ROMI IZMEÐU DISKRIMINACIJE I INTEGRACIJE Društvene …Postoje i procene koje govore o 900.000 Roma u Jugoslaviji, ali su one oèigledno nerealne. Meðutim, Romi su veoma disperzira-

Boìdar Jakšiæ, nauèni savetnik UDK 316.35:316.647.82Institut za filozofiju i društvenu teoriju Pregledni èlanakBeogradE-mail: [email protected]

ROMI IZMEÐU DISKRIMINACIJEI INTEGRACIJE

Društvene promene i poloàj Roma*

Apstrakt: Romi su veoma disperzirana etnièka zajednica. Od kako je nadKosovom uspostavljen meðunarodni protektorat, Romi su najbrojnija nacionalnamanjina u Jugoslaviji. Kada se govori o diskriminaciji i integraciji Roma, treba imatiu vidu da su do sada najèešæe bili izloèni negativnim vidovima diskriminacije, a daje integracija èeto znaèila faktièku asimilaciju. Kako postoji i pozitivna diskrimina-cija manjinskih grupa u društvu, oèigledno je da usnovni pristup „romskom pitanju“podrazumeva strateški obrat ponašanja svih dràvnih institucija i drugih društvenihèinilaca – od negativne ka pozitivnoj diskriminaciji i od asimilacije ka istinskoj inte-graciji Roma. Osnovni pristup za koji se autor zalaè je onaj koji omoguæava Romi-ma da budu naši ravnopravni sugraðani.

Krugovi bede u kojima se nalazi romsko stanovništvo postaju sve dublji. Me-ðutim, carstvo bede se širi jugoslovenskim prostorom. Osiromašenje je opšte. Deva-stacija uslova ìvota za sve graðane Jugoslavije, odnosno Srbije i Crne Gore, izuzevuskog kruga ratnih profitera i ljudi iz centara moæi, traje više od jedne decenije.Srednji slojevi su nestali sa društvene scene, a mnoge porodice su došle u subprole-tersku zonu siromaštva. @ivot Roma nije samo „deveti krug“ siromaštva i propada-nja nego i ogledalo propadanja ogromne veæine jugoslovenskih graðana.

U svetlu politièkih promena i u Srbiji i u Crnoj Gori, promene u društvenompoloàju Roma biæe lakmusov papir koji æe pokazivati karakter, kvalitet i njihovstvarni domet.

Kljuène reèi: Romi, siromaštvo, pozitivna diskriminacija, socijalna distan-ca, integracija.

Prema zvaniènim podacima popisa stanovništva iz 1991. go-dine u Jugoslaviji je ìvelo 143.000 lica koja su se izjašnjavala kaoRomi, a objektivne procene govore da u Jugolaviji ìvi oko 450.000

333

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

* Èlanak je raðen u okviru nauènoistraìvaèkog projekta Instituta za filozofijui društvenu teoriju u Beogradu Društvenorazvojne moguænosti Srbije\Jugoslavije uevropskim i svetskim procesima, koji finansira Ministarstvo za nauku, tehnologije irazvoj Republike Srbije (br. 1926).

Roma. Postoje i procene koje govore o 900.000 Roma u Jugoslaviji,ali su one oèigledno nerealne. Meðutim, Romi su veoma disperzira-na etnièka zajednica, tako da još uvek nisu registrovani kao nacional-na manjina. Pretpostavka je da æe novi zakon o nacionalnimmanjinama svakako ispraviti tu nepravdu prema Romima, jer su oni– ako se uzme u obzir realna èinjenica da nad veæinom Albanaca,graðana Jugoslavije, jugoslovenska dràva realno nema jurisdikciju– u ovom trenutku najbrojnija nacionalna manjina u Jugoslaviji.

Kada se govori o diskriminaciji i integraciji Roma, treba imatiu vidu da su do sada najèešæe bili izloèni negativnim vidovima dis-kriminacije, a da je integracija èesto znaèila faktièku asimilaciju.Kako postoji i pozitivna diskriminacija manjinskih grupa u društvu,oèigledno je da usnovni pristup „romskom pitanju“ podrazumevastrateški obrat ponašanja svih dràvnih institucija i drugih društvenihèinilaca – od negativne ka pozitivnoj diskriminaciji i od asimilacijeka istinskoj integraciji Roma. Osnovni pristup za koji se zalaèm jeonaj koji omoguæava Romima da budu naši ravnopravni sugraðani.

Pored objektivne slike o uslovima ìvota prema kojoj Romipredstavljaju visoko depriviranu socijalnu grupu (nepodnošljivo lošistambeni uslovi, visoka nezaposlenost radno sposobnog stanovniš-tva, nedovoljna ukljuèenost dece u obrazovni sistem, slabe komuni-kacije sa veæinskim stanovništvom, loša higijenska i zdravstvenasituacija), vaàn deo celovitije slike o njihovom ìvotu predstavljajui subjektivna oseæanja. Neki istraìvaèi smatraju èak da je subjektiv-no oseæanje znatno va`niji pokazatelj kvaliteta ìvota od niza objek-tivnih kriterijuma1. Romi su sa obe pomenute strane ipak specifiènapopulacija koja pokazuje tipiènu sliku niskih aspiracija i izuzetno

334

BO

ÌD

AR

JA

KŠ

IÆ

1 Uporedi takoðe, Romsko naselje „Mali London“ u Panèevu, Društvo zaunapreðivanje romskih naselja – Institut za kriminološka i sociološka istraìvanja,Beograd 2000, str. 26. A u zborniku Javno mnjenje Srbije, (Udruènje za unapreðiva-nje empirijskih istraìvanja, Beograd 1999) jedan od saradnika, Dragan Popadiæ,konstatuje: „Subjektivno oseæanje je znatno va`niji pokazatelj kvaliteta ìvota od ni-za objektivnih kriterijuma kao što su visina primanja, imovina i slièno. Tako je u upit-niku kojim svetska zdravstvena organizacija nastoji da meri kvalitet ìvota, uz opštuocenu vlastitog zdravstvenog stanja i ìvota u celini, dat niz pitanja koja se odnose nadepresivnost, anksioznost i neurasteniju. Ovi simptopmi su poznati kao simptomistresa, tj. kao tipiène reakcije na kratkotrajne ili stresne ìvotne okolnosti. Subjektiv-no oseæanje zadovoljstva (subjective well-being) predmet je stalnog praæenja i u is-traìvanjima ‘Eurobarometra’, koja se od 1973. godine rade u veæini zemalja Evrop-ske unije.“, Vidi, str. 91.

brzih adaptacionih sposobnosti. Isto tako, èesto njihovi subjektivniiskazi nisu u skladu sa objektivnim uslovima ìvota.2

Nizak nivo obrazovanja Roma odraàva se nepovoljno nasocio-profesionalnu strukturu. Veoma mali broj Roma je sa prepo-znatljivim zanimanjem. Veæina pripada neizdiferenciranoj grupiradnika „bez zanimanja“. Meðu onima koji „imaju zanimanje“ preo-vlaðuju veštine steèene radom a ne zanimanja koja su steèena formal-nim obrazovanjem. Neizdiferencirana socio-profesionalna strukturaje indikator niskog društvenog poloàja i zaèaranog kruga bede. Timesu potvrðeni nalazi prethodnih istraìvanja ìvota Roma u Jugoslavijikoji su ukazivali na okolnost da je Roma najviše u onim zanimanjimaza koja nije potrebna nikakva struènost, kao što su radnici na odràva-nju objekata i èistoæe, nosaèi, skladišni radnici, graðevinski radniciitd.3 U uslovima opšteg osiromašenja, visoke nezaposlenosti i rastuæebede u društvu, smatraju Aleksandra Mitroviæ i Gradimir Zajiæ, „Sto-pa ekonomske aktivnosti je bitan indikator iskljuèenosti Roma izosnovnih društvenih i ekonomskih tokova. Niska ekonomska aktiv-nost stanovništva, veoma mlada starosna struktura romske populacijei veliki udeo izdràvanog stanovništva predstavljaju kljuène èinioceodràvanja i produbljivanja razlika i, moè se reæi, socio-ekonom-skog jaza izmeðu Roma i veæinskog naroda.“4

Stoga nije èudno što su i raniji istraìvaèi primetili dramatiènupovezanost nivoa (ne)obrazovanosti i lošeg materijalnog statusaromskih porodica. Tako Milutin Prokiæ smatra podatke o obrazova-nju Roma najdramatiènijim vidom „ispoljavanja njihove profesio-nalne i socijalne inferiornosti“, jednom od „najtamnijih taèakaìvotne stvarnosti Roma“. Njegov zakljuèak je precizan i sumoran:„Zatvoreni u svoje etnièke okvire, Romi reprodukuju jedni druge.Polupismeni i neobrazovani, oni ne mogu uputiti svoju decu u tajne

335

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

2 Ovaj istraìvaè je u toku zime obilazio u više navrata jednu romsku porodi-cu u Nikšiæu koja je ìvela u nemoguæe lošim uslovima stanovanja. U jednom od po-novljenih susreta sa sedamdesetogodišnjim domaæinom, izuzetno starim za proseèniìvotni vek romske populacije, pitao se da li æe ta porodica uopšte da preìvi jakuzimu. Na pitanje kako su, domaæin je odgovorio: „Kako bi bili! Odlièno!“

3 Uporedi, Milutin Prokiæ, „Socijalno ekonomske karakteristike Roma u Ju-goslaviji“, u: Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Beograd1992, str. 107.

4 Aleksandra Mitroviæ i Gradimir Zajiæ, „Društveni poloàj Roma u Srbiji“, uRomi u Srbiji“, Centar za antiratnu akciju i Institut za kriminološka i sociološka istra-ìvanja, Beograd 1998, str. 29.

boljeg uspeha u školi ili profesionalnog napredovanja. Kao slaboplaæeni i potcenjeni radnici, oni ne mogu, ni sebi ni svojim porodica-ma, da obezbede pristojan ìvot, niti kome mogu sluìti za ugled.“5

Ni praksa da se romska deca zbog nepoznavanja jezika, siromaštva,stambene i urbane segregacije, šalju u specijalne škole u kojima upravilu postiù dobre rezultate u krajnjoj liniji nisu rešenje za rom-sku decu. „Specijalna škola i uslovi ìvota u romskim enklavama‘garantuju’ siromaštvo i nizak socijalni i kulturni status buduæegodraslog Roma“, s pravom tvrdi Sulejman Hrnjica.6

Istraìvanje postojanja stereotipa jedan je od naèina ispitivanjamišljenja o marginalnim etnièkim grupama kao što su Romi. Izbega-vanje kontakata, manifestovana ili latentna socijalna distanca je jedanod pokazatelja neprihvatanja neke etnièke grupe. Uopšteno posmatra-no, socijalna distanca moè da preraste i u otvoreno neprijateljstvo, našta ukazuje jedan od boljih poznavalaca ove problematike, NikolaRot: „Ukoliko je postojao ili postoji antagonizam, a taj se veoma lakojavlja izmeðu naše i tuðe grupe, javlja se ne samo ocenjivanje razlika ioseæanje distance nego i oseæanje neprijateljstva. U tom sluèaju prida-jemo tuðim grupama zle namere prema našoj grupi, a njihovim pri-padnicima negativne karakteristike.“7 Negativan stav prema Romimai postojanje socijalne distance su èinioci koji se moraju s najveæomobazrivošæu uzeti u obzir pri razmatranju moguænosti integracije Ro-ma, jer podaci ukazuju da su to veoma nepovoljni faktori.

Slika o Romima ipak nije jednostrana. Graðani im pripisuju ipozitivne i negativne osobine, mada negativne preovlaðuju. U nasto-janju da se razume ovaj problem moè korisno posluìti zapaànjeNenada Havelke: „Kako æe svako od nas da ‘raspakuje’ kategorijal-nu pripadnost neke osobe zavisi od niza okolnosti. Pre svega to

336

BO

ÌD

AR

JA

KŠ

IÆ

5 Milutin Prokiæ, „Socijalno ekonomske karakteristike Roma u Jugoslaviji“, u:Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Beograd 1992, str. 112.Slièno tvrde Aleksandra Mitroviæ i Gradimir Zajiæ: „Školovanje dece za Rome je mo-guæi kanal socijalne promocije koji je, meðutim, isuviše dug, neizvestan i skup, zahte-va mnogo strpljenja i rada...Školovanje dece je napor koji romska porodica ne moèsama da savlada.“ „Društveni poloàj Roma u Srbiji“, u Romi u Srbiji“, str. 43, Centarza antiratnu akciju i Institut za kriminološka i sociološka istraìvanja, Beograd 1998.

6 Sulejman Hrnjica, „Izrada kompenzatorskih programa obrazovanja za uèe-nike Romske etnièke grupe“, u: Društvene promene i poloàj Roma, SANU – Institutza socijalnu politiku, Beograd 1993, str. 183.

7 Nikola Rot, Psihologija grupa, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva, Be-ograd, 1999, str. 67.

zavisi od naše sopstvene kategorijalne identifikacije. Na jedan naèinvidimo kategorije kojima i sami pripadamo a na drugi ostale katego-rije. Te ostale ktegorije mogu nam biti dobro poznate, bliske i prihva-tljive, ali i slabo poznate, udaljene i neprihvatljive.“8 Pitanje je da lisu negativni stavovi graðana ne-Roma stvar predrasuda ili su realnaprocena. Izgleda da je u pravu Milutin Prokiæ kada konstatuje da„Romi nisu prisutni u svesti proseènog graðanina kao problem ovogdruštva, odnosno kao kategorija ljudi koja podnosi najveæe teškoæesvakodnevnog ìvota.“9 Èinjenica je, ipak, da ti stavovi i predrasude,nezavisno od toga koliko su realni, mogu imati negativan uticaj nasocijalni poloàj raseljenih Roma na jednoj strani kao i na opšti toknjihove integracije u društvo, na drugoj.

Romi se ne slaù sa predrasudom da su lenj i neodgovoran na-rod. A u izuzetno visokom procentu se slaù da je za njih bolje daìve u svojim mahalama. Ako bi mogli da biraju izmeðu mešovitognaselja i romske mahale veæina bi se odluèila za mahalu i u ìvotu umahali bi videla svoju buduænost. Ovaj stav je po sebi razumljiv i du-boko je ukorenjen u tradiciju romskog naèina ìvota. Kako su prime-tili brojni istraìvaèi, mahala i èerga nisu bili samo uobièajenaromska staništa, nego i, kako kaè Vladimir Stankoviæ, „njihoviautentièni etnièki simboli“. On naglašava da su „...stambene zonemahalskog tipa još uvek dominantan oblik urbanog, pa i seoskog na-stanjivanja Roma. Ta etnièko-urbana ostrva su, po tradiciji, periferij-skog tipa, mada su u novije doba neka od njih urasla u centralnogradsko tkivo, usled intezivne urbane ekspanzije. Mahale, meðutim,najèešæe opstaju kao etnièko-urbane mrtvaje i nepatvoreni materijal-ni dokazi jedne tradicionalno uboge socijalne egzistencije. Njihova‘istorijska uloga’ u konzerviranju etnièke kompaktnosti i stihijskomnegovanju romskog kulturnog identiteta plaæena je visokom cenom:skoro potpunom etnièkom marginalnošæu na svim poljima društve-

337

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

8 Nenad Havelka-Socijalna percepcija, Zavod za ud`benike i nastavna sred-stva, Beograd 1992, str.204.

9 Milutin Prokiæ, „Socijalno-ekonomske karakteristike Roma u Jugoslaviji“,u: Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Beograd 1992, str.112. Autor s razlogom postavlja pitanje da li „...ima ikakvih izgleda za Rome u ovimvremenima, u jednom društvu koje i samo posustaje, i koje se nalazi na izmaku svojihmoralnih i materijalnih snaga“ i zakljuèuje „Romi nemaju ni snage ni volje da se brèpodiù sa dna na kome se nalaze.“ Ibid, str. 112-113.

no-ekonomskog i kulturnog ìvota.“10 Kao i rezultati prethodnih,tako i rezultati ovog istraìvanja pokazuju da je veæina Roma i daljespremna da plaæa tu visoku cenu. Mada æe se, ako to procene kori-snim, posluìti elementima „etnièke mimikrije“ i „statistièkog egzo-dusa“ iz svoje etnièke zajednice i pretvarati se da prihvataju ne samointegraciju nego i asimilaciju, u osnovi æe teìti – što je sasvim pri-rodno i ljudski opravdano – da oèuvaju svoj integritet i identitet.Svaka politika pomoæi Romima kao izrazito depriviranoj socijalnojgrupi trebalo bi da uvaàva ovu èinjenicu.

Raspad Jugoslavije, a posebno kosovska kriza, vazdušni napa-di NATO na SRJ, teror nad nealbanskim stanovnicima Kosova posleulaska NATO trupa na Kosovo su romski deo kosovske populacijeozbiljno oštetili u svakom pogledu i još više pogoršali društveni polo-

àj Roma. Ma koliko da su u proseku siromašnije, romske porodice saKosova su izgubile praktièno sve što su posedovale, a dramatiènostnjihovog napuštanja Kosova predstavlja istinsku ljudsku tragediju. Unovim sredinama. i u Srbiji i u Crnoj Gori uslovi njihovog ionakoskromnog ìvota su se znatno pogoršali. To je razumljivo, ako se ima uvidu da su došli u siromašne i višegodišnjim sukobima u bivšoj Jugo-slaviji ekonomski iscrpljene sredine. Pripadnici druge etnièke grupe,ljudi drukèije kulture, vere i jezika svojim masovnim dolaskom poja-èali su strepnje, a ponekad i predrasude i animozitete, veæinskog sta-novništva u novim sredinama. Oni su zapravo nezvani i, što je dalekobitnije, neèljeni gosti. Razmere njihove tragedije izbacile su ih u prviplan interesovanja i meðunarodnih èinilaca i vlasti.

Prema rezultatima istraìvanja koja sam obavio 2000. godineu Crnoj Gori romskim porodicama sa Kosova vladaju strah, oseæanjenepravde da su nasilno isterani, oseæanje izgubljenosti i besperspek-tivnosti, uverenje da je integracija nemoguæa, verovanje da je lošeuslove ìvota veoma teško menjati. Pa ipak, meðu evidentiranim po-rodicama Roma sa Kosova ima dosta onih koji su ranije došli, kao i

338

BO

ÌD

AR

JA

KŠ

IÆ

10 Vladimir Stankoviæ, „Romi u svetlu podataka jugoslovenske statistike“, u:Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Beograd 1992, str. 164Slièno i Aleksandra Mitroviæ i Gradimir Zajiæ naglašavaju da je „...ìvot u mahali,ma koliko segregiran, Romima u odreðenom smislu pomogao da oèuvaju savojetnièki identitet.“ Vidi, Aleksandra Mitroviæ i Gradimir Zajiæ, „Društveni poloàjRoma u Srbiji“, u Romi u Srbiji“, Centar za antiratnu akciju i Institut za kriminološkai sociološka istraìvanja, Beograd 1998, str. 56.

onih koji su ranije sa Kosova prešli u Srbiju, a 1999. godine iz Srbijeu Crnu Goru, što svedoèi o tome da ni sutuacija ostalih Roma u Jugo-slaviji nije ništa bolja.

Naime, ìvotni uslovi domaæih Roma su najèešæe lošiji u od-nosu na uslove u kojima su ìveli Romi na Kosovu. Domaæi Romi su isami deprivirani i ìve u velikoj bedi. Ozlojeðeni su i uvreðeni što supitani o lošem ìvotu raseljenih Roma, a ne o vlastitom lošem ìvotu,koji je èesto objektivno teì. Raseljene Rome otuda doìvljavaju kaokonkurenciju na suènom manevarskom prostoru privreðivanja.

Domaæe ne-romsko stanovništvo takoðe ìvi u strahu od pro-širenja dosadašnjih sukoba i siromaštva. Boji se epidemija i devasti-ranja infrastrukture, što nije neopravdano s obzirom na èinjenicu dau Srbiji i Crnoj Gori ìvi veliki broj izbeglica i raseljenih lica. Tolikopoveæanje broja stanovnika ni jedna inaèe siromašna zemlja ne moèda podnese. Situacija se u celini pogoršava, a ìvotni uslovi i materi-jalne moguænosti stanvništva su sve lošiji i lošiji.

Posebno je znaèajno razumeti problem integracije. Rezultativiše istraìvanja su pokazali da su moguænosti integracije romskepopulacije u srbijansko i crnogorsko društvo, a posebno romskih po-rodica sa Kosova praktièno minimalne. Nije izvesno da li je i zasame Rome integracija neupitna. Èak i da se pitanje kako integrisatiRome u nove društvene sredine, a saèuvati njihov etnièki i kulturniidentitet, moè povoljno rešiti, ostaje otvoren problem da li je prin-cip „integracija bez asimilacije“ odrìv i praktièno primenjiv. Da biintegracija bila uspešna neophodno je naèelno menjati odnos sredineprema Romima.

Samo planska koordinacija aktivnosti romskih i humanitarnihorganizacija, NGO i institucija lokalne vlasti u nastojanju da se po-boljšaju ìvotni uslovi i ostvari društvena integracija Roma moè datitrajne rezultate na duì rok. Bez organizovanog zajednièkog volon-terskog rada i akcija graðana sa Romima nema govora o bilo komobliku integracije: privremenoj ili trajnoj, delomiènoj ili potpunoj.

Siromaštvo velike veæine Roma je hendikep i u formalnoj –institucionalnoj i u neformalnoj mreì privreðivanja. Paradoksalnoje ali taèno: nezaposleni su zato što su siromašni i bez kvalifikacija, asiromašni su jer su nezaposleni ili obavljaju najniè plaæene poslove.Krug njihove bede je potpun. Tu èinjenicu ne negira iskorak pojedi-nih porodica iz vrtloga siromaštva. Velike deponije kraj gradova i

339

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

kontejneri sa smeæem u gradovima kao da su baza ekonomske aktiv-nosti Roma. Tu „ekonomsku vezu“ organi vlasti – i da imaju politiè-ku volju – ne mogu prekinuti: niti mogu Rome dislocirati daleko oddeponija, niti Romi sami hoæe da se udalje. Privreðuju uglavnom usferi sive ekonomije, baveæi se sitnom trgovinom, preprodajom nacrnom trìštu i otvorenim pijacama, radeæi fizièke slabo plaæene po-slove na nadnicu i slièno. Neke romske porodice ìve samo od huma-nitarne i socijalne pomoæi. Reè je o strategiji preìvljavanja, opreìvljavanju kao stilu ìvota. Neophodno im je omoguæiti da radeono što znaju, mogu i vole da rade.

Nema nikakve dileme o tome da li Romima, a posebno raselje-nim Romima treba pomoæi. To je narod koji zasluùje maksimalnupomoæ. Ne samo zato što su u jednom od nasiromašnijih regionaEvrope bili na dnu lestvice siromaštva, niti zbog toga što su doìvelitragiènu sudbinu nasilno prognanih ljudi. Preìveli su mnoga nasilja,pali su u još veæu bedu, izgubivši èak i svoju siromašku imovinu. Dra-goceno im je pomoæi veæ iz tih razloga, tim pre što ta pomoæ godi i sa-vesti Evrope. Napokon, postoje i veoma bitni. Pomoæ je dvosmerna:ako Evropa pomaè Romima da preìve i Romi mogu da pomognurazvijenim i manje razvijenim evropskim zemljama da se oslobodeksenofobije i rasizma. Iz romskog ìvota i romske kulture Evropamoè mnogo da nauèi na putu prevladavanja ksenofobije. Pomoæ idarovi koje Evropa pruì Romima vratiæe se Evropi višestruko.

I srpsko i crnogorsko društvo sebi pripisuju visoku „deferenci-jalnu evaluativnu prednost“ u odnosu na druge grupe u društvu.Takva samoocena povezana je sa veæom zatvorenošæu i komunikacij-skom izolovanošæu. Zato ne treba da èudi da prema Romima kao tra-dicionalno etiketiranoj grupi sa najèešæe negativnim obele`jimapokazuju prilièno strukturisanu i prepoznatljivu distancu. Slika o Ro-mima ipak nije jednostrana. Graðani im pripisuju i pozitivne i nega-tivne osobine, mada negativne preovlaðuju. Pitanje je da li sunegativni stavovi stvar predrasuda ili su realna procena. Èinjenica je,ipak, da ti stavovi i predrasude, nezavisno od toga koliko su realni,mogu imati negativan uticaj na socijalni poloàj Roma na jednoj stra-ni kao i na opšti tok njihove integracije, na drugoj. Povremeni ekscesiprema Romima u svim sredinama o tome jasno svedoèe.

Izrazito negativan stav ne-romskog stanovništva prema rase-ljenim Romima, pa i Romima uopšte, moè se tumaèiti kao izraz

340

BO

ÌD

AR

JA

KŠ

IÆ

rasizma i ksenofobije karakteristiène za tradicionalna patrijarhalnadruštva. Takvo tumaèenje, ma koliko da je u osnovi taèno, bi bilojednostrano. Krugovi bede u kojima se nalazi romsko stanovništvopostaju sve dublji. Meðutim, carstvo bede se širi jugoslovenskimprostorom. Osiromašenje je opšte. Devastacija uslova ìvota za svegraðane Jugoslavije, odnosno Srbije i Crne Gore, izuzev uskog kru-ga ratnih profitera i ljudi iz centara moæi, traje više od jedne decenije.Srednji slojevi su nestali sa društvene scene, a mnoge porodice sudošle u subproletersku zonu siromaštva. @ivot izgnanih kosovskihRoma nije samo „deveti krug“ siromaštva i propadanja nego i ogle-dalo propadanja ogromne veæine jugoslovenskih graðana. Zar seonda treba èuditi nad otporom koji ti graðani pruàju slici svog sa-dašnjeg i buduæeg ìvota u graðanskoj nesigurnosti, duhovnom siro-maštvu i materijalnoj bedi!

Neophodno je razviti i podràti sistem praktiènih mera kojeimaju za cilj osposobljavanje i osamostaljenje romskih porodica zaìvot bez socijalne i humanitarne pomoæi. Sistem tih mera bi trebaloda obuhvati celinu ìvota romske porodice. Bilo koja pojedinaènamera ili program imaæe izglede na uspeh samo utoliko ukoliko buduskladno ukomponovani u celinu romskog ìvota. Mere koje ne voderaèuna o urgentnim potrebama, kulturi i tradiciji Roma nemaju izgle-da na uspeh. Posebno valja istaknuti da je humanitarna pomoæ neop-hodna i dragocena. Potrebno je, ipak, imati u vidu da humanitarnapomoæ sluì odràvanju postojeæeg stanja, da spreèava da doðe dopogoršanja situacije, ali ne sluì ostvarenju trajnijih rešenja. Osnovustrategije novog pristupa društvenom poloàju Roma koji tek trebaizgraditi èini ideja da je neophodno paralelno uvoditi programe za-pošljavanja, kulturne programe, trajne i dodatne programe obrazova-nja i unapreðenja ìvota u romskim naseljima i njihovom okruènju,a da su pruànje humanitarne pomoæi i eventualno poboljšanje uslo-va ìvota, ma koliko bili dragoceni, nedostatni za postizanje trajnovrednih rezultata.

U svetlu politièkih promena i u Srbiji i u Crnoj Gori, promeneu društvenom poloàju Roma biæe lakmusov papir koji æe pokazivatikarakter, kvalitet i njihov stvarni domet.

341

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

Izabrana bibliografija/Selected Bibliography

Ackoviæ, Dragoljub. 1992. „Konstitucionalni problemi Roma“ („Constitu-tional Problems of Roma“), in: Razvitak Roma u Jugoslaviji – Pro-blemi i tendencije (Development of Roma in Yugoslavia – Problemsand Tendencies), SANU, Belgrade, pp. 17-24.

Ackoviæ, Dragoljub. 1993. „Problemi obrazovanja Roma“ („Problems ofRoma Education“), in: Društvene promene i poloàj Roma (SocialChange and the Position of Roma), SANU – Institut za socijalnu po-litiku, Belgrade, pp. 48-53.

Ackoviæ, Dragoljub. 1994. Istorija informisanja Roma u Jugoslaviji1935-1994 (A History of Roma Information Media in Yugoslavia1935-1994), second edition, Društvo Vojvodine za jezik i knjièv-nost Roma/ Romski kulturni krug, Novi Sad/Belgrade.

Ackoviæ Dragoljub. 1997. Èitajte ljudi – Ginavnen Romalen – Read People,Rrominterpress, Belgrade.

Ackoviæ Dragoljub. 1996. Slušajte ljudi – Ašunen Romalen – Listen People,Rrominterpress-Radio B 92, Belgrade.

Ackoviæ Dragoljub. 1997. Oni su ubili njegove oèi (They Killed his Eyes),Rrominterpress, Belgrade.

Ackoviæ Dragoljub. 2001. Nacija smo a ne Cigani (We are a Nation, notGypsies), knjiga prva, Rrominterpress, Belgrade.

„Aktivnosti UNHCR – Dokumenti“ („UNHCR Activities – Documents“),in: Izbeglice – meðunarodna zaštita, pravni poloàj i ìvotni proble-mi izbeglica, prognanika i raseljenih lica (Refugees – InternationalProtection, Legal Status and Vital Problems of Refugees, Exiles, andDisplaced Persons), „Meðunarodna politika“. NIU Slu`beni listSRJ, Pravni fakultet, Fakultet politièkih nauka, Institut za meðuna-rodnu politiku i privredu, Belgrade 1998, pp. 227-409.

„Aktualni problemi Roma u Novom Sadu“ („Current Problems of Roma inNovi Sad“), Reè Roma, Novi Sad, No. 23, Jan. 1998.

Andrejiæ, Ljubomir. 1970. „Prilog bibliografiji o Ciganima“ („A Contribu-tion to Bibliography on Gypsies“), Glasnik Etnografskog muzeja,vol. 33, Belgrade, pp. 209-270.

Bamski, Marija. 1993. „Porodica kao ekonomska zajednica kod Roma uNovom Kneèvcu“ („Family as Economic Community among Ro-ma in Novi Kneèvac“), in: Društvene promene i poloàj Roma, SA-NU – Institut za socijalnu politiku, Belgrade, pp. 121-128.

Barany Zoltan, 2002, The East European Gypsies, Regime Change, Margin-ality, and Ethnopolitics, Cambridge University Press, pp. 408.

342

BO

@ID

AR

JA

KŠ

IÆ

Barjaktareviæ, Mirko. 1979. „Romi u Prizrenu“ („Roma in Prizren“), Gla-snik Etnografskog muzeja, vol. 43, Belgrade, pp. 171-186

Barjaktareviæ, Mirko. 1979a. „Cigani u Jugoslaviji danas“ („Roma in Yugo-slavia Today“), Zbornik Filozofskog fakulteta, vol. XI-1, Belgrade1979, pp. 743-748.

Bašiæ, Goran, 2000, „Politièko pravni poloàj Roma u Centralnoj i Jugoi-stiènoj Evropi“ (Political and Legal Position of Roma in Central andSoutheast Europe“), Romi, Sv. 1, str. 19-42., Pelikan Print, Niš. Naengleskom u Facta Universitatis, Series Philosophy and Sociology,Vol. 2, Nº 8, 2001, pp. 491-516.

Beèin, Aleksandar. 1974. Socijalni problemi Roma u Vojvodini (Social Pro-blems of Roma in Voivodina), Pokrajinski zavod za socijalna istrazi-vanja, Novi Sad, Dec. 1974.

Berberski, Slobodan. 1975. „Prilog pitanju Roma u zapadnoevropskim zemlja-ma“ („A Contribution to the Roma Question in West European Coun-tries“), Pregled, Sarajevo, vol. LXV, Feb. 1975, No. 2, pp.183-196.

Berberski, Slobodan. 1984. „Romi i iredenta na Kosovu“ („Roma and KosovoIrredentism“), Naše teme, vol. XXVIII (1984), No. 5-6, pp. 1335-1347.

Biro, Andraš. 1997. „Demokratski deficit i romske graðanske organizacije“(„The Democratic Deficit and Roma Civic Organizations“), Romo-loške studije-Romology Studies, Series I, vol. I, No. III-IV,Aug.-Dec. 1997, pp. 69-78.

Blagojeviæ, Marina. 1993. „Stavovi studenata o Romima: širok osmeh i zla-tan zub“ („Students’ Attitudes toward Roma: A Broad Smile and aGolden Tooth“), in: Društvene promene i poloàj Roma, SANU –Institut za socijalnu politiku, Belgrade, pp. 148-154.

Blagojeviæ, Marina. 1995. „Društvene karakteristike etnièkih grupa: Kakomeriti diskriminaciju“ („Social Characteristics of Ethnic Groups:How to Measure Discrimination“), in: Poloàj manjina u Saveznojrepublici Jugoslaviji (Position of Minorities in the Federal Republicof Yugoslavia), Srpska akademija nauka, Belgrade.

Bobiæ, Miloš and Sreten Vujoviæ (eds.) 1985. Krov nad glavom (A Roofover One’s Head), Filip Višnjiæ, Belgrade.

Bovy, Yannick et Delcourt, Barbara. 1999. Que nos valeurs sont universel-les et que la guerre est Jolie – Guerre en Yougoslavie, Editions duCerisier, Cuesmes (Mons).

Brzev, Vesna and Vojislav Æurèiæ. 1997. „Psihološka pomoæ adolescentimaugroènim ratom“ („Psychological Help to War-Afflicted Adoles-cents“), in: Psihologija izbeglištva (Psychology of Exile), IP Nauka,Belgrade, pp. 155-158.

343

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

Clebert, Jean-Paul. 1967. Cigani (Gypsies), Stvarnost, Zagreb.Collection of International Instruments Concerning Refugees, UNHCR,

Geneva 1990.Crowe and Kostly (eds). 1991. The Gypsies of Eastern Europe, New York.Cvetkoviæ, Vladimir N. 1998. „Izbeglice u Srbiji i Crnoj Gori: uzroci, sta-

tus, struktura, posledice“ („Refugees in Serbia and Montenegro: Ca-uses, Status, Structure, Consequences“), in: Lavirint krize –Preduslovi demokratske transformacije u SR Jugoslaviji (The Laby-rinth of Crisis – Preconditions for a Democratic Transformation inFR Yugoslavia), Institut za evropske studije, Belgrade, pp. 465-490.

Cvetkoviæ, Vladimir N. 1998a. Strah i poniènje – Jugoslovenski rat i izbe-glice u Srbiji: 1991-1997 (Fear and Humiliation – The YugoslavWar and Refugees in Serbia 1991-1997), Institut za evropske studi-je, Belgrade, pp. 216.

Èok, Vida. 1998. „Uticaj meðunarodnih standarda o dràvljanstvu na statusizbeglica“ („Impact of International Standards of Citizenship on theStatus of Refugees“), in: Izbeglice – meðunarodna zaštita, pravnipoloàj i ìvotni problemi izbeglica, prognanika i raseljenih lica,„Meðunarodna politika“. NIU Slu`beni list SRJ, Pravni fakultet, Fa-kultet politièkih nauka, Institut za meðunarodnu politiku i privredu,Belgrade, pp. 111-124

Æurèiæ, Vojislav and Vesna Brzev. 1997. „Adolescenti u ratu i izbeglištvu“(„Adolescents in War and Exile“), in: Psihologija izbeglištva, IP Na-uka, Belgrade, pp. 41-48.

Deca, poloàj izbeglica u školi (Children, The Position of Refugees inSchool), Institut za pedagoška istraìvanja, Belgrade 1993.

Dodiæ, Vera (ed.). 1997. Lokalna integracija dece izbeglica u SRJ: prethod-na pravna pitanja (Local Integration of Refugee Children in FRY:Preliminary Legal Questions), Belgrade.

Duizings, Ger. 1996. „The Exodus of Letnica – Croatian Refugees from Ko-sovo in Western Slavonia. A Chronicle“, in War, Exile, Everyday Li-fe: Cultural Perspectives, Institute of Ethnology and FolkloreResearch, Zagreb, pp. 147-172.

Ðorðeviæ, Dragoljub B. and Todoroviæ, Dragan. 1999. Javor iznad glave(A Maple Tree above the Head, Classical Faith and Romany-Ortho-dox Country Cementaries), Komrenski sociološki susreti, Niš.

Ðorðeviæ, Dragoljub B. 1999. „Srpsko pravoslavlje – Klasièna religioznostseoskih Roma“ (Serbian Orthodox Faith – Clasic Faith of the coun-try’s Roma), JUNIR godišnjak VI, Niš, pp. 89-110.

344

BO

@ID

AR

JA

KŠ

IÆ

Ðorðeviæ, Dragoljub B. and Ðuroviæ, Bogdan. 1999. „An Opportunity forthe Roma: Interculturalism in Education“, Facta Universitatis, Seri-es Philosophy and Sociology, 2 (6/2), pp. 285-292

Ðorðeviæ, Dragoljub B. and @ivkoviæ Jovan, 2002, Romi na raskršæu/Romaat the Crossroads/O Roma ko ulavde droma, (trojezièno) Punta –DDA –KSS -Bathalo Drom, Niš, str./pp.241.

Ðorðeviæ, Tihomir. 1904. „O Ciganima uopšte i o njihovom doseljavanju naBalkansko poluostrvo i u Srbiju“ („On Gypsies in General and ontheir Arrival in the Balkans and Serbia“), Srpski knjièvni glasnik,16 March 1904.

Ðuriæ, Rajko. 1986. „Kulturni i vrednosni sistem romske zajednice“ („Cul-tural and Value System of the Roma Community“), Sveske, No17-18/1986, Sarajevo, pp. 375-380.

Ðuriæ, Rajko. 1987. Seobe Roma (Roma Migrations), BIGZ, Belgrade.Ðuriæ, Rajko. 1988. Cigani sveta (Gypsies of the World), BIGZ, Belgrade,

pp. 288.Ðuriæ, Rajko. 1992. „Bez prava nema demokratije“ („Without Rights There

Is No Democracy“), in: Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi itendencije, SANU, Belgrade, pp. 5-10.

Ðuroviæ, Bogdan and dr. B. Ðorðeviæ. 1996. „Obredi pri velikim verskimpraznicima kod Roma u Nišu“ („Rites Performed on the Occasion ofBig Religious Feasts by Roma in Niš“), Etno-kulturološki zbornik,vol. 2, Svrljig.

Ðuroviæ, Bogdan, 2000, „Društvena segregacija i getoizirana svest Roma“(Social Segregation and Ghettoized Consciousness of the Roma) U:Cigani/Romi u prošlosti i danas (Gypsies/Roma in Past and Present)Zbornik radova sa nauènog skupa odrànog 16 i 17. decembra 1996.godine, str. 89-96, SANU, Beograd.

Erjavec, Karmen, Sandra B. Horvatin, Barbara Kelbl, 2000, Mi o Romah –Diskriminarorski diskurz v medijah v Sloveniji (We about the Roma– Discriminatorz Discurse in the Media in Slovenia), Open SocietyInstitute Slovenia, Ljubljana.

Findak, Sunèica. 1993. „Potreba i stvaranje uvjeta za obuhvat romske djeceu predškolske organizacije“ („The Need and Prerequisites for Inclu-sion of Roma Children in Pre-School Organizations“), in: Društvenepromene i poloàj Roma, SANU – Institut za socijalnu politiku, Bel-grade, pp. 189-194.

Fira, Aleksandar, 2000. „Ustavni poloàj Roma u Saveznoj Republici Jugo-slaviji“ (Constitutional Status of the Roma in Federal Republic ofYugoslavia), U: Cigani/Romi u prošlosti i danas (Gypsies/Roma in

345

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

Past and Present) Zbornik radova sa nauènog skupa odrànog 16 i17. decembra 1996. godine, str. 37-48, SANU, Beograd.

First-Diliæ, Ruà. 1985. „Prostorna stabilizacija i udomaæivanje Roma“(„Spatial Stabilization and Roma Households“), Sociologija sela,vol. XXIII, No 87-90, pp. 35-53.

First-Diliæ, Ruà. 1985. „Izbor iz bibliografije o Romima“ („Selected Bibli-ography on Roma“), Sociologija sela, God. XXIII, No. 87-90, pp.99-106.

Fraser, Angus. 1992. The Gypsies, Oxford University Press, Oxford.Greèiæ, Vladimir. 1998. „Povratak izbeglica i raseljenih lica u svetlosti dej-

tonskog sporazuma“ („Return of Refugees and Displaced Persons inLight of the Dayton Accords“), in: Izbeglice – meðunarodna zaštita,pravni poloàj i ìvotni problemi izbeglica, prognanika i raseljenihlica, „Meðunarodna politika“. NIU Slu`beni list SRJ, Pravni fakul-tet, Fakultet politièkih nauka, Institut za meðunarodnu politiku i pri-vredu, Belgrade, pp. 91-110.

Haliti, Bajram, Romi, narod zle kobi (Roma, the People of Ill Fate), 1997,Pergament, Priština.

Harrell-Bond, Barbara E. 1996. „Refugees and the Challenge of Recon-structing Communities through Aid“, in: War, Exile, Everyday Life:Cultural Perspectives, Institute of Ethnology and Folklore Rese-arch, Zagreb, pp. 23-30.

Havelka, Nenad. 1992. Socijalna percepcija (Social Perception), Zavod zaud`benike i nastavna sredstva, Belgrade.

Hodìæ, Alija. 1985. „@ivotni standard romskih domaæinstava“ („LivingStandards of Roma Households“), Sociologija sela, God. XXIII,No. 87-90, pp. 27-34.

Horvat, Marjeta D., Jef Verschueren, Igor @. @agar, 2001, Pragmatika legi-timizacije – Retorika begunske politike v Sloveniji, The Pragmaticsof Legitimation – The Rethoric of Refugee Policies in Slovenia, Mi-rovni inštitut, Ljubljana.

Hrnjica, Sulejman. 1993. „Izrada kompenzatorskih programa obrazovanjaza uèenike romske etnièke grupe“ („Compensatory EducationalPrograms for Pupils from the Roma Ethnic Group“), in: Društvenepromene i poloàj Roma, SANU – Institut za socijalnu politiku, Bel-grade, pp. 176-185.

Ivanoviæ, Vlatko. 1999. Podgorièki vremeplov (The Podgorica Time Mac-hine), Kulturno prosvjetna zajednica Podgorica.

Jakovljeviæ, Boško. 1998. „Sistem meðunarodne zaštite izbeglica“ („TheSystem of International Protection of Refugees“), in: Izbeglice –

346

BO

@ID

AR

JA

KŠ

IÆ

meðunarodna zaštita, pravni poloàj i ìvotni problemi izbeglica,prognanika i raseljenih lica, „Meðunarodna politika“. NIU Slu`benilist SRJ, Pravni fakultet, Fakultet politièkih nauka, Institut za meðu-narodnu politiku i privredu, Belgrade, pp. 11-48.

Jakšiæ, Boìdar, 2000. „Life of Displaced Kosovo Roma in Montenegro andPossibilities for Integration“, Filozofija i društvo, XVII (Beograd),pp. 167-182.

Jakšiæ, Boìdar, 2000. „Displaced Roma from Kosovo in Montenegro“, U:Dušan Šimko and Heiko Hausmann (eds), Peace Perspectives forSoutheast Europe, pp.71-77, Akademia (Basel University), Basel.

Jakšiæ, Boìdar, 2002. Ljudi Bez krova/Roofless People, (dvojezièno) Repu-blika, Beograd, pp. 327.

Janjiæ, Dušan and Shkelzen Maliqi (eds) 1994. Sukob ili dijalog – Srp-sko-albanski odnosi i integracija Balkana (Conflict or Dialog – Ser-bian-Albanian Relationships and Integration of Balkan), Otvoreniuniverzitet, Subotica, pp. 321.

„Jugoslovensko zakonodavstvo o izbeglicama – Dokumenti“ 1998. („Yugo-slav Legislative on Refugees – Documents“), in: Izbeglice – meðu-narodna zaštita, pravni poloàj i ìvotni problemi izbeglica,prognanika i raseljenih lica, „Meðunarodna politika“. NIU Slu`benilist SRJ, Pravni fakultet, Fakultet politièkih nauka, Institut za meðu-narodnu politiku i privredu, Belgrade, pp. 411-438.

Kalember, Dragica. „Kolektivna osuda skitnièkog naroda Roma“ 1984.(„The Collective Condemnation of the Nomadic Roma People“),Naše teme, Zagreb, Vol. XXVIII, No. 7-8, pp. 1296-1312.

Kako pomoæi izbeglicama (How to Help Refugees), Jugoslovenski Crvenikrst, Belgrade 1994.

Kneèviæ, Jasmina (ed.). 1992-1994. Izbeglice u Srbiji (Refugees in Serbia),Komesarijat za izbeglice Republike Srbije i Crveni krst Srbije, Bel-grade br. 1-18.

Kneèviæ, Srebrica. 1982. „@ene Roma i njihov smisao za adaptaciju u skla-du sa ekonomskim promenama“ („Roma Women and their Capacityfor Adaptation to Economic Change“), Etnološki pregled, No 17,pp. 279-292.

Kondiæ, Ksenija. 1997. „Deca u ratu i izbeglištvu“ („Children in War andExile“), in: Psihologija izbeglištva, IP Nauka, Belgrade, pp. 37-40.

Kosoviæ, Dušan. 1997. Stres (Stress), IP Savana, Belgrade.Krnjajiæ, Stevan (ed.). 1993. Deca, izbeglištvo i škola (Children, Exile, and

School), Institut za pedagoška istraìvanja, Belgrade.

347

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

Kukiæ, Slavo, 2001, Demografske promjene i poloàj manjina u Bosni iHercegovini (Demographic Changes and the Position of Minoritiesin Bosnia-Herzegovina), ISCOMET, Maribor.

Kuzmanoviæ, Bora. 1993. „Stereotipije o Romima i etnièka distanca“ („Ste-reotypes about Roma and Ethnic Distance“), in: Društvene promenei poloàj Roma, SANU – Institut za socijalnu politiku, Belgrade, pp.149-158.

Liegeois, Jean-Pierre. 1994. Roma, Gypsies, Travellers, Strasbourg: Coun-cil of Europe.

Loesher, Gill (ed). 1988. The Question of Refugees in International Relati-ons, Oxford University Press, Oxford.

Lutovac, Momèilo. 1987. Romi u Crnoj Gori (Roma in Montenegro), Druš-tvo prijatelja knjige, special editions vol. 5, Ivangrad, pp. 247.

Macura, Vladimir. 1993. „Jedan naèin sanacije fizièkog okvira romskih en-klava“ („A Way to Repair the Physical Framework of Roma Encla-ves“), in: Društvene promene i poloàj Roma, SANU – Institut zasocijalnu politiku, Belgrade, pp. 67-78.

Macura, Vladimir, Ksenija Petovar and Sreten Vujoviæ, Siromašna podruè-ja Beograda (Poor Areas of Belgrade), Institut za arhitekturu i urba-nizam Srbije, Belgrade.

Marjanoviæ, Miloš, 2000. „U susretu sa etnièkim stereotipijama o Romima“(Encountering the Ethnic Stereotzpes about the Romanies“, Romi,Sv. 1, str. 89-90, Pelikan print, Niš, Na engleskom u Facta Universi-tatis, Series Philosophy and Sociology, Vol. 2, Nº 8, 2001, pp.433-444.

„Meðunarodna zaštita izbeglica – Dokumenti“ („International Protection ofRefugees – Documents“), in: Izbeglice – meðunarodna zaštita,pravni poloàj i ìvotni problemi izbeglica, prognanika i raseljenihlica, „Meðunarodna politika“. NIU Slu`beni list SRJ, Pravni fakul-tet, Fakultet politièkih nauka, Institut za meðunarodnu politiku i pri-vredu, Belgrade 1998, pp. 125-226.

Milosavljeviæ, Milosav. 1993. Porodice izbeglica u Jugoslaviji – istraìvaè-ki projekat (Refugee Families in Yugoslavia, research project), teammembers: Luka Todoroviæ, Aleksandra Mitroviæ, Gordana Kaæan-ski – Udovièiæ, Gradimir Zajiæ, Vidoje Vasiljeviæ, Sneàna Joksimo-viæ and Miloš Nemanjiæ, ISP, Visoki komesarijat za izbegliceUNHCR, Belgrade.

Milosavljeviæ, Milosav. 1993a. „Romi i devijacije“ („Roma and Devian-ce“), in: Društvene promene i poloàj Roma, SANU – Institut za so-cijalnu politiku, Belgrade 1993, pp. 34-47.

348

BO

@ID

AR

JA

KŠ

IÆ

Milosavljeviæ,. Milosav 1997. „Socijalni aspekti izbeglištva“ („Social As-pects of Exile“), in: Psihologija izbeglištva. IP Nauka, Belgrade, pp.9-20.

Miliæ, Vladimir. 1993. „Romi kao marginalna društvena grupa“ („Roma asa Marginal Social Group“), Društvene promene i poloàj Roma, SA-NU – Institut za socijalnu politiku, Belgrade, pp. 14-19.

Miluckov, Mirjana. 1979. Etnološka graða o Romima-Ciganima u Vojvodini(Ethnological Evidence on Roma-Gypsies in Voivodina), Novi Sad.

Mirga, Andrzej and Nicholae Gheorghe. 1997. „Romski narod u istorijskomkontekstu“ („Roma People in the Historical Context), Romološkestudije-Romology Studies, Series I, Vol.I, No. III-IV, Aug.-Dec.1997, pp. 3-52.

Mitroviæ, Aleksandra. 1983. Socijalno-ekonomski problemi Roma u naseljuMasurica (Socio-Economic Problems of Roma in the Masurica Set-tlement), a research of the Institute for Social Policy, Belgrade.

Mitroviæ, Aleksandra. 1988. „Brak i porodièni odnosi kod Roma kao èinilacnjihovog društvenog poloàja“ („Marriage and Family Relationsamong Roma as a Factor of their Social Position“), Yugoslav Confer-ence Porodica i društvena kriza (Family and Social Crisis), 19 and20 November 1987, Pristina; Jugoslovenska konferencija za socijal-ne aktivnosti, Belgrade.

Mitroviæ, Aleksandra. 1992. „Romi na granicama siromaštva“ („Roma onthe Verge of Poverty“), in: Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi itendencije, SANU, Belgrade, pp. 87-96.

Mitroviæ, Aleksandra and Gradimir Zajiæ. 1993. „Decenija s Romima u Ma-surici“ („A Decade with Roma in Masurica“), in: Društvene prome-ne i poloàj Roma, SANU – Institut za socijalnu politiku, Belgrade,pp. 89-107.

Mitroviæ, Aleksandra and Gradimir Zajiæ 1998. Društveni poloàj Roma uSrbiji („Social Position of the Roma in Serbia“), Centar za antiratnuakciju i Institut za kriminološka i sociološka istraìvanja, Beograd,pp.9-64.

Mitroviæ, Aleksandra and Gradimir Zajiæ 1998. Social Position of the Romain Serbia („Društveni poloàj Roma u Srbiji“), Centre for Anti-warAction and Institute for Criminological and Sociological Research,Belgrade, pp.9-68.

Mitroviæ, Aleksandra, 2000, „Karakteristike Romske populacije“ (TheCharacteristics of the Romanies Population“) u Romi, Sv. 1, str.7-18, Pelikan print, Niš. Na engleskom u Facta Universitatis, SeriesPhilosophy and Sociology, Vol. 2, Nº 8, 2001, pp. 479-490.

349

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

Mitroviæ, Aleksandra, 2000. „Društveni status Roma“ (The Social Status ofthe Roma“), U: Cigani/Romi u prošlosti i danas (Gypsies/Roma inPast and Present) Zbornik radova sa nauènog skupa odrànog 16 i17. decembra 1996. godine, str. 71-78, SANU, Beograd.

Mitroviæ, Aleksandra, 2000. „Integracija dece iz romske etnièke grupe uobrazovni sistem“ (The Possibilities of Integration of Romani Chil-dren into Educational System). U: Cigani/Romi u prošlosti i danas(Gypsies/Roma in Past and Present) Zbornik radova sa nauènog sku-pa odrànog 16 i 17. decembra 1996. godine, str. 161-166, SANU,Beograd.

Oberg, Jan. 1995. „Ublaàvanje sukoba u bivšoj Jugoslaviji: Još uvek je mo-guæe“ („Alleviating Conflicts in Former Yugoslavia: It Is still Possi-ble“), in: Evropa i raspad Jugoslavije (Europe and the Disintegrationof Yugoslavia), Institut za evropske studije, Belgrade, pp. 107-128.

Pavloviæ, Marina, 2000. „Uslovi stanovanja i ìvota u romskim naseljima uLeskovcu“ (Housing and Living Conditions of Romani Boroughs inLeskovac). U: Cigani/Romi u prošlosti i danas (Gypsies/Roma inPast and Present) Zbornik radova sa nauènog skupa odrànog 16 i17. decembra 1996. godine, str. 243-256, SANU, Beograd.

Petroviæ, Dušan. 1997. „Izbeglištvo i treæe ìvotno doba – prilagoðavanje ustarosti“ („Exile and the Elderly – Adaptation at an AdvancedAge“), in: Psihologija izbeglištva, IP Nauka, Belgrade, pp. 49-55.

Petroviæ, Ðurðica. 1992. „Nauèna istraìvanja Roma u Jugoslaviji“ („Scien-tific Research on Roma in Yugoslavia“), in: Razvitak Roma u Jugo-slaviji – Problemi i tendencije, SANU, Belgrade, pp. 61-86.

Petroviæ, Edit. 1993. „Stereotipije o romskim zanimanjima i zanimanja Ro-ma“ („Stereotypes and Reality of Roma Occupations“), in: Društve-ne promene i poloàj Roma, SANU – Institut za socijalnu politiku,Belgrade, pp. 140-147.

Petroviæ, Ruà. 1992. „Demografske osobenosti Roma u Jugoslaviji“ („De-mographic Properties of Roma in Yugoslavia“), in: Razvitak Roma uJugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Belgrade, pp. 115-128.

Piletiæ, Svetozar. 1999. Saga o Podgorici (Saga of Podgorica), Kulturnoprosvjetna zajednica, Podgorica.

Popis izbeglica i ratom ugroènih lica u Saveznoj Republici Jugoslaviji(Census of Refugees and War-Afflicted Persons in the Federal Re-public of Yugoslavia), Belgrade 1996.

Prioritetna pitanja razvitka i modernizacije (Priority Questions of Develop-ment and Modernization – panel discussion), in: Razvitak Roma uJugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Belgrade 1992, pp.233-235.

350

BO

@ID

AR

JA

KŠ

IÆ

Prokiæ, Milutin, Vladimir Stankoviæ and Jovanka Jankoviæ. 1993. „Popisstanovništva kao izvor podataka o Romima“ („Population Census asa Source of Data on Roma“), in: Društvene promene i poloàj Roma,SANU – Institut za socijalnu politiku, Belgrade, pp. 186-194.

Prokiæ, Milutin. 1992. „Socijalno ekonomske karakteristike Roma u Jugo-slaviji“ („Socio-economic Characteristics of Roma in Yugoslavia“),in: Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU,Belgrade, pp. 97-112.

Prošiæ, Luka. 1979. „Igra i vreme“ („Play and Time“), Gradina 9, vol. VII,September 1979.

Radojeviæ, Miodrag. 1984. „Specifiènosti obrazovanja romske dece“ („Pe-culiarities of Roma Education“), Nastava i vaspitanje, vol. XXIII(1984), No. 2, pp. 176-186.

Rakiæ-Vodineliæ, Vesna. 1998. „Pravni poloàj Roma u SR Jugoslaviji“(„Legal Position of Roma in FR Yugoslavia“), Romi u Srbiji (Romain Serbia), Centar za antiratnu akciju – Institut za sociološka i krimi-nološka istraìvanja, Belgrade.

The Refugees in the Post-War World, United Nations 1951-1991.Report of the United Nations High Commissioner for Refugees, United Na-

tions, New York 1991-1995.Rihtman-Auguštin, Dunja. 1996. „People Cheated by History on Both Banks

of the Drina River“, in: Exile, Everyday Life: Cultural Perspectives,Institute of Ethnology and Folklore Research, Zagreb, pp. 275-278.

Romsko naselje „Mali London“ u Panèevu – Problemi i moguæa rešenja1999. (The „Little London“ Roma Settlement in Panèevo – Prob-lems and Possible Solutions), Institut za kriminološka i sociološkaistraìvanja, Belgrade.

Rot, Nikola. 1999. Psihologija grupa, Zavod za ud`benike i nastavne sred-stva, Belgrade.

Samardìæ, Miroslav. 1999. Poloàj manjina u Vojvodini (Position of Minoriti-es in Voivodina), second edition, Centar za antiratnu akciju, Belgrade.

Samardìæ, Slobodan. 1995. „Putevi evropske politike: ujedinjenje Nemaè-ke i raspad Jugoslavije u evropskom kontekstu“ („Paths of EuropeanPolitics: The Unification of Germany and the Disintegration of Yu-goslavia in the European Context“), in: Evropa i raspad Jugoslavije,Institut za evropske studije, Belgrade, pp. 73-91.

Saviæ Svenka, Marija Aleksandroviæ, Stanka Dimitrov, Jelena Jovanoviæ,2001, Romkinje, biografije starih Romkinja u Vojvodini (Roma Wo-men: Biographies of Old Roma Women in Vojvodina), Futura publi-kacije, Novi Sad.

351

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

Simiæ, Ðuro. 1993. Studija o socijalnoj integraciji Roma (A Study of SocialIntegration of Roma), Savez društava Rom Republike Srbije, Niš,January 1993.

Simiæ, Miroslava and Jelena Srna. 1997. „Psihološka pomoæ porodici u iz-beglištvu“ („Psychological Help to Family in Exile“), in: Psihologi-ja izbeglištva, IP Nauka, Belgrade, pp. 159-166.

Slu`beni list Republike Crne Gore – Uredba o zbrinjavanju raseljenih lica(Official Gazette of the Republic of Montenegro – Decree on the Ca-re for Displaced Persons), br. 37/92.

Socijalne slu`be u zaštiti izbeglica (Social Services in the Care for Refuge-es), Institut za socijalnu politiku, Belgrade 1993.

Skyllstad, Kjell. 1996. „Music in Conflict Management – New Avenues forResearch“, in: War, Exile, Everyday Life: Cultural Perspectives, In-stitute of Ethnology and Folklore Research, Zagreb, pp. 231-244.

Srna, Jelena. 1997. „Porodica u ratu i izbeglištvu“ („Family in War and Exi-le“), in: Psihologija izbeglištva, IP Nauka, Belgrade, pp. 29-36.

Srna, Jelena. 1997a. „Psihološka pomoæ pojedincima i porodicama ugroè-nim ratom“ („Psychological Help to War-Afflicted Individuals andFamilies „), in: Psihologija izbeglištva, IP Nauka, Belgrade, pp.149-153.

Stajiæ, Svetozar, 2001, Grejaèki Romi (Roma of the Grejac Valley), KSS,Niš.-

Stakiæ, Ðurað. 1993. „Modeli socijalnog rada sa marginalnim grupama“(„Models of Social Work with Marginal Groups“), in: Društvenepromene i poloàj Roma, SANU – Institut za socijalnu politiku, Bel-grade, pp. 167-175.

Stankoviæ, Vladimir. 1992. „Romi u svetlu podataka jugoslovenske statisti-ke“ („Romanies in Light of Yugoslav Statistical Data“), in: RazvitakRoma u Jugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Belgrade, pp.159-179.

Stojakoviæ, Vitomir. 1993. „Meðunarodna saradnja u društvenoj zaštitiromske dece“ („International Cooperation in Social Care of RomaChildren“), in: Društvene promene i poloàj Roma, SANU – Institutza socijalnu politiku, Belgrade, pp. 79-88.

Šijakoviæ-Blagojeviæ, Marina. 1983. „Društveno ekonomski poloàj i kul-tura Roma“ („Socio-Economic Position and Culture of Roma“),Marksistièka misao, No 6/1983, pp. 192-200.

Tasiæ, @ivorad, Romi u Crnoj Gori – Status i perspektive (Roma in Montene-gro – Status and Perspectives), Istraìvanje obavljeno 1999. godine yaCOOPI (Research conducted in 1999 commisioned bz COOPI).

352

BO

@ID

AR

JA

KŠ

IÆ

Todoroviæ, Luka. 1998. „Pravni i društveni poloàj izbeglica u SR Jugosla-viji“ („Legal and Social Position of Refugees in FR Yugoslavia“),in: Izbeglice – meðunarodna zaštita, pravni poloàj i ìvotni proble-mi izbeglica, prognanika i raseljenih lica, „Meðunarodna politika“.NIU Slu`beni list SRJ, Pravni fakultet, Fakultet politièkih nauka, In-stitut za meðunarodnu politiku i privredu, Belgrade, pp. 49-82.

Travar, Jovanka. 1998. „Ostvarivanje prava i pravna zaštita izbeglica“(„Practicing of the Rights and Legal Protection of Refugees“), in:Izbeglice – meðunarodna zaštita, pravni poloàj i ìvotni problemiizbeglica, prognanika i raseljenih lica, „Meðunarodna politika“.NIU Slu`beni list SRJ, Pravni fakultet, Fakultet politièkih nauka, In-stitut za meðunarodnu politiku i privredu, Belgrade, pp. 83-90.

„Tsiganes, Naissance d’un nation – Un dossier spécial“, Courier internatio-nal, Nº 364, 23-29 octobre 1997, pp. 10-17.

Uhlik, Rade. 1957. „O denominacijama kod Cigana“ („On Denominationsamong Gypsies“), Glasnik Zemaljskog muzeja, No XII, Sarajevo.

Uhlik, Rade and Ljiljana Beljkašiæ. 1958. „Neka vjerovanja Cigana èerga-ša“ („Some Beliefs Held by Nomadic Gypsies“), Glasnik Zemalj-skog muzeja, No. XIII, Sarajevo.

Veremis, Thanos and Kofos, Evangelos (eds). 1998. Kosovo: Avoiding An-other Balkan War, Eliamep University of Athens, Athens. pp. 443.

Vlada Savezne Republike Jugoslavije: Ed Memoar o problemima izbeglicau SRJ (The Government of the Federal Republic of Yugoslavia: EdMemoir on Refugee Problem in FRY), Belgrade 1993.

Vlahoviæ, Petar. 1992. „Etnoantropološke odlike Roma u Jugoslaviji“ („Et-hnoanthropological Characteristics of Roma in Yugoslavia“), in:Razvitak Roma u Jugoslaviji – Problemi i tendencije, SANU, Bel-grade, pp. 53-59.

Vlajkoviæ, Jelena, Jelena Srna, Ksenija Kondiæ and Milan Popoviæ. 1997.Psihologija izbeglištva (Psychology of Exile), IP Nauka, Belgrade,pp. 296.

Vlajkoviæ, Jelena. 1997. „Psihološki aspekti izbeglištva“ („PsychologicalAspects of Exile“), in: Psihologija izbeglištva, IP Nauka, Belgrade1997, pp. 21-28.

Vlajkoviæ, Jelena and Branimir Matijeviæ. 1997. „Neprofesionalci i psiho-loška pomoæ u krizi izbeglištva“ („Non-professionals and Psycholo-gical Help in the Refugee Crisis“), in: Psihologija izbeglištva, IPNauka, Belgrade, pp. 167-172.

Vujoviæ, Sreten. 1993. „Romi i stanovanje“ („Roma and Housing“), in:Društvene promene i poloàj Roma, SANU – Institut za socijalnupolitiku, Belgrade, pp. 54-66.

353

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X

Vukadinoviæ, Srðan. 1997. „Etnièka dimenzija društvene stratifikacije u Cr-noj Gori“ („The Ethnic Dimension of Social Stratification in Monte-negro“), Etnoreligijski odnosi na Balkanu (Ethnoreligious Relationsin the Balkans), Niš 1997.

Vukadinoviæ, Srðan, 2000. „Poloàj Roma u Crnoj Gori“ (The Status ofGypsies in Montenegro), Romi, Sv. 1, str. 43-50, Pelikan Print, Niš.Na engleskom u Facta Universitatis, Series Philosophy and Sociol-ogy, Vol. 2, Nº 8, 2001, pp. 517-526.

Vukanoviæ, Tatomir. 1983. Romi (Cigani) u Jugoslaviji (Roma (Gypsies) inYugoslavia), Nova Jugoslavija, Vranje.

Vukmanoviæ, Jovan. 1984-85. „Porijeklo, ìvot i neki obièaji ulcinjskih Ro-ma“ („Origins, Life and Some Customs of the Roma of Ulcinj“), Et-nološki pregled, No 21-22 (1984-5), pp. 43-46.

Vukoviæ, Jovanka. 1998. Izbjeglištvo u Crnoj Gori (Refugees in Montene-gro), Društvo socijalnih radnika Crne Gore, Podgorica, pp. 205.

@ivkoviæ, Jovan, 2000. „Sudbina Roma sa Kosova“ (The Destiny of Roma-nies from Kosovo), Romi, Sv. 1, str. 51-60, Pelikan print, Niš. Na en-gleskom u Facta Universitatis, Series Philosophy and Sociology,Vol. 2, Nº 8, 2001, pp. 527-538.

Zajiæ, Gradimir, 2000. „Poloàj i perspektive Roma na trìštu rada“ (TheChanges in Labor Market and Status and Perspectives of the Roma)U: Cigani/Romi u prošlosti i danas (Gypsies/Roma in Past and Pres-ent) Zbornik radova sa nauènog skupa odrànog 16 i 17. decembra1996. godine, str. 117-126, SANU, Beograd.

Zirojeviæ, Olga. 1981. „Romi na podruèju današnje Jugoslavije u doba tur-ske vladavine“ („Roma in the Territory of Today’s Yugoslavia in thePeriod of Turkish Rule“), Glasnik Etnografskog muzeja, vol. XLV(1981), pp. 225-245.

Ina Zoon, 2001, On the Margins, Roma and Public Services in Romania,Bulgaria and Macedonia, with a Supplement on Housing in theCzech Republic, Open Society Institute, New York, pp. 234.

354

BO

@ID

AR

JA

KŠ

IÆ

Boìdar Jakšiæ

ROMA BETWEEN DISCRIMINATION AND INTEGRATION:SOCIAL CHANGE AND THE STATUS OF ROMA

Summary

Roma are a highly dispersed ethnic communicty. After international protec-torate was established in Kosovo, Roma have become the most numerous ethnic mi-nority in Yugoslavia. When discrimination against and integration of Roma peopleare concerned, it has to be kept in mind that thus far Roma have been exposed mostoften to negative discrimination, while integration for them has often meant de factoassimilation. As positive discrimination of minority groups in a society is also a via-ble option, the approach to the „Roma issue“ basically implies a strategic shift in theconduct of all state institutions and other social factors – from negative to positive di-scrimination, and from assimilation towards genuine integration of Roma. The basicapproach suggested by this author is the one that enables Roma to be equal citizens ofthis country.

The circles of poverty in which Roma population finds itself are increasinglydeeper. However, the realm of poverty is spreading across the entire space of Yugo-slavia. Pauperization prevails. The devastation of living conditions for all citizens ofYugoslavia, i.e. of Serbia and Montenegro, except for the narrow circle of war profi-teers and people involved with power centers, has been underway for over a decade.Middle classes have disappeared from the social scene, while many families havedropped to the sub-proletarian zone of poverty. The life of Roma is not just the „ninthcircle“ of poverty and decay, but also a looking-glass for the decay of the overwhelm-ing majority of Yugoslav citizens.

In light of political change in Serbia and Montenegro, the changing socialstatus of Roma will be a litmus test showing their character, quality and real scope.

Key words: Roma, poverty, positive discrimination, social distance, integration.

355

FIL

OZ

OF

IJA

ID

RU

ŠT

VO

XIX

–X

X