimi idealist ve realist deer tipi ile uyumludur Dusty idealisttir, çünkü hayalini kurduu hede- fin peinden koarken bamsz, çevresinde kurduu ilikiler ve özellikle tüm içileri temsil eden bir yöne sahip olmasyla da insancl-hümanisttir. Yarrken adaleti göz önünde bulundurmas da onun idealist yönüne iaret etmektedir. Dusty bir yönüyle de realist karakter tipini temsil etmektedir zira güçlü bir kiili- e sahiptir, sorunlardan kaçmak yerine onlarn üzerine giden bir yaps vardr ve sorumluluk almaktan da kaçnmamaktadr. Dusty’nin Skipper’a “Sürekli ayn tarlalarn üzerinde ileri geri uçan benim. Gün be gün, ay be ay, yllardr bu ekilde bin- lerce kilometre uçup durdum. Ve ben bir yerlere varamadm… Kantlamak istediim ey, belki ansm az da olsa, üretildiim amaçtan fazlasn yapabileceim” ifadesini kullan- mas, onun güçlü ve mücadeleci kiiliini, ayn zamanda sorunlardan kaçmayan ve hedefe ulama konusunda gereken sorumluluklar üzerine alabilen yapsn da ortaya koymaktadr.
Dusty tüm bu mücadele gerektiren zor koullar altnda dahi elenebilmesi, yap- tndan zevk alabilmesi itibariyle bir takm hedonist deerle de sahip olduunu göstermektedir. Hatta tarlalar ilaçlarken gördüü hayallerde süper jet uçaklar ile yarmas ve onlar yenmesi Dusty’nin hazc bir yönelimi olduuna iaret et- mektedir. Yarlarda baarl olmas ise Dusty’nin bir takm haz duygularn gi- dermekte, baarl oldukça kendisine kar ilginin artmas yani ün-öhret ise onu mutlu etmektedir. Dusty baarl oldukça dier uçak ve arabalar ona sevgi göste- rilerinde bulunmaya balam, basn onu manetlere tamtr. Bunlar hedonist deerlere ilikin olmakla birlikte bu ilgi ve sevgi Dusty’nin öncelikli hedefi deil, baar ile beraber gelen ikincil bir kazanmdr. nand bir eyin peine düüp
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
221
onu elde edecek kadar idealist, mücadeleci, sorumluluk üstlenebilen ve sorun çözücü özellikleriyle Dusty günümüz modern toplumunda yaamn idame etti- rebilecek deer yönelimlerine geni bir yelpazede sahiptir, dolaysyla da top- lumsal sistemle uyum içindedir ve örnek bir deer tipi modelini oluturmaktadr.
Dizinin en gelenekçi karakterleri srasyla Skipper, Ishani ve El Chupacabra’dr. Skipper ya olarak dierlerin büyüktür ve düzen d davranlara kar esnek olmayan bir karaktere sahiptir. Dusty’nin yarlara katlma isteini düzen d olarak gören Skipper bu yüzden uzun süre onun yardm isteklerini geri çevir- mektedir. Skipper eski bir sava uça olarak otoriteye bal bir deer tipine ör- nek tekil etmektedir. Ayrca eski bir sava uça eitmeni olan Skipper bilginin, deneyimin, kültürün aktarcs konumundadr. Nitekim Skipper görev yapm olduu “korsan vidalar” filosunun slogan “voloproveritas” yani “gerçek için uça- rm” Dusty’e bir deer olarak aktarmaktadr. shani, Hintli bir uçaktr ve üzerin- de geleneksel Hint süslemelerini tayan dini, kültürel deerlerine bal gelenek- sel bir karakterdir. Ishani, Hinduizm’deki reenkarnasyon yani öldükten sonra dirilme inancna, ineklerin kutsal olduuna ilikin külte inanmaktadr. Ancak bu inançlar filmde yaratlan sanal dünyaya uyarlanmakta ve reenkarnasyon geri dönüüm, inekler ise traktörler olarak tasvir edilmektedir. Nitekim Ishani ortalk- ta babo traktörleri görüp “Burada neden bu kadar çok traktör var?” diye soran Dusty’e “Onlar kutsaldr. Pek çok insan traktör olarak yeniden doacana inanr” diye cevap vererek Hindu inancna açklk getirmektedir. El Chupacabra ise bir stereotip olarak geleneksel Meksikaly temsil etmektedir. El Chupacabra’nn Zorro’yu andran maske ve pelerini, konuma ve davran biçimleri de gelenek- sel bir deer tipini iaret etmektedir.
Chug karakteri, hemen her deer tipine uygun olan bir takm deerlere, davran biçimlerine sahip görünmektedir. Ancak bunlar arasnda en fazla öne çkan de- er tipi hedonist deer tipidir. Chug, filmin komedi, elence yönünün baat ka- rakteri olarak en ciddi anlarda bile haz alacak, elenecek bir yön bulabilmektedir. Chug’n elenceli hallerinin yan sra Dusty’nin hayallerinin en büyük destekçisi olmas onun maceraperest yönü olduunu da göstermektedir.
Dottie realisttir ve güçlü bir kiilie sahiptir. Yapt deerlendirmeleri argümantasyona dayandrmay da baarabilen Dottie, yara hazrlanrken yap- t yüksek hz nedeniyle bir takm teknik problemler yaayan Dusty’i bu sebeple eletirmektedir. Dottie “Sen yar için yaplmadn, sen ilaçlama için yapldn. Snrla- rn ar zorlarsan ne olur biliyor musun? Kanat çarpnts, metal yorgunluu ve tabi türbin durmas” diyerek Dusty’i yapt davrantan ötürü eletirmektedir. Dusty ise Dottie’nin uyarlarna kulak asmayp sorundan kaçmakla birlikte Dottie’yi de yarlarda yannda olmas için ikna etmektedir. Dottie ise Dusty’nin arkada olduu için bu talebe yüzeysel bir uyum salama davran göstererek yarlara onunla beraber gitmeyi kabul etmektedir.
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
222
Dusty’in rakibi Ripslinger ise filmdeki en hedonist karakter olarak bulunmakta- dr. Aslnda elenceli, sevimli bir karakter olmamasna karn Ripslinger egoist, kendini beenmi, kibirli ve benmerkezci tavrlar sebebiyle hedonist bir deeri temsil etmektedir. Ripslinger elenceyi sevmesine karn bunu bakalarnn fizik- sel yetersizlikleri ile alay ederek, onlarn toplumsal konumlarn ve hatta erdemli davranlarn dahi küçümseyerek yapmaktadr. Nitekim Dusty’nin düme tehli- kesi yaayan Bulldogg adl yarmacy kurtarmasnn ardndan Ripsliner Dusty’nin yanna gelmi ve “tiraf edeyim çok iyi adamsn tarm uça. Ama iyi adam- lar hep sonuncu gelir” diyerek onun kahramanlk davran ile alay etmektedir. Yine Dusty’nin denizin ortasnda kaybolmasnn ardndan gazetecilere röportaj veren Ripslinger “Dusty bu yara katlan çok iyi bir uçakt ve vasattan çok daha üstün bir yar çkard, hepimiz onu özleyeceiz” demektedir. Bu sözlerin Ripslinger’n ger- çek duygularn yanstmad hemen ardndan söyledii “Umalm da çiftçi uçu- undan daha iyi yüzsün” deyip dalga geçmesiyle anlalmaktadr. Ripslinger bu- nunla da kalmayarak söyledii sözü övmekte ve “Süper laf ettim” diyerek egoist, kendini beenmi bir tavr sergilemektedir. Tüm bu örnekler Ripslinger’in olum- suz bir rol modeli olarak filmde sunulduuna iaret etmektedir.
ncelenen evren içinde idealist deer tipine uyumluluk gösteren karakter temsili en yüksek oranda Dusty ve El Chupacabra karakterleridir. çinde bulunduu rutin ve geleneksel yaam evreninin dna çkmaya çalan Dusty bu yüzden güçlü, bamsz bir karakter olarak görülmektedir. Bunu yaparken dostluk, yar- dmlama, vefa gibi deerlere sahip çkmay baarabilen Dusty bu özellikleri iti- bariyle realist deer tipiyle uyumluluk göstermektedir. El Chupacabra ise bir yandan geleneksel, bir takm ulusal deerleri temsil ettii halde güçlü karakteri, adaletten yana olan duruuyla da idealist bir temsile iaret etmektedir. Ripslinger’in Dusty karsndaki tavrlarn da bu adalet duygusu ile eletiren El Chupacabra, “Dusty senden on kat daha cesur bir uçak” diyerek tepkisini ortaya koymaktadr. El Chupacabra güçlü kiiliinin yan sra romantik, duygusal yön- lere de sahiptir ve bu vasflar onun sosyal-hümanist davranlarn açklar nitelik- tedir. El Chupacabra hayattan zevk almasn bilen, âk olan, ak yaayan, sev- diini etkilemek için arklar söyleyebilen bir karakterdir. Haz almaktan hola- nan, elenmeyi seven bir karakter olmas El Chupacabra’nn hedonist yönünü de aça çkarmaktadr.
“Uçaklar” filmi, tevekkülcü deer tipine örnek tekil edebilecek ana ve yardmc karakterlere sahip görünmemektedir. Gerek filmin bakarakteri Dusty gerekse yardmc karakterler tevekkülcü deer yönlerine sahip deillerdir. Hemen her karakterin az veya çok motivasyonu ve özgüveni bulunmakta ve sorumluluk alabilmektedir. Filmde tevekkülcü deerlere göreceli olarak sahip tek karakter ise Dusty’nin birlikte ilaçlama yapt yal, geleneksel tarm uça Leadbottom’dur. Bu yal tarm uça yapt iten, yaad rutin ancak güvenli yaamdan mem- nun görünmekte, büyük ehrin skntlarndan uzak olduu için sevinmektedir.
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
223
Leadbottom’un herhangi bir amac, bu amaç dorultusunda ald bir sorumlu- luk bulunmamakta ve bitkilere att, dier uçaklar için irenç gelen “vitaminamulçi” isimli gübre kokusunu solumaktan mutluluk duymaktadr.
Film anlats örenmenin ya olmadn, bazen yetikinlerin de gençlerden ö- renebilecek eyleri olduu düüncesini tamaktadr. Dusty sayesinde geçmii ile yüzleen ve tekrar uçmaya balayan Skipper’in “Ben senden senin benden örendi- inden fazlasn senden örendim” eklindeki ifadesi bunu dorulamaktadr.
4.9. Aktarlan Rol Modelleri
“Uçaklar” filmi karakter temsilleriyle, dinamik kurgusuyla, aktard deerlerle, elenceli, maceral hikâyesi ile çocuk ve genç hedef kitlesinin beklentilerine ce- vap vermektedir. Dusty, tpk “Uçaklar” filminden önce çekilen “Arabalar I-II” filmlerindeki imek McQueen gibi çocuklarn özdeleebilecei, örnek alabile- cei bir rol model olarak görülebilmektedir. Dusty; umut, baar, hayal gücü, korku, üzüntü, nee, kzgnlk, heyecan vb. gibi birtakm duygular anlat süre- since yaamaktadr. Bunlar arasnda hayal gücü, umut, baar deerleri filmde daha güçlü bir ekilde vurgulanmaktadr. Böylelikle, duygusal etkilere daha açk olan çocuklarn karlarna çkabilecek etkenlerle nasl mücadele edebilecekleri de filmde aktarlmaktadr.
“Uçaklar” filmi söylemsel bütünlüü açsndan olumlu rol modellerini öne ç- karmakta, film bu rol modellerinin baars ve mutluluuyla sonlanmaktadr. Dusty, Dottie, Chug, El Chupacabra dorudan olumlu; Skipper ve Ishani gerçei gizleme ve maddi edinimle ilgili durumdan dolay ikincil derecede olumlu; Ripslinger, Ned ve Zed ise olumsuz karakterler olarak yer almaktadrlar.
Filmde rol modelleri açsndan ilginç olan durum herhangi bir ekilde aile kav- ramna yer verilmemesidir. Aile olmakszn uçaklarn nasl dünyaya geldiklerine ilikin tek argüman Dottie’nin ikiz turbolar olarak anlan Ned ve Zed hakknda söyledii “Biliyor musunuz? Dediklerine göre bunlar tek uçak olarak domu, sonra doumda ayrmlar” ifadesidir. Anne, baba, karde, e ve akraba gibi temsillerin yer almad film, karakterleri bireysel olarak, kendi kiilikleriyle ön plana ç- karmaktadr. Uçaklarn bir aile üyesi olarak sunulmamas, filmin bireycilik söy- lemini ön plana çkarttna iaret etmektedir ki bu durum modern Bat düünce- si ile uyum göstermektedir. Aile ve akrabalk balarna yer vermeyen film karak- terler aras ilikileri arkadalk, dostluk balaryla tesis etmeye çalmaktadr. Filmin söyleminde arkadalk ve dostluk söyleminin ön plana çkarlmasnn sebeplerinden birisi de budur.
“Uçaklar” filmi, düzenli bir toplumsal ibölümünü temsil etmektedir zira film- deki her karakterin bir görevi, ii ve bununla balantl bir toplumsal statüsü bulunmaktadr. Ancak film anlats bu toplumsal ibölümünde iktidar, hükümet
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
224
vb. gibi düzenleyici, denetleyici bir üst kuruma yer vermemektedir. Disiplinli ve özdenetime sahip olarak gösterilen tek kurum ise Eisenhower uçak gemisi ve gemideki uçaklarla temsil edilen ordudur, askeri güçtür.
Filmde erkek ve dii karakterler arasnda toplumsal cinsiyet anlayna dayal herhangi bir ayrmn yaplmad görülmütür. Filmde yaratlan sanal dünyada cinsiyete bal olmayan eit bir ibölümü tasvir edilmektedir. Yaplan meslekler- de de bu durum geçerlidir nitekim Dusty’nin en yakn arkadalarndan biri olan Dottie bir tamirci-mekanik uzmandr. Yine Dünyay Saran Kanatlar Yarmasn- da erkek ve dii uçaklar beraber, ayn kulvarda yarmaktadrlar. Filmde ak, sevgi, çift olma gibi bir takm kavramlar temsil edilse de daha önce belirtildii gibi evlilik ya da aile gibi kavramlar yer almamaktadr. Bu tespit, filmin yaratt sanal dünyann gelenek ötesi yapsn ortaya koymaktadr.
Film, uçaklar-arabalar hakknda bir takm toplumsal, sosyo-ekonomik statü fark- llklarnn olduunu anlatmaktadr. En bata Dusty, krsaldan gelen, tarm iin- de çalan biri olarak içi snfn temsil etmektedir. Böyle bir toplumsal snfa ait olmasna karn Dusty yapl amacna hiç uygun olmayan bir hedef belirlemitir. Onun bu hedefe ulama hususunda baar göstermesi ise onun benzeri olan tüm içi snfn heyecanlandrm, çalanlar arasnda Dusty’e kar büyük bir ilgi, sevgi ve destek olumaya balamtr. Dusty yar kazandktan sonra yanna gelen Franz Fliegenhosen (araba-uçak), “Yar kazanman izlemeye geldim. Sen he- pimiz için ilham kayna oldun… Hepimiz, üretim amacmzdan daha fazla ey yapmak isteyenler” demektedir. Bu diyalog, geleneksel düzene, snf ayrmlarna, tanml rollere kar bir duruu ifade etmektedir. Bu düünceyi güçlendiren bir dier diyalog Ripslinger ile Ned ve Zed arasnda yaanmtr. Ned ve Zed, Dusty’nin yarlar srasnda gittikçe artan popülaritesi için “Aslnda bu iyi bir ezik hikâyesi gibi görünüyor” demi Ripslinger ise “Görürsünüz bak yaknda bizim gibi olabileceini düünen tüm mesaj uçaklar kargo uçaklar tepemize üüecek” diyerek snfsal geçiler konusundaki endiesini dile getirmitir. Nitekim Dottie Dusty’e, “Sen basit bir tarm uça deilsin. Sen yarçsn ve bunu bütün dünyaya gösterdin” diyerek böyle bir snf atlamann olabilirliini dillendirmektedir.
Filmde “ezik” kelimesinin kullanlmas, gençlerin anlayabilecei ekilde dlan- m, kaybetmeye mahkûm olanlar ifade etme gayesi tamaktadr. Bu esnada yaanan ilginç bir olay ise Ripslinger’in sinirlenmesi ve Zed’in ipad’ini krmas- dr. Zed’in mzmzlanmas karsnda Ripslinger “ki hafta sonra yenisi çkar” de- mekte, böylelikle film tüketimin sürekliliine, sonsuzluuna anlamsal bir gön- dermede bulunmaktadr.
SONUÇ
Bu makalede ABD yapm ve gie baars yüksek olan “Uçaklar” adl animasyon filmi, sunduu toplumsal rol modelleri ve deerleri açsndan incelenmitir. Elde
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
225
edilen tespitler dorultusunda günümüz animasyon yapmlarnda çocuklar ve gençlerin rol modelleri bulma konusundaki yönelimlerinin karlanmasn sala- yacak büyük bir alann varlna iaret edilmektedir. Çocuk -rol modeli- toplum- sal deerler ve medya arasndaki iliki bütünü çok hassas bir yapya sahiptir. Bu balamda, medyada temsil edilen rol modelleri vastasyla oluturulan deerler sisteminin toplumsal deiimin yönünü belirledii söylenebilmektedir. Özellikle sinema ve televizyon, her ya grubuna hitap eden farkl film, dizi ve çizgi filmler araclyla davranlar, deerler, duygular ve düünceler açsndan örnek alna- bilecek birçok gerçek veya sanal yldz bünyesinde barndrmaktadr. Bu örnek olma durumu kimi zaman “olumlu” davranlara yönlendirici olabildii gibi kimi zaman da “olumsuz” davranlara yönlendirici olabilmektedir. Bu hususta Uçaklar filminde aktarlan arkadalk, dürüstlük, yardmseverlik, bar ortam, özgürlük, güven ya da kendini gelitirme gibi toplumsal deerler çocuklarn ba- arl ve mutlu birer birey olarak yetimesi için gerek duyacaklar olumlu deer edinimleri olarak gösterilmektedir. Ayn zamanda maddiyat peinde komann, acmasz, bencil ve kibirli olmann olumsuz bir deer olduu ve kiiyi mutsuzlu- a, toplumsal yaamdan dlanmaya ve baarszla sürükleyecei ifade edilerek bu dorultuda bir deer ediniminin onaylanmad ifade edilmektedir.
Film verdii mesajlar, aktard deerler ve temsil ettii rol modelleri itibariyle modern sistemi ve Bat tipi birey modelini olumlamaktadr. Özellikle bireysel hedeflere ulalmasnda geleneksel düzene ve kolektif düünce yapsna uygun olmayan ideallerin baarlabilecei duygusunu izler kitleye, özellikle de çocukla- ra, vermektedir. Baarnn anahtar bireyin yine kendi içinde sakldr ve bunu ortaya çkarabildii ölçüde toplumdan onaylanmaktadr.
Film anlats arkadalk, dostluk, yardmseverlik, affetme gibi deerlerin yan sra haz, elence, baar, ulusçuluk, dini deerleri de olumlu deerler olarak tanm- lamaktadr. Özellikle modernizmin temel ilkelerinden birisi olan ulus devletlerin stereotip karakterler araclyla aktarlmas dikkat çekmektedir.
Sonuç olarak, “Uçaklar” filmi toplumsal yaam salayan deerler, toplumun devamlln güvence altna alan deerler, hedonist deerler, bireysel geliim deerleri, hegemonya deerleri, ulusal deerler ve soyut- evrensel deerler akta- rmn gerçekletiren bir medya metni olmakta ve izleyicisine toplum tarafndan onaylanmas için geni bir deerler paradigmas sunmaktadr. Ayn zamanda anlatsnda özdeleme salayan rol modellerine de yer vererek, izleyicinin top- lumsal yaamda oryantasyonuna yardm etmektedir.
KAYNAKÇA
Alabay N (2003) Grafik ve Animasyon Dersleri, Detay Yaynclk, Ankara
Akarsu B (1998) Kii Kavram ve nsan Olma Sorunu, nklâp Kitabevi, stanbul
Selçuk letiim, 2014, 8 (3): 201-227
226
Aydn H (1989) Kamerasz, Senaryosuz Sinema ve Norman McLaren, Sönmez H, Kabil , Aydn H (eds), …Ve Sinema, 7, stanbul, 28-29
Böhme-Dürr K (2001) Jenseits von ‘Harrycane’, Televizion Nr. 13, Internationales Zentralinstitut für das Jugend- und Bildungsfernsehen IZI, München, 25-31
Çelik G (2004) Sinemaya Gençlik As: Animasyon, Hürriyet Gösteri Sanat Ede- biyat Dergisi, 258, stanbul, s.78-80
Giddens A (2005) Sosyoloji, Cemal Güzel (çev), Ayraç Yaynevi, Ankara
Dönmezer S (1990) Sosyoloji, stanbul
Elkin F (1995) Çocuk ve Toplum Çocuun Toplumsallamas, Nazife Güngör (çev), Ankara
Friedrich C (1994) Semiotik als Gesellschaftstheorie, Philosophische und Soziologische Veröffentlichungen (Bd. 28), Osteuropa Institut der Freien Universität Berlin Wiesbaden.
Greimas A J (1971) Strukturale Semantik, Methodologische Untersuchungen, Braunschweig
Grimm P and Horstmeyer S (2003) Kinderfernsehen und Wertekompetenz, Steiner Verlag, Wiesbaden
Hartmann K (1979) Werthaltungen als Handlungsregulative- Ergebnisse eines Pretests, Klages H and Kmieciak P (eds), Wertewandel und gesellschaftlicher Wandel, Campus Verlag, Frankfurt / New York, pp210-217
Hillmann K H (1994) Wörterbuch der Soziologie, Stuttgart
Inglehart R (1979) Wertwandel in den westlichen Gesellschaften: Politische Konsequenzen von materialistischen und postmaterialistischen Prioritaeten, Klages H andKmieciak P (eds), Wertewandel und gesellschaftlicher Wandel, Campus Verlag, Frankfurt / New York, pp 279-316
Jaklin P (1998) Wertewandel und Medien, Eine vergleichende Untersuchung über die Bedeutung graphisch animierter Fernsehsendungen im Prozess der Wertevermitllung bei Grundschulkindern, Landesbildstelle Baden, Schriftenreihe der Landesbildstelle Baden, Bd. 1. Baden-Baden: Battert
Katçba Ç (2000) Kültürel Psikoloji Kültür Balamnda nsan ve Aile, Evrim Yaynevi, stanbul
Klages H (1984) Wertorientierungen im Wandel. Rückblick, Gegenwartsanalyse, Prognosen. Frankfurt/Main
Kongar E (2011) çimizdeki Zalim, Remzi Kitabevi, stanbul
Linton R (1936) The Study of Man, Appleton Century Company. Inc, New York.
Rol Modelleri ve Toplumsal Deerler Açsndan “Uçaklar”…
227
Marshall, G (2003) Sosyoloji Sözlüü, Aknhay O ve Kömürcü D (çev), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara
Mealing S (1998) The Art and Science of Computer, Intellect Books, United Kingdom
Rokeach M (1973) The Nature of Human Values,The Free Press, New York
Samanc Ö (2004) Animasyonun Önlenemez Yükselii, stanbul Bilgi Üniversitesi Yaynlar, stanbul
enler F (2005) Animasyon Tarihi, Teknikleri ve Türkiye’deki Yansmalar, Tür- kiye Aratrmalar, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü, S:3, Güz, 99-114
imek B (2001) letmelerde Çkar Çatmasndan Kaynaklanan Etik Sorunlar, Endüstri likileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, 3(1), www.isguc.org /arcview.php?ex=98, eriim tarihi: 16.11.2013
Taylor R (1999) Encyclopedia of AnimationTechniques, Quatro Publishing PLC, London